InfoHub Logo

ون ەكى جاسار بالا كۇنىندە قاسىندا ورازاۋلىق دەگەن سارت بار، ەكەۋى تۇركىستان شاھارىنا كەلىپ، ابىلمامبەت (ابۋالمامبەت) پاتشاعا قىزمەتكەرشىلىك قىلدى. ول جەردە ورنىعىپ تۇرا الماي، ۇلى ءجۇز ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعىپ ءجۇردى. وندا دا بايىرلاپ تۇرا المادى. سارىارقاعا شىعىپ، اتىعاي، قاراۋىل دەگەن ەلدىڭ ىشىنە كەلىپ، داۋلەتكەلدى بايدىڭ جىلقىسىن باقتى. «اتىڭ كىم؟» دەپ سۇراعانعا: «اتىم — سابالاق» دەپتى. باي بايبىشەسىنە ايتىپتى:

— وزگە جالشىداي كورمە مۇنى، كۇتە گور! وسى سابالاق انىق سارت ەمەس. انا ورازاۋلىق سارت بولسا بولار: كوزى الاقانداي، تابانى تۇيەنىڭ تابانىنداي جاپ-جالپاق بولىپ، بەتى قىزىل بالا بولسا، كوزى سونى ىشىپ-جەپ، اۋزىنان سۋى اعىپ، ەسسىز، ءتۇسسىز بولىپ وتىرا بەرەدى. مىناۋ سابالاقتىڭ ەش نارسەمەن ءىسى جوق، ويلاعانى عاقىل-وي، ەزۋ تارتىپ كۇلمەيدى، قاباعىن شىتىپ كەيىمەيدى. التى كۇن، التى ءتۇن اش جۇرسە دە، ءوز قولىمەن قۇيىپ اس ىشپەيدى. جانە جارتى اياق اس ىشسە دە، سارقىتىن كىسىگە بەرمەسە، كوڭىلى كونشىمەيدى. جەرگە ءبىر وتىرمايدى، دانەمە تابا الماسا، سايىن دالادا بولسا دا، كيىمىن استىنا شەشىپ سالىپ وتىرادى. جانە ۇيىقتاپ جاتقاندا، ءۇستى جاپ-جارىق بولىپ تۇرادى. سىيلاپ ۇستاي گور! قاسيەتى بولىپ، ءبىر نارسەسىنە ۇشىراپ قالىپ جۇرمەيىك، — دەيدى.

سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ جىلقىسىن ءتۇپ كوتەرە قاراقالماق قاتىسىبان دەگەن جاۋ الدى. قازاق «قىلقۇيرىق» دەپ اتتاندى. قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇعلى جانىبەك، كوكجارلى كوكجال باراق، شانىشقىلى بەردىقوجا، سىرىم مالايسارى، كەرەي، ۋاقتان شىققان سارى، بايان ءبارى اتتانىپ، قالماققا بارسا، قالماق شەپ قۇرىپ، اينالاسىن قورعان قىلىپ، شەپتىڭ اۋزىنا جايناتىپ جاساۋ توگىپ، قىز-كەلىنشەك قويىپ، قازاقتىڭ باتىرلارى جاساۋعا قىزىعىپ شاپسا، ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان مەرگەندەرى اتىپ تاستاپ، قالماق قازاققا الدىرمايدى. نەشە كۇن جاتىپ، «ساسىق قامال» بولىپ، قالماقتان جىلقىسىن ايىرا الماي، سالى سۋعا كەتىپ، قايتپاقشى بولىپتى. سوندا جىلقىنىڭ سوڭىنان قالماي قۋعان جىلقىشى سابالاق قازاقتاردىڭ قايتارىنا كەزى جەتكەن سوڭ، كوپتەن وڭاشا شىعىپ، اتىنان ءتۇسىپ، شۇبەرەك بەلبەۋىن قۇرىعىنىڭ باسىنا بايلاپ، تۋ قىلىپ، قالماقتىڭ قامالىنا:

— ابىلاي! ابىلاي! — دەپ، جالعىز بارىپ كىرىپ كەتتى دەيدى.

قۇدانىڭ قۇدىرەتىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ تاماشاسى — وزىنە اتسا وق وتپەيدى، شاپسا قىلىش وتپەيدى. «كىرگەن جەرىن ەسىك، شىققان جەرىن تەسىك» قىلىپ، جاپادان-جالعىز ءوزى قالماقتىڭ قامالىن بۇزىپ، جىلقىنىڭ جۋساۋ تەزەگىندەي توپىرلاتىپ تاستاعان سوڭ، قازاقتىڭ باتىرلارى تۇس-تۇسىنان كىرىپ، قالماقتى جەبىر-جەسىر قىلىپ شاۋىپ، تالاپ، شاش-ەتەكتەن ولجاعا قارىق بولىسىپ قايتىسىپتى.

جاۋدى جەڭىپ، كوڭىلدەرى تىنعان سوڭ ارعىن، نايماننىڭ باتىرلارى:

— كەشە بىزدەن ايتىلماعان ءارۋاق، شاقىرىلماعان ۇران قالعان جوق. ءبارى دانەمەگە جاراماي، بۇل ءوزى جالعىز بولسا دا، تەگى، زاتى كىم ەكەن؟ بەلگىسىز بولسا دا، بارىمىزدەن باق-تالايى جوعارى، ءارۋاعى كۇشتى ەكەن. بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەدى: «قوي اسىعى دەمە، قولايىڭا جاقسا ساقا عوي» دەپ ەدى. كەل، وسىنى حان كوتەرەيىك، — دەپ ءاۋ دەسىپ، اتىعاي، قاراۋىلدىڭ ورتاسىنا الىپ كەلىپ، اق وتاۋ كوتەرىپ، التى قاتىن الىپ بەرىپ، اق كيگىزگە سالىپ، حان كوتەرگەن ەكەن.

توبىلباي ءبيدىڭ بالاسى ارىستان اقىن قولگا تۇسكەندە، كەنەسارى حانعا ايتقان:

— كەنە حان، جاقسى كورسەڭ، قاراشىڭمىن،
جەك كورسەڭ دە، ءوزىڭنىڭ الاشىڭمىن.
اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن
اتىعاي، قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن! —

دەپ سوندا ءوزىن ولتىرتكەلى وتىرعان كەنە حان كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ:

— باتىر، قالاعانىڭدى ال، — دەپ استىنا — ات، جەتەگىنە — تۇيە، موينىنا — بەرەن مىلتىق، قاسىنا وتىز جىگىت جولداس بەرىپ، ەلىنە الىپ بارعىزىپ سالعان ەكەن.

ابىلاي حاننىڭ قازاققا العاش حان بولعان جەرى — وسى.  سول كۇندە جيىرما جاستا ەكەن. ءوزى ولگەنشە، ءومىرى قارىعانشا تۇراعى كوكشەتاۋدا بولعان. ول ءسوز ءھام ارىستان اقىننىڭ ولەڭىندە بار:

قىلادى مەكەرجىدە بايلار ساۋدا،
توپ بۇزار باتىر جىگىت قالىڭ جاۋدا.
سۇراساڭ ابىلايدا تۇرعان جەرىن،
حان بولدى قىرىق سەگىز جىل كوكشەتاۋدا.

بۇل سارىارقانى بۇرىنعى ۋاقىتتا نوعايلى بيلەپ-توستەپ، قونىس قىلعان ەكەن. سوندا نوعايلىنىڭ بايلىعى قالىپتان اسىپ كەتكەندىگى سونداي — «قىمىز وزەنى دەگەن وزەن بولسىن» دەپ، قىلشاقتى دەگەن وزەندى قىمىز قۇيىپ اعىزۋ ءۇشىن قازعان ەكەن. «قىمىز كولى» دەگەن كول قىلامىز» دەپ ساۋمالكولدى تاقىرلاپ، قىمىز قۇيعان ەكەن. و دا تاسىپ توگىلىپ، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، سول قونىسىن يەلەنىپ قالعان كەيىنگى جۇرتتان تىلەنشىلىك قىلىپ، قايىرشى بولدى. ونان سوڭ قالماق بيلەپ-توستەپ، مەكەن قىلعان ەكەن. ءار جەردەگى ۇيىلگەن وبا — قالماقتاردىڭ ولگەنىنە شىعارعان جانازاسى. قالماق تاسقا تابىنادى. سول تابىنىپ جۇرگەن تاسىمەن ولىكتەرىن باستىرىپ كەتەدى. كوپ ۇيىلگەن وبالار — حاندارىنىڭ، جايساڭدارىنىڭ جانازا تاسى، از ۇيىلگەن — جاي كىسىلەرىنىكى. بۇلاردىڭ سارىارقانى يەلەنىپ جۇرگەن زامانى — قاراقالماق قاتىسىبان قوڭتاجىنىڭ تۇسىندا. «ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت»، «ايۋكەنىڭ اۋىر قولى» اتانعان تۇس تا — قۇبا قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن تۇسىندا.

قالماقتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي حان ەكەن. ابىلاي زامانىندا سۇرگەن داۋرەندى قازاقبايدىڭ بالاسى ابىلايدان بۇرىن ادام اتاعا شەيىن كورگەن ەمەس.

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇل ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
جىگىتتەر، قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىز،
قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى! —

دەپ ولەڭگە شىققان ابىلاي — وسى.

---