InfoHub Logo

جيىرماعا جەتپەگەن جاس ابىلاي حان قاسىندا ورازاۋلىق دەگەن سارت جولداسى بار، ەسىل بويىندا اتىعاي، قاراۋىل دەگەن ەلگە كەلىپ، داۋلەتكەلدى بايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، جىلقىشى بولىپ ءجۇرىپتى:

— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇراعانعا:

— اتىم سابالاق! — دەپتى.

باي بايبىشەسىنە ايتىپتى:

— وزگە جالشىداي كورمە، مۇنى، كۇتە گور! بويىندا قاسيەتى بار ەكەن. «قالايشا» دەسەڭ، التى كۇن، التى ءتۇن اش جۇرسە دە، ءوز قولىمەن ءبىر اس قۇيىپ ىشپەيدى. جانە جارتى اياق اس ىشسە دە، سارقىتىن بىرەۋگە بەرمەي، ىشپەيدى. جانە جەرگە ءبىر وتىرمايدى. دانەمە تابا الماسا، كيىمىن شەشىپ، استىنا سالىپ وتىرادى. جانە تۇزگە وتىرعاندا، ۇرعاشىدان دا يبالى، ءبىر قىردىڭ استىنا بارىپ وتىرادى، نە بولماسا، كيىمىن باسىنا بۇركەنىپ وتىرادى. جانە ءوزى ۇيىقتاپ جاتقاندا، ءۇستى جاپ-جارىق بولىپ تۇرادى، جانىپ تۇرعان شام شىراعى بولسا كەرەك، — دەيدى ەكەن.

سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ جىلقىسىن ءتۇپ كوتەرە قارا قالماق قاتىسىبان دەگەن جاۋ الىپتى. قازاق «قىلقۇيرىق» دەپ كوتەرىلە اتتانىپتى. قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇعلى جانىبەك، كوكجارالى كوكجال باراق، شانىشقىلى بەردىقوجا، سىرىم مالايسارى، كەرەي، ۋاقتان شىققان سارى، بايان ءبارى اتتانىپ، قالماققا بارسا، قالماق شەپ قۇرىپ، اينالاسىن قورعان قىلىپ، شەپتىڭ اۋزىنا جايناتىپ جاساۋ توگىپ، قىز-كەلىنشەك قويىپ، قازاقتىڭ باتىرلارى جاساۋعا قىزىعىپ شاپسا، ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان مەرگەندەرى اتىپ تاستاپ، قالماق قازاققا الدىرماپتى. نەشە كۇن جاتىپ، «ساسىق قامال» بولىپ، قالماقتان جىلقىسىن ايىرا الماي، «سالى سۋعا كەتىپ» قايتپاقشى بولىپتى.

سوندا جىلقىنىڭ سوڭىنان قالماي قۋعان جىلقىشىلاردىڭ ءبىرى سابالاق قازاقتىڭ قايتارىنا كوزى جەتكەن سوڭ، كوپتەن وڭاشا شىعىپ، اتىنان ءتۇسىپ، شۇبەرەك بەلبەۋىن قۇرىعىنىڭ باسىنا بايلاپ، تۋ قىلىپ، قالماقتىڭ قامالىنا «ابىلاي!» دەپ جالعىز بارىپ كەتتى دەيدى.

قۇدانىڭ قۇدىرەتىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ تاماشاسى — وزىنە اتسا وق وتپەيدى، شاپسا قىلىش وتپەيدى. «كىرگەن جەرىن ەسىك، شىققان جەرىن تەسىك» قىلىپ، جاپادان-جالعىز ءوزى قالماقتىڭ قامالىن بۇزىپ، جىلقىنىڭ جۋساۋ تەزەگىندەي توپىرلاتىپ تاستاعان سوڭ، قازاقتىڭ باتىرلارى تۇس-تۇسىنان كىرىپ، قالماقتى جەبىر-جەسىر قىلىپ، شاۋىپ، تالاپ، شاش-ەتەكتەن ولجاعا قارىق (عارىق) بولىسىپ قايتىسىپتى.

جاۋدى جەڭىپ، كوڭىلدەرى تىنعان سوڭ ارعىن، نايماننىڭ باتىرلارى:

— كەشە بىزدەن ايتىلماعان ءارۋاق، شاقىرىلماعان ۇران قالعان جوق، ءبارى دانەمەگە جارامادى. بۇل ءوزى جالعىز بولسا دا تەگى، زاتى كىم ەكەنى بەلگىسىز بولسا دا، بارىمىزدەن باقتالايى جوعارى، ءارۋاعى كۇشتى ەكەن. بۇرىنعىنىڭ ءسوزى بار ەدى «قوي اسىعى دەمە، قولايىڭا جاقسا ساقا قوي» دەپ ەدى. كەل، وسىنى حان كوتەرەلىك! — دەپ ءاۋ دەسىپ، اتىعاي ەسەنامان بايدىڭ ەركەسىنە الىپ كەلىپ، اق وتاۋ كوتەرىپ، التى قاتىن الىپ بەرىپ، اق كيگىزگە سالىپ، حان كوتەرگەن ەكەن.

توبىلباي ءبيدىڭ بالاسى ارىستان اقىن قولعا تۇسكەندە، كەنەسارى حانعا ايتقان:

— كەنە حان، جاقسى كورسەڭ، قاراشىڭمىن،
جەك كورگەنمەن ءوزىڭنىڭ الاشىڭمىن.
اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن
اتىعاي، قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن! —

دەپ، سوندا ءوزىن ولتىرتكەلى وتىرعان كەنە حان كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ:

— باتىر، قالاعانىڭدى ال! — دەپ استىنا ات، جەتەگىنە تۇيە، موينىنا بەرەن مىلتىق، قاسىنا وتىز جىگىت جولداس بەرىپ، ەلىنە الىپ بارعىزىپ سالعان ەكەن.

ابىلاي حاننىڭ قازاققا العاش حان بولعان جەرى — وسى. ءوزى ولگەنشە، ءومىرى قارتايعانشا تۇراعى كوكشەتاۋدا بولعان. ول ءسوز دە ارىستان اقىننىڭ ولەڭىندە بار:

قىلادى ماكارجيدە بايلار ساۋدا،
توپ بۇزار باتىر جىگىت قالىڭ جاۋدا.
سۇراساڭ ابىلايدىڭ تۇرعان جەرىن،
حان بولدى قىرىق سەگىز جىل كوكشەتاۋدا.

بۇل سارىارقانى بۇرىنعى ۋاقىتتا نوعايلى بيلەپ-توستەپ، قونىس قىلعان ەكەن. «ون سان نوعاي بولعاندا، ورمامبەت بي ولگەندە، سول ورمامبەتتىڭ ەلى ءبىر الاشا تايدان ءبۇلىنىپتى!» دەگەن ءسوز بار. سونان سوڭ قالماق بيلەپ-توستەپ، مەكەن قىلعان ەكەن. قاراقالماق قاتىسىبان قوڭتاجىنىڭ تۇسىندا «ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت، ايۋكەنىڭ اۋىر قولى» اتانعان تۇستا، قۇبا قالماقتىڭ حانى قالدان شەرىن تۇسىندا قالماقتىن قۇتىن قاشىرىپ، سارىارقادان اۋدىرعان، باسىنا قارا قان جاۋدىرعان ابىلاي حان ەكەن. ابىلاي زامانىندا سۇرگەن داۋرەندى قازاقبايدىڭ بالاسى ابىلايدان بۇرىن ادام اتاعا شەيىن كورگەن ەمەس، ابىلايدان سوڭ بۇل زامانعاشا كورگەن ەمەس.

عالامدا ون سەگىز مىڭ جان بولىپتى،
بۇل ءسوزىم بىلگەندەرگە تاڭ بولىپتى.
جىگىتتەر، قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىز،
قازاقتا ابىلايداي حان بولىپتى! —

دەپ ولەڭگە شىققان ابىلاي — وسى.

قازاق جۇرتىندا ماقال بولىپ قالدى: «اڭ المايتىن جامان قۇس — ات ەڭبەگى، ابىلايدان باسقا تورە — ەت ەڭبەگى» دەپ.

---