تاۋەلسىزدىك تۇعىرىم
ءمۇعالىم: امانگەلدينا ا. ا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تاۋەلسىزدىك تۇعىرىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. قازاقستان تاريحىندا جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ الاتىن ورنىن اشىپ كورسەتۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك، بەلسەندىلىك، ىزدەنگىشتىك، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
2. وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ەرلىگىن، دانالىعىن پاش ەتۋ، ونىڭ ىزگى قاسيەتتەرىن ارداقتاپ، ونەگە تۇتۋ. وتاندى، ەلىن، تۋعان جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ
قۇرال: ن. نازاربايەۆتىڭ سۋرەتى، بەينەفيلمدەر، سلايد، كوركەم سۋرەتتەر. «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» كەزىندە 1 ملن قازاق قازا بولدى، «1916 - 1921ج ارالىعىندا 800 مىڭ ادام قىرعىنعا ۇشىرادى»؛
«1930 - 1933ج گولوششەكيننىڭ گەنوسيد كەزىندە 2 ملن 200 مىڭداي قازاق اشتان ءولدى»؛
«ۇلى وتان سوعىسىندا 350 ۇل - قىزىنان ايىرىلعان قازاق حالقىنىڭ سانى 12% كەمىدى» مالىمەتتەر ينتەراكتيۆتى تاقتادا كورسەتىلەدى.
كوك تۋىم كوتەرىلدى باعىم جانىپ،
ەلتاڭبام كۇللى الەمگە تانىلدى انىق.
شىرقادىم ءانۇراندى بار داۋىسپەن،
ارمانىم – اتا زاڭىم قابىلدانىپ
(ءانۇران ورىندالادى)
ءمۇعالىم: ارمىسىزدار قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، قوناقتار!
ەۋرازيانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسىپ، تالاي حالىقتىڭ كونەدەگى جانە قازىرگى كەزدەگى تاريحىنا كۋا بولعان، تاريحى سولارمەن تاعدىرلاس قازاق دالاسى، قازاق جەرى، قازاق ۇلتى قانداي قيىنشىلىقتاردى باستان وتكىزبەدى دەسەڭشى.
جەلتوقسان وقيعاسى ءوزىنىڭ قايسارلىعىمەن، العا قويعان ماقسات - مۇراتىمەن، ءتىپتى جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىمەن دە ءاربىر ادامنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرعان باقىتتى دا، قايعىلى كۇن ەدى. جەلتوقسان جاڭعىرىعى كوزدەن دە كوڭىلدەن دە كەتەر ەمەس.
بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا ءتۇسىرىپ، ادىلەتسىز شەشىم قابىلدانىپ، حالىقتىڭ ار - نامىسى تارازىعا سالىنعان سىن ساعاتتا دۇلەي كۇشكە قايمىقپاي قارسى شىققان جاستاردىڭ ەرەن ەڭبەگى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇلگى.
وسىدان 24 جىل بۇرىن، ياعني 1986 جىلى الماتىنىڭ باس الاڭىنا جاستار جامان ويمەن بارعان جوق. ولار بەيبىت جولمەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاتىسقان.
ەندى مىنە، وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان اعالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ ارقاسىندا اتا - بابالارىمىز ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. بۇل وقيعا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى. بۇل جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قازاقتىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن، تاريحتا اتى قالعان قايرات رىسقۇلبەكوۆ، لاززات اسانوۆا، ءسابيرا مۇحامەتجانوۆا، ەربول سىپاتايەۆ سىندى اپالارىمىز بەن اعالارىمىز قاتىستى.
قىسقاشا ءومىربايانىنان مالىمەت:
ق. رىسقۇلبەكوۆ، (جاكسىبەكوۆا ينكار)
قايرات رىسقۇلبەكوۆ
قايرات نوعايباي ۇلى رىسقۇلبەكوۆ 1966 جىلى 13 - ناۋرىزدا جامبىل وبلىسى، مويىنقۇم اۋدانى، «بiرلiك» اۋىلىندا دۇنيگە كەلگەن. قايرات شۋ قالاسىنا تاياۋ جەردەگi نوۆوترويسك (قازiرگi تولە بي) سەلوسىنداعى شوپان بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرناتتا وقىعان. 1983 جىلى كيروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتi بiتiرiپ، اۋىلىندا جۇمىسشى بولىپ iستەيدi. ال، 1984 – 1986 جىلدارى اسكەرگە بارىپ، ازاماتتىق بورىشىن وتەپ قايتادى. 1986 جىلى №33635 اسكەري ءبولiمشەسiنiڭ كەپiلدiگiمەن الماتى ساۋلەت - قۇرىلىس ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدi. جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقانى ءۇشiن سوۆيسكييدى ءولتىردىڭ دەپ جازىقسىز جالا جابىلىپ، ءولiم جازاسىنا كەسiلەدi. كەيiننەن بۇل جازا 20 جىلدىق كەسiمگە اۋىستىرىلدى. قايراتتىڭ حاتى: ب ا ق تۇسسە - ماڭدايىمنان، تاس تۇسسە - تالايىمنان، كورىپ الدىم، ماعان ءولىم قورقىنىشتى ەمەس، ويتكەنى ادالدىعىم ودان بيىك تۇر. انەۋكۇنگى كەزدەسۋدە مەنىڭ «پريگوۆورىمدى» الدىڭدار ما؟ تالعاتتىڭ سۋرەتىن نەعىپ تاستاپ كەتپەدىڭدەر. اقشا سالىپ كەتتىڭدەر مە؟ كەلەسىدە تالعاتتىڭ، راحات پەن اسحاتتىڭ سۋرەتتەرى بولسا، الا كەلىڭدەر. كەزدەسۋگە كىرەر الدىندا، ءبىر تال روزا گۇلىن الا كەلىڭدەرشى. سكورو مەيرام عوي. جازمىشتان وزمىش جوق. بارلىق تانىستارعا، تۋىستارعا، دوستارعا مەنەن سالەم. بەتتەرىڭنەن ءسۇيدىم. سالەممەن قايرات. 1988 جىلى قايراتتىڭ كامەراسىنان ونىڭ ءولi دەنەسi تابىلعانىمەن، قۇپيا قازانىڭ ارتى اشىلمادى. 1996 جىلى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە ەلiمiزدiڭ ەڭ جوعارى ناگراداسى – «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرiلدi.
ل. اسانوۆا، (جانبولات اكمارال)
ءلاززات اسانوۆا
اسانوۆا ءلاززات التىناي قىزى (27. 07. 70، الماتى وبلىسى جاركەنت اۋدانى ايدارالى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى.. — 25. 12. 86 قايتىس بولدى، الماتى) — جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ (1986) قۇربانى. 1985 ج. الماتىدا پ. چايكوۆسكيي اتىند. مۋز. ۋچ - ششەگە وقۋعا تۇسكەن. الماتىدا 1986 ج. 17 - 18 جەلتوقساندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقان. ول ورتالىقتىڭ بيلەپ - توستەۋشىلىگىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قالاداعى جاڭا الاڭعا (قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭى) العاشقى ەرەۋىلشىلەر قاتارىندا “قازاقتار! كىرىپتارلىق قۇلدىقتا ءومىر سۇرگەنىمىز جەتەدى! ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ العان كەزدە عانا ازات بولا الامىز!” دەگەن ۇرانمەن شىقتى. 1986 جىلعى 17 - 18 جەلتوقساندا الماتى
قالاسىندا بولعان وقيعالارعا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندە رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورالقاسى قۇرعان كوميسسيا مۇشەسى ف. يگناتوۆتىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ءلاززاتتىڭ ءمايىتى بىرنەشە كۇننەن كەيىن مۋزىكالىق ۋچ - ششە جاتاقحاناسىنان تابىلعان دا، ول تۋرالى جاتاقحانانىڭ بەسىنشى قاباتىنان قۇلاپ ولگەن دەگەن قاۋەسەت تاراتىلعان. وسىعان قاراماستان ءمايىتتى الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى اقجازىق كەنتىنە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن مەمل. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارنايى قاراۋىلداپ اپارعان. ءلاززاتتى جەرلەۋدىڭ الدىندا دەنەسىن اق جۋىپ، ارۋلاعان كەزدە ونىڭ ەكى بىلەگىنە سالىنعان تەمىر بۇعاۋدىڭ قالدىرعان كوكپەڭبەك ىزدەرىن، باس سۇيەگىنىڭ شۇيدەسى ويىلىپ كەتكەنى انىقتالدى. وسىعان قاراعاندا ول جازالاۋشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ عانا اقيقات. جونىندەگى شىندىق قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. ءلاززاتتىڭ ەرلىگىنە ارنالعان ءان (“قاھارمان قىز — ءلاززات قىز”. مۋزىكاسىن جازعان جولامان تۇرسىنبايەۆ، ولەڭى — ابدراحمان اسىلبەكتىكى)، ول جونىندە باسپا ءسوز بەتتەرىندە عالىمدار مەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرلەرى جارىق كوردى. ءلاززاتقا ەكى مارتە1996 جىلى جانە 2004 جىلى «حالىق قاھارمانى»اتاعى بەرىلدى.
س. مۇحامەتجانوۆا، (ماقسات قىزى سىمبات)
سابيرا ەسىمبەك قىزى مۇقانبەتجانوۆا
سابيرا ەسىمبەك قىزى مۇقانبەتجانوۆا «ەل اتىن ەر شىعارادى» دەگەن. قىز بالا بولسا دا ەرگە لايىق قايرات كورسەتىپ، ون التى جاسىندا قىرشىن كەتكەن ءسابيرا مۇحامەدجانوۆانىڭ ەسىمى ەل جادىندا.
26 جەلتوقسانكۇنى استاناداعى دۇربەلەڭگە ءۇن قوسقانى ءۇشىن ءوزىنىڭ ار-نامىسىنا، اناسىنا، اتاسىنا ماسقارا سوزدەر ايتىپ، بالاعاتتاعانىنا ۋچيليششەدەن 1 - كۋرس ستۋدەنتى سابيرا مۇقانبەتجانوۆا جاتاقحانانىڭ 5 - ءشى قاباتىنان قۇلاپ ءولدى. جەلتوقسان جىلناماسىندا ول تۋرالى: «1970 جىلى تۋعان، وسكەمەن پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ ستۋدەنتى. جەلتوقساننىڭ 21 - 22 كۇندەرى وسكەمەندە بولعان نارازىلىق شارالارىنا قاتىسىپ، 26 جەلتوقسان كۇنى مەرت بولدى» دەپ جازىلعان. وبلىستىق «ديدار»، «جاس الاش»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىن - دە ونى «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىنۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. سول قاھارمانداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى ءسابيرا ەسىمبەك قىزىنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا دا، نۇسقا عۇمىرى اقمەكتەپ اۋىلىنان باستالىپ، وسكەمەندە ءۇزىلدى.
ە. سىپاتايەۆ ( دياس)
ەربول سىپاتايەۆ سىپاتايەۆ ەربول مۇقاجان ۇلى (10. 03. 1964 ج. الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى اۋىلى - 23. 12. 1986 ج. الماتى) – 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇربانى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن 1981 - 1982 جىلدارى كەڭشاردا جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەدى. 1982 - 1984 جىلدارى كەڭەس ارمياسى قاتارىندا بولدى. 1985 جىلى الماتىداعى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. 1986 جىلدىڭ 17 - 18 جەلتوقسانىندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىستى. 18 جەلتوقسان كۇنى اۋىر جارالانىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، سوندا قايتىس بولدى. ءمايىتىن اۋىلىنا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارنايى قاراۋىلداپ اپارعان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا سىپاتايەۆ جونىندەگى شىندىق ايتىلا باستادى. ول تۋرالى باسپا ءسوز بەتتەرىندە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى جارىق كورگەن جيناقتار مەن كىتاپتاردا جازىلدى.
ۆيدەو: 16 جەلتوقسان
كورىنىس قويىلادى.
قاپسالياموۆا تالشىن: ءتۇن. كادىمگى ميلليونداعان تۇندەردىڭ ءبىرى، ءبىراق بۇل ءتۇن وزگەشە ءتۇن ەدى. سەبەبى بۇل تۇندە قالانىڭ كەز - كەلگەن تۇسىنان ۇستالعان جاستاردى ۇرىپ - سوعىپ، ءولىمشى حالگە جەتكىزدى. وسىنداي قاتىگەزدىكتى كورگەن، ولارعا اراشا تۇسەم دەپ، جۇرگەندەردىڭ ءبىرى قايرات رىسقۇلبەكوۆ ەدى.
سەيتجان بەكجان: - ۇستاڭدار بۇزاقىنى! اكەتىڭدەر، جاۋىپ تاستاڭدار!
- ساۆيسكيدى ولتىرگەن سەن بە؟
عالىم ابلايحان: جوق، مەن ەمەس.
سەيتجان بەكجان: - سەن ولتىرگەن. موينىڭا ال!
ابىلاي: - مەن ولتىرگەن جوقپىن، وتىرىك جالا جاپپاڭدار!
كۇنادان تازا باسىم بار،
جيىرما بىردە جاسىم بار.
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار.
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
«ەركەك توقتى قۇرباندىق
اتام دەسەڭ، اتىڭدار!»
جاۋقازىن ەرتە كوكتەمدە قار استىنان شىعاتىن نازىك گۇل. قار ەرىپ، كۇن قاتتى قىزعاندا، تەز قۋراپ كەتەدى. جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ دا ومىرلەرى وسى جاۋقازىننىڭ ومىرىندەي قىسقى بولدى. وسى جەلتوقسان وقيعاسى سالدارىنان قازا بولعان جازىقسىز جاستارىمىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، ورىنىمىزدان تۇرىپ ءبىر مينۋت ەسكە الايىق!
ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك
جەتى نان ۇلەستىرۋ: 10 «ا»، 8 «ءا»، 8 «ب»
ۆيدەو: جەلتوقسان جەلى
جاس ارۋدىڭ جانارىندا - جەلتوقسان،
قاندى عاسىر تابانىڭدا - جەلتوقسان،
قارالى ءومىر قايىستىرعان حالقىمنىڭ،
قارا تۇمان قاباعىندا - جەلتوقسان.
نامىسىمنىڭ شىراعى دا - جەلتوقسان.
سۇرقاي ءومىر سىناعى دا - جەلتوقسان،
جىگىتتىكتىڭ ءومىرى دە - جەلتوقسان،
جاڭا كۇننىڭ شۋاعى دا - جەلتوقسان
جەلتوقساننىڭ كۇنى قانداي ىزعارلى،
جۇرەكتەردە جازىلمايتىن سىز قالدى.
وت بوپ جانعان قازاعىمنىڭ جاستارى،
جالىنىمەن ەرىتىپتى مۇزداردى.
سول مۇزداردا جاندى الاۋ وشپەيتىن،
ەركىندىكتى قاشاندا ەل كوكسەيتىن.
قانىمەنەن تاريحتاردا جازىلىپ،
قايراتتاردىڭ اتى قالدى سونبەيتىن.
جەلتوقساندا،
الماتىدا،
الما باقتار اق قىراۋعا باتقاندا
جايدىڭ وتى جالاڭ قاقتى شاتقالدا!
اپپاق قالا، اپپاق عالام، و، توبا!
نايزاعايلار قار جالاپ تۇر جوتادا،
بۇلتتى ءيىتىپ بوزدايدى بوز شىنارلار،
بۇيدالانعان ۇقساپ جەتىم بوتاعا.
كىم كورىپتى و زامان دا، بۇل زامان،
نايزاعايدى كوك ايازعا قۇلاعان.
كەۋدەلەردە ۇرەي - ءبورى ۇليدى،
«بولسايشى امان، مىنا عالام ءدىن امان!»
بۇل الاڭدا ءبىر ۇرپاقتىڭ قانى بار،
ەي بولاشاق!
سەن بۇل جەردى تانىپ ال،
ءۇمىت - جىپكە قولىن سوزعان وركەننىڭ
ەرتە ۇزىلگەن ءومىرى بار، جانى بار.
ايتام دەگەن،
ايتىلماعان ءانى بار.
ءبىلىپ جۇرگىن،
تاعزىم ەتكىن سولارعا،
ەرتەڭىڭە بۇرعانىڭدى بەتىڭدى،
ۇلى ەرلىككە بۋعان بەلىڭ بەكىندى.
تاۋەلسىزدىك حابارشىسى جەلتوقسان،
تاريحىڭنىڭ جاڭا بەتى سەكىلدى.
تاۋەلسىزدىك! بالالاردىڭ ۇرانى،
بەيۋاقىتتا، بويعا تاققان تۇمارى.
تاۋەلسىزدىك! تۇنەكتەردە تۇنشىعىپ،
ىزعار ۇرىپ جانباي قالعان شىراعى.
وكىنگەنمەن پايدا جوق ءوتتى كۇندەر،
قىرشىن كەتتى، اتتەڭ – اي، كوك ورىمدەر.
ەسكە الدىق، دۇعا وقىپ بەكزاتتارىم،
اللادان نۇر، جۇماقتا كوگەرىڭدەر
ەل تىلەگى ەندى ايتپاعىمىز،
ءسۇت بەتىندە قالقىعان قايماعىمىز.
ءاربىرىڭ ءبىر باتىرسىڭ داستانداعى،
جەلبىرەدى اسپاندا بايراعىمىز
سول جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كۋاگەرلەرى بولعان اعا اپايلارىمىز كەلىپ وتىر.
ءومىرباياندارىنا قىسقاشا شولۋ.
قۇرمەتتى اعايلار، اپايلار سول كەزدەگى وقيعالاردى ءوز كوزدەرىڭىزبەن كورىپ سول وقيعاعا كۋا بولىپ، قازاق ەلى ءۇشىن، ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭىزدەر. ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىزعا سول جايىندا بىرەر سوزبەن ايتا وتىرساڭىزدار.
جەلتوقسان وقيعاسىن كوزدەرىمەن كورگەن اعايلارىمىزعا ءسوز كەزەگىن بەرەيىك.
كونسەرتتىك باعدارلاما:
وسەر ۇلدىڭ قاي ساتتە دە بىرلىك بولماق قالاۋى،
لاۋلا! لاۋلا! جەلتوقساننىڭ مۇزعا جانعان الاۋى!
وزدەرىڭدەي ءور نامىستى جاس وركەنى بار ەلدىڭ
ەشقاشاندا ءتيىستى ەمەس ەڭكەيۋگە جالاۋى!
بولسىن وسى ار الدىندا ءسوز اقتىق،
قان مەن نامىس بولسا بويدا قازاقتىق.
قايتپاس قايسار قاسيەتتى كۇرەسپەن،
الىپپىز ءبىز ماڭگى تەڭدىك، ازاتتىق.
كوپ ۇلتپىز بىرلىگى زور، ءبىر تۋىسقان،
شەڭگەلىن سالا الماس ەشبىر دۇشپان.
جاساي بەر ەركىندىككە قولى جەتكەن،
تاۋەلسىز ەگەمەندى قازاقستان!
ۆيدەو: كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تاۋەلسىزدىك تۇعىرىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. قازاقستان تاريحىندا جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ الاتىن ورنىن اشىپ كورسەتۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك، بەلسەندىلىك، ىزدەنگىشتىك، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
2. وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ ەرلىگىن، دانالىعىن پاش ەتۋ، ونىڭ ىزگى قاسيەتتەرىن ارداقتاپ، ونەگە تۇتۋ. وتاندى، ەلىن، تۋعان جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ
قۇرال: ن. نازاربايەۆتىڭ سۋرەتى، بەينەفيلمدەر، سلايد، كوركەم سۋرەتتەر. «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» كەزىندە 1 ملن قازاق قازا بولدى، «1916 - 1921ج ارالىعىندا 800 مىڭ ادام قىرعىنعا ۇشىرادى»؛
«1930 - 1933ج گولوششەكيننىڭ گەنوسيد كەزىندە 2 ملن 200 مىڭداي قازاق اشتان ءولدى»؛
«ۇلى وتان سوعىسىندا 350 ۇل - قىزىنان ايىرىلعان قازاق حالقىنىڭ سانى 12% كەمىدى» مالىمەتتەر ينتەراكتيۆتى تاقتادا كورسەتىلەدى.
كوك تۋىم كوتەرىلدى باعىم جانىپ،
ەلتاڭبام كۇللى الەمگە تانىلدى انىق.
شىرقادىم ءانۇراندى بار داۋىسپەن،
ارمانىم – اتا زاڭىم قابىلدانىپ
(ءانۇران ورىندالادى)
ءمۇعالىم: ارمىسىزدار قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، قوناقتار!
ەۋرازيانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسىپ، تالاي حالىقتىڭ كونەدەگى جانە قازىرگى كەزدەگى تاريحىنا كۋا بولعان، تاريحى سولارمەن تاعدىرلاس قازاق دالاسى، قازاق جەرى، قازاق ۇلتى قانداي قيىنشىلىقتاردى باستان وتكىزبەدى دەسەڭشى.
جەلتوقسان وقيعاسى ءوزىنىڭ قايسارلىعىمەن، العا قويعان ماقسات - مۇراتىمەن، ءتىپتى جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىمەن دە ءاربىر ادامنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرعان باقىتتى دا، قايعىلى كۇن ەدى. جەلتوقسان جاڭعىرىعى كوزدەن دە كوڭىلدەن دە كەتەر ەمەس.
بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا ءتۇسىرىپ، ادىلەتسىز شەشىم قابىلدانىپ، حالىقتىڭ ار - نامىسى تارازىعا سالىنعان سىن ساعاتتا دۇلەي كۇشكە قايمىقپاي قارسى شىققان جاستاردىڭ ەرەن ەڭبەگى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ۇلگى.
وسىدان 24 جىل بۇرىن، ياعني 1986 جىلى الماتىنىڭ باس الاڭىنا جاستار جامان ويمەن بارعان جوق. ولار بەيبىت جولمەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاتىسقان.
ەندى مىنە، وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان اعالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ ارقاسىندا اتا - بابالارىمىز ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. بۇل وقيعا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى. بۇل جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قازاقتىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن، تاريحتا اتى قالعان قايرات رىسقۇلبەكوۆ، لاززات اسانوۆا، ءسابيرا مۇحامەتجانوۆا، ەربول سىپاتايەۆ سىندى اپالارىمىز بەن اعالارىمىز قاتىستى.
قىسقاشا ءومىربايانىنان مالىمەت:
ق. رىسقۇلبەكوۆ، (جاكسىبەكوۆا ينكار)
قايرات رىسقۇلبەكوۆ
قايرات نوعايباي ۇلى رىسقۇلبەكوۆ 1966 جىلى 13 - ناۋرىزدا جامبىل وبلىسى، مويىنقۇم اۋدانى، «بiرلiك» اۋىلىندا دۇنيگە كەلگەن. قايرات شۋ قالاسىنا تاياۋ جەردەگi نوۆوترويسك (قازiرگi تولە بي) سەلوسىنداعى شوپان بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرناتتا وقىعان. 1983 جىلى كيروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتi بiتiرiپ، اۋىلىندا جۇمىسشى بولىپ iستەيدi. ال، 1984 – 1986 جىلدارى اسكەرگە بارىپ، ازاماتتىق بورىشىن وتەپ قايتادى. 1986 جىلى №33635 اسكەري ءبولiمشەسiنiڭ كەپiلدiگiمەن الماتى ساۋلەت - قۇرىلىس ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدi. جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقانى ءۇشiن سوۆيسكييدى ءولتىردىڭ دەپ جازىقسىز جالا جابىلىپ، ءولiم جازاسىنا كەسiلەدi. كەيiننەن بۇل جازا 20 جىلدىق كەسiمگە اۋىستىرىلدى. قايراتتىڭ حاتى: ب ا ق تۇسسە - ماڭدايىمنان، تاس تۇسسە - تالايىمنان، كورىپ الدىم، ماعان ءولىم قورقىنىشتى ەمەس، ويتكەنى ادالدىعىم ودان بيىك تۇر. انەۋكۇنگى كەزدەسۋدە مەنىڭ «پريگوۆورىمدى» الدىڭدار ما؟ تالعاتتىڭ سۋرەتىن نەعىپ تاستاپ كەتپەدىڭدەر. اقشا سالىپ كەتتىڭدەر مە؟ كەلەسىدە تالعاتتىڭ، راحات پەن اسحاتتىڭ سۋرەتتەرى بولسا، الا كەلىڭدەر. كەزدەسۋگە كىرەر الدىندا، ءبىر تال روزا گۇلىن الا كەلىڭدەرشى. سكورو مەيرام عوي. جازمىشتان وزمىش جوق. بارلىق تانىستارعا، تۋىستارعا، دوستارعا مەنەن سالەم. بەتتەرىڭنەن ءسۇيدىم. سالەممەن قايرات. 1988 جىلى قايراتتىڭ كامەراسىنان ونىڭ ءولi دەنەسi تابىلعانىمەن، قۇپيا قازانىڭ ارتى اشىلمادى. 1996 جىلى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە ەلiمiزدiڭ ەڭ جوعارى ناگراداسى – «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرiلدi.
ل. اسانوۆا، (جانبولات اكمارال)
ءلاززات اسانوۆا
اسانوۆا ءلاززات التىناي قىزى (27. 07. 70، الماتى وبلىسى جاركەنت اۋدانى ايدارالى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى.. — 25. 12. 86 قايتىس بولدى، الماتى) — جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ (1986) قۇربانى. 1985 ج. الماتىدا پ. چايكوۆسكيي اتىند. مۋز. ۋچ - ششەگە وقۋعا تۇسكەن. الماتىدا 1986 ج. 17 - 18 جەلتوقساندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقان. ول ورتالىقتىڭ بيلەپ - توستەۋشىلىگىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قالاداعى جاڭا الاڭعا (قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭى) العاشقى ەرەۋىلشىلەر قاتارىندا “قازاقتار! كىرىپتارلىق قۇلدىقتا ءومىر سۇرگەنىمىز جەتەدى! ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ العان كەزدە عانا ازات بولا الامىز!” دەگەن ۇرانمەن شىقتى. 1986 جىلعى 17 - 18 جەلتوقساندا الماتى
قالاسىندا بولعان وقيعالارعا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندە رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورالقاسى قۇرعان كوميسسيا مۇشەسى ف. يگناتوۆتىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ءلاززاتتىڭ ءمايىتى بىرنەشە كۇننەن كەيىن مۋزىكالىق ۋچ - ششە جاتاقحاناسىنان تابىلعان دا، ول تۋرالى جاتاقحانانىڭ بەسىنشى قاباتىنان قۇلاپ ولگەن دەگەن قاۋەسەت تاراتىلعان. وسىعان قاراماستان ءمايىتتى الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى اقجازىق كەنتىنە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن مەمل. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارنايى قاراۋىلداپ اپارعان. ءلاززاتتى جەرلەۋدىڭ الدىندا دەنەسىن اق جۋىپ، ارۋلاعان كەزدە ونىڭ ەكى بىلەگىنە سالىنعان تەمىر بۇعاۋدىڭ قالدىرعان كوكپەڭبەك ىزدەرىن، باس سۇيەگىنىڭ شۇيدەسى ويىلىپ كەتكەنى انىقتالدى. وسىعان قاراعاندا ول جازالاۋشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ عانا اقيقات. جونىندەگى شىندىق قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. ءلاززاتتىڭ ەرلىگىنە ارنالعان ءان (“قاھارمان قىز — ءلاززات قىز”. مۋزىكاسىن جازعان جولامان تۇرسىنبايەۆ، ولەڭى — ابدراحمان اسىلبەكتىكى)، ول جونىندە باسپا ءسوز بەتتەرىندە عالىمدار مەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرلەرى جارىق كوردى. ءلاززاتقا ەكى مارتە1996 جىلى جانە 2004 جىلى «حالىق قاھارمانى»اتاعى بەرىلدى.
س. مۇحامەتجانوۆا، (ماقسات قىزى سىمبات)
سابيرا ەسىمبەك قىزى مۇقانبەتجانوۆا
سابيرا ەسىمبەك قىزى مۇقانبەتجانوۆا «ەل اتىن ەر شىعارادى» دەگەن. قىز بالا بولسا دا ەرگە لايىق قايرات كورسەتىپ، ون التى جاسىندا قىرشىن كەتكەن ءسابيرا مۇحامەدجانوۆانىڭ ەسىمى ەل جادىندا.
26 جەلتوقسانكۇنى استاناداعى دۇربەلەڭگە ءۇن قوسقانى ءۇشىن ءوزىنىڭ ار-نامىسىنا، اناسىنا، اتاسىنا ماسقارا سوزدەر ايتىپ، بالاعاتتاعانىنا ۋچيليششەدەن 1 - كۋرس ستۋدەنتى سابيرا مۇقانبەتجانوۆا جاتاقحانانىڭ 5 - ءشى قاباتىنان قۇلاپ ءولدى. جەلتوقسان جىلناماسىندا ول تۋرالى: «1970 جىلى تۋعان، وسكەمەن پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ ستۋدەنتى. جەلتوقساننىڭ 21 - 22 كۇندەرى وسكەمەندە بولعان نارازىلىق شارالارىنا قاتىسىپ، 26 جەلتوقسان كۇنى مەرت بولدى» دەپ جازىلعان. وبلىستىق «ديدار»، «جاس الاش»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىن - دە ونى «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىنۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. سول قاھارمانداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى ءسابيرا ەسىمبەك قىزىنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا دا، نۇسقا عۇمىرى اقمەكتەپ اۋىلىنان باستالىپ، وسكەمەندە ءۇزىلدى.
ە. سىپاتايەۆ ( دياس)
ەربول سىپاتايەۆ سىپاتايەۆ ەربول مۇقاجان ۇلى (10. 03. 1964 ج. الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى اۋىلى - 23. 12. 1986 ج. الماتى) – 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇربانى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن 1981 - 1982 جىلدارى كەڭشاردا جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەدى. 1982 - 1984 جىلدارى كەڭەس ارمياسى قاتارىندا بولدى. 1985 جىلى الماتىداعى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. 1986 جىلدىڭ 17 - 18 جەلتوقسانىندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىستى. 18 جەلتوقسان كۇنى اۋىر جارالانىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، سوندا قايتىس بولدى. ءمايىتىن اۋىلىنا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارنايى قاراۋىلداپ اپارعان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا سىپاتايەۆ جونىندەگى شىندىق ايتىلا باستادى. ول تۋرالى باسپا ءسوز بەتتەرىندە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى جارىق كورگەن جيناقتار مەن كىتاپتاردا جازىلدى.
ۆيدەو: 16 جەلتوقسان
كورىنىس قويىلادى.
قاپسالياموۆا تالشىن: ءتۇن. كادىمگى ميلليونداعان تۇندەردىڭ ءبىرى، ءبىراق بۇل ءتۇن وزگەشە ءتۇن ەدى. سەبەبى بۇل تۇندە قالانىڭ كەز - كەلگەن تۇسىنان ۇستالعان جاستاردى ۇرىپ - سوعىپ، ءولىمشى حالگە جەتكىزدى. وسىنداي قاتىگەزدىكتى كورگەن، ولارعا اراشا تۇسەم دەپ، جۇرگەندەردىڭ ءبىرى قايرات رىسقۇلبەكوۆ ەدى.
سەيتجان بەكجان: - ۇستاڭدار بۇزاقىنى! اكەتىڭدەر، جاۋىپ تاستاڭدار!
- ساۆيسكيدى ولتىرگەن سەن بە؟
عالىم ابلايحان: جوق، مەن ەمەس.
سەيتجان بەكجان: - سەن ولتىرگەن. موينىڭا ال!
ابىلاي: - مەن ولتىرگەن جوقپىن، وتىرىك جالا جاپپاڭدار!
كۇنادان تازا باسىم بار،
جيىرما بىردە جاسىم بار.
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار.
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
«ەركەك توقتى قۇرباندىق
اتام دەسەڭ، اتىڭدار!»
جاۋقازىن ەرتە كوكتەمدە قار استىنان شىعاتىن نازىك گۇل. قار ەرىپ، كۇن قاتتى قىزعاندا، تەز قۋراپ كەتەدى. جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ دا ومىرلەرى وسى جاۋقازىننىڭ ومىرىندەي قىسقى بولدى. وسى جەلتوقسان وقيعاسى سالدارىنان قازا بولعان جازىقسىز جاستارىمىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، ورىنىمىزدان تۇرىپ ءبىر مينۋت ەسكە الايىق!
ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك
جەتى نان ۇلەستىرۋ: 10 «ا»، 8 «ءا»، 8 «ب»
ۆيدەو: جەلتوقسان جەلى
جاس ارۋدىڭ جانارىندا - جەلتوقسان،
قاندى عاسىر تابانىڭدا - جەلتوقسان،
قارالى ءومىر قايىستىرعان حالقىمنىڭ،
قارا تۇمان قاباعىندا - جەلتوقسان.
نامىسىمنىڭ شىراعى دا - جەلتوقسان.
سۇرقاي ءومىر سىناعى دا - جەلتوقسان،
جىگىتتىكتىڭ ءومىرى دە - جەلتوقسان،
جاڭا كۇننىڭ شۋاعى دا - جەلتوقسان
جەلتوقساننىڭ كۇنى قانداي ىزعارلى،
جۇرەكتەردە جازىلمايتىن سىز قالدى.
وت بوپ جانعان قازاعىمنىڭ جاستارى،
جالىنىمەن ەرىتىپتى مۇزداردى.
سول مۇزداردا جاندى الاۋ وشپەيتىن،
ەركىندىكتى قاشاندا ەل كوكسەيتىن.
قانىمەنەن تاريحتاردا جازىلىپ،
قايراتتاردىڭ اتى قالدى سونبەيتىن.
جەلتوقساندا،
الماتىدا،
الما باقتار اق قىراۋعا باتقاندا
جايدىڭ وتى جالاڭ قاقتى شاتقالدا!
اپپاق قالا، اپپاق عالام، و، توبا!
نايزاعايلار قار جالاپ تۇر جوتادا،
بۇلتتى ءيىتىپ بوزدايدى بوز شىنارلار،
بۇيدالانعان ۇقساپ جەتىم بوتاعا.
كىم كورىپتى و زامان دا، بۇل زامان،
نايزاعايدى كوك ايازعا قۇلاعان.
كەۋدەلەردە ۇرەي - ءبورى ۇليدى،
«بولسايشى امان، مىنا عالام ءدىن امان!»
بۇل الاڭدا ءبىر ۇرپاقتىڭ قانى بار،
ەي بولاشاق!
سەن بۇل جەردى تانىپ ال،
ءۇمىت - جىپكە قولىن سوزعان وركەننىڭ
ەرتە ۇزىلگەن ءومىرى بار، جانى بار.
ايتام دەگەن،
ايتىلماعان ءانى بار.
ءبىلىپ جۇرگىن،
تاعزىم ەتكىن سولارعا،
ەرتەڭىڭە بۇرعانىڭدى بەتىڭدى،
ۇلى ەرلىككە بۋعان بەلىڭ بەكىندى.
تاۋەلسىزدىك حابارشىسى جەلتوقسان،
تاريحىڭنىڭ جاڭا بەتى سەكىلدى.
تاۋەلسىزدىك! بالالاردىڭ ۇرانى،
بەيۋاقىتتا، بويعا تاققان تۇمارى.
تاۋەلسىزدىك! تۇنەكتەردە تۇنشىعىپ،
ىزعار ۇرىپ جانباي قالعان شىراعى.
وكىنگەنمەن پايدا جوق ءوتتى كۇندەر،
قىرشىن كەتتى، اتتەڭ – اي، كوك ورىمدەر.
ەسكە الدىق، دۇعا وقىپ بەكزاتتارىم،
اللادان نۇر، جۇماقتا كوگەرىڭدەر
ەل تىلەگى ەندى ايتپاعىمىز،
ءسۇت بەتىندە قالقىعان قايماعىمىز.
ءاربىرىڭ ءبىر باتىرسىڭ داستانداعى،
جەلبىرەدى اسپاندا بايراعىمىز
سول جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كۋاگەرلەرى بولعان اعا اپايلارىمىز كەلىپ وتىر.
ءومىرباياندارىنا قىسقاشا شولۋ.
قۇرمەتتى اعايلار، اپايلار سول كەزدەگى وقيعالاردى ءوز كوزدەرىڭىزبەن كورىپ سول وقيعاعا كۋا بولىپ، قازاق ەلى ءۇشىن، ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭىزدەر. ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىزعا سول جايىندا بىرەر سوزبەن ايتا وتىرساڭىزدار.
جەلتوقسان وقيعاسىن كوزدەرىمەن كورگەن اعايلارىمىزعا ءسوز كەزەگىن بەرەيىك.
كونسەرتتىك باعدارلاما:
وسەر ۇلدىڭ قاي ساتتە دە بىرلىك بولماق قالاۋى،
لاۋلا! لاۋلا! جەلتوقساننىڭ مۇزعا جانعان الاۋى!
وزدەرىڭدەي ءور نامىستى جاس وركەنى بار ەلدىڭ
ەشقاشاندا ءتيىستى ەمەس ەڭكەيۋگە جالاۋى!
بولسىن وسى ار الدىندا ءسوز اقتىق،
قان مەن نامىس بولسا بويدا قازاقتىق.
قايتپاس قايسار قاسيەتتى كۇرەسپەن،
الىپپىز ءبىز ماڭگى تەڭدىك، ازاتتىق.
كوپ ۇلتپىز بىرلىگى زور، ءبىر تۋىسقان،
شەڭگەلىن سالا الماس ەشبىر دۇشپان.
جاساي بەر ەركىندىككە قولى جەتكەن،
تاۋەلسىز ەگەمەندى قازاقستان!
ۆيدەو: كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى.
You Might Also Like
