ش. ءۋاليحانوۆ جانە سۋرەت ونەرى
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى،
№45 «اق وردا» مەكتەپ – گيمنازياسىنىڭ
بەينەلەۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شايمەردەن ازاتحان سەرىك ۇلى
ش. ءۋاليحانوۆ جانە سۋرەت ونەرى
قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، ەتنولوگ، گەوگراف، فولكلورتانۋشى ءۋاليحانوۆ شوقان شىڭعىس ۇلى (1835 - 1865جج) جاقسى سۋرەتشى دە بولعان.
عالىمنىڭ باي مۇرالارىنىڭ ءبىر بولىگىن بەينەلەۋ ونەرى سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى قۇرايدى. ول نەگىزىنەن پورترەت، پەيزاج جانە حالىقتىڭ تۇرمىس - سالتىن بەينەلەۋ جانرىمەن اينالىسقان. ءوز ەڭبەكتەرىن سۋرەتپەن تولىقتىرىپ وتىرعان، كوبىنەسە اكۆارەل، مايلى بوياۋمەن، ال كەيدە تۋش، قالام، سيامەن جۇمىس ىستەگەن. سۋرەتشىلىك ونەردى ارنايى ۇيرەنبەسە دە ونىڭ سۋرەتتەرىندە كاسىبي شەبەرلەرگە ءتان وزىندىك قولتاڭباسى بار. بۇل عالىمنىڭ تابيعي دارىنىنىڭ ەرەكشە ءبىر قىرىن بايقاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا شوقاننان بىزگە مۇرا بوپ قالعان 150 - گە تارتا سۋرەت بار.
ونىڭ قولىنان شىققان سۋرەتتەردىڭ ءبىرازى ءحىح عاسىردىڭ 60 - شى جىلدارى «ۆسەميرنايا يلليۋستراسيا»، «يسكرا»، «رۋسسكيي حۋدوجەستۆەننىي ليست» سەكىلدى بەدەلدى باسىلىمداردا جاريالانعان. شوقان ءوزىنىڭ كۇندەلىكتەرىن، قولجازبالارىن سۋرەتپەن كوركەمدەپ، كورنەكى كەسكىندەمەلەرىمەن دە تولىقتىردى. عالىم سونداي - اق تاستاعى جازۋلاردى، ونداعى كونە زاماننىڭ سۋرەتتەرىن قاعازعا اينىتپاي ءتۇسىرۋ ارقىلى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ سول جازۋلاردى وقۋىنا جاعداي جاسادى.
بەينەلەۋ ونەرى تاريحىندا ون، جيىرما عانا ەڭبەگىمەن مامان سۋرەتشى اتانىپ، الەمدىك داڭققا يەلەنگەندەر بار. شوقان ءۋاليحانوۆ بىزگە 150 تۋىندىسىن مۇرا ەتىپ قالدىردى. دەمەك، شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگى - مامان كوزبەن قاراۋعا بولاتىن، تالعاممەن ولشەپ، تانىمىمىزعا سىڭىرەتىن سۋرەتشىلىك.
قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى ش. ءۋاليحانوۆ بالا جاستان سۋرەت سالۋمەن شۇعىلدانعان. كادەت كورپۋسىندا وقي ءجۇرىپ، سۋرەت سالۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن ودان ءارى شىڭداي تۇسەدى. ونىڭ بەينەلەۋ ونەرىنە دەگەن بەيىمدىلىگىنە اجەسى ايعانىم مەن اكەسى شىڭعىستىڭ تاربيەسى ەرەكشە اسەر ەتتى.
قورشاعان ورتانى بەينەلەگەندە، كورگەنىن قاپىسىز سۋرەتكە سالا بىلگەن شوقان تاس مۇسىندەرمەن قاتار تاڭبالى تاستارداعى بەينەلىك سۋرەتتەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، جۇيەلى زەرتتەۋدى كوزدەگەن. ونىڭ سالعان سۋرەتتەرىندە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قارۋ - جاراق، ساداق، قورامساق، كىسە، سەلەبە، جەل اۋىز، قامشى نوبايلارىنان ۇلتتىق مۇرانىڭ ۇلگىلەرىن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار عالىم ۇلتتىق كيىمدەر مەن كيىز ءۇيدىڭ قىر - سىرىن وتە جاقسى بىلگەن.
سۋرەت سالۋمەن بالا جاستان شۇعىلدانعان شوقان ون ەكى جاسىندا «جاتاق» اتتى سۋرەتتەمەسىن سالادى. سۋرەتشى بۇل ەڭبەگىندە كيىز ءۇي مەن تۇيەشى بالانى وتە نانىمدى بەينەلەيدى. بۇل ونىڭ تىرناق الدى تۋىندىسى بولسا دا، بوياۋ ۇيلەسىمدىلىگى جاراسىمدى ۇندەستىك تاپقان شىعارما بولىپ تابىلادى. كوكەيگە ۇيالاعان ويدى جەدەل قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە ۇمتىلعان قالامگەر تالاي تۋىندىنى ومىرگە الىپ كەلەدى. شوقان كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە سۋرەت پەن سىزۋ پاندەرىنەن جۇيەلى ءبىلىم الادى.
ۇزدىكسىز ىزدەنىستەر مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى شوقاننىڭ قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. ونىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى - كورگەن زاتتى جاقسى ەستە ساقتاپ، ويشا سالۋعا داعدىلانۋى. قورشاعان ورتانى بەينەلەۋدە زەرتتەۋشىلىك ادىسكە بەيىم. مىسالى، «راۋعاش جانە كيىكتىڭ لاعى» اتتى نوبايىنا كوڭىل بولسەك، مۇندا ءشوپتىڭ قۇرىلىسى مەن كيىكتىڭ سۇلۋ تۇلعاسى ءدال ۇقساستىقپەن بەينەلەنگەندىگىن بايقاي الامىز.
شوقاننىڭ پورترەتتىك ادام تۇلعاسىن بەينەلەۋدە سول ادامنىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىنە ۇڭىلە وتىرىپ، مىنەز - قۇلىق ەرەكشەلىگىنە ايقىن سيپاتتاما بەرەدى. ءوزىنىڭ «اۆتوپورترەتى» - كاسىبي تيپتە ورىندالعان شىعارما. ونىڭ گرافيكالىق تۋىندىلارى اراسىندا پورترەتتىك جانر باستى ورىن الادى. شوقان - وتكىر ويلى، كورگەنىن جاڭىلماي بەينەلەيتىن اسا شەبەر سۋرەتكەر. شوقاننىڭ ادام كەلبەتىن بەينەلەۋدەگى اسا شەبەرلىگى - ادامنىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىن جارقىراتىپ اشۋىندا. ول «بۇعى رۋىنىڭ باس مانابى بورانباي» سۋرەتىندە بورانبايدى كەسكىندەۋىندە كەۋدەدەن جوعارى كەلبەتىنە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. قيعاش قاس، قىسىق كوز، قىر مۇرىندى، شوقشا ساقال، سيرەك مۇرتتى ماڭعولعا ۇقساس دوڭگەلەنگەن ءوڭىن نانىمدى بەينەلەيدى. كۇڭگىرت تۇستەردى ۇيلەسىمدى پايدالانۋ ارقىلى بورانبايدىڭ بەت - ءپىشىنىن ايقىنداي تۇسكەن. شوقاننىڭ كەز - كەلگەن پورترەتتى شىعارماسىن الىپ قاراساق، جاندى سىزىقتىڭ قۇدىرەتىمەن قاس - قاعىم ساتتە بەينەلەنگەن نوبايلارى اسقان شەبەرلىكپەن تۋىنداعان. ادامنىڭ تىنىمسىز ءىس - ارەكەت جاساۋداعى تۇلعاسىن دالدىكپەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بىلگەن. «تەزەك سۇلتاننىڭ پورترەتى»، «سارىباعىش رۋىنىڭ مانابى سارتاي»، « ۇلى ءجۇز سۇلتانى مامىرحان رۇستەموۆ» ت. ب. پورترەتتى تۋىندىلارى ۇلتتىق مازمۇندا ءوز شەشىمىن تاپقان.
شوقان قولتۋمالارىنىڭ شوقتىعى بيىگى پورترەتتىك جانر بولعانىمەن، تابيعات تاماشاسىن، حالىقتاردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىن، سالتىن بەينەلەۋدە ەش توسىرقامايدى. «اسپان الەمى» دەگەن ەتيۋدىندە عالىم - سۋرەتشى قازاق حالقىنىڭ كونەدەگى كۇنتىزبەنى تاپتىشتەي سىزىپ، قۇس جولى، ارقار جۇلدىز، سۇمبىلە، تارازى، جەتىقاراقشى، تەمىرقازىقتىڭ ورنىن كورسەتەدى.
شوقاننىڭ كونەدەگى ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەردى، تامىلجىعان تابيعات سۇلۋلىعىن، «كيىز ءۇي الدىنداعى قازاقتاردى»، «كىتاپ ۇستاعان قازاقتى» دا سالعانى بار. پورترەتتىك جۇمىستارىندا شوقان ادامنىڭ كۇردەلى پسيحولوگياسىن ۇتىمدى دەتالدارمەن (قارا قاۋىرسىن، قانداۋىر پىشاق ت. ب.) اشىپ وتىرادى. بۇل ەڭبەكتەر ورىندالۋ ساتتىلىگىمەن عانا ەمەس، ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق رەاليستىك گرافيكامىزدىڭ العاشقى ۇلگىسى بولۋىمەن دە قۇندى.
شوقان مۇراسىنىڭ ىشىندە ساۋلەت قۇرىلىستارى بەينەلەنگەن سۋرەتتەمەلەر وتە كوپ. شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى تاريحي دەرەكتەمەلەرگە دالەل بولا الادى. مىسالى، «سەمەيدەگى تاس مەشىت»، جانە «ءتۇپ وزەنىندەگى قىرعىز بەيىتتەرى» قىرعىز بەن قازاق ولكەسىندەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن زەرتتەۋى دۇنيەجۇزىلىك ساۋلەت ونەرىمەن ساباقتاستىرىلعان.
ش. ءۋاليحانوۆ شەكسىز ساحارانىڭ سان قۇبىلعان تابيعاتىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ونەرىن جەتىلدىرەدى. شوقاننىڭ 1856 جىلى قارىنداشپەن سالعان «ىلە الاتاۋىنداعى بەكەت»، سۋرەتىندە دالا اۋا رايىنىڭ كەڭىستىك زاڭدىلىعىن مەيلىنشە ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن.
شوقاننىڭ سۋرەتتەرى مەن گرافيكالىق كەسكىندەمەلەرى سيۋجەتتىك جانرعا ءتان. ۇلى ساياحاتشى 1858 جىلى قاشقاريادا بولىپ، جەرگىلىكتى جۇڭگو حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىمەن جەتىك تانىسادى. ول قىتايلاردىڭ قالا سىرتىنداعى باقتارى، جازعى مەكەن - جايلارى وتە كورىكتى، اسىرەسە ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى ويۋلانىپ، شاتىرىنىڭ ەرنەۋلەرى جۇلدىزشالارمەن ەرەكشەلەنگەندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ «شىعىس - تۇركىستان ۇيعىرلارىنىڭ كيىمدەرى»، «تۇركىستان ايەلدەرىنىڭ كيىمدەرى» اتتى شىعارمالارى - وسى باعىتتاعى ءساتتى تۋىندىلارى. شوقان ءوز حالقىنىڭ ونەرىن دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتپەن بايلانىستى زەرتتەۋدە ۇلتتىق بوياۋدى ساقتاپ قالۋدى ارمان ەتتى. شوقاننىڭ بەينەلەۋ ونەرىنە قوسقان ۇلەسى - ۇلتتىق مۇراجايىمىزدىڭ اسىل قازىناسى.
بۇكىل سانالى عۇمىرىندا شوقان ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە كورىندى. ول قىسقا عۇمىرىندا سۋرەت، ساۋلەت، ءمۇسىن جانە قولونەرگە ايرىقشا ءمان بەرگەن. وسى سالالار بويىنشا شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەگەن تاريحشى الكەي مارعۇلان ونىڭ سۋرەت جازبالارىن مىنانداي جەتى توپقا بولەدى:
1. جاس كەزىندە سالعان سۋرەتتەرى.
2. قازاقستان مەن قىرعىزستان مادەني جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سۋرەتتەرى.
3. قازاقتاردىڭ، قىرعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ تۇرمىسى مەن سالتىنا قاتىستى سۋرەتتەر.
4. ىستىقكول ەكسپەديسياسى سۋرەتتەرى.
5. قۇلجا ساپارىنان تۋعان سۋرەتتەر.
6. قاشقار ەكسپەديسياسى سۋرەتتەرى.
7. زامانداستار پورترەتتەرى.
تۇيىندەپ ايتار بولساق، شوقان ءۋاليحانوۆ باسقا ەشتەڭە تىندىرماي، تەك قانا بىزگە جەتكەن سۋرەتتەرىمەن بەلگىلى بولعاندا دا، رۋحاني تاريحىمىزدىڭ تورىندە تۇرار ەدى. شوقاننىڭ جازبا مۇرالارىنان كوپ قىرلارىن تاراتىپ اكەتىپ جۇرگەنىمىزدەي، بەينەلەۋ ونەرىندەگى شوقان مۇرالارى دا ەتنوگرافتى، تاريحشىنى، ساۋلەتشى - سۋرەتشىنى، توپوگراف، گەوگراف، بوتانيك، مۋزىكانتتى، ادەبيەتشى، ولكەتانۋشىنى قىزىقتىرادى. سونىڭ ىشىندە، عالىمنىڭ سۋرەتشىلىك ەڭبەگى ءالى دە ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتۋدە. ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىندە، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مۇراسىنان ساباق الىپ، ونىڭ سۋرەتتەرى تولىق زەرتتەلىپ، عالىمنىڭ سۋرەتشىلىك مۇراسىنىڭ ومىردەگى شىن قۋاتى انىقتالىپ، ءوز ورنىن تاپسا ەكەن دەيمىن.
№45 «اق وردا» مەكتەپ – گيمنازياسىنىڭ
بەينەلەۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شايمەردەن ازاتحان سەرىك ۇلى
ش. ءۋاليحانوۆ جانە سۋرەت ونەرى
قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، ەتنولوگ، گەوگراف، فولكلورتانۋشى ءۋاليحانوۆ شوقان شىڭعىس ۇلى (1835 - 1865جج) جاقسى سۋرەتشى دە بولعان.
عالىمنىڭ باي مۇرالارىنىڭ ءبىر بولىگىن بەينەلەۋ ونەرى سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى قۇرايدى. ول نەگىزىنەن پورترەت، پەيزاج جانە حالىقتىڭ تۇرمىس - سالتىن بەينەلەۋ جانرىمەن اينالىسقان. ءوز ەڭبەكتەرىن سۋرەتپەن تولىقتىرىپ وتىرعان، كوبىنەسە اكۆارەل، مايلى بوياۋمەن، ال كەيدە تۋش، قالام، سيامەن جۇمىس ىستەگەن. سۋرەتشىلىك ونەردى ارنايى ۇيرەنبەسە دە ونىڭ سۋرەتتەرىندە كاسىبي شەبەرلەرگە ءتان وزىندىك قولتاڭباسى بار. بۇل عالىمنىڭ تابيعي دارىنىنىڭ ەرەكشە ءبىر قىرىن بايقاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا شوقاننان بىزگە مۇرا بوپ قالعان 150 - گە تارتا سۋرەت بار.
ونىڭ قولىنان شىققان سۋرەتتەردىڭ ءبىرازى ءحىح عاسىردىڭ 60 - شى جىلدارى «ۆسەميرنايا يلليۋستراسيا»، «يسكرا»، «رۋسسكيي حۋدوجەستۆەننىي ليست» سەكىلدى بەدەلدى باسىلىمداردا جاريالانعان. شوقان ءوزىنىڭ كۇندەلىكتەرىن، قولجازبالارىن سۋرەتپەن كوركەمدەپ، كورنەكى كەسكىندەمەلەرىمەن دە تولىقتىردى. عالىم سونداي - اق تاستاعى جازۋلاردى، ونداعى كونە زاماننىڭ سۋرەتتەرىن قاعازعا اينىتپاي ءتۇسىرۋ ارقىلى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ سول جازۋلاردى وقۋىنا جاعداي جاسادى.
بەينەلەۋ ونەرى تاريحىندا ون، جيىرما عانا ەڭبەگىمەن مامان سۋرەتشى اتانىپ، الەمدىك داڭققا يەلەنگەندەر بار. شوقان ءۋاليحانوۆ بىزگە 150 تۋىندىسىن مۇرا ەتىپ قالدىردى. دەمەك، شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگى - مامان كوزبەن قاراۋعا بولاتىن، تالعاممەن ولشەپ، تانىمىمىزعا سىڭىرەتىن سۋرەتشىلىك.
قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى ش. ءۋاليحانوۆ بالا جاستان سۋرەت سالۋمەن شۇعىلدانعان. كادەت كورپۋسىندا وقي ءجۇرىپ، سۋرەت سالۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن ودان ءارى شىڭداي تۇسەدى. ونىڭ بەينەلەۋ ونەرىنە دەگەن بەيىمدىلىگىنە اجەسى ايعانىم مەن اكەسى شىڭعىستىڭ تاربيەسى ەرەكشە اسەر ەتتى.
قورشاعان ورتانى بەينەلەگەندە، كورگەنىن قاپىسىز سۋرەتكە سالا بىلگەن شوقان تاس مۇسىندەرمەن قاتار تاڭبالى تاستارداعى بەينەلىك سۋرەتتەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، جۇيەلى زەرتتەۋدى كوزدەگەن. ونىڭ سالعان سۋرەتتەرىندە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قارۋ - جاراق، ساداق، قورامساق، كىسە، سەلەبە، جەل اۋىز، قامشى نوبايلارىنان ۇلتتىق مۇرانىڭ ۇلگىلەرىن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار عالىم ۇلتتىق كيىمدەر مەن كيىز ءۇيدىڭ قىر - سىرىن وتە جاقسى بىلگەن.
سۋرەت سالۋمەن بالا جاستان شۇعىلدانعان شوقان ون ەكى جاسىندا «جاتاق» اتتى سۋرەتتەمەسىن سالادى. سۋرەتشى بۇل ەڭبەگىندە كيىز ءۇي مەن تۇيەشى بالانى وتە نانىمدى بەينەلەيدى. بۇل ونىڭ تىرناق الدى تۋىندىسى بولسا دا، بوياۋ ۇيلەسىمدىلىگى جاراسىمدى ۇندەستىك تاپقان شىعارما بولىپ تابىلادى. كوكەيگە ۇيالاعان ويدى جەدەل قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە ۇمتىلعان قالامگەر تالاي تۋىندىنى ومىرگە الىپ كەلەدى. شوقان كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە سۋرەت پەن سىزۋ پاندەرىنەن جۇيەلى ءبىلىم الادى.
ۇزدىكسىز ىزدەنىستەر مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى شوقاننىڭ قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. ونىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى - كورگەن زاتتى جاقسى ەستە ساقتاپ، ويشا سالۋعا داعدىلانۋى. قورشاعان ورتانى بەينەلەۋدە زەرتتەۋشىلىك ادىسكە بەيىم. مىسالى، «راۋعاش جانە كيىكتىڭ لاعى» اتتى نوبايىنا كوڭىل بولسەك، مۇندا ءشوپتىڭ قۇرىلىسى مەن كيىكتىڭ سۇلۋ تۇلعاسى ءدال ۇقساستىقپەن بەينەلەنگەندىگىن بايقاي الامىز.
شوقاننىڭ پورترەتتىك ادام تۇلعاسىن بەينەلەۋدە سول ادامنىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىنە ۇڭىلە وتىرىپ، مىنەز - قۇلىق ەرەكشەلىگىنە ايقىن سيپاتتاما بەرەدى. ءوزىنىڭ «اۆتوپورترەتى» - كاسىبي تيپتە ورىندالعان شىعارما. ونىڭ گرافيكالىق تۋىندىلارى اراسىندا پورترەتتىك جانر باستى ورىن الادى. شوقان - وتكىر ويلى، كورگەنىن جاڭىلماي بەينەلەيتىن اسا شەبەر سۋرەتكەر. شوقاننىڭ ادام كەلبەتىن بەينەلەۋدەگى اسا شەبەرلىگى - ادامنىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىن جارقىراتىپ اشۋىندا. ول «بۇعى رۋىنىڭ باس مانابى بورانباي» سۋرەتىندە بورانبايدى كەسكىندەۋىندە كەۋدەدەن جوعارى كەلبەتىنە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. قيعاش قاس، قىسىق كوز، قىر مۇرىندى، شوقشا ساقال، سيرەك مۇرتتى ماڭعولعا ۇقساس دوڭگەلەنگەن ءوڭىن نانىمدى بەينەلەيدى. كۇڭگىرت تۇستەردى ۇيلەسىمدى پايدالانۋ ارقىلى بورانبايدىڭ بەت - ءپىشىنىن ايقىنداي تۇسكەن. شوقاننىڭ كەز - كەلگەن پورترەتتى شىعارماسىن الىپ قاراساق، جاندى سىزىقتىڭ قۇدىرەتىمەن قاس - قاعىم ساتتە بەينەلەنگەن نوبايلارى اسقان شەبەرلىكپەن تۋىنداعان. ادامنىڭ تىنىمسىز ءىس - ارەكەت جاساۋداعى تۇلعاسىن دالدىكپەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بىلگەن. «تەزەك سۇلتاننىڭ پورترەتى»، «سارىباعىش رۋىنىڭ مانابى سارتاي»، « ۇلى ءجۇز سۇلتانى مامىرحان رۇستەموۆ» ت. ب. پورترەتتى تۋىندىلارى ۇلتتىق مازمۇندا ءوز شەشىمىن تاپقان.
شوقان قولتۋمالارىنىڭ شوقتىعى بيىگى پورترەتتىك جانر بولعانىمەن، تابيعات تاماشاسىن، حالىقتاردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىن، سالتىن بەينەلەۋدە ەش توسىرقامايدى. «اسپان الەمى» دەگەن ەتيۋدىندە عالىم - سۋرەتشى قازاق حالقىنىڭ كونەدەگى كۇنتىزبەنى تاپتىشتەي سىزىپ، قۇس جولى، ارقار جۇلدىز، سۇمبىلە، تارازى، جەتىقاراقشى، تەمىرقازىقتىڭ ورنىن كورسەتەدى.
شوقاننىڭ كونەدەگى ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەردى، تامىلجىعان تابيعات سۇلۋلىعىن، «كيىز ءۇي الدىنداعى قازاقتاردى»، «كىتاپ ۇستاعان قازاقتى» دا سالعانى بار. پورترەتتىك جۇمىستارىندا شوقان ادامنىڭ كۇردەلى پسيحولوگياسىن ۇتىمدى دەتالدارمەن (قارا قاۋىرسىن، قانداۋىر پىشاق ت. ب.) اشىپ وتىرادى. بۇل ەڭبەكتەر ورىندالۋ ساتتىلىگىمەن عانا ەمەس، ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق رەاليستىك گرافيكامىزدىڭ العاشقى ۇلگىسى بولۋىمەن دە قۇندى.
شوقان مۇراسىنىڭ ىشىندە ساۋلەت قۇرىلىستارى بەينەلەنگەن سۋرەتتەمەلەر وتە كوپ. شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى تاريحي دەرەكتەمەلەرگە دالەل بولا الادى. مىسالى، «سەمەيدەگى تاس مەشىت»، جانە «ءتۇپ وزەنىندەگى قىرعىز بەيىتتەرى» قىرعىز بەن قازاق ولكەسىندەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن زەرتتەۋى دۇنيەجۇزىلىك ساۋلەت ونەرىمەن ساباقتاستىرىلعان.
ش. ءۋاليحانوۆ شەكسىز ساحارانىڭ سان قۇبىلعان تابيعاتىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ونەرىن جەتىلدىرەدى. شوقاننىڭ 1856 جىلى قارىنداشپەن سالعان «ىلە الاتاۋىنداعى بەكەت»، سۋرەتىندە دالا اۋا رايىنىڭ كەڭىستىك زاڭدىلىعىن مەيلىنشە ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن.
شوقاننىڭ سۋرەتتەرى مەن گرافيكالىق كەسكىندەمەلەرى سيۋجەتتىك جانرعا ءتان. ۇلى ساياحاتشى 1858 جىلى قاشقاريادا بولىپ، جەرگىلىكتى جۇڭگو حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىمەن جەتىك تانىسادى. ول قىتايلاردىڭ قالا سىرتىنداعى باقتارى، جازعى مەكەن - جايلارى وتە كورىكتى، اسىرەسە ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى ويۋلانىپ، شاتىرىنىڭ ەرنەۋلەرى جۇلدىزشالارمەن ەرەكشەلەنگەندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ «شىعىس - تۇركىستان ۇيعىرلارىنىڭ كيىمدەرى»، «تۇركىستان ايەلدەرىنىڭ كيىمدەرى» اتتى شىعارمالارى - وسى باعىتتاعى ءساتتى تۋىندىلارى. شوقان ءوز حالقىنىڭ ونەرىن دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتپەن بايلانىستى زەرتتەۋدە ۇلتتىق بوياۋدى ساقتاپ قالۋدى ارمان ەتتى. شوقاننىڭ بەينەلەۋ ونەرىنە قوسقان ۇلەسى - ۇلتتىق مۇراجايىمىزدىڭ اسىل قازىناسى.
بۇكىل سانالى عۇمىرىندا شوقان ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە كورىندى. ول قىسقا عۇمىرىندا سۋرەت، ساۋلەت، ءمۇسىن جانە قولونەرگە ايرىقشا ءمان بەرگەن. وسى سالالار بويىنشا شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەگەن تاريحشى الكەي مارعۇلان ونىڭ سۋرەت جازبالارىن مىنانداي جەتى توپقا بولەدى:
1. جاس كەزىندە سالعان سۋرەتتەرى.
2. قازاقستان مەن قىرعىزستان مادەني جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سۋرەتتەرى.
3. قازاقتاردىڭ، قىرعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ تۇرمىسى مەن سالتىنا قاتىستى سۋرەتتەر.
4. ىستىقكول ەكسپەديسياسى سۋرەتتەرى.
5. قۇلجا ساپارىنان تۋعان سۋرەتتەر.
6. قاشقار ەكسپەديسياسى سۋرەتتەرى.
7. زامانداستار پورترەتتەرى.
تۇيىندەپ ايتار بولساق، شوقان ءۋاليحانوۆ باسقا ەشتەڭە تىندىرماي، تەك قانا بىزگە جەتكەن سۋرەتتەرىمەن بەلگىلى بولعاندا دا، رۋحاني تاريحىمىزدىڭ تورىندە تۇرار ەدى. شوقاننىڭ جازبا مۇرالارىنان كوپ قىرلارىن تاراتىپ اكەتىپ جۇرگەنىمىزدەي، بەينەلەۋ ونەرىندەگى شوقان مۇرالارى دا ەتنوگرافتى، تاريحشىنى، ساۋلەتشى - سۋرەتشىنى، توپوگراف، گەوگراف، بوتانيك، مۋزىكانتتى، ادەبيەتشى، ولكەتانۋشىنى قىزىقتىرادى. سونىڭ ىشىندە، عالىمنىڭ سۋرەتشىلىك ەڭبەگى ءالى دە ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتۋدە. ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىندە، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سۋرەتشىسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مۇراسىنان ساباق الىپ، ونىڭ سۋرەتتەرى تولىق زەرتتەلىپ، عالىمنىڭ سۋرەتشىلىك مۇراسىنىڭ ومىردەگى شىن قۋاتى انىقتالىپ، ءوز ورنىن تاپسا ەكەن دەيمىن.
You Might Also Like
-
ءمۇعالىم: ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ناۋرىز مەيرامىن ايرىقشا وتكىزىپ كەلەدى. ناۋرىزدىڭ 22 - ءشى جۇلدىزىندا كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەلەدى. قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلىپ، مال تولدەيدى. بار تىرشىلىك جاندانىپ، ا...
