InfoHub Logo

1991 جىلى 16 جەلتوقساندا پارلامەنت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدى جاريالادى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى زاڭناما تۇرعىسىنان راسىمدەلدى.  

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزى باسى-قاسىندا بولعان وسى ماڭىزدى تاريحي وقيعانى ءوزىنىڭ 2017 جىلى جارىق كورگەن «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى كىتابىندا بىلايشا ەسكە الىپ جانە باعالايدى: «1991 جىلعى سايلاۋدان كەيىنگى ءبىرىنشى جۇمىس اپتاسىندا، ءوزىم 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قول قويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭنىڭ ماتىنىمەن جۇمىس ىستەدىم. قۇقىقتىق تۇرعىدا الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا ءدال وسى كۇنى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پايدا بولدى. وسىلايشا، تاريحي ادىلەتتىك ورناپ، بابالارىمىزدىڭ ۇلى ارمانى ورىندالدى. بۇعان دەيىن دەكلاراسيا تۇرىندە عانا بولعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ەندى كونستيتۋسيالىق نەگىزگە يە بولدى. زاڭداعى 18 باپتىڭ ءبىرىنشىسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەيتىن جانە جۇرگىزەتىن تاۋەلسىز دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ جاريالادى.

وسى جەردە ازداپ شەگىنىس جاساماقپىن. مەنىڭشە، تاۋەلسىزدىك كۇنى تەك رەسمي بەكىتىلگەن مەرەكەلىك داتا عانا بولۋعا ءتيىستى ەمەس. بۇل كۇننىڭ ودان اناعۇرلىم ماڭىزى ۇلكەن مازمۇنى بار. ول تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستىڭ نۇكتەسىن قويۋمەن بىرگە، ونىڭ باستالعان كۇنى دە بولدى. بۇگىن ءار قازاقستاندىق ونى ءوزىنىڭ جەكە تاۋەلسىزدىگى مەن تابىستى كۇنى ەسەبىندە مەرەكەلەي الادى».

الەم جاڭا مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا مۇقيات زەر سالدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاشقى بولىپ تۇرىك رەسپۋبليكاسى مويىندادى. وقيعا تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭعا قول قويىلعاننان كەيىن بىرنەشە ساعات وتكەندە جۇزەگە استى جانە قازاقستاندىقتار تۇركى ىنتىماعىنىڭ مۇنداي كورىنىسىن جوعارى باعالادى. كەلەسى 17 جەلتوقسان كۇنى قازاقستاندى رەسەي فەدەراسياسى، 25 جەلتوقساندا امەريكا قۇراما شتاتتارى مويىندادى. 1992 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا بۇل ۇلى دەرجاۆالارعا – جۇڭگو، ال جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاعى 102 مەملەكەت قوسىلدى.

بۇل ماڭىزدى دا تاريحي قۇجاتتى دايىنداۋشى جۇمىس توبىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ جانە ونى پارلامەنتتە جاريالاعان جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، زاڭگەر عالىم، قوعام قايراتكەرى، اكادەميك سۇلتان سارتايەۆ بولدى. ەگەر ءبىر جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياعا 71 دەپۋتات قارسى داۋىس بەرسە، رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭعا قارسى ءۇش-اق داۋىس بەرىلدى. «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسى» مەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭنىڭ» اراسىندا دايەكتى تىكەلەي ساباقتاستىق بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدى پارلامەنت مىنبەرىنەن جاريالاعان سۇلتان سارتايەۆ بۇل وقيعانى ەرەكشە سەزىممەن ەسكە الادى: «1991 جىلى 16 جەلتوقساندا مەم­لە­كەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جا­ريالاۋ ءۇشىن مىنبەرگە كوتەرىلىپ بارا جاتقانىمدا ەلىمىز ءۇشىن كەۋدەمدى ماقتانىش كەرنەدى. مىنبەرگە تولقىپ باردىم، ءسويتىپ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن دۇنيەجۇ­زىنە جاريالادىم. قۇداي ماعان ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ باقىتىن ءناسىپ ەتتى. سونداي باقىتقا يە بولعان جان­داردىڭ ءبىرى بولعانىما تاعدىرىما وتە ريزامىن. سول كۇنى مىنبەرگە كوتەرىلىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى باياندامانى جاساپ شىق­تىم. ەل تاۋەلسىزدىگى كەشكى 18 ساعات 30 مينۋتتا جاريالاندى. 30 مينۋتتان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعان تۇركيا مەملەكەتى بولدى. وسىن­دايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان تۇركيا مەملەكەتى ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك». 

بۇل بەيبىت ريەۆوليۋسيالىق قايتا قۇرۋلار – وتە قيىن، كۇردەلى جانە جاڭا كەزەڭ بولدى. ول نەگىزىنەن كۇتپەگەن جەردەن، توسىننان 20 عاسىردىڭ اياعى مەن 21 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. جاريالانعان رەسپۋبليكانى قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جانە ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ قولىمەن، بىلىمىمەن جانە اقىلىمەن قۇرۋ قاجەت بولدى. بۇل جاعدايدا ەڭ ماڭىزدى ءرولدى بيلىكتى قۇرايتىن ەكى فاكتور - باسقارۋ جانە وسى باسقارۋدى جۇرگىزۋگە قابىلەتتى كادرلار اتقاراتىن ەدى. بيلىككە تاجىريبە جيناقتاعان ەسكى رەجيمنىڭ جانە تاجىريبەسىز، ءبىراق ەنتۋزياستار، حالىقتىڭ مۇددەلەرىنە جانە ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە قىزمەت ەتۋگە دايىن بولعان جاڭا كادرلار كەلدى. تابىسقا جەتەلەيتىن بۇل جولداعى قوزعالىس سىناق، ىزدەۋ جانە قاتەلىكتەر ارقىلى ءوتتى - بۇل بيلىك قىزمەتى قالىپتاسۋىنىڭ جالپى ەرەجەسى، اسىرەسە جاڭا بيلىك ءۇشىن. بۇل تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بيلىك قاتىناستارىنا دا ءتان قۇبىلىس بولدى.

سونىمەن بىرگە، بۇل جالپى حالىقتىڭ قالىڭ توبىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەليتالىق بولىگىنىڭ كۇرەستەگى ۇمتىلىستارى مەن مۇراتتارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن وتە قاجەت جەكە جانە ۇجىمدىق، ساياسي جانە ينتەللەكتۋالدى ەركىندىك ۋاقىتى بولدى. مەملەكەتتىك بيلىك، ەگەر ول بيلىكتە ەمەس جانە بيلىك باسىنداعىلاردىڭ مالىمدەمەلەرىندەگى ورىندى جانە اقىلعا قونىمدى ەلەمەنتتەر مەن ويلاردى ەسكەرىپ، ءوز قىزمەتىندە ەسەپكە الىپ، جيناقتاعان بولسا، ومىرشەڭ ءارى ءتيىمدى بولا الار ەدى. بۇل جاعدايدا رەسپۋبليكادا دەموكراتيا مەن ەلدى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ فۋنكسيالارىن ورىنداي الاتىن جاڭا بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ، ولاردىڭ رەسپۋبليكاداعى جوعارعى بۋىندارىنىڭ جۇيەسىن قۇرۋ جانە نىعايتۋ وتە ماڭىزدى بولدى.

حرونولوگيالىق تۇرعىدان رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ (پارلامەنتىنىڭ) ون ەكىنشى جانە ون ءۇشىنشى شاقىرىلىمدارى قىزمەتىنىڭ كەزەڭىنە سايكەس كەلەتىن، 1990-1995 جج. قامتىعان  العاشقى بەس جىل رەسپۋبليكا تاعدىرى ءۇشىن دە، ونىڭ حالقى ءۇشىن دە تاريحي ماڭىزى بار وقيعالارعا تولى بولدى. وسىنداي دارەجەدەگى وقيعالاردىڭ قاراپايىم ءتىزىمى، اتاپ ايتقاندا: 1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن جاريالاۋ، ودان كەيىن 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن بۇكىلحالىقتىق سايلاۋ، قازاق كسر-ىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋ تۋرالى زاڭدى قابىلداۋ جانە 1991 ج. 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭدى جاريالاۋ، سونداي-اق 1993 جىلى 28 قاڭتاردا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى كونستيتۋسياسىن، ال 1995 جىلى 30 تامىزدا جاڭا، ەكىنشى كونستيتۋسيانى  قابىلداۋ - قازاقستاننىڭ جانە ونداعى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ - قازاقتاردىڭ تاريحي تاعدىرلارىنداعى جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋىنىڭ ماڭىزدى وقيعالارى بولدى. مۇنىڭ ءبارى 1986 جىلى الماتىدا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ بوستاندىق ءۇشىن جاپپاي جانكەشتى جەلتوقسان باس كوتەرۋلەرىنىڭ جاڭعىرىعى جانە وعان قاتىسۋشىلاردىڭ قاندى قىرعىنى حالىقتىڭ ساناسىندا سونبەي جانە ارمان الاۋى سياقتى جالىنداپ تۇرعان كەزدە بولدى.

ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ جاريالانۋى ارقاسىندا تاريح قازاق حالقىنا ۇلى، قايتالانباس، مۇمكىن ۇلت رەتىندە قايتا تۋىلۋىنىڭ، ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ، ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ بولۋى ءۇشىن جالعىز مۇمكىندىك بەردى. تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ دامۋىنا دەگەن ءۇمىت نۇرى جاندى. ۇزاق ۋاقىت بويى ازاپ شەككەن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالقىمىزدىڭ وركەنيەتكە، ەركىن قوعامداردىڭ، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قاتارىنا ەنۋىنە ناقتى مۇمكىندىك تۋدى.

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---