تەكتىك سارىن
جابايى ومىرگە ورالۋ
قاجاۋمەن كەزبە تۇيسىك تىم ەجەلگى،
بۇعاۋىن ءداۋىر، داعدى ۇزە بەردى.
جابايى اڭ قاتتى ۇيقىدان كوزىن اشىپ،
كىسەنىن سىلكىپ تاعى تۇرەگەلدى.
بەك گازەت وقىمايتىندىقتان ءبىر ءوز باسىنا عانا ەمەس، پيۋدجەتتەن سان-ديەگو شىعاناعىنا دەيىنگى بۇكىل سۇيەكتى دە ءسىڭىرلى، جۇندەس يت اتاۋلىعا ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى اڭداعان جوق. مۇنىڭ ءبارى پوليار تۇنەگىنە تۇرتپەكتەنىپ وتكەن بىرەۋلەر سارى مەتالعا كەزىگىپ، سول ولجانى كولىك-كەمە كومپانيالارى دابىرلاتىپ جەر-جاھانعا جايعان سوڭ مىڭداعان ادامنىڭ سىبىرگە قاراي لاپ قويعان ساتىنەن باستالعان-دى. ول ادامدارعا اۋىر جۇمىسقا جارايتىن مىعىم، وزدەرىن ايازدان ساقتايتىن قالىڭ دا سابالاق ءجۇندى، ءىرى تۇرپاتتى يتتەر قاجەت-تىن.
بەك كۇنگەي سانتا-كلارا القابىنداعى ۇلكەن ۇيدە مەكەندەيتىن. جۇرت بۇل ورىندى "سۋديا ميللەردىڭ ءۇي-جايى" دەپ اتايدى. بۇل ءوزى جول اۋزىنان سىرتتاۋ، جارتىلاي اعاش تاساسىندا تۇرعان ءۇي ەدى، تەك بۇتا اراسىنان باسپاناعا جاعالاي، جاپسارلاتا سالعان كەڭ دە، سايالى ءدالىز عانا كورىنىپ تۇرادى. ۇيگە قاراي قيىرشىقتاستان توسەلگەن جىڭىشكە جول بار. ول بۇتاقتارى يۋ-قيۋ بىتىسقان سىمباتتى تەرەكتەر تۇبىندەگى كوك شالعىندى قاق جارا وتەدى.
ءۇي سىرتىنداعى جەر تىپتەن كەڭ. وندا قاپتاعان ات قاراۋشىلار مەن ولاردىڭ كومەكشىلەرى كۇيبەڭدەپ جۇرەتىن كەڭ جىلقى قورالارى تۇر، قىزمەتشىلەرگە ارنالعان جابايى ءجۇزىم ساياسىنداعى ىركەس-تىركەس ۇيشىكتەر مەن جۇيەلى سالىنعان وزگە دە اۋلا قۇرىلىسى كوپ. ال بۇلاردان ارىرەكتە كوكمايسا جايىلىم، جۇزىمدىكتەر، جەمىس-جيدەك، باۋ-باقشا كوز تارتادى. مۇندا تەرەڭ قۇدىقتان سۋ تارتاتىن قوندىرعى مەن سۋديانىڭ ۇلدارى ءار تاڭدا، كۇن ىستىقتا ءتىپتى تۇستە دە شومىلا بەرەتىن تاسپەن سەمەنتپەن شەگەندەلگەن ءجۇزۋ ءاۋىزى دە بار.
وسىناۋ اتشاپتىرىم يەلىكتىڭ ءبارى بەكتىڭ قۇزىرىندا بولاتىن. ول وسىندا تۋعان، ءوز ءومىرىنىڭ بارلىق ءتورت جىلىن وسىندا وتكىزگەن. ارينە، مۇندا باسقا دا يتتەر بار ەدى. مىنانداي — اسا كەڭ ورىندا ولاردىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس-تىن، ءبىراق وندايلار ەسەپكە كىرە بەرمەيدى. پايدا بولۋىنان جوعالۋى تەز، تار كۇركەلەردە جاتادى نەمەسە ءۇي تۇكپىرىنەن ۇزامايتىن اناۋ جاپون موپسيگى تۋتە سەكىلدى بار-جوعى بەلگىسىز بىردەڭەلەر، ياكي ءجۇن اتاۋلىدان جۇرداي، تىپ-تىقىر مىنا مەكسيكا ءيتى يزابەل سياقتى تۇمسىعىن تازا اۋاعا اندا-ساندا عانا شىعارىپ، ب ا ق پەن اۋلادا سيرەك توبە كورسەتەتىن قولاپايسىز ءبىر تىرشىلىك يەلەرى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ۇيدە جيىرمادان كەم تۇسپەيتىن تۇتاس فوكستەرەرلەر توبى بار، -ولار دا ەدەن جۋاتىن قۇرال-جابدىقتارىمەن قارۋلانعان ايەلدەردىڭ تاساسىندا تۇرىپ تەرەزە ىشىنەن بوي قىلتيتاتىن تۋتە پەن يزابەلگە ىزالانا ىرىلدايدى.
ءبىراق بەك ۇيكۇشىكتەر توبىنا دا، اۋلا توبەتتەرى قاتارىنا دا جاتپايتىن. بارلىق ءۇي-جاي ءوز قاراۋىندا بولاتىن. اۋىزدە دە جۇزەتىن، سۋديانىڭ ۇلدارىمەن اڭعا دا شىعاتىن. قوجايىننىڭ قىزدارى موللي مەن اليسانى ىمىرتتا نەمەسە تاڭ ەرتەسىمەن سەرۋەنگە شىققان كەزدەرىندە قاراۋىلداپ جۇرەتىن. قىسقى كەشتەردە كىتاپحانادا الاۋلاي جانعان كامين قاسىندا وتىراتىن سۋديانىڭ اياعى استىندا جاتادى. ونىڭ نەمەرەلەرىن ارقاسىنا مىنگىزەدى نەمەسە كوكشالعىندا سولارمەن بىرگە اسىر سالىپ وينايدى، ولار باتىل تۇردە الدى-ارتىنا قاراماي اۋلا تۇكپىرىندەگى فونتانعا دەيىن، ءتىپتى، ودان دا ارعى جايىلىم مەن باۋ-باقشا باستالاتىن اۋلاققا شىعىپ كەتكەن جاعدايدا كۇزەتىپ جۇرەدى. ول سۋديا ميللەردىڭ ءۇي-جايى اۋماعىنداعى ەكى اياقتى تۇرعىنداردى قوسا ەسەپتەگەندە، جۇگىرگەن دە ۇشقان، ورمەلەگەن جان يەلەرىنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن بيلەۋشى پاديشاھ بولعاندىقتان دا الگى فوكستەرەرلەر تۇسىنان كەۋدە كەرىپ وتەر ەدى، ال تۋتە پەن يزابەلدى كوزگە دە ىلمەيتىن.
بەكتىڭ اكەسى ءىرى سەنبەرنار ەلمو كەزىندە سۋديانىڭ سەنىمدى سەرىگى ەدى. بەك تە اكەسىنىڭ لايىقتى ءىزباسارى بولاتىنىن بايقاتقان. ايتكەنمەن ونداي اسا ءىرى ەمەس-تىن، ەنەسى، شوتلانديا وۆچاركاسى شەپ سەكىلدى ءجۇز قىرىق قاداق قانا تارتاتىن. الايدا جاقسى تۇر-مىس پەن جان-جاقتى قۇرمەت ارقىلى پايدا بولاتىن تاكاپپارلىقتى قوسساڭىز، ءجۇز قىرىق قاداق تا ءوزىڭدى اسقاق ۇستاۋعا جاراپ تۇر. بەك جارىق دۇنيەگە كەلگەن كۇشىك كۇنىنەن بەرگى ءتورت جىل بويى ناعىز اقسۇيەكتىڭ كۇنىن كەشتى؛ تىم ءور بولدى، ءتىپتى، ءدۇبىرلى دۇنيەدەن وڭاشا ءومىر سۇرەتىن كەيبىر داۋلەتتى مىرزالاردىڭ مىنەزىندە كەزدەسپەيتىندەي ازداعان وزىمشىلدىك ادەتى دە جوق ەمەس-تى. ءبىراق بەكتىڭ شەكتەن شىقپاۋىنا ونىڭ ەركەتوتاي ۇيكۇشىك ەمەستىگى دە سەپتىگىن تيگىزدى. اڭشىلىعى مەن تازا اۋاداعى وزگە دە ءتۇرلى ەرمەكتەرى سەمىرۋگە جول بەرمەي، بۇلشىق ەتىن قاتايتقان. سۋىق سۋعا شومىلۋ داعدىسى دا شيراتىپ، شىنىقتىرا تۇسكەن ەدى.
توبەت بەك وسىلايشا كلوندايكتە التىن تابىلىپ، ادامدار تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇس-تۇسىنان سۋىق سىبىرگە لاپ قويعان 1897 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن ءومىر ءسۇردى. بەك مۇنىڭ بىردە-بىرىن بىلگەن جوق، سەبەبى گازەت وقىمايتىن ەدى. ول سونداي-اق باعبان كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى مانۋەلمەن دوستىعىنىڭ دا جاقسىلىققا اپارمايتىنىن اڭداماعان-دى. مانۋەلدىڭ ءبىر وسالدىعى — جۇڭگو لوتورەياسىنا قۇمار-تىن. اسىرەسە بۇل قۇمارپاز ويىنشىنىڭ داۋاسىز السىزدىگى ءوز جۇيەسىنە ەسسىز سەنەتىندىگىندە ەدى دە، تۇبىندە ورعا جىعىلىپ وپىق جەمەي تىنبايتىنى ءاۋ باستان-اق بەلگىلى بولعان. جۇيە بويىنشا ويناۋ ءۇشىن اقشا كەرەك، ال كىشى باعباننىڭ جالاقىسى ايەلى مەن شۇبىرعان بالالارىنىڭ قاجەتىنە زورعا جەتەدى.
مانۋەل وپاسىزدىق جاسايتىن سول قىرسىقتى كۇنى سۋديا ميللەر شاراپ جاساۋشىلار قوعامىنىڭ جينالىسىنا كەتكەن دە، ۇلدارى سپورت كلۋبىنىڭ قۇرىلىسى جۇمىسىمەن جۇرگەن، سوندىقتان مانۋەل مەن بەكتىڭ ب ا ق ارقىلى ادەتتەگى سەرۋەنگە (بەك سولاي ويلاعان) شىعىپ بارا جاتقانىن ەشكىم بايقاعان جوق. تەك ولاردىڭ سۇراۋى بويىنشا پويىز ايالداعان جەردە شاعىن "كوللەدج — ب ا ق" بەكەتىنە كەلگەنىن جالعىز ءبىر عانا ادام كوردى. الگى ادام مانۋەلمەن الدەنە تۋرالى تىلدەستى دە، ودان قولدان-قولعا وتكەن اقشا سىلدىرى ەستىلگەن.
بەيتانىس:
— تاۋاردى اشىق-شاشىق اكەلگەنىڭ قالاي؟ — دەپ كۇڭك ەتتى دە، مانۋەل بەكتىڭ موينىن جۋان ارقانمەن قوس قاباتتاپ بايلاپ بەردى.
مانۋەل:
— جانىن كوزىنە كورسەتەتىندەي قاتتىراق تارتىپ قويساڭ تىرپ ەتە المايدى، - دەدى، ال اناۋ جاۋاپ ورنىنا قۇپتاعان سىڭايمەن بىردەڭەنى مىڭگىرلەي سالدى.
بەك ارقاندى موينىنا لايىقتى سابىرمەن تاققىزدى. راس، بۇل ءبىر ءتۇرلى توسىن جايت ەدى، ءبىراق وزىمنەن اقىلدىراق دەپ بىلەتىندىكتەن تانىس ادامدارعا سەنەتىن-دى. الايدا ارقاننىڭ ۇشى بوتەن بىرەۋدىڭ قولىنا تيگەن ساتتە ايبات شەگە ىرىلداعان. بۇل اشەيىن ءوزىنىڭ ءور مىنەزىن اڭداتىپ، نارازىلىعىن بايقاتقانى-تىن. تاڭ قالعاندا، كەنەت ارقاننىڭ قىسىلىپ كەتكەنى سونشا، قىلقىنىپ قالا جازداعان. اشۋى بۇرق ەتە قالعان ول قيانات جاساۋشىعا تاپ بەردى، الايدا اناۋ دا شاپشاڭ قوزعالعان: تاماقتان قاتتى قىسىپ، ەپتى قيمىلمەن شالقاسىنان ءتۇسىردى. ارقان بەكتى اياماي بۋىندىردى، ءبىراق زور كەۋدەسى باسىلىپ-كوتەرىلە، ىشقىنا اۋىر تىنىستاپ، ءتىلى سالاقتاعان بۇل الگى اداممەن جانتالاسا جاعالاسقان. بۇعان دەيىن ەشكىم دە وزىنە مۇنشا دورەكىلىك جاساپ كورگەن ەمەس-تى، سوندىقتان عۇمىرىندا ءدال مۇنداي ىزالانىپ تا كورمەپتى! دەگەنمەن، كوپ ۇزاماي-اق السىرەي بەرگەن، كوزدەرى شاتىناعان ول ەستەن تانۋعا اينالعان، پويىز توقتاعان ساتتە ەكى ەركەك مۇنى تاۋارلىق ۆاگونعا ءبىر-اق اتتى.
ەسىن جيعاندا ەڭ الدىمەن ءتىلىنىڭ اۋىرعانىن ءتۇيسىندى. ودان، جايسىز سەكىلدى سەزىنىپ، جولايرىقتاعى پاراۆوزدىڭ اششى قيقۋىن ەستىگەندە بەك ءوزىنىڭ قايدا جاتقانىن تۇسىنگەن. سۋديامەن بىرگە ساياحاتقا ءجيى شىعاتىن ول جۇك ۆاگونىنداعى جۇرىسكە قاتىستى اسەردى جازباي تانىدى. يت كوزىن اشتى. جانارىنان تۇتقىنعا تۇسكەن كورولدىڭ اتويلاعان اشۋ-ىزاسى ۇشقىنداپ تۇر ەدى. ۇرى ونىڭ القىمىنىنان شاپ بەرمەكشى بولعان، ءبىراق بەك بۇل جولى شالىمدىراق قيمىلدادى. ازۋدى الگىنىڭ قولىنا سالعان، ءسويتىپ ارقانمەن قايتادان قىلقىنىپ، ەسىنەن تاعى تانعانشا قارىسقان جاعى اشىلعان جوق.
— قۇتىرعان بۇل! — دەپ ءتۇسىندىردى اناۋ ارپالىستىڭ شۋىن ەستىپ ۆاگونعا باس سۇققان جولسەرىككە قان-قان قولىن جاسىرىپ.
— قوجايىنىم مۇنى فريسكوعا اپارۋدى بۇيىرعان. سوندا مۇنى ەمدەيتىن ءبىر كەرەمەت يت دارىگەرى بار كورىنەدى.
بەكتى ۇرلاعان ادام كەيىنىرەك سان-فرانسيسكونىڭ پورت قاباعىنداعى تۇپكى بولمەدە وتىرىپ سول ءتۇننىڭ وقيعاسىن كەزدەسكەننىڭ بارىنە قولىنان كەلگەنشە اسەرلەي اڭگىمەلەگەن.
— سوندا وسى ءۇشىن نەبارى ەلۋ الامىن، — دەپ شاعىندى ول. — بىلسەم عوي، قولما-قول مىڭ بەرسە دە اتتاپ باسار ما ەدىم!
بىلەگى قانعا بويالعان قول ورامالمەن تاڭۋلى ەدى، ال شالبارىنىڭ وڭ جاق بالاعى ەتەكتەن تىزەگە دەيىن جۇلما-جۇلما.
— ال الگى جىگىت بۇل جۇمىسقا بولا قانشا الدى؟ — دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتتى قاباق قوجايىنى.
— ءجۇز. ودان تومەنگە كونبەي قويدى.
— باس-اياعى، دەمەك، ءجۇز ەلۋ عوي، — دەدى كاباكشى. — ال بۇل يت وعان تاتيدى، ءباس تىگەيىن!
ۇرى ورامالدى جازىپ يت قاپقان قولىن كورە باستادى.
— قۇتىرعان بولىپ شىقپاسا جارار ەدى...
وندا و دۇنيەگە اتتانىپ كەتۋىڭ دە عاجاپ ەمەس...
— قورىقپا، بۇدان ولمەيسىڭ. ماڭدايىڭا دار اعاشىندا سالبىراپ تۇرۋ جازىلعان! - دەپ قالجىڭدادى كاباك يەسى. ودان: — كانە، ازداپ كومەكتەسىپ جىبەر ماعان، كەيىن ءارى قاراي جىلجي بەرەرسىڭ، — دەپ قوسىپ قويدى.
ەسەڭگىرەپ، تىنىسى تارىلىپ، القىمىنداعى قىلبۇراۋدان جانى كوزىنە كورىنگەن بەك قالايدا قيناۋشىلارعا قارسىلىق جاساۋعا تىرمىستى. ءبىراق مۇنى مويىنداعان اۋىر جەز قارعىباۋىن كەسىپ الىپ تاستاعانشا قايتا-قايتا ەدەنگە اۋناتىپ، ارقانمەن بۋىندىرا بەردى. وسىدان سوڭ الگىلەر بۇعاۋدى دا شەشىپ، بەكتى تورعا ۇقساس شاباق جاشىككە يتەرىپ ەنگىزە سالدى.
ول وسى تور ىشىندە ىزا كەرنەپ، نامىستان قاتتى قورلانىپ، سارعايتقان ۇزاق ءتۇندى وتكىزدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە دە الماعان. وزىنەن نە تىلەيدى بۇل بەيتانىس ادامدار؟ تار قاپاسقا نە ءۇشىن قامادى مۇنى؟ بەك قاتتى اڭىردى، ءتونىپ كەلە جاتقان بەيمالىم ءقاۋىپ تۇيسىگى ازاپقا ءتۇسىردى. ول اشىلعان ەسىك تارسىلىن ەستىپ بىرنەشە مارتە قارعىپ تۇرعان، — سۋديا نەمەسە ونىڭ ۇلدارى كەلىپ قالدى ما دەپ ەلەڭدەگەن ەدى، الايدا تەك ءاربىر جول جارىعى ءالسىز ماي شىراعدانىن سىعىرايتىپ ساراي ىشىنە كوز سالعان كاباك قوجايىنىنىڭ ىسىنگەن سۇلباسىن كورەدى. ءسويتىپ بەكتىڭ كومەيىنەن شىعۋعا وقتالعان قۋانىشتى ءۇن ىزبارلى ىرىلعا اينالىپ كەتە بەردى.
ايتەۋىر، كاباك يەسى بۇعان تيگەن جوق. تەك تاڭ ازاندا ءتورت ەركەك كەلدى دە، جاشىكتى كوتەردى. "تاعى دا جان قيناعىشتار عوي" دەپ ويلادى بەك، ويتكەنى بۇلار قايداعى ءبىر سابالاق-سابالاق، جالبا-جۇلبا، كۇدىكتى بىرەۋلەر ەكەن. سوندىقتان دا ولارعا تور قابىرعا ىشىنەن ەلىرە ىرىلدادى. ءبىراق انالار تەك ىرجالاڭداپ، مۇنى تاياقپەن تۇرتپەكتەگەن. بۇل الگىلەرگە كەرەگىنىڭ ءوزى دە سول ەكەنىن تۇسىنگەنشە ازۋدى تاياققا سالعان. سودان كەيىن عانا تۇنجىراپ جاتا كەتتى دە، جاشىكتى فۋرگونعا اۋىستىرعانشا قىبىر ەتكەن جوق.
وسىلايشا بەك ءوزىنىڭ تورىمەن بىرگە قولدان-قولعا وتە باستاعان. باستاپقىدا بۇل ىسپەن كولىك كەڭسەسىنىڭ كىزمەتكەرلەرى شۇعىلداندى، ولار مۇنى باسقا فۋرگونعا تيەدى دە، ارمەن قاراي اكەتتى. ودان قاپتاعان جاشىكتەر مەن سالەمدەمەلەرگە قوسىپ پاروممەن جونەلتتى. ودان سوڭ ۇلكەن تەمىرجول ۆوكزالىنا جەتكىزگەن؛ اقىر اياعىندا قايتادان تاۋار ۆاگونىنا اكەلىپ تىقتى.
ۆاگون ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بويى ىشقىنا گۋلەگەن پاراۆوز سوڭىنان جۇيتكىدى. بەك تە ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بويى ءنار سىزعان جوق. قاتتى اشىنعان بۇل جولسەرىكتەردىڭ قامقورلىعىنا ىرىلىمەن جاۋاپ قاتادى، ال ولار ءوش قايتارماق ءۇشىن ىزالاندىرا تۇسەدى. قالشىلداعان كۇيى اۋزى كوبىكتەنىپ تورعا ۇمتىلعانىندا مۇنى مازاق قىلىپ، قارق-قارق كۇلىپ، جامان قورا توبەتتەرىنشە بىرەسە ىرىلداپ، بىرەسە ءۇرىپ، مياۋلاپ، تۇمسىعىنىڭ تۇسىنان قول ەربەڭدەتىپ، اتەش بولىپ شاقىرادى. بەك ونىڭ اقىماقتىق ەكەنىن ءتۇسىندى، ايتكەنمەن سونىڭ ءوزى نامىسىنا ءتيىپ، اشۋ-ىزاسى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيە ءتۇستى. اشتىققا ءالى دە بولسا شىداۋعا بولار ەدى، ءبىراق شولدەن قاتالادى، وسىدان دا ەستەن تانا اشىنعان. اسا سەزىمتال، نازىك تۇيسىكتى بۇعان الگىندەي قورلىق كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق، اقىرى اۋىردى دا قالدى. ىستىعى كوتەرىلدى، وعان شولدەن سالدارىنان ىسىنگەن ءتىلى مەن تاماعىنىڭ كەبەرسۋى قوسىلدى.
ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، موينى ارقاننان بوس ەدى. بايلاۋلى كەزىندە مىنالار ابدەن باسىنعانى راس. ال ءقازىر ودان ادا، ەندى كورسەتەدى بۇل ولارعا! بۇدان بىلاي الگىلەر بۇعاۋ سالا المايدى بۇعان! بۇل وسىعان نىق بەكىندى. ەكى تاۋلىك بويى ءنار تاتپاعاندىقتان وسىناۋ ۋاقىت ىشىندە بويدى كەرنەگەن كەكتىڭ اسقىنعانى سونداي، الدەكىم ءبىرىنشى بولىپ سوقتىقسا سازايىن وڭباي تارتاتىنى ءسوزسىز ەدى. بەكتىڭ كوزىنە قان تولىپ، ناعىز جىرتقىشقا اينالا باستاعان. ءقازىر مۇنى سۋديانىڭ ءوزى دە تانىماس ەدى، وسى كۇندەر اراسىندا مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن-دى، سول سەبەپتەن دە جەتكىزۋشىلەرى ءوزىن سيەتلگس ءتۇسىرىپ، ايتەۋىر قۇتىلعان ساتتە جەڭىلەيە كۇرسىنگەن.
ءتورت ادام وتە ساقتانا ءجۇرىپ، بەك قامالعان جاشىكتى فۋرگوننان بيىك دۋالمەن قورشالعان اۋلاعا اۋىستىردى. قارسى الدىدان جاعاسى سالبىراعان قىزىل توقىما سۆيتەر كيگەن تورتپاق دەنەلى ەركەك شىعىپ، جەتكىزۋشىنىڭ قولىنداعى كىتاپقا مۇنى العانى تۋرالى قول قويعان.
"تاعى ءبىر ازاپتاۋشى" دەپ شەشكەن بەك تورعا قاراي ايباتتانا اتىلدى. سۆيتەرلى ادام تۇنجىراي مىرس ەتتى دە، ۇيگە كىرىپ، بالتا مەن سويىل الىپ شىقتى.
— راسىمەن دە بوساتپاقشىسىز با مۇنى؟ - دەپ تاڭىرقادى جۇكشى.
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قاتقان سۆيتەرلى بالتاسىن جاشىك قابىرعاسىنا قاداعان.
ءتورت تاسۋشى جالما-جان تۇس-تۇسقا شاشىراي قاشىپ، ءقاۋىپسىز بيىك شارباققا شىعىپ الدى دا، تاعى ءبىر قىزىقتى تاماشالاۋعا كىرىستى.
بەك بالتا ءجۇزى ءتيىپ جارىلعان ىرگەگە تاپ بەرىپ، ونى تىسپەن جۇلمالاپ، قابىرعانى بار دەنەسىمەن قىڭسىلاي سوققىلاعان. يت بالتا سىرتتان ۇرعان تۇسقا بىردە ىرىلداپ، بىردە ءۇرىپ ىشتەن شابۋىلدايدى. ول توردان تەزىرەك شىعىپ كەتۋ ءۇشىن الاپات كۇش جۇمسادى، قىزىل سۆيتەرلى ادام دا ەش ابىرجىماستان مۇنى بوساتۋعا بەكىنگەندەي ەكەن.
— اي، قىزىل كوز پەرى-اي! — دەدى ول قوراپ ساڭلاۋى يت سىيىپ كەتەردەي ابدەن كەڭەيگەن كەزدە. ءسويتتى دە بالتانى لاقتىرىپ تاستاپ، وڭ قولىنا سويىلدى الدى.
بۇل ۋاقىتتا بەكتىڭ، شىنىندا دا، اشۋى قارا قازانداي قايناعانى سونشا، تۇلا بويى ءدۇرديىپ، قان تولعان كوزى قىزىل وت شاشىپ، ەزۋىنەن اق كوبىك شۇبىردى. ول وسى مەزەتتە ءوزىنىڭ ءجۇز قىرىق قاداق سالماعىمەن اتىلىپ بارىپ، ادامعا باس سالۋعا دايىندالا باستاعان. اۋاعا ىرشي كوتەرىلىپ جاۋىنا جارماسا كەتۋگە ۇمتىلدى، ءبىراق سول مەزەتتە اۋىر سوققىعا كەزىگىپ، ۇشقان بويدا كەيىن سەرپىلگەن. جانى كوزىنە كورىنىپ، ءتىسى ساق ەتكەن بەك اۋادا شىر اينالىپ بارىپ، جەرگە شالقالاي قۇلادى. ومىرىندە تاياق جەپ كورمەگەندىكتەن ابدىراپ قالعان ەدى. دارمەنسىز قىڭسىلاي ىرىلداعان ول جالما-جان اتىپ تۇرىپ دۇشپانعا قايتا باس سالماقشى بولعانىندا ەكىنشى سوققى جانە تۇرالاتتى. ەندى ول بار پالەنىڭ سويىلدان كەلگەنىن سەزىنگەن، ءبىراق ىزادان ساقتىقتى تاعى ۇمىتقان-دى. ونشاقتى رەت اتىلدى، — سويىل سەكىرگەن سايىن سۇلاتىپ سالا بەردى.
اسىرەسە اۋىر تيگەن ءبىر سوققىدان سوڭ بەك زورعا كوتەرىلگەن. ابدىراعانى سونشا، ەندى جاعالاسۋعا ءال-قۋاتى قالماپ ەدى. ول شاتقاياقتاپ تۇردى، اۋزى-مۇرنىنان، قۇلاعىنان قان كەتتى، جىلتىلداعان، ادەمى ءجۇنى قان ارالاس سىلەكەيمەن بىلعاندى. قىزىل سۆيتەرلى ادام وعان جايباراقات تاقالىپ كەلدى دە، تۇمسىقتان وڭدىرماي تاعى سوقتى. بەكتىڭ بۇعان دەيىن جەگەن بارلىق تاياعى مۇنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ەكەن. ارىستانشا ىرىلداعان ول ازاپ-تاۋشىعا جانە ۇمتىلعان. الايدا ول قولىنداعى سويىلدى سول قولىنا اۋىستارعان اناۋ اقىرىن عانا مۇنىڭ استىڭعى جاق سۇيەگىنەن ۇستاي الدى دا، ەرەسەن كۇشپەن شىر اينالدىرعاندا بەك الدىمەن اۋادا تولىق شەڭبەر جاساپ، ودان جارتىلاي جانە ءبىر دوڭگەلەنىپ بارىپ جەرگە باس پەن كەۋدەسى قاتار سوعىلىپ، گۇرس ەتە قۇلاپ ءتۇستى.
بەك الگىگە قاراي جانە ءبىر مارتە قارعىدى، ايتكەنمەن اناۋ قاساقانا كەيىنگە ساقتاعان الاپات سوققىسىن جانە ءبىر سىلتەپ ۇلگەردى. بەك بۇل جولى ەستەن تانىپ ءتۇسىپ ەدى.
— مىنە، ازامات! — دەپ ساڭق ەتتى ريزا داۋىسپەن شارباقتا وتىرعانداردىڭ ءبىرى. — بۇل كەز كەلگەن ءيتتى تاۋبەسىنە تۇسىرەدى!
— مەنىڭشە، مىنانداي يتپەن جاعالاسۋدان گورى كۇنىنە ءبىر رەت كاسسا توناۋ الدەقايدا جەڭىل بولار، — دەدى كوشىر. ول وسىنى ايتتى دا ورنىنا وتىرىپ اتتاردى قۋلاي جونەلدى.
بەك ەسىن جينادى، ءبىراق ابدەن السىرەپ، جىعىلعان ورنىندا جاتقان قالپى كوزىن قىزىل سۆيتەرلى ادامنان ايىرعان جوق.
— "بەك" دەگەن اتقا كەلەدى، - دەدى اناۋ تىرىدەي جۇك تيەلگەن جاشىكتىڭ جىبەرىلگەنىن مالىمدەگەن سانفرانسيسكولىق كاباكشىنىڭ حاتىن داۋىستاپ وقىپ. — ال، بەك كوگەرشىنىم، — دەپ جالعادى ودان كوڭىلدەنە، — ءبىراز شۋلادىق قوي ەكەۋمىز، ارتىعىراق تا كەتكەن شىعارمىز، ەندى ەڭ دۇرىسى، ۇمىتايىق وسىنىڭ ءبارىن. سەن ءوز ءىسىڭدى ءبىل، مەن — وزىمدىكىن. ءتىلالعىش يت بولساڭ ءبارى ويداعىداي بولادى، ال بۇزاقىلىق جاساساڭ كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن. ءتۇسىندىڭ بە؟
وسىنى ايتقان ول ەشبىر سەسكەنبەستەن جاڭا عانا توقپاقتاعان باستان ايالاي سيپادى. بەك ونىڭ قولى تيگەن سايىن تىكسىنگەنىمەن شىدادى، قارسىلىق كورسەتكەن جوق. سۆيتەرلى ادام سۋ اكەلىپ بەردى، بۇل ونى قۇنىعا ءىشتى. بۇدان سوڭ جاڭا قوجايىن ۇستاعان ءدامدى سىباعا — شيكى ەتتى كەسەك-كەسەگىمەن جۇلىپ الىپ اشقاراقتانا جەگەن.
ول جەڭىلگەن ەدى (مۇنى ءوزى دە ءتۇسىندى)، ءبىراق قىڭعان دا، سىنعان دا جوق-تىن. سويىلمەن قارۋلانعان ادامنىڭ وزىنەن مىقتىراق ەكەنىن العاش رەت ءجىتى تۇسىنگەن، ال العان ساباعىن عۇمىرلىق جادىنا تۇتتى. سويىل وسىلايشا كوزىن اشقان. ول مۇنى جابايى زاڭدار ۇستەمدىك ەتەتىن الەمگە ەنگىزگەن. بەك بۇل زاڭدى تەز يگەردى. سول ساتتە ءومىردىڭ قاتال شىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى، ءبىراق ودان سەسكەنگەن جوق: جان تۇكپىرىنەن تابيعي حايۋاندىق ايلاكەرلىك تۇيسىگى ويانايىن دەگەن.
ۋاقىت وتە بەردى. ءدال سونداي جاشىككە سالىنعان نەمەسە ءجىپ تاققان باسقا يتتەر اكەلىنە باستاعان. ءبىرى وتە ءتىلالعىش تا جۋاس، ەكىنشىلەرى ەلىرىپ، باستاپقىداعى بەك سەكىلدى ۇلي جونەلەدى. حايۋانداردى وسىلايشا تارتىپكە ءتۇسىرۋ ارەكەتىن باقىلاعان بەك ساناسىنا اقىرىنداپ قاراپايىم ءبىر شىندىقتى مىقتاپ ءسىڭىردى: سويىلى بار ادام بي، قوجايىن ەكەن، ونى ءسۇيۋ شارت بولماسا دا، باعىنۋعا ءتيىس ەكەنسىڭ. بەك تە قوجايىنعا مويىنسۇندى، ءبىراق كوزىنشە تالاي رەت تاياق جەگەن كەيبىر يتتەردەي قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قولىن جالاپ جاعىنعان جوق. ول سونداي-اق تارتىپكە كونگىسى دە، باعىنعىسى دا كەلمەگەن ءبىر ءيتتىڭ اقىر اياعىندا ءولتىرىلىپ تىنعانىن دا كوردى.
اندا-ساندا بوتەن بىرەۋلەر كەلىپ، قوجايىنمەن كەيدە كوڭىلسىزدەۋ، كەيدە وعان جارامساقتانعان كەيىپپەن الدەنە تۋرالى تىلدەسىپ تۇرادى. ءسويتىپ وسىنداي اڭگىمەلەردەن كەيىن يەسىنىڭ قولىنا اقشا ۇستاتقان الگى ادامدار ءبىر نەمەسە بىرنەشە ءيتتى وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتىپ جاتادى. بەك وسىلار قايدا كەتەدى دەپ، وزىنشە دال بولادى. ەرتەڭگى كۇندەردەن قاتتى سەسكەنە باستاعان بۇل ساتىپ الۋشىلاردىڭ كوزى وزىنە تۇسپەگەن سايىن قۋاناتىن-دى.
الايدا كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇنىڭ دا كەزەگى كەلدى. ءوزىن تىكسىنتكەن ەرتەڭگى كۇننىڭ ۇلەسى وعان اعىلشىن ءتىلىن بۇزىپ سويلەيتىن، ونىڭ وزىندە دە ماعىناسى بەككە تۇسىنىكسىز قايداعى ءبىر توسىن سوزدەردى قولداناتىن اپ-ارىق، ءاجىم-اجىم الدەكىمنىڭ كەيپىندە جەتكەن.
— Sacredam، — دەپ ايقاي سالدى ول كوزى بەككە تۇسكەن بەتتە. — Miنe، يت! كەرەمەت توبەت! وھو! قانشا تۇرادى.
— نەبارى ءۇش ءجۇز. سۋ تەگىن، — دەپ جەدەل جاۋاپ قاتتى قىزىل سۆيتەرلى ادام. — ساۋدالاسىپ بۇلدانبايتىن شىعارسىڭ، پەررو؟ اقشا سەنىكى ەمەس، قازىنانىكى عوي.
پەررو مىرس ەتتى دە قويدى. يتكە دەگەن سۇرانىستىڭ كوپتىگىنەن باعا دا شىرقاپ تۇر ەدى، سوندىقتان وعان بەكتەي كەرەمەت يت ءۇشىن سۇرالعان سوما بالەندەي كوپ كورىنە قويعان جوق.
كانادا ۇكىمەتى بۇل ساۋدادان كەدەيلەنىپ قالمايدى، ال مۇنىڭ پوشتاسى جىلدام جەتكىزىلۋى كەرەك. پەررو يت تانيتىن ەدى، سوندىقتان ءبىر قاراعاننان-اق بەكتەي يتتەردىڭ مىڭنان بىرەۋ بولىپ جولىعاتىنىن جازباي تانىعان. "ءتىپتى، ون مىڭنىڭ ىشىنەن بىرەۋ عانا!" - دەپ ءوز-وزىن تۇزەپ قويدى ىشتەي.
بەك اقشانىڭ قولدان قولعا وتكەنىن كوردى، سول سەبەپتەن دە ءجۇزىن ءاجىم باسقان ادامنىڭ ءوزى مەن ارسالاڭداعان نيۋفاۋندلەند كەرليدى الا جونەلگەندە تاڭدانعان جوق. بەك بۇدان بىلاي قىزىل سۆيتەرلى ادامدى ەشقاشان كورگەن ەمەس. ال كەرلي ەكەۋى "نارۆال" كەمەسىنىڭ پالۋباسىنان انادايدا قالىپ بارا جاتقان سيەتلگە قاراپ تۇرعان ساتتە ەندى جىلى وڭتۇستىكتى دە ەشقاشان كورە المايتىنىن بىلگەن جوق.
پەررو ەكەۋىن دە تومەن قاراي الىپ كەتتى دە، فرانسۋا دەگەن ءداۋ قاراعا تاپسىردى. كانادا فرانسۋزى پەررو قارا تورى ادام ەدى، ال فرانسۋا ودان ەكى ەسە قارا ەكەن، سەبەبى، ول مەتيس بولاتىن. بەك مۇنداي ءناسىلدى ادامداردى العاش رەت ۇشىراتقان (كەيىن وندايلاردى تالاي كوردى)، بۇلاردى اسا جاقسى كورىپ كەتە قويماعانمەن لايىقتى قۇرمەت تۇتۋعا داعدىلاندى. كەلە-كەلە پەررو مەن فرانسۋانىڭ ءادىل دە سابىرلى ادامدار ەكەنىنە، ەشقاشان جازىقسىز جازالامايتىنىنا، حايۋاناتتىڭ مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەتىندىكتەن ولاردى ەشبىر يت الداي المايتىنىنا كوز جەتكىزگەن.
كەمەدە بەك پەن كەرليدى باسقا ەكى يتپەن قاتار ورنالاستىردى. ولاردىڭ ءبىرى كيت اۋلايتىن كەمە كاپيتانى شپيسبەرگەن ارالىنان اكەلگەن تايىنشاداي ءىرى، اپپاق يت ەدى. كەيىنىرەك بۇل يت ءولى جەرگە گەولوگيالىق توپتى باستاپ ءجۇردى. ءوزى وتە جۋاستىڭ، الايدا زۇلىم دا بولاتىن، ءبىر مەزگىلدە جاعىنۋعا دا شەبەر مۇنىڭ جاۋىزدىعى دا جوق ەمەس-تى: ول قاتار تاماقتانعان العاشقى ساتتە-اق بەكتىڭ جەمىنىڭ ءبىر بولىگىن جۇلىپ اكەتتى. سازايىن تارتتىرماق ءۇشىن تاپ بەرگەن بەكتىڭ الدىن فرانسۋا وراعان: جىلانداي ىسىلداعان بيشىك ۇشى ۇرىعا سارت ەتتى. بەككە وزىنە ءتيىستى سۇيەكتى قايتا قاقشىپ الۋدان وزگە ەشتەڭە قالعان جوق.
فرانسۋانىڭ وسى ادىلەتتى ارەكەتىنەن كەيىن بەك وعان قۇرمەتپەن قارايتىن بولعان.
ەشكىمگە جاعىنۋدى بىلمەيتىن، سونىمەن بىرگە ەشكىمگە ۇناي قويمايتىن جانە ءبىر يت بار، ءوزى جاڭادان كەلۋشىلەردىڭ تاماعىن تارتىپ جەۋگە قۇمار دا ەمەس.
ءبىرقالىپتى، تۇنجىراڭقى تىرلىك سالتىن ۇستاناتىن ول كەرليگە "سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن" ەكەنىن، ال سوقتىعا قالسا وڭدىرمايتىنىن اڭداتقان. دەيۆ دەيتىن بۇل توبەت تاماقتانىپ الىپ ۇيىقتاۋدى عانا بىلەدى؛ ال وياۋ جاتسا - تەك ەسىنەۋ، بۇ دۇنيەدە ونى قىزىقتىراتىن ەشتەڭە جوق سياقتى. ءتىپتى "نارۆال" شارلوتتا پاتشايىم شىعاناعىنان وتەر تۇستا شايقالىپ، سۇراپىل تولقىنداردىڭ جالىندا جىن ۇرعانداي بەزەك قاققاندا بەك پەن كەرلي ۇرەيدەن ەستەرىنەن تانا جازداسا، دەيۆ اندا-ساندا كوڭىلسىز كەيىپپەن باس كوتەرىپ، ماڭايعا مارعاۋ عانا كوز تاستاپ قويىپ، ءبىر ەسىنەپ الاتىن دا، مىزعۋعا قايتادان كىرىسەتىن-دى.
كەمە دامىلسىز بۇلكىلدەگەن قان تامىرىڭداي ىرعاقتى موتور جۇمىسىنىڭ اسەرىنەن كۇنى-تۇنى ءدىرىل قاعادى. ءبىر كۇن ءبىر كۇننەن وتە اينىمايدى، ايتكەنمەن بەك اقىرىندا سۋىق تۇسە باستاعانىن اڭداعان. سوسىن، بىردە قاپالاقتىڭ ءدۇرىلى تىنا قالدى دا، "نارۆالدا" الاساپىران ابىگەر باستالدى. بەك تە باسقا يتتەر سەكىلدى اينالاداعى قاۋىرت قاربالاسقا قاراپ، الدەبىر وزگەرىس باستالعانىن تۇسىنگەن.
فرانسۋا بۇلاردىڭ ءبارىن دە مويىننان ءتىزىپ پالۋباعا شىعاردى. سۋىق جەردى باسقان بەك تابانىنىڭ اپپاق لايدان اۋمايتىن الدەبىر بوتقاعا باتىپ كەتكەنىن سەزىندى. تۇرشىگە پىسقىرىنىپ، كەرى سەرپىلگەن. ءدال سونداي بوتقا جوعارىدان دا جاۋىپ تۇر ەكەن. بەك سىلكىندى، ءبىراق الگى ۇستى-ۇستىنە سەبەلەۋىن دوعارعان جوق. تاڭ-تاماشا بولعان بۇل ونى يىسكەپ كوردى. ودان سوڭ جالادى. وتتاي كۇيدىرىپ جىبەرەتىن بىردەمە... جانە تىلىڭدە ەرىپ كەتەدى. بەك قاتتى تاڭىرقاپ، قايتا جالادى — سول الگى ەرىپ كەتەر بىردەمە. ماڭايداعىلار قارق-قارق كۇلدى، بۇل الدەنەگە ىڭعايسىزدانىپ قالدى، ءبىراق مىنا ادامداردىڭ نەگە كۇلەتىنىن تۇسىنە المادى.
بەك العاش رەت قاردى وسىلايشا كورگەن ەدى.
تاياق پەن ءتىس
داييا جاعاسىنداعى ءبىرىنشى كۇن بەككە سۇمدىق ۇرەيلى كورىندى. مۇندا نە الدەنەگە تاڭىرقايسىڭ، نە بويىڭدى قورقىنىش بيلەيدى. ويدا جوقتا وسىلايشا وركەنيەت تورىندە ءجۇرىپ، قايداعى ءبىر جابايى دۇنيەدەن ءبىر-اق شىققان ەدى. وڭتۇستىك تۇكپىرىندەگى نە ىستەرىن بىلمەي زەرىگەتىن مامىراجاي، مارعاۋ تىرلىگى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. بۇل جەردە ءبىر مەزەت دامىل تابۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. بەك ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنە المادى. توڭىرەگىندە قىم-قۋىت تىرشىلىك قايناپ جاتادى، اينالاڭ تۇگەل ابىگەر جانە ءسات سايىن اجال ءتونىپ تۇرادى، نە مەرتىگىپ تىناسىڭ. وسىناۋ جاڭا جاھاندا ءاردايىم وتە ساق بولۋ كەرەك سياقتى، ويتكەنى مۇنداعى يتتەر مەن ادامدار قالانىڭ يتتەرى مەن ادامدارىنا مۇلدە ۇقسامايدى ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى تاعىلار ەدى جانە ولار تاياق پەن تىستەن باسقا ەشبىر قۇدىرەتتى بىلمەيتىن دە.
بەك يتتەردىڭ بىر-بىرىمەن ءدال وسىنداعىداي تالاساتىنىن كورمەپتى: بۇلاردىڭ قاسقىردان كوپ ايىرماشىلىعى جوق ەكەن، بەك ءبىرىنشى قاقتىعىستا-اق ۇمىتپاستاي ساباق الدى. راس، بۇل العاشقى تالاسقا قاتىسقان جوق، قاتىسسا ودان ءتىرى شىقپاس ەدى دە، كەيىن سوندا العان ءتالىمىن پايدالانا دا الماس ەدى. اجال قۇشقان بۇل ەمەس، كەرلي بولاتىن.
ول ەكەۋىن دۇكەن ورنالاسقان اعاش تامنىڭ قاسىندا قالدىرعان-دى. كەرلي قاشانعى ءبىرتوعا قالپىمەن ۇلكەندىگى كوكجال قاسقىرداي، ءبىراق وزىنەن ەكى ەسەدەي كىشى توبەتپەن ويناي باستاعان. كەنەت الگى توبەت ەشبىر ەسكەرتۋسىز جارق ەتكەن نايزاعايداي ۇشقىرلىقپەن تاپ بەردى دە، اقسيعان وتكىر تىستەرىن ساقپان تاسىنداي سارت ەتكىزگەن دە، سوسىن ءدال الگىندەي جىلدامدىقپەن كەرى سەرپىلگەن — ارتىنشا كەرلي ءوزىنىڭ تۇمسىق تەرىسىنىڭ كوزدەن ەزۋگە دەيىن دال-دۇل سىپىرىلىپ قالعانىن كوردى.
بۇل يتتەردىڭ قاسقىرشا باس سالعان بەتتە قايتا ىرشىپ تۇسەتىن ادەتتەرى بار ەدى. ءبىراق ءىس مۇنىمەن بىتكەن جوق. ەكى يت ەس جيعانشا الدەقايدان وتىز، قىرىقتاي باسقا يتتەر جەتىپ كەلىپ بۇلاردى، جىم-جىرت قورشاپ الىسقان. بەك باستاپقىدا ول يتتەردىڭ تىقىرشىپ نەنى كۇتىپ تۇرعانىن، نەلىكتەن سىلەكەيلەرىن قوماعايلانا جۇتىنا بەرەتىنىن تۇسىنە المادى. كەرلي قارسىلاسىنا تاپ بەرگەن، ءبىراق اناۋ مۇنى قايتادان ءبىر قاپتى دا، تاعى كەرى ىرشىپ ءتۇستى. ەكىنشى رەت سەكىرگەندە كەرلي ونى كەۋدەسىمەن قاعىپ جىبەرگەن، ايتكەنمەن ءوزى دە اياقتان تۇرا الماي قالدى. بۇلاردى قورشاپ تۇرعان يتتەردىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. كەرليدىڭ قايتا كوتەرىلۋگە شاماسى كەلمەدى: مىنالار جان-جاعىنان اتىلا سەكىرىپ، لاپ قويعان. اجال اۋزىندا اۋىرسىنا قىڭسىلاعان كەرلي قاپتاعان جۇندەس دەنەلەردىڭ تاساسىندا جوق بولىپ كەتتى.
مۇنىڭ ءبارى كۇتپەگەن جەردەن اپىر-توپىر وتكەندىكتەن بەكتىڭ ەس-تۇسى قالماعان ەدى. ول شپيسبەرگەن ءيتىنىڭ قىپ-قىزىل قىل ءتىلىن سالاقتاتىپ تۇرعانىن كوردى — بۇل ونىڭ كۇلگەنى بولاتىن. بالتاسىن شوشاڭداتقان فرانسۋانىڭ ۇيمە-جۇيمە قارا توپىردىڭ ورتاسىنا سويىپ كەتكەنىن بايقادى. سويىل ۇستاعان ءۇش ەركەك وعان دەرەۋ يتتەردى قۋۋعا جاردەمدەسكەن. كەرلي قۇلاعاننان كەيىن ەكى مينۋتتەي وتكەندە شابۋىلداۋشىلاردىڭ ەڭ سوڭعىسى دا قۋىلدى. الايدا تۇتە-تۇتەسى شىعىپ يتەكتەلىپ قالعان كەرلي تاپتالعان قاردىڭ بەتىندە قان جوسا بوپ ءولىپ جاتىر ەدى. ال ونىڭ ۇستىنەن تونگەن قارا قوسپا بولسا الدەنە دەپ تۇتىگە بوقتانىپ تۇر.
كەيىن سول كورىنىس بەكتىڭ ەسىنە ءجيى تۇسەتىن-دى، ءتىپتى، تۇسىندە دە تالاي كورگەن. مىنە، ءومىر دەگەن وسى ەكەن! مۇندا ادالدىق پەن ادىلدىككە ورىن جوق. قۇلادىڭ با - قۇرىعانىڭ! دەمەك، مىقتى بولۋ كەرەك ەكەن. شپيس ءتىلىن شىعارىپ تاعى كۇلدى، بەك ونى سول ساتتەن باستاپ ولەردەي جەك كورىپ كەتىپ ەدى.
كەرليدىڭ قاسىرەتتى اجالىنان كەيىن ەس جيىپ ۇلگەرگەنشە بەكتى تاعى ءبىر سۇمدىق كۇتىپ تۇرىپتى: فرانسۋا بۇعان كوپ وتپەي-اق قايىس ابزەل كيگىزىپ قويدى — مۇندايدى ادەتتە بەكتىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىندە اتقا تاعاتىن. ءسويتىپ بۇل دا ەندى جەگىلگەن اتتارى سياقتى جۇمىس ىستەي باستاعان. ول فرانسۋانى شانامەن تاياز جەردەگى ورماننان اعاش تاسۋعا اپاردى. ارينە، ءوزىنىڭ جەگۋگە كونگەنىنە قاتتى قورلانعان، الايدا تىم قارسىلاسپاۋ قاجەتتىگىن جاقسى تۇسىنگەن. ول مۇنىڭ ءبارى توسىن دا، تۇسىنىكسىزدەۋ بولعانمەن ءوز-وزىن كۇشتەپ، جۇمىستى جاقسى ىستەۋگە تىرىسقان-دى.
فرانسۋا قاتال بولاتىن، ول تەك بيشىگىنىڭ كۇشىمەن عانا "تىلدەسۋدى" بىلەتىن. بۇعان قوسا بەك ءسال ءمۇلت باسسا بولدى، ورتاعا جەگىلەتىن ءتىسقاقتى دەيۆ ازۋ ءتىستى اياماي جامباسىنا سالادى. بۇلاردىڭ جەگىمىندەگى شپيس دەگەن كوسەم يت تۋرا دەيۆتىڭ وزىندەي تالايدى كورگەن، تالايدى بىلەتىن ءىس قاياق ەدى، ەگەر دەيۆ سۇرىنگەن بەكتى شاۋجايلاي الماي قالسا، وعان ول جاقتىرماي، ىرىلداپ نەمەسە دەنەسىنىڭ بار سالماعىن پالەككە قاراي ءتۇسىرىپ، اسا ەپتىلىكپەن جولعا قايتا سالا قويادى. بەك مۇنداي ىم مەن دىمدى جەڭىل يگەرىپ، فرانسۋا مەن ءوزىنىڭ ەكى سەرىگىنىڭ ارقاسىندا جۇردەكتىكتىڭ ءادىس-ايلاسىن لەزدە-اق ۇيرەندى. سولايشا ول ستانعا قايتا ورالعانشا "حو!" دەگەن ايقايدىڭ "توقتا" ەكەنىن، ال "تارت" دەسە العا تارتا بەرۋ كەرەكتىگىن؛ بۇرىلىستاردا شابىستى باياۋلاتىپ، جۇك تيەلگەن شانا تاۋدان تومەن سىرعاناعان ساتتە ورتاداعى يتتەن الىسىراق ءجۇرۋدى ءبىلىپ الدى.
— يتتەردىڭ ۇشەۋى دە جاقسى، — دەدى فرانسۋا پەررونى كورىپ. — مىنا بەك جۇمىستى كەرەمەت ىستەيدى ەكەن. كوپ ۇزاماي-اق نە نارسەگە قۇرداي جورعالاتامىن.
ۇكىمەتتىك پوشتانى جەدەل جەتكىزۋگە ءتيىس بولعان پەررو كۇندىز تاعى ەكى ءيتتى — بيللي مەن دجونى الىپ كەلدى. بۇل تازاقاندى لايكالار ءبىر شەشەدەن تۋعانىمەن، ەكەۋى كۇن مەن تۇندەي ەكى بولەك ەدى. ءبيلليدىڭ ءبىر عانا كەمشىلىگى شەكتەن تىس مومىندىعى بولسا، دجو كەرىسىنشە تىم ەلگەزەك تە، پىسىق بولاتىن. ۇدايى ۇرۋدەن اۋزى بوسامايتىن ول بارىنە وشپەندىلىكپەن قارايدى.
بەك بيللي مەن دجونى مەيماندوستىقپەن قابىلداسا، دەيۆ ولارعا نازار دا اۋدارماعان، ال شپيس بولسا دەرەۋ الدىمەن بىرەۋىنە، ودان ەكىنشىسىنە تۇرا شابۋىلدادى. بيللي باستاپقى بىتىمگەرلىكپەن قۇيرىعىن بۇلعاڭداتتى. ءبىراق بۇنىسىنان ەشتەمە شىعا قويمايتىنىن بايقاعان ول قاشا جونەلمەكشى ەدى — ۇلگەرمەدى. ءشپيستىڭ وتكىر ءتىسى بۇپىرىنە گىرش ەتكەندە، ول قاڭق ەتكەن، سونىڭ وزىندە داۋسى ايانىشتى، جالبارىنىشتى شىققان. ەسەسىنە دجو شپيس قاي جاعىنان ۇمتىلسا دا سول تۇستان تاپ-تاپ بەرىپ، قۇلاعىن جىمىپ، ايبات شەكتى. ىزبارلانا ىرىلداپ، تىستەرى ساق-ساق ەتىپ، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ شىعا كەلگەن بۇل ولىسپەي بەرىسپەستىڭ بەلگىسى ەدى. بۇنى سەزگەن شپيس تە ەندى امالسىز ءجۇنىن جىعا بەرىپ ەدى. ءبىراق ول جەڭىلگەنىن جاسىرۋ ءۇشىن ءالى دە جالباڭداي قىڭسىلاپ جۇرگەن دارمەنسىز بيلليگە قايتادان تارپا باس سالىپ، ونى ستاننىڭ ەڭ شەتىنە دەيىن قۋىپ تاستادى.
پەررو كەشكە قاراي وزىنە تاعى ءبىر جەگىن يت — كارىلەۋ كەلگەن، دەنەسىندە ءبىر سىلىم ارتىق ەتى جوق، جاراۋ لايكا تاۋىپ الدى. بەت-اۋزى تىرتىق-تىرتىق ءبىر جاق كوزىنىڭ تەك جىرتيعان ورنى عانا بار — تالاي تالاس پەن توبەلەستى باستان كەشكەنى وسىدان-اق كورىنىپ تۇرعانداي. الايدا قايتپاس قايسارلىق وتى ۇشقىنداعان سول سىڭار كوزدىڭ ءوزى-اق اينالاداعىلاردى امالسىز مويىنۇسىندىرادى ەكەن. ءيتتىڭ لاقاپ اتى — سوللەكس، ياعني اشۋشاڭ بولاتىن. ول دا دەيۆ سەكىلدى وزگەلەردەن ەشتەڭە تالاپ ەتكەن ەمەس، ەشتەڭە كۇتپەيتىن دە؛ جانە اقىسىن جەگىزگەن كەزى دە جوق. باپپەن عانا ماڭعاز باسىپ بۇلارعا تايانىپ كەلگەن ساتىندە وعان ءتىپتى ءشپيستىڭ ءوزى قىڭق دەي المادى. سوللەكستىڭ ءبىر ادەتى ءوزىنىڭ سوقىر كوزى جاعىنان ەشكىمنىڭ ءجۇرۋىن ۇناتپاۋشى ەدى. باستاپقىدا مۇنان ەش حابارسىز بەك ءوزىنىڭ قاي جەردە جازا باسقانىن كەيىن مىنادان ءبىلدى: ءبىر اسىعىس ساتتە ۇمتىلىپ بارىپ سوللەكستىڭ سوقىر كوزى جاعىنا شىعا بەرگەنى سول... ول ارس ەتە قالىپ، بۇنىڭ يىق تۇسىنان وڭدىرماي قاۋىپ العاندى. بۇدان كەيىن بەك سوللەكستىڭ تىيىم سالاتىن تۇسىنا ەشقاشان جولاعان ەمەس، سوللەكس تە بۇعان قاراداي سوقتىقپاعان. تەگى ول دەيۆ سەكىلدى ءوزىن ەشكىمنىڭ ەشقاشان مازالاماعانىن قالايتىن بولسا كەرەك. ايتەۋىر، بەك كوپ ۇزاماي-اق ەكەۋىنىڭ دە مەيلىنشە ءور مىنەزدەرىنە كوز جەتكىزە تۇسكەن.
العاشقى كۇنى-اق بەكتى كوبىنەسە تۇنەيتىن ورىن جايى مازالادى. قارلى الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا ىشىندە شىراعدان جانعان شاتىر سونادايدان جارقىراپ كوز تارتقان. بۇل لايىقتى ورنىم سول شىعار دەپ ويلاعان-دى. ءبىراق كىرىپ بارعاندا پەررو مەن فرانسۋا ايقاي سالىپ بوقتانا جونەلگەندە، بۇل جانىپ قويارعا جەر تاپپاي زىتىپ بەرگەن. قاتتى سوققان ىزعارى جەل ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەندەي ەدى، اسىرەسە جارالى يىعى سۋىق تيگەن سايىن ۋداي اشىعانى بار. بەك جاتىپ ۇيىقتاماق بولىپ، باۋىرىن قارعا توسەگەن، ءبىراق تۇلا بويىن قارىعان اياز اياعىنان قايتا تىك تۇرعىزدى. ءسويتىپ ىقتاسىنداۋ ءبىر جەر تابا الماي شاتىرلار اراسىندا ارلى-بەرلى سەڭدەلىپ جۇرگەن دە قويعان. بىرەسە اننان، بىرەسە مۇننان قاباعان يتتەر تاپ-تاپ بەرەدى، ءبىراق بۇل دا ولارعا ءدۇرديىپ، ايبارلانا ىرىلدايدى (مۇنى دا تەز ۇيرەنگەن)، سوندا عانا الگىلەر ءوز جايىنا كەتەدى.
ال وزىمەن بىرگە جەگىلگەن سەرىكتەرى قايدا؟ ولار قاي جەرگە ورنالاستى ەكەن؟ بەك ماڭايىنا تىنتىنە ۇزاق قاراعان. ءبىراق قانشا قاراسا دا ءتورت اياقتى ءوزى تەكتەستەردىڭ بىردە-بىرىن كورە المادى. ۇشتى-كۇيلى جوق. بۇل توڭىرەگىن تاعى ءبىر شولىپ شىقتى. جوق. سولار شاتىر ىشىندە ەمەس پە وزدەرى؟ جوق، ول مۇمكىن ەمەس، — جاڭا عانا بەكتىڭ ءوزىن دە قۋىپ شىقتى عوي ودان! سوندا جەر جۇتتى ما ولاردى؟ دىردەك قاعىپ، قۇيرىعى سالبىراعان ول شاتىر ماڭىندا جاپادان-جالعىز سەندەلىپ كەپ ءجۇردى. كەنەت الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ استىنداعى قار كوتەرىلىپ كەتتى دە، قۇلاپ تۇسۋگە شاق قالعان. تابان تۇسىنان الدەنە قوزعالىپ كەتكەندەي كورىندى. اياق استىنان پايدا بولا كەتكەن بەلگىسىز نارسەدەن شوشىنىپ، تۇگى تىكىرەيگەن بەك ىرىلداپ، تۇرا بەزدى. ءبىراق اقىرىن عانا شىققان تانىس قىڭسىل بۇنى تەز تىپشىتىپ، الگى ورىندى بارلاۋعا قايتا ورالعان. تاناۋىنا جىلى اۋانىڭ لەبى ۇردى: قار استىنداعى شۇڭقىردا دومالانا بۇرىسكەن بيللي جاتىر ەكەن. ول بەككە ءوزىنىڭ ىزگى نيەتى مەن ىقىلاسىن اڭداتۋ ءۇشىن جالباقتاي ءۇرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان، قۇددى: "مەنى تانىماي قالعانىڭ نە!" دەگەندەي ىپ-ىستىق تىلىمەن بۇنى جالاپ تا جىبەردى.
مىنە، تاعى ءبىر ەستە بولاتىن دۇنيە: مۇندا سۋىقتان وسىلايشا قورعانادى ەكەن! بەك ەندى سەنىمدى ءبىر ورىن تاڭداپ الدى دا، ۇزاق كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ وزىنە قار تۇبىنەن ءىن قازىپ الدى. بىرەر مينۋتتەن كەيىن دەنەسى ۇيانى جىلىتىپ، ۇيىقتاپ تا كەتكەن. ول كۇندىزگى اۋىر تىرلىكتەن كەيىن نەبىر جايسىز ءتۇس كورىپ، كەيدە قارادان-قاراپ ءۇرىپ، كەيدە تىستەنە ىرىلداپ، تاڭ اتقانشا بەرەكەسى قاشىپ شىققان-دى. ونى تەك تاڭەرتەڭگى ستاپنىڭ شۋى وياتقان. العاشقى ساتتە قايدا جاتقانىن تۇسىنبەي قالدى. تۇنىمەن جاۋعان قار ءىنىن مۇلدە كومىپ تاستاعان ەدى. قاردىڭ بار سالماعى جان-جاعىنان قىسىپ جىبەرىپتى. كەنەت بەكتى جابايى اڭنىڭ تۇزاق الدىنداعى ۇرەيى بيلەگەن-دى. بۇل — بويدا ويانعان الىس اتا-بابالارىنىڭ تۇيسىك بەلگىسى-تىن، ايتپەسە وسىناۋ جەتىلگەن تىرلىگىندە ءتىپتى، تولىقتاي جەتىلدى دەۋگە دە كەلە قويمايتىن قازىرگى شاعىندا ول تۇزاق اتاۋلىنى كورگەن ەمەس-تى، سوندىقتان ودان سەسكەنبەسە كەرەك-تى. ارتىنشا ول تۇلا بويى بۋلىعا تىتىرەپ، جەلكەسى مەن جون ارقاسىنىڭ تۇگى تىكىرەيە ىرىلداپ، اينالاسىنا قاردى ولاي-بۇلاي بۇرقىراتا شاشىپ، ىنىنەن ءبىر-اق ىرعىپ شىقتى. سوندا عانا قارسى الدىنداعى اپپاق الاڭعا تىگىلگەن ستاندى كورىپ ءوزىنىڭ قايدا جۇرگەنىن تۇسىنە قالدى، سوسىن ءوزىنىڭ مانۋەلمسن سەرۋەنگە شىققان ساتىنەن باستاپ، كەسىلە تۇندە جاتاتىن ءىن قازىپ العانعا دەيىنگى باستاپ كەشكەن كۇندەردى تۇپ-تۇگەل ەسىنە ءتۇسىردى.
فرانسۋا بۇعان ايقايلاي سالەمدەسكەن.
— ال، نە ايتىپ ەدىم مەن؟ — دەدى ول پەرروعا قاراپ. — مىنا بەك نە نارسەگە بەيىم ەكەن! كورگەنىن كورگەن جەردە قاعىپ الادى. پەررو ماڭعازدانا باس يزەدى. ول پوشتا مەن ماڭىزدى قاعازداردى تاسيتىن، كانادا ۇكىمەتىنىڭ شابارمانى بولاتىن، سوندىقتان وعان جاقسى يتتەر وتە كەرەك-تى. مىنە، ەندى وعان بەك سياقتى ءارى مىقتى، ءارى العىر ءيتتى ساتىپ الۋدىڭ ءساتى تۇسە قالعان عوي. ارادا ءبىر ساعات وتەر-وتپەستە ول شاناسىنا جەگەتىن تاعى دا ءۇش يت ساتىپ الدى دا، ولاردىڭ سانى ءسويتىپ توعىزعا جەتتى؛ تاعى ءبىر شيرەك ساعات وتكەندە ءبارىن جەگىپ ۇلگەرگەن پەررو قارلى جولعا ءتۇسىپ، دايسك جاعاسىنا قاراپ جۇيتكىپ بارا جاتتى. بەك وزگەرىستەرگە قۋانعان، جۇمىس اۋىر بولعانمەن ونى بالەندەي جەك كورە قويعان جوق. باستاپقىدا سەرىكتەرىنىڭ ءبارى شانانى قۇلشىنا تارتقاندارىنا ىشتەي تاڭدانعانى دا بار، ءبىراق كوپ وتپەي-اق سول قۇلشىنىس ءوز بويىن دا بيلەي باستاعانىن سەزگەن. بۇل جاعىنا دەيۆ پەن سوللەكستەن وزعان دا ەشكىم جوق، جەككى ولاردى ومىرگە قايتا اكەلگەندەي: ءقازىر بۇل ەكەۋى مۇلدە باسقا يتتەر بوپ شىعا كەلگەن، بويلارىنداعى باياعى بوساندىق پەن مارعاۋلىقتىڭ ءبىرى دە جوق. مۇنشاما جىگەر مەن كۇش-قايرات بۇلارعا قايدان كەلگەن! جانە... وزدەرىمەن قوسا وزگە يتتەردەن دە وسىنداي قيمىلدى تالاپ ەتەتىندەرى نەسى ەكەن؟ سويتسە، ەڭبەك بۇلاردىڭ تىرلىگىنىڭ ەڭ مارتەبەلى ءمانى كورىنەدى، بۇكىل عۇمىر ماعىناسى دا، جالعىز قۋانىشتارى دا سوندا سەكىلدى.
دەيۆ ورتاڭعى بولاتىن، ونىمەن سوللەكستەن ىلگەرىرەك بەكتى جەككەن. قالعان يتتەر بۇلاردىڭ الدىندا قازتابانداپ جۇگىرىپ وتىرادى، ال ەڭ باستاعى كوسەم — شپيس ەدى.
بەكتى دەيۆ پەن سوللەكستىڭ اراسىنا سولاردان ۇلگى الۋى ءۇشىن ادەيى جەككەن-دى. بۇل العىر شاكىرت، ال انالار وتكىر تىستەرىنىڭ كومەگى ارقىلى باعىندىرىپ، قاتەلىگىن قولما-قول جونگە سالاتىن جاقسى ۇيرەتۋشىلەر بولىپ شىقتى. دەيۆ ادىلەتتى دە اقىلدى يت ەدى. بەكتى ەشقاشان دا بەكەردەن-بەكەر رەنجىتكەن ەمەس، ال ءبىراق بەك جاڭساق باسا قالسا قاپپاي قالعان كەزى جانە جوق، ونداي ساتتەردە فرانسۋانىڭ بيشىگى دە قوسىلا كەتەدى، سوندىقتان بەك قارسىلاسۋدان گورى العا ۇمتىلىپ، قاتەلەسپەۋگە تىرىسۋ تيىمدىرەك ەكەن دەپ تۇيگەن. بىردە قىسقا ايالدامادا قايىسقا شىرماتىلىپ، ءجۇرىستى بوگەگەنى بار. سوندا دەيۆ پەن سوللەكس جابىلا باس سالىپ، سازايىن بەردى. بۇل بەي-بەرەكەتتى كۇشەيتە تۇسكەن-دى، ءبىراق ەسەسىنە بەك كەيىن باۋ قايىستى شاتىستىرماۋعا تىرىسىپ باققان: كۇن سوڭىنا قاراي ءوز مىندەتىن جاقسى اتقارا تۇسكەنى سونشا، "وقىتۋشىلارى" دا قابۋدى دوعارايىن دەگەن. توبەسىنەن فرانسۋانىڭ بيشىگى دە سارتىلداۋدى سيرەتتى، ال پەررو تىپتەن ايرىقشا قامقورلىق جاساۋعا كوشكەن: مۇنىڭ تاباندارىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ مۇقيات قاراپ شىقتى.
بۇلار ءبىرىنشى كۇنى وتكەن اسۋ وتە اۋىر ەدى. وزەكتى بويلاپ قوي ستانى ارقىلى، تارازى مەن ورمان شەكاراسى تۇسىنان جوعارى قاراي ورلەپ، بيىكتىگى بىرنەشە ءجۇز فۋت مۇزارتتار مەن كۇرتىك قار ءىشىن كەزىپ، بوس جاتقان ماڭدى ءسىبىر ماڭايىن كۇزەتكەن كارى قاراۋىلداي اششى سۋ مەن تۇششى سۋ اراسىندا سوزىلىپ جاتقان ۇلى چيلكۋتتسن اسقان. بۇتكىل جول بويىنداعى سونگەن جانارتاۋ شۇڭقىرلارىندا قاتقان تۇتاس قول تىزبەكتەرىنەن ويداعىداي ءوتىپ، ءتۇن اۋا مىڭداعان التىن ىزدەۋشىلەر كوكتەمگى مۇز كوشكىنىنە ازىرلەنىپ قايىق سوعىپ جاتقان بەننەت كولىنىڭ جاعاسىنداعى ۇلكەن ستانعا جەتكەن. سول جەردە بەك وزىنە قار تۇبىنەن ءىن قازىپ الدى دا، قالجىراعان كەزبەدەي مىزعۋعا كىرىسكەن، الايدا ۇيقى قاندىرۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى، — مۇنى كوپ ۇزاماي-اق اپاننان شىعارىپ الدى دا، اياز ءتۇن تۇنەگىندە وزگە يتتەرمەن بىرگە شاناعا جەكتى.
بۇل كۇنى ولار تاپتالعان جايداق جولعا تاپ بولىپ قىرىق ميلدەي جەردى وندىرە ءجۇرىپ وتكەن. ەسەسىنە ەرتەڭىنە، ودان كەيىن دە بىرنەشە كۇن بويى قالىڭ قاردى وزدەرى بۇزىپ جول سالۋعا ءماجبۇر بولدى، قاتتى شارشاپ، جۇرىستەرى ونىڭكىرەمەدى. اراكىدىك پەررو جەگىمنىڭ الدىنا شىعىپ، قاردى شاڭعىسىمەن ءوزى تاپتاپ، يتتەردىڭ ءجۇرىسىن جەڭىلدەتىپ وتىردى، ال فرانسۋا سىرىعىمەن ىڭعايلاپ، شانانى جولعا سالادى. كەيدە پەررو ەكەۋى ورىن الماستىرادى، ءبىراق بۇل ۇنەمى ءجيى ەمەس-تى. پەررو مۇز قاباتىنىڭ قالىڭدىعىن فرانسۋا كوزبەن جاقسى اجىراتا الاتىنىنا سەنەتىن، ال بۇل كۇزگى قابىرشاق مۇز كەزىندە ءوتس قاجەت ەدى. ال اعىن قاتتى تۇستاردا مۇز اتاۋلى ءتىپتى جوق بولاتىن.
بەك كۇنبە-كۇن (سول كۇندەردىڭ ءوزى شەكسىز بولىپ كورىنەتىن) جەگىمدە جۇرەدى. اياقتى تەك قاس قارايا سۋىتاتىن، ال اسپان ءسال اشىلا باستاسا-اق قايتا جولعا ءتۇسىپ، ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا تىنىمسىز ءجوڭقي بەرەتىن. ءوستىپ كەلە جاتىپ بۇلار تاعى ءبىر كەشكى ىمىرتتا ستان قۇرعان؛ يتتەر ادەتتەگىدەي وزدسرىنە تيەسىلى بالىقتارىن الىپ، ۇيىقتاۋ ءۇشىن قار استىنا سۇڭگىدى. بەكتىڭ تابەتى قاسقىردىكىندەي ەدى. ونىڭ كۇندىزگى ۇلەسى ءبىر جارىم قاداق كەپكەن بۇلان ەتىنەن تۇراتىن، ءبىراق بۇل وعان جۇعىن دا بولمايتىن. ەشقاشان تويىپ كورگەن ەمەس، ۇدايى اشقۇرساق جۇرەدى. ال سالماقتارى جەڭىلدەۋ ءارى مۇنداي تىرلىككە مەيلىنشە يكەمدىرەك وزگە يتتەر ءبىر قاداق قانا بالىققا قاناعاتتانىپ، كۇش-قۋاتتارىن ساقتاي بىلەدى.
بەك كوپ ۇزاماي-اق باياعى وڭتۇستىكتە، ۇيدە جۇرگەندەگىدەي كىرپيازدىعىن دوعارعان. استى اسىقپاي، تالعاپ ىشەتىن ادەتى بار ەدى، كەلە-كەلە جولداستارىنىڭ ءوز ۇلەستەرىن تەز قارپىپ الىپ، بۇل جەپ ۇلگەرمەگەن ازىق قالدىعىن سۇيرەي جونەلەتىنىن اڭدادى. وزىنە ءتيىستى استى ساقتاي دا الماي قالاتىن، — بۇل ەكى نەمەسە ءۇش ۇرىمەن ارپالىسىپ جاتقاندا بالىعى باسقا بىرەۋلەردىڭ ارانىندا كەتەدى. سودان سوڭ عانا الگىلەردەي تەز تاماقتانۋعا ادەتتەندى. اشتىق قورلىعىنىڭ وتكەندىگى سونشا، بىرتە-بىرتە ۇرلىق جاساۋدان تارتىنبايتىن دەڭگەيگە دەيىن تۇسكەن. ونى باسقالاردىڭ قالاي جاسايتىنىن باقىلاپ ءجۇرىپ بۇل دا سولاردان ۇيرەنەيىن دەگەن. جاڭادان كەلگەندەردىڭ ءبىرى، جىلپوس قۋ، ءارى ۇرى پايكتىڭ پەررونىڭ كوزى تايا بەرگەندە ونىڭ الدىنداعى ءتوس ەتتىڭ كىشكەنە بولىگىن لىپ ەتكىزىپ جۇلىپ اكەتكەنىن كورگەن بەك كەلەسى كۇنى ءدال سونداي قيمىلمەن تۇتاستاي ءتوستى الىپ تايىپ تۇرعان-دى. ارتىنان سۇمدىق الاساپىران بولدى، ءبىراق بۇعان ەشكىم كۇدىك كەلتىرگەن جوق، مۇنىڭ قىلمىسى ءۇشىن ىلعي قولعا تۇسە بەرەتىن ىنجىق دابا بەيشارا تاياق جەدى.
وسىناۋ العاشقى ۇرلىق بەكتىڭ ءسىبىردىڭ قاتال جاعدايىندا ولە قويمايتىنىن اڭداتقان. بۇدان ونىڭ جاڭاشا عۇرىپقا بەيىمدەلە باستاعانى بايقالعان ەدى. مۇنداي قابىلەتى بولماسا ۇزاماي-اق ازاپتى اجالدىڭ ارانىنا تۇسەتىنى انىق-تىن. ونىڭ ۇستىنە العاشقى ۇرلىق قاسيەتتەن اجىراۋدىڭ باسى-تۇعىن. بويىنداعى بۇرىنعى بارلىق ىزگىلىك تۇسىنىكتەرىنەن ايىرىلۋعا اينالعان، ولاردىڭ كەرىسىنشە، اياۋسىز قاتىگەز كۇرەسكە پايداسىنان زيانى كوپتىڭ. سۇيىسپەنشىلىك پەن دوستىق زاڭى سالتانات قۇرعان وڭتۇستىكتە ول قاسيەت ورىندى شىعار — وندا وزگەنىڭ مۇلكىنە قۇرمەتپەن قاراپ، باسقالاردى اياۋ قاعيداسى قالىپتاسقان. ال مۇندا. سولتۇستىكتە تاياق پەن ءتىس زاڭى ۇستەمدىك ەتەدى، سوندىقتان اۋىزداعىڭنان ايىرىپ، تىرلىككە بوگەت جاساۋدان وزگە بەرەرى جوق ادالدىقتى تەك اقىماق قانا ۇستانار ەدى.
ارينە، بەك ءدال بۇلايشا توپشىلاماعان، — ول اشەيىن جاڭا جاعدايعا ىشكى تۇيسىكپەن ىڭعايلانا تۇسكەن. ول كۇشتىڭ ارا سالماعى تەڭ بولماعان كۇننىڭ وزىندە كۇرەستەن ەشقاشان قاشپاس ەدى. الايدا قىزىل سۆيتەرلى ادامنىڭ تاياعى قانشاما قاتتى بولسا، ول ونى ومىرگە سونشاما تەز ۇيرەتە باستاعان. بەك بيىك مادەنيەتتىڭ يتاياعىنان اس جەپ جۇرگەن كەزىندە ءوزىنىڭ بيىك تۇتقان تارتىپتەرى جولىندا، ءتىپتى ول كەرەمەت قاتال بولسا دا — ءولىپ كەتۋگە دايارتىن. مىسالى سوندا ميللەردىڭ ات ايدايتىن قامشىسىن قورعاپ، بەزەك قاققان كەزى قانشاما! ەندى سول ءبىر اسىل مۇراتتاردى تارك ەتىپ، جان ساقتاۋعا ۇمتىلۋى ونىڭ بىرتىندەپ جابايىلانا باستاعانىن اڭداتقان. ول ۇرلىقتى ونەر كورگەندىكتەن ەمەس، اش قۇرساقتىڭ دامىلسىز دابىلىنا باعىنىپ بارىپ جاساعان-دى. جانە ونى بۇعىپ، اقىرىنداپ، بارلىق ساقتىق شارالارىن ەسكەرىپ جاسادى، سەبەبى تاياق پەن ءتىس زاڭىنا باس يگەن-دى. قىسقاسى، ىستەمەۋدەن گورى ىستەۋگە جەڭىل تۇسەتىن نارسەنىڭ بارىنەن باس تارتقان جوق.
ول وتە تەز شيرادى (انىعىندا، جابايىلاندى). بۇلشىق ەتتەرى بولاتتاي شيرىعىپ، اناۋ-مىناۋ اۋىرتپالىق باتپايتىن دەڭگەيگە جەتكەن. ول ىشتەي دە سىرتتاي ابدەن شىنىعىپ العان ەدى. ەڭ جەركەنىشتى،سىڭبەيتىن استىڭ ءوزىن جەي بەرۋگە داعدىلاندى. اسقازانى ىشكەن نارسەسىنىڭ ءنارىن سوڭعى تۇيىرشىگىنە دەيىن ءسىڭىرىپ، قانى قورىتىلعان استى تۇلا بويىنا دارىتىپ، دەنەسىن كۇننەن-كۇنگە نىعايتا ءتۇستى. بەك كەرەمەت قىراعى دا، ءيىسشىل ەدى، ال ەستۋ قابىلەتىنىڭ تىم كۇشەيگەنى سونشا — قۇلاعى، ءتىپتى، ۇيىقتاپ جاتىپ-اق قىبىر ەتكەن نارسەنى اڭداپ، ونىڭ نە ءقاۋىپتى نە ءقاۋىپسىز اشەيىن، نە قاتەرلى دىبىس ەكەنىن اجىراتا قوياتىن دارەجەگە جەتكەن. بارماقتارىنىڭ اراسىنا قاتقان مۇزدى سورىپ جەۋدى ۇيرەندى، ال شولدەگەن كەزىندە، سۋاتتىڭ بەتىن قالىڭ مۇز قاباتى كومكەرىپ جاتقان جاعدايدا، ونى سەرپىندى الدىڭعى اياقتارىمەن قاق ايىرا بىلەتىن-دى. ايتكەنمەن بەكتىڭ ەڭ عاجايىپ قابىلەتى جەلدىڭ باعىتىن كۇنى بۇرىن بولجاي الاتىندىعى بولاتىن. تىپ-تىمىق ءبىر كەشتەردە اعاش تۇبىنەن نەمەسە جاعالاۋ تۇسىنان وزىنە ءىن قازىپ السا، سول ورنى جەل سوققان جاعدايدا ىلعي ىق جاقتا، جىپ-جىلى، جايلى بولىپ شىعار ەدى.
بەك مۇنىڭ ءبارىن تەك تاجىريبە ارقىلى يگەرگەن جوق-تى — ونىڭ بويىنان الدەقاشان ءوشىپ قالعان جابايى تۇيسىكتەرى ءدۇر سىلكىنە ويانىپ كەلە جاتتى. ال قولدا ۇيرەتىلگەن بىرنەشە بۋىن اتا-باباسىنان جۇققان قاسيەتتەرى، كەرىسىنشە، تۇنشىعا بەردى. جان تۇكپىرىنەن ءتۇپ اتالارىنىڭ الىستاعى جاستىعى مەن جابايى يتتەر ۇيىر-ۇيىرىمەن ادام اياعى باسپاعان نۋ ورمانداردا ازىق ىزدەپ جورتىپ جۇرگەندە وتكەن كەزەڭنىڭ تۇسىنىكسىز دە بۇلىڭعىر ءۇنى ەستىلگەندەي بولعان. بەك ءسويتىپ تىرناق پەن ءتىستى ىسكە قوسۋعا داعدىلاندى، ۇشقىر كوكجالدىق ەپتىلىگى قالىپتاسا ءتۇستى. ونىڭ ەستە جوق اتا-بابالارى سولايشا ايقاسار ەدى. ءوستىپ ەتكەن شاقتىڭ عۇرىپتارى ويانىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلگەن ەسكى ادەتتەر ەندى مۇنىڭ ءوز داعدىسىنا اينالا باستاعان. بۇل ونى ەشبىر جاتىرقاماستان دا تاڭىرقاماستان، باياعىدان وزىنە ءتان قاسيەتتەي ەش قينالماستان يگەردى. تىمىق تا، سالقىن تۇندەردە تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ قاسقىرشا ۇزاق-ۇزاق قۇمىعا ۇلىعان ساتتەرىندە بەكتىڭ بولمىسىنان عاسىرلار بويى جۇلدىزدارعا قاراپ كۇڭىرەنگەن ءوزىنىڭ الدەقاشان سۇيەكتەرى قۇراپ قالعان بابالارىن كورۋگە بولاتىن-دى. بەكتىڭ ۇنىنەن ءدال سونداعىداي نوتالار — جان وزەگىندە تىنىشتىق پەن تۇن-تۇنەك ءھام ىزعار تۋعىزعان اششى زار ءۋىلى ەستىلەر ەدى.
سولايشا، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە تابيعاتتىڭ قولىندا قۋىرشاق ەكەنىمىزدىڭ دالەلىندەي، بەكتىڭ دە كوكىرەگىنەن بابالارىنىڭ ەجەلگى اۋەنى كۇڭىرەنە لىقسىپ، بىرتە-بىرتە ءوز اتا-تەگىنە ورالا تۇسكەن. ال مۇنىڭ ءبارى بىرەۋلەردىڭ سىبىردە سارى مەتالعا كەزىككەندىگىنەن، سودان سوڭ باعبان كومەكشىسى مانۋەلدىڭ العان جالاقىسىنىڭ وزىنەن اينىمايتىن قاپتاعان شيكى وكپەلەرى مەن ايەلىنىڭ قاجەتىنە جەتپەگەندىگىنەن بارىپ تۋىنداعان جاعداي ەدى.
تاعىلىق ۇستەمدىگى
بەكتىڭ تاعىلىعى كۇن وتكەن سايىن كۇش الا بەردى دە، ول جاڭا تىرشىلىكتىڭ قاتال جاعدايلارىندا باسقالاردان بىرتىندەپ باسىم تۇسە باستاعان. ءبىراق بۇل بايقالا قويعان جوق. بەكتىڭ ويانعان حايۋاندىق ايلاكەرلىگى ءوز تۇيسىگىن جاسىرىن ۇستاۋعا جاردەمدەستى. ونىڭ ۇستىنە توسىن تىرشىلىك سالتىنا بەيىمدەلۋ قاجەتتىگى تۇراقتى تۇردە ساق ءجۇرۋدى تالاپ ەتكەن، سوندىقتان دا ەرەۋىلدەپ تالاسقا تۇسە كەتپەۋىمەن قوسا كەز كەلگەن قاقتىعىستان بوي تارتۋىنا تۋرا كەلگەن. ءسويتىپ مىنەز-قۇلقىنان ءبىرشاما ۇستامدىلىعى مەن اڭعارىمپازدىعى بايقالا تۇسكەن-دى. اسىعىس، ۇشقىر قيمىلعا بارمايتىن. شپيسپەن ارادا ولىسپەي بەرىسپەيتىن وشپەندىلىك وتى ءورشي تۇسسە دە، ەشقاشان كۇيگەلەكتەنىپ، جاۋىنا ءوزى ءبىرىنشى بولىپ سوقتىعىپ كورگەن ەمەس-تى.
شپيس بولسا، كەرىسىنشە، بىردەن ءتىسىن اقسيتىپ مۇمكىندىكتى قۇر جىبەرمەيدى، — ءتارىزى، بەكتىڭ ءقاۋىپتى باقتالاس ەكەنىن بولجاسا كەرەك. ول ۇدايى ورشەلەنىپ، بەكتى ىزالاندىرىپ، ەكەۋىنىڭ ءبىرىن ءسوزسىز مەرت قىلىپ تىناتىن تالاسقا شاقىرۋدان تىنباعان. ونداي ايقاس جول باسىندا-اق بولىپ تا قالا جازداپ بارىپ، كەزدەيسوق كيلىككەن جاعداي بوگەت جاساعان-دى. بىردە كەش قارساڭىندا شانالار لە-بارج كولىنىڭ جاعاسىنداعى جەل ازىناعان جايسىزداۋ ءبىر ورىنعا ايالداعان. الاكولەڭكەدەگى ۇسكىرىك، تەرىنى قىزدىرعان پىشاقپەن سۇققىلاعانداي ەتتەن وتكەن وتكىر جەل تىنىعاتىن ىقتاسىن قاراستىرۋعا ءماجبۇر ەتكەن. بۇدان ناشار ورىندى ىزدەسەڭ تاپپاس ەدىڭ. الدىدان سەرەيىپ جاقپار تاس شىققان، سوندىقتان پەررو مەن فرانسۋانىڭ oت جاعىپ، ۇيىقتايتىن قاپتارىن تۋرا مۇزدىڭ بەتىنە توسەمەسكە لاجى قالمادى. شاتىردى ارتىق جۇك بولماسىن دەپ دايياعا تاستاپ كەتكەن-دى. توڭىرەكتەن سۋ تاسقىنى اكەلگەن ءبىراز ءشوپ-شالام جيناپ الىپ وت جاققان، الايدا الاۋ تەك استىنداعى مۇزدى ەرىتتى دە، ءوشىپ قالدى، سول سەبەپتەن قاراڭعىدا تاماقتانۋعا تۋرا كەلدى.
بەك ءوزىن جەلدەن قورعايتىنداي تۋرا كۇز تۇبىنەن ءىن قازىپ الدى. باسپاناسى اسا جىلى دا جايلى بولىپ شىققان، سوندىقتان فرانسۋا يتتەرگە الدىندا وتقا قىزدىرعان بالىق تاراتقان ساتتە زورعا شىققان. بەك وزىنە تيگەن ازىقتى جەپ الىپ قايتا كەلسە، ورنىنا بىرەۋ جايعاسىپ الىپتى. ايبارلى ىرىلىنان باسقىنشىنىڭ شپيس ەكەنىن تانىعان. بۇعان دەيىن جاۋىمەن قاقتىعىسۋدان قاشقالاقتاپ جۇرەتىن بەك بۇل جولى شىدامادى. اتويلاپ، حايۋاندىق مىنەزى ويانعان. ول شپيسكە ەكەۋىنە دە توسىن دولىلىقپەن باس سالدى، اسىرەسە قارسىلاسىن كۇشى مەن سالماعىنا عانا سەنگەن وتە قورقاق يت ساناتىنا جاتقىزىپ قويعان شپيس مۇندايدى كۇتپەگەن ەدى.
تاس-تالقان بولعان ىننەن تىستەسە ارپالىسىپ شىققان ەكەۋىن كورگەندە فرانسۋا دا تاڭ قالدى. ءبىراق تالاستىڭ سەبەبىن لەزدە-اق تۇسىنگەن.
— Aha! — دەپ ايقاي سالدى ول بەككە، — تارتقىز سازايىن! بەر سىباعاسىن جاقسىلاپ جەكسۇرىن ۇرىنىڭ!
شپيس ۇرىسقا ۇمتىلدى. Taپ بەرەتىن ىڭعايلى ءساتتى كۇتىپ ىزالانا شىدامسىزدانعان ول بەكتى شىر اينالىپ ءجۇرىپ العان. ەكىلەنگەن بەك تە ساقتانا قيمىلداۋعا تىرىسىپ شپيسپەن اينالا اڭدىسىپ ءجۇر. ءبىراق ءدال وسى تۇستا كۇتپەگەن ءبىر جاعداي كيلىگىپ، باسىمدىلىق ايقىندالاتىن الاپات ايقاسقا بوگەت جاسادى. ول بۇدان ەداۋىر كەشىرەك، بۇل جەردەن تاعى دا بىرنەشە شاقىرىم اۋىر دا، ازاپتى جول جۇرگەننەن كەيىن عانا بارىپ جالعاسقان ەدى.
الدەنە دەپ بوقتانعان پەررونىڭ داۋسى، جون ارقادان تيگەن تاياقتىڭ دىبىسى، ودان اۋىرسىنا قاڭقىلداي شىققان اششى داۋىس وسىدان كەيىن-اق ىلە-شالا باستالعان الاساپىران بەلگىسىندەي كورىنگەن. اياق استىنان ءدۇر سىلكىنگەن ستان توڭىرەگى لەزدە يۋ-قيۋ ساپىرىلىسقان جۇندەس حايۋاندارعا تولدى دا كەتتى.
بۇلار تاياۋ ماڭداعى الدەبىر ۇندىستەر قونىسىنان ستاننىڭ ءيىسىن سەزىپ سالىپ ۇرىپ جەتكەن ءجۇز قارالى اش يتتەر توبىرى بولاتىن.
شاقىرىلماعان بۇل "مەيماندار" بەك پەن شپيس شارپىسا باستاعان تۇستا ستانعا كىرىپ تە ۇلگەرگەن-دى، ال تاياقتارىن الىپ پەررو مەپ فرانسۋا جەتكەن بەتتە الاسۇرعان يتتەر سولارعا تاپ بەرگەن. ازىق ءيىسى ەستەرىنەن اداستىرعان ەدى. تاماق سالىنعان جاشىككە تۇمسىعىن تىعىپ ۇلگەرگەن ءبىر توبەتتى بايقاپ قالعان پەررو اۋىر تاياقپەن الگىنىڭ اش بۇيىرىنەن وڭدىرماي سوقتى. جاشىك اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، اش ماقۇلىقتار توگىلگەن نان مەن ءتوس ەتكە تالاسىپ قىرقىسا جونەلگەن. سوققىنىڭ استىندا قالعان يتتەر شاڭق-شۇڭق ەتىپ قىڭسىل قاققانمەن قۋ تاماق ءۇشىن بارىن سالعان ازىق ءۇشىن ايانباي تالاسۋدى دا دوعارعان جوق، سوسىن ەڭ سوڭعى قوقىمعا دەيىن جەپ بىتكەنشە الاڭدى تاستاماعان دا.
وسى ارالىقتا پەررونىڭ بارلىق يتتەرى ىندەرىنەن ۇرەيلەنە ءۇرپيىسىپ شىعىپ تۇرعان. اشىنعان كەلىمسەكتەر اۋىزدى ەندى سولارعا سالدى. بەك مۇنداي يتتەردى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەدى. قابىرعالارى ارسا-ارسا. كىر-كىر تەرىمەن قاپتاپ قويعان قۋ سۇيەك قانا دەرسىڭ. كوزدەرى جايناپ، ەزۋلەرىنەن كوبىك بۇرقىرايدى؛ اشتىقتان ەكىلەنگەن ولاردىڭ سىقپىتى اسا قورقىنىشتى ءارى تىم ايبارلى-تىن. جەگىم يتتەرى العاشقى ايقاستا-اق قۇزعا قاراي ىعىسقان. بەككە بىردەن بوتەن توبەتتەردىڭ ۇشەۋى جابىلىپ، ءا دەگەندە-اق يىعى مەن تۇمسىعىن جارالاپ تاستادى. ماڭايداعى شۋ قۇلاق جارارلىقتاي ەدى. بيللي ادەتىنشە جانۇشىرا قىڭسىلاپ ءجۇر. دەنەلەرى قانعا بويالعان دەيۆ پەن سوللەكس قاتارلاسىپ الىپ ايقاسقا ايانباي كىرىسىپتى. دجو دا قۇتىرىنا ارپالىسادى. اۋزىنا ءبوتسن ءيتتسردىڭ ءبىرىنىڭ الدىڭعى اياعى ىلىگىپ قالعان — ول سونى قاۋساتا شايناپ تاستادى. ال ايلاكەر پايك سو بويدا مەرتىككەن يتكە تاپ بەرىپ، جەلكەسىن ءۇزىپ جىبەردى. بەك اۋزىنان كوبىگى اعىپ وزىنە قاراي تۇرا ۇمتىلعان قارسىلاسىن كەڭىردەكتەن الا تۇسكەن. شاپشىعان قان تۇلا بويىن جۋىپ كەتتى. اۋىزداعى جىلىمشى قاننىڭ ءدامى بەكتى بۇرىنعىدان بەتەر جىنداندىرا ءتۇستى. باسا ءبىر يتكە باس سالعان ول سول ساتتە-اق الدەكىمنىڭ اقسيعان ءتىستى تۋرا ءوزىنىڭ كوك جەلكەسىنە سالعانىن اڭدادى. بۇل وعان وپاسىزدىقپەن سوقتىققان شپيس بولاتىن-دى.
پەررو مەن فرانسۋا ستاننىڭ ءبىر بولىگىن "شاقىرىلماعان قوناقتاردان" تازالاپ بولعان سوڭ ءوز يتتەرىن قۇتقارۋعا ۇمتىلدى. ولار جەتكەندە قۇتىرىنعان اش حايۋاندار لەگى كەيىن شەگىندى دە، بەك موينىنا جارماسقان ءشپيستى سىلكىپ تاستادى. الايدا تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلعان جوق. پەررو مەن فرانسۋا قايتا جۇگىرە جونەلگەن — ولارعا قالعان ازىق-تۇلىكتى امان ساقتاپ قالۋ كەرەك-تىن، — سول بويدا ۇندىستەردىڭ توبەتتەرى جەگىم يتتەرگە تاعى ءتوندى. قۇتىرىنعان جاۋلارىنىڭ قىسپاعىن ەرلىكپەن باتىل بۇزىپ شىققان بيللي مۇز بەتىمەن جۇيىتكىپ بەردى. ونىڭ سوڭىنان پايك پەن داب جونەلدى، بۇدان كەيىن ولاردىڭ ىزىنە پەررونىڭ وزگە يتتەرى ىلەسكەن. بەك تە مۇز بەتىنە ىرشىپ تۇسۋگە وقتالعان ساتتە كوز قيىعى مۇنى اياقتان شالىپ ءتۇسۋ پيعىلىمەن وزىنە قاراي ەكپىندەي ۇمتىلعان ءشپيستى شالىپ قالدى. ەگەر بەك قۇلاسا سوڭدارىنان جوڭكىلگەن قالىڭ ءنوپىر ءيتتىڭ تابانىنىڭ استىندا قالىپ، اجال قۇشاتىنى ايدان انىق-تىن. ءبىراق بۇل بار كۇشىمەن ءشپيستى قاعىپ تاستاپ، كول بەتىمەن وزگەلەردىڭ سوڭىنان ارشىنداپ جونەلدى.
الدەن ۋاقىتتا جەگىمدەگى بارلىق توعىز يت باس قوستى دا، ورمان ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى. بۇدان كەيىن ولاردى ەشكىم قۋعان جوق، ايتكەنمەن، جاعدايلارى وتە ايانىشتى ەدى. ءارقايسىسى كەمىندە تورت-بەس جەرىنەن جارالانعان، كەيبىرى ءتىپتى وڭباي تالانىپتى. دابتىڭ ارتقى اياعى قاتتى جۇلمالانعان، ءدولليدىڭ (داييادا ساتىپ الىنىپ، جەگۋگە ەڭ سوڭىندا قوسىلعان يت) جەلكەسى جىرىم-جىرىم، دجونىڭ كوزى اعىپ كەتىپتى، ال بيللي بەيشارا تۇنىمەن ىڭىرسىپ قىڭسىلاپ شىقتى — ونىڭ ءبىر قۇلاعىنان تۇك قالماعان ەكەن. تاڭ بوزارا بۇلار زورعا دەپ العاشقى تۇراققا قايتا ورالعان دا، الگى توناۋشىلار تاباندارىن جالتىراتىپتى. فرانسۋا مەن پەررو اشۋدان جارىلىپ كەتە جازدادى. ازىقتارىنىڭ تەڭ جارتىسىن جەپ كەتىپتى. اش يتتەر مۇنىمەن دە قويماي تارتپالار مەن كەنەپ قاپتاردىڭ جىرىم-جىرىمىن شىعارعان. تىستەرى تاڭدايعا تاتيدى-اۋ دەگەن نارسەنىڭ ءبىرى ساۋ قالماعانداي. بۇلان تەرىسىنەن تىگىلگەن پەررونىڭ باشماعىن دا جەپ قويىپتى، قايىس بوجىنى دا شايناپتى، اپپاق قىپ شايناپ-شايناپ تاستاعان، ءتىپتى، فرانسۋانىڭ بيشىگى دە ەكى فۋتتاي قىسقارىپ قالىپتى. ايداۋشى وسىناۋ كوڭىلسىز كورىنىستەن ءبىر ءسات نازار تايدىرىپ، يتتەردىڭ جاراسىنا نازار سالىپ ەدى.
— ءاي-اي-اي، بايعۇستار-اي! — دەدى ول اقىرىن عانا. — قالاي تالانعانسىڭدار! ەندى اياق استىنان سەندەر قۇتىرىنىپ جۇرسەڭدەر قايتەمىز! س-سايتان! ءبارىنىڭ دە جىندانىپ شىعا كەلۋلەرى مۇمكىن عوي! قالاي ويلايسىڭ، پەررو؟
كوشىر دەگبىرسىزدەنە باس شايقاعان. دوۋسونعا دەيىن ءالى ءتورت ءجۇز ميل بار، — ەندىگى جەتپەگەنى يتتەردىڭ قۇتىرىنۋى ەدى! سىپىرتا بوقتانا ءجۇرىپ اتقارىلعان ەكى ساعاتتىق ازاپتى جۇمىستان كەيىن كولىك رەتكە كەلتىرىلدى دە، شاناعا جەگىلگەن يتتەر جانعا باتقان جاراقاتتارىنا قاراماستان جانتالاسا تىرمىسا ءتۇسىپ، ساپاردىڭ ەڭ اۋىر بولىگىن يگەرۋگە جونەپ بەرىسكەن. ولار ءدال وسى ارالىقتاعىداي باسقا ەش جەردە قينالىپ كورمەپتى.
وتىز ميلدىك وزەن ساقىلداعان سارى ايازعا پىسقىرىپ تا قاراماعان ەكەن. ونىڭ ادۋىندى اعىنى سۋىقتىڭ بەگىن ىلعي دا قاعىپ تاستاپ، ەڭىسكە قاراي سارقىراي توگىلىپ، جىل ارقاسىنا ءتىپتى قابىرشاق مۇز دا قاتىرماعان. وسىناۋ ازاپتى وتىز ءميلدى ءوتۋ ءۇشىن التى كۇن دىڭكەلەۋگە تۋرا كەلدى. ءار قادام سايىن يتتەردى دە، ادامداردى دا اجال كۇتىپ جاتتى. جولدى بايقاسپاعان پەررو مۇز استىنا جيىرما مارتە قۇلاعان. ونى ۇزىن سىرىعى عانا قۇتقارعان ەدى، — ول سىرىقتى قۇلاعان سايىن جىلىمعا كولدەنەڭىنەن تۇسەتىندەي ەتىگى ۇستاعان-دى. اياز بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ، سىناپ باعاناسى نولدەن تومەن ەلۋ گرادۋستى كورسەتىپ تۇردى. پەررو وسىلايشا سۋعا ءاربىر مالىنىپ شىققان سايىن سۋىق ءتيىپ قاتتى اۋىرىپ قالماۋ ءۇشىن دە وت جاعىپ قايتا-قايتا كەپتىرىنگەن.
ءبىراق ول ەشتەڭەدەن قورقا دا قويعان جوق-تىن. ول وتە ەر جۇرەك ادام بولعاندىعىنان دا ونى ۇكىمەتتىك شابارمان ەتىپ تاعايىنداعان-دى. پەررو ءاجىم باسقان اشاڭ ءجۇزىن جەلگە توسىپ اپ كەز كەلگەن ىسكە نار تاۋەكەلمەن ارالاسا بەرەتىن ادام ەدى، كۇنبە-كۇن تاڭ بوزىنان قاس قارايعانشا قيىندىق اتاۋلىمەن ارپالىساتىن دا جۇرەتىن.
ول كەز كەلگەن ساتتە ويىلىپ تۇسەر وزەننىڭ جۇقا مۇزدى جيەگىمەن — ەشبىر قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان، قاشان دا العا قاراي باتىل ادىمداپ كەلە جاتادى. بىردە دەيۆ پەن بەك شانا-ماناسىمەن سۋعا باتىپ كەتتى. سوندا تۇنشىعىپ تا قالا جازداپ، ءۇسىپ ولۋگە دە شاق قالعان يتتەردى ارەڭ شىعارعان. ولاردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن وت جاعۋعا تۋرا كەلدى. دەنەلەرىنە قاتقان قالىڭ مۇزدى ەرىتۋ ءۇشىن فرانسۋا مەن پەررو ولاردى قىپ-قىزىل جالىندى اينالدىرا جۇگىرتكەن ەكەن، سوندا ءتىپتى، يتتەردىڭ تۇكتەرى ۇگىتىلە باستاعان عوي.
كەلەسى ءبىر جولى شپيس قۇلادى دا، وزىمەن بىرگە جەگىمدەگى بەككە دەيىنگى بۇكىل ءيتتى وزىمەن بىرگە سۇيرەي كەتتى. بەك بارلىق كۇشىن سالىپ مۇز بەتىندە ءتورت تاعانداپ تۇرا قالدى، اينالاسىنداعى قاتقاقتىڭ قاقىراي جونەلگەنىنە دە قاراماستان الدىڭعى ەكى اياعىمەن جىلىمنىڭ تايعاق جاعاسىنا سىرەسە تىرەنگەن. ءساتى تۇسكەندە بەكتىڭ سوڭىنان دەيۆ جەگىلگەن ەدى، ول دا جانۇشىرىپ ارتقا جۇلقىندى؛ شانانىڭ سىرتىندا تۇرعان فرانسۋانىڭ دا بۇلاردى وزىنە قاراي كۇشەنە تارتقانى سونشا، مۇنىڭ بۇلشىق ەتتەرى سوگىلىپ كەتە جازداپ ەدى.
ەندى بىردە مۇز قاباتى شانانىڭ الدى-ارتىنان قاتار وپىرىلدى. و جولى تۇستارىنداعى سورايعان قۇزدىڭ كومەگى ارقىلى عانا قۇتىلۋعا بولاتىن-دى. پەررو الدەبىر عايىپتىڭ كۇشىمەن سوعان كوتەرىلىپ الدى دا، تومەندەگى فرانسۋا ءىستىڭ ءساتىن تىلەپ جاساعانعا جالبارىنۋمەن ءجۇردى. ءسويتىپ قولداعى بارلىق تارتپا، بوجى، ءجىپ اتاۋلىنى جالعاپ، يتتەردى بىرتىندەپ قۇز باسىنا شىعارىپ العاندارى بار. شانا مەن بارلىق جۇك كوتەرىلىپ بولعان سوڭ جوعارىعا قاراي ەڭ سوڭىنان فرانسۋا ورمەلەگەن. ودان سوڭ قايتادان جەرگە تۇسەتىن ىڭعايلى تۇس ىزدەستىرىلدى. اقىرىندا، ايتەۋىر، الگى ارقاننىڭ كومەگىمەن ءتۇستى-اۋ: بۇلار وزەن بەتىنە تاعى تابان تىرەگەنشە كوز دە بايلانعان. ءسويتىپ بۇل كۇنى ولار نە ءبارى شيرەك ميلدەي عانا جول ءجۇرىپ ەدى.
مۇزى قالىڭ حۋتالينوۆكاعا جەتكەن مەزگىلدە بەك ابدەن قالجىراعان ەدى. باسقا يتتەردىڭ دە وڭىپ تۇرعانى جوق-تى. ءبىراق جوعالتقان ۋاقىتتى قۋىپ جەتۋ ءۇشىن پەررو ولاردى دامىل تاپقىزباي تاعى دا قامشىلاي باستادى. ءبىرىنشى كۇنى بۇلار وتىز بەس ءميلدى ارتقا تاستاپ ۇلكەن بۇلاننان ءبىر-اق شىقتى. ەكىنشى كۇنى تاعى وتىز بەس ميل ءجۇرىپ، كىشى بۇلانعا تۇياق ىلىكتىرسە، ءۇشىنشى تاۋلىكتە قىرىق ميل زاۋلاپ بەس ساۋساق اۋزىنا جاقىنداي تۇسكەن.
بەكتىڭ سيراقتارى ءسىبىر يتتەرىنىكىندەي اسا مىقتى دا، سەرپىندى ەمەس-تىن. ونىڭ ەڭ سوڭعى جابايى باباسى ۇڭگىر ادامىنىڭ قولىنا ۇيرەنگەلى بەرى نەمەسە تىرەۋلى باسپانالاردىڭ تۇرعىنىنا اينالعاننان باستاپ بۇل تۇقىمداس يتتەر ۇرپاق اۋىسقان سايىن نازىكتەنە بەرگەن عوي. اياعىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماستان كۇنى بويى اقساڭداي جورتقان بەك كەشكە قاراي كەزەكتى تۇراققا توقتاعاندا مۇرتتاي ۇشىپ، سۇرىنە جىعىلعان. ءتىپتى ونى تاماققا تابەتىنىڭ ءوزى ورنىنان قوزعاي المادى، بالىق تاراتقان ساتتە فرانسۋا ونىڭ ۇلەسىن ءوزى اپارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سول فرانسۋا كۇن سايىن كەشكى استان كەيىن جارتى ساعاتتاپ ونىڭ تابانىن ۋقالاپ، ءوز باشماعىنىڭ قونىش جاعىن ساداقا ەتىپ، بەكتىڭ ءتورت اياعىنا بىردەي باشماق تىگىپ بەردى. بۇل قينالىپ جۇرگەن يتكە وتە قولايلى بولدى. بىردە تاڭەرتەڭ فرانسۋا بەككە الگى باشماقتاردى كيگىزۋدى ۇمىتىپ كەتكەنى بار. سوندا بەك ونى كيگىزبەسەڭدەر جولعا شىقپايمىن دەگەندەي شالقادان جاتا قالىپ ءتورت اياعىن بۇلعاڭداتقانىن كورگەندە ءومىرى قاباق اشپاس پەررونىڭ ءوزى جادىراي كۇلگەن-تىن. ءبىراق بىرتە-بىرتە ونىڭ تاباندارى مۇيىزدەي قاساڭدانىپ الدى دا، بۇدان ءارى وعان باشماقتاردىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق بوپ قالعان.
ەندى بىردە ەرگەڭگىسىن پەللي ايالداماسىندا يتتەردى جەگىپ جاتقان ساتتە، بۇعان دەيىن ەشبىر وعاش مىنەز كورسەتپەگەن دوللي اياق استىنان ەلىرىپ شىعا كەلگەنى. ول كەنەت قاسقىرشا ۇلي جونەلگەن؛ جان شوشىتار داۋسىنىڭ اششىلىعى سونشا، وزگە يتتەردىڭ تۇلا بويلارى تىتىرەدى.
ءسويتتى دە، ول بەككە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. ومىرىندە قۇتىرعان ءيتتى العاش كورگەن بەك باستاپقىدا ودان ساقتانۋ كەرەكتىگىن دە بىلمەگەن. ايتكەنمەن وز-وزىنەن قاتتى ۇرەيلەنىپ ايدالاعا تۇرا بەزدى. العا قاراي زاۋلاپ بەرگەندە سوڭىنان قول سوزىمداي عانا ارالىقتا اۋزىنان اق كوبىك اعىپ ىرس-ىرس ەتكەن دوللي وكشەلەي ىلەسكەن ەدى. سول ساتتە بەك قورقىنىشتان قاشسا، ءدولليدى قۋعان جىن بولاتىن، ەكەۋى قۇيرىق تىستەسىپ ۇزاق شاپقىلاعان.
بەك قالىڭ تال-شىلىكتىڭ اراسىنا قويىپ كەتتى دە، ارالدىڭ تومەنگى ەتەگى جاعىنان ىتقىپ شىقتى، ودان بەتىندە مۇز قالقىعان الدەبىر توعاننان ءجۇزىپ ءوتىپ، كەلەسى ارالعا شىعىپ، سودان سوڭ ءۇشىنشى ءبىر الاڭقايعا جەتكەن. ءسويتىپ اينالا زىمىراعان ول وزەننىڭ نەگىزگى ارناسىنا قايتا ورالدى دا، ۇرەيدەن جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ مۇز ۇستىمەن قۇيىنداي ۇشقان. ارتىنشا قاراۋعا مۇرشاسى بولماعانمەن سوڭىنان ءتىسىن شىقىرلاتا قۋىپ كەلە جاتقان ءدولليدىڭ ىزالى ءۇنى دە تۋرا قۇلاق تۇبىنەن ەستىلەدى. وسىلايشا شيرەك ميلدەي جۇگىرگەن سوڭ فرانسۋانىڭ شاقىرعانىن اڭداپ، كەيىن بۇرىلعان. سوسىن ىشقىنا دەمىگىپ، ءدولليدىڭ الدىنا وراعان كۇيى فرانسۋاعا قاراي بارىن سالدى. ءبىر قۇتقارسا ايداۋشى عانا قۇتقارار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. بۇل ۋاقىتتا فرانسۋا دا ونى قۇتقارۋعا ڭعايلانىپ تۇرعان بەك جانىنان زۋلاپ وتە شىعىسىمەن سوڭىنداعى ءدولليدىڭ باسىنا قاراي بالتاسىن سىلتەپ كەپ جىبەرىپ ەدى.
ابدەن السىرەگەن بەك قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ شاناعا جەتكەنى سول، ونىڭ وسى دارمەنسىزدىگىن پايدالانا قويعان شپيس ارس ەتىپ، ازۋلاي جونەلدى. ول فرانسۋا جۇگىرىپ جەتكەنشە بەكتى ەكى جەردەن وڭدىرماي قاۋىپ تا ۇلگەرگەن. ءشپيستىڭ توبە تۇسىنان بيشىك ىسقىرىپ كەلىپ ءجون ارقاسىن وسىپ ءوتتى. بۇنداي سوققىنى جەگىمدەگى بىردە-بىر يت جەپ كورمەگەن-دى، بەك بۇعان ىشتەي ريزا بوپ قالدى.
— مىنا شپيس دەگەنىڭ ءبىر جىن عوي! — دەدى پەررو. — ءبىر كۇنى بۇل بەكتى جايراتىپ سالماسىنا كىم كەپىل!
— وقاسى جوق، بەكتىڭ ىشىندە ءبىر ەمەس، ەكى جىن وتىر! — دەدى فرانسۋا.
— مەن ونى بايقاعالى قاشان! بۇل جونىندە ساعان مىنانى ايتام: كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ول ابدەن تاعىلانىپ الادى دا، سەنىڭ ءشپيسىڭدى ەكى شايناپ ءبىر تۇكىرەتىن بولادى. كور دە تۇر!
سول ساتتەن باستاپ بەك پەن ءشپيستىڭ اراسىندا اشىق مايدان باستالدى. بۇكىل جەگىمنىڭ كوسەمى دە كوشباسىشىسى رەتىندە الدەقاشان مويىندالعان شپيس وسىناۋ تاڭعاجايىپ وڭتۇستىكتىك ءيتتىڭ وزىنە باقتالاس ەكەنىن ەندى انىق اڭعارعان. بەكتىڭ تاڭعاجايىپ كورىنەتىن سەبەبى، شپيس بۇعان دەيىن قانشاما وڭتۇستىكتىك يتتەردى كەزدەستىرسە دە، ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ءدال وسىنداي جەرگىلىكتى يتتەرمەن تايتالاسقانىن كورگەن ەمەس-تى. سول كۇنگەيلىك كەلىمسەكتەردىڭ ءبورى ءوتe ءالجۋاز كەلەتىندىكتەن نە اۋىر جۇمىسقا، يە سۋىققا، نە اشتىققا شىداي الماي، كەز كەلگەن ساتتە قىلجيا سالاتىن. بەك ولاردىڭ بىردە-بىرىنە ۇقسامايتىن، بارىنە ءتوزىپ، جاڭا تىرشىلىككە بەيىمدەلىپ، تەرىسكەيلىك يتتەردەن كۇش جاعىنان دا، شىدامدىلىق پەن باتىلدىق تۇرعىسىنان دا ەش قالىسپاي شىڭدالا تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە وتە ءور ەدى، ال اناۋ قىزىل كەۋدەشەلى ادامنىڭ اۋىر تاياعى تالاي نامازدى ۇيرەتكەنمەن ونى ءبىراق بۇرىنعىدان دا قاتەرلى دۇشپانعا اتتالدىرعان-دى. ول وتە ايلاكەر-تىن، سوندىقتان كوسەمدىككە ۇمتىلعاندا تەك اڭدارعا ءتان مىنەزبەن ىڭعايلى ءساتتى زور توزىممەن كۇتۋگە داعدىلانعان.
باسىمدىق ءۇشىن ءبىر شايقاستىڭ بولاتىنى انىق ەدى، بەكتىڭ تىلەگەنى دە سول-تىن. وعان قۇمارتۋ سەبەبى - بولمىسى سونداي ەدى جانە جەگىمدەگى يتتەردى سوڭعى دەمى بىتكەنشە جولداپ شىقپاۋعا يتەرمەلەيتىن، ال ەگەر قاتاردان الىپ تاستاسا قۇسادان ولتىرەتىن ورلىك قاسيەت بۇعان دا جات ەمەس-تi. دەيۆتىڭ دە سونداي اسقاقتىق مىنەزى بەلگى بەرە باستاعان، ءوزىن ورتاڭعى ورىنعا جەككەندە ول بارلىق كۇشىن سالىپ سوللەكستى شانا سۇيرەۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ءسويتىپ جولعا شىققان كەزدەرى بارلىق يتتەرگە دەم بەرىپ، تاۋىس تا تارتىنشاق حايۋانداردى ءدۇر سىلكىنتىپ، شالدىقپايتىن ەڭبەكسۇيگىشتىككە اينالدىراتىن. مۇنداي ورلىك يتتەردى كۇنى بويى cap جەلدىرىپ وتىراتىن ەدى دە، كەشكە ايالدار تۇستا بەيبەرەكەت مازاسىزدىق پەن قياڭقىلىققا ورىن ۇسىناتىن. كوسەم ءىىىپيس سۇرىنشەكتەپ، جەتەك باۋعا وراتىلاتىن نەمەسە تاڭەرتەڭ جەگەتىن كەزدە تىعىلا باستايتىن يتتەردى ءدال وسىنداي كانىگى وركەۋدەلىكپەن قاباتىن-دى. ول بەكتى ءوز ورنىنا كوسەم سايلاپ قويا ما دەگەن اسقاق پيعىلدان دا سەسكەنگەن بولاتىن، ال بەك راسىندا دا كوشباسىلىقتى كوكسەگەن.
راس. بەك بۇدان بىلاي كوسەمدىككە اشىقتان-اشىق ۇمتىلدى. ول شپيس جازالاعىسى كەلىپ تۇراتىن جالقاۋلارعا جاقىنىراق تۇرىپ الىپ، جانجال شىققان كەزدە ادەمى ەكى ورتاعا قىستىرىلا كەتۋدى شىعاردى. الدەبىر تۇندە قار جاپالاقتاپ كوپ جاۋعان، ال تاڭەرتەڭىنە جالقاۋ دا قۋلاۋ پايك شاناعا كەلمەي قالدى. ءوزى قار استىنان تەرەڭ ەتىپ قازىپ العان ىنىنە تىعىلىپ جاتىپ الىپتى، فرانسۋا ونى اۋرەلەنىپ كوپ ىزدەپ، داۋىستاپ شاقىرۋمەن بولعان. شپيس جىندانىپ كەتە جازدادى. ول ءاربىر كۇدىكتى ورىندى تىمىسكىلەي قوپارىستىرىپ ستان اراسىن شارق ۇرىپ ۇزاق جورتقان، ال ونىڭ ىزالى ىرىلىن اپانىندا جاتىپ ەستىگەن پايك قورىققاننان ءدىرىل قاعىپ كەتتى.
ايتكەنمەن، اقىرىندا الگى جەردەن شىعارىپ العان ساتتە شپيس وعان سازايىن تارتتىرۋ ءۇشىن تاپ بەرگەن ەدى، كەنەت بەك تە ءدال سونداي ەكپىنمەن تۇرا جۇگىرىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنا كيلىككەن. بۇل قيمىلدىڭ توسىن دا ەپتى شىققانى سونشالىقتى، سوققىدان ارتقا قاراي سەرپىلگەن شپيس شاتقاياقتاپ قۇلاپ ءتۇستى. جاڭا عانا جەركەنىشتى كۇيگە ءتۇسىپ ۇرەيدەن قالشىلداپ كەتكەن پايك وسىناۋ اشىق شابۋىلدى كورگەندە بىردەن جاندانىپ شىعا كەلگەن دە، جەڭىلىس تاپقان كوسەمگە باس سالعان. شپيسكە وسى ارالىقتا ادال شايقاس ەرەجەسىن ەستەن شىعارعان بەك تە ۇمتىلدى. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى قىزىق كورىنسە دە ادىلدىك ورناتۋدى كوزدەگەن فرانسۋا بەكتى بيشىگىمەن اياماي تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ايتسە دە بەك قارعا دومالاپ جاتقان دۇشپانىنان اجىراي قويمادى، سول كەزدە فرانسۋا بيشىكتىڭ سابىمەن سارتىلداتا باستاعان. بەك اۋىر سوققىدان سوناداي مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. سونان كەيىن-اق بيشىك استىندا قالعان؛ وسى ارالىقتا شپيس تە جەكسۇرىن پايكتىڭ سازايىن بەرۋگە كىرىسىپ كەتىپ ەدى.
بۇلار دوۋسونعا بەت تۇزەگەن كەلەسى كۇندەرى دە شپيس كىنالى يتتەردى جازالاعان سايىن بەك اراعا تۇسۋمەن بولدى. الايدا قۋلىعىن اسىرىپ، ماڭايدا فرانسۋا جوقتا عانا كيلىگەدى. بەكتىڭ بۇل ارەكەتى باعىنباۋدىڭ بەلگىسىندەي ەدى، وسىدان باستاپ-اق جەگىمدەگى ءتارتىپ بىرتە-بىرتە بۇزىلعان ۇستىنە بۇزىلۋعا اينالدى. تەك دەيۆ پەن سوللەكس قانا سىر بەرگەن جوق، قالعان يتتەر بەتتەرىمەن جايىلا باستاعان. ءسويتىپ ادەتتەگى تىرلىكتىڭ قيۋى قاشتى. تالاس-تارتىس كوبەيدى. جاعداي بىرتىندەپ قيىنداي — ءتۇستى مۇنىڭ ءبارى بەكتىڭ كەسىرىنەن ەدى. وسى ءۇشىن فرانسۋانىڭ دا مازاسى كەتتى، بۇل شپيس ەكەۋى ەندى ءبىرى ءولىپ ءبىرى قالعانشا تىنبايدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنەدى ول. شىندىعىندا فرانسۋا ەرتە مە، كەش پە، سونداي ءبىر ءساتتىن بولماي قويمايتىنىن تۇسىنگەن. ءتىپتى تۇپدە بىردەمە تىقىر ەتە قالسا، مىنالار تاعى دا باستادى ما دەپ، سۇرىنە-قابىنا سىرتقا اتىپ شىققان كەزى قانشاما. الايدا ولار ءبىرىن-بىرى ولتىرە قوياتىنداي جاعداي بايقالا قويعان جوق، سونىمەن بۇلار اقىرىندا ولار بۇلىڭعىر كۇندەردىڭ بىرىندە دوۋسونعا دا كەلىپ جەتتى. ال الگى فرانسۋا كۇتكەن ول ۇلى ايقاسقا دەيىن ءالى ءبىراز كۇندەر بارىپ ەشكىم ەسەپكە العان جوق. دوۋسوندا ادام كوپ ەكەن، يتتەر ودان دا كوپ، بەك مۇنداعى بارلىق ءيتتىڭ جۇمىسقا جەگىلگەنىن اڭدادى. ءتارىزى بۇل ۇيرەنشىكتى نارسە بولسا كەرەك. باس كوشە شۇباتىلعان يتتەر جەگىمىنەن بوسامايدى، ءتىپتى، قوڭىراۋ ءۇنى تۇندە دە تىنشىعان ەمەس. يتتەر قۇرىلىسقا بورەنە، اعاش، كەن ورنىنا قاجەتتى باسقا دا جۇكتەردى تاسيدى. سانتا-كلارا القابىندا اتتار اتقاراتىن جۇمىستىڭ ءبارى وسىلارعا جۇكتەلىپتى. بۇلاردىڭ اراسىندا وڭتۇستىكتەر دە كەزدەسەتىن-دى، ءبىراق كوپشىلىگى قاسقىر تۇقىمداس جەرگىلىكتى توبەتتەر بولاتىن. ولار قاراڭعى تۇسە — تۋرا توعىزدا، ون ەكىدە، ودان تۇنگى ۇشتە — توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتىپ ىشقىنا ۇلۋعا كىرىسەدى. بەك تە ولارعا بار نيەتىمەن ءۇن قوسادى.
تاس توبەڭنەن سولتۇستىك شۇعىلاسىنىڭ سۋىق شاپاعى مىڭ قۇبىلا جارقىراعان نەمەسە جۇلدىزدار كوك جۇزىندە الاپات ايازدان دىردەك قاققان، ال قارعا بوككەن كەڭ دالا سىرەسە بۇرىسكەن مۇنداي تۇندەردەگى يتتەر اۋەنى مۇڭدى اۋەزىمەن دە، كوكىرەك تۇبىنەن كۇڭىرەنە شىعاتىن سوزىلىڭقى، قامىعىڭقى ۇنىمەن دە وكسۋگە ۇقساس ءومىردىڭ ءوز جوقتاۋىنداي ەستىلەر ەدى. جوق، انىعىندا، ودان سول ومىرگە، تىرشىلىكتىڭ اۋىر ازابىنا شاعىنعان اسا مۇڭدى سارىندى اڭدار ەدىڭىز. بۇل جەر بەتىندەگى ءدال ءوز تۇقىمدارىنداي ەڭ ەسكى دە ەجەلگى — ءھام سول داۋىردەگى جاس دۇنيەنىڭ بارلىق اندەرىنىڭ زارلى كەلەتىنىندەي جانە ەڭ العاشقى دا اششى اۋەندەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل — بويىنا قانشاما بۋىن ۇرپاقتىڭ قايعى-قاسىرەتى ءسىڭىپ، بەكتىڭ وكپە-قولقاسىن سۋىرعان مۇڭ بولاتىن. ول دا باسقا يتتەرگە قوسىلىپ الىپ، سۋىق ءتۇننىڭ تىلسىم سۇمدىقتارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ باياعى جابايى بابالارىن زار قاقساتان تىرشىلىك تاۋقىمەتىنەن قان جۇتا ۇليتىن-دى. وسىناۋ سارعايعان ساعىنىش جاڭعىرىقتارىنىڭ بەكتىڭ جان-جۇرەگىن قوزعاۋى ونىڭ وتىرىقشى ادام ءومىرىنىڭ بەيبىت وشاعىنان الگى زارلى ءۇندى العاش تۋعىزعان سوناۋ جابايى دا تاعى داۋىرگە ورالا باستاعانىن بايقاتاتىن ەدى.
بۇلار دوۋسونعا كەلگەننەن كەيىن ارادا جەتى كۇن وتكەندە قۇلاما جاعالاۋ ارقىلى يۋكون مۇزىنا قايتا ءتۇسىپ، داييا مەن تۇزدى سۋعا قاراي كەرى جونەلدى. پەررو بۇل ساپار دوۋسونعا جەتكىزگەننەن دە گورى اسا شۇعىل پوشتا اكەتىپ بارا جاتقان-دى. ونىڭ ۇستىنە ابدەن جەلىگىپ العان ول جىلدامدىقتىڭ جىلدىق رەكوردىن قويۋدى ۇيعارعان. بۇعان باسقا دا ءبىرقاتار جايتتار قولايلى جاعداي تۋعىزعان. ءبىر اپتاداي دامىلداپ تىنىققان يتتەر دە كۇيلى-قۋاتتى بولاتىن. الدىندا وزگە جولاۋشىلار تاپتاپ كەتكەن قار سۇرلەۋى سايراپ جاتتى. بۇعان قوسا پوليسيا وسىناۋ جول بويىنداعى ەكى-ۇش جەردەن يت پەن ادامدارعا ارنالعان ازىق-تۇلىك قويماسىن اشىپ قويعاندىقتان قايتار جولعا قينالماي شىعۋعا مۇمكىندىك تە مول-تىن.
العاشقى كۇنى بۇلار يۋكوندى ورلەي سالىپ، ەلۋ ميل جۇرسە، ال ەكىنشى كۇنى كەشكە قاراي سالىپ-ۇرىپ پەلليگە تاياندى. ءبىراق مۇنشالىقتى جۇيتكىگەن جىلدامدىق فرانسۋانى اجەپتاۋىر اۋرەگە دە تۇسىرگەن ەدى. بارىنە كىنالى — تاعى دا بەك. ول ءوزى مۇرىندىق بولعان باياعى ەرەۋىلدى قايتا باستاپ جىبەرگەن. يتتەر بۇرىنعىشا ءبىرقالىپتى جۇگىرە العان جوق. بەكتىڭ اراعا تۇسۋىنە داندەگەن ەرەۋىلشىلەر ءجيى قۇتىرىنا باستاعان. كوسەمنەن سەسكەنەتىن ءتارتىپتى ۇمىتىپ، شپيستەن قورىقپاۋدى شىعاردى. دالىرەگىندە، ودان مۇلدە قايمىعۋدى دوعاردى، جالعىز بەك قانا ەمەس، ەندى ءبارى دە ونى مۇلدە مويىنداماۋعا اينالىپ ەدى. بىردە كەشتە بەكتى ارقا سۇيەگەن پايك ءشپيستىڭ جارتى بالىعىن ۇرلاپ الىپ، سول بويدا-اق ونى قىلعىتىپ جىبەرگەن. كەلەسى ءبىر جولى داب پەن دجو شپيسكە باسىنان باعى تايعانىن ەسكەرتكەندەي وعان جابىلا كەتتى. ءتىپتى جۋاس ءبيلليدىڭ ءوزى باياعى جۇمساقتىعىن ۇمىتىپ بۇرىنعىشا جالباقتاي قىڭسىلاۋىن قويدى. ال بەك بولسا ءشپيستىڭ قاسىنان وتكەن سايىن ىرىلداپ، ىزبارلانا ايبات شەگەدى. ءسويتىپ ول ءوزىن كانىگى بۇزىقتارشا ۇستاپ، ءشپيستىڭ تۋرا تۇمسىعى تۇسىنان الشاڭداپ ءوتۋدى شىعارىپ ەدى.
ءتارتىپتىڭ بۇزىلۋى باسقا يتتەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا كەرى ىقپالىن تيگىزدى. ولار بۇرىنعىدان دا ءجيى تالاسا باستاعاندىقتان ستان ءىشى بىرتە-بىرتە ناعىز توزاققا اينالدى. تەك دەيۆ پەن سوللەكس قاپا ادەتتەگى قالىپتارىنان اينىعان جوق، ءبىراق بىرتىندەپ بۇلار دا تىنىشسىزدانا تۇسكەن — اينالاداعى تالاس-تارتىس ولاردى دا ىعىر قىلىپ بىتكەن سياقتى. فرانسۋا تۇسىنىكسىز ءبىر سوزدەردى ايتىپ بوقتانۋمەن جۇرەدى، شاراسىزدىقپەن جەر تەپكىلەپ، ءوز شاشىن ءوزى جۇلادى. بيشىگى دە يتتەردىڭ جون ارقاسى تۇسىنان ىسىلداۋدان تىنبايدى، ايتكەنمەن ودان پايدا شامالى ەدى. فرانسۋانىڭ كوزى ءسال تايسا-اق بولدى، ءبارى قايتادان باستالادى. ول — ءشپيستى، ال بەك باسقالارىن قورعاشتايدى. فرانسۋا بارىنە كىنالى بەك ەكەنىن جاقسى ءبىلدى، بەك تە ايداۋشىنىڭ سونى بىلەتىنىن تۇسىنگەن. ءبىراق بۇل ايلاكەر توبەت ەدى، سوندىقتان ونىڭ ايىبىن مويىنداتۋ مۇمكىن ەمەس-تىن. ول جەگىمدە جاقسى جۇرەدى، ويتكەنى بۇل ءىس وزىنە اسا ۇنايتىن-دى. بۇعان قوسا جولداستارىن بايقاتپاستان قاقتىعىستىرىپ قويىپ، سوڭىنان ءوزى ءىز جاسىرىپ كەتۋ ول ءۇشىن تىپتەن قىزىق-تى. بىردە تەحكينا ساعاسىنداعى ايالدامادا كەشكى استان كەيىن داب الدەبىر قوياندى ۇركىتكەنىمەن باس سالىپ ۇستاي الماي قالدى. مەزەتتە بۇكىل يت سونىڭ سوڭىنان لاپ قويعان. ستاننان ءجۇز ياردتاي جەردە سولتۇستىك - باتىس پوليسياسىنىڭ ەلۋگە تارتا يت ۇستايتىن ستانساسى بار ەدى، ول يتتەر دە لەك-لەگىمەن الگىنىڭ ىزىنەن تۇسكەن. قويان وزەن بەتىندەگى مۇز ۇستىمەن قاشا جونەلدى دە، قاتقان بۇلاققا قاراي كىلت بۇرىلىپ، ومبى قاردا جەڭىل ىرعىپ ءارى قاراي زاۋلادى، ال سالماعى اۋىر يتتەر ءسات سايىن مالتىعۋمەن بولعان. بۇرىلىستان بۇرىلىستى اينالا شاۋىپ، ارشىنداپ زىمىراعان بەك الپىس ءيتتىڭ ەڭ الدىندا كەتىپ بارا جاتتى، ايتسە دە قوياندى قۋىپ جەتە المادى. باۋىرىن سوزا شاپقان ول قۇمارعا ابدەن تۇسكەندىكتەن قىڭسىل قاعىپ تا قويادى. ونىڭ قاراڭداپ زاۋلاعان الىپ سۇلباسى اپپاق اي ساۋلەسىنەن انىق كورىنەدى. ايازدى تۇندە ەلەستەي قىلاڭىتقان قويان دا الدىندا قۇستاي ۇشىپ بارادى.
جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىندە ادامداردى شۋلى قالادان ايدالاداعى ورمان-توعايعا الىپ شىعىپ، بەيشارا جانۋارلاردى اياۋسىز قىرعىزاتىن تاعىلىق تۇيسىك ەندى بەكتىڭ كوكىرەگىندە دە پايدا بولعان ەدى — وسىناۋ قانقۇمارلىق پەن ەسسىزدىك راقاتى بىرتىندەپ ابدەن تابيعيلانا تۇسكەن. ول الدىندا تاياق تاستام جەردە قاشىپ بارا جاتقان، قالايدا تەزىرەك جەتىپ، ىپ-ىستىق قانعا تۇمسىعىن ارمانسىز ماتىرۋ ءۇشىن يتتەر توبىرىنىڭ ەڭ باسىندا زىمىراپ بارا جاتتى.
بويىنا عۇمىرلىق قۋات دارىتىپ، تىرشىلىكتىڭ شىڭىنا باستايتىن الدەبىر جەلىك بولادى. ءبىر عاجابى، ءومىردىڭ مانىندەي كورىنەتىن سول قۇمارلىق ءبىر ءسات ءوزىڭدى دە، اينالا قورشاعان دۇنيەنى دە ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى. ونداي شاتتىق سەزىمى جاسامپاز سۋرەتشىگە شابىت بۇعان شاقتاردا كەلسە كەرەك. ال ساربازدى مايدان دالاسىندا ەلىكتىرىپ، ونى شايقاس ۇستىندە ادام تانىماستاي قاناتتاندىرا تۇسەدى. مىنە، ەجەلگى قاسقىرلاردىڭ وسىنداي جەڭىمپازدىق قۇمارلىعى بيلەگەن بەك ايلى ءتۇن استىندا جۇلدىزداي زىمىراعان جەمتىگىنىڭ سوڭىندا توپ جارىپ بارا جاتقان ەدى. ىقىلىم دۇنيە تەرەڭىنە قايتا بويلاتقان بۇل جەلىكتى سەزىم قانداي ىنتىزارلىقتان پايدا بولعانىن ءوزى دە تۇسىنبەيدى. الايدا ارناسىنا سىيماي تاسىپ، بۇلشىق ەتىپ بۇلت-بۇلت ويناتا كۇش-قۋاتتى قانناتىپ، جان-جۇرەگىن شاتتىققا بولەپ، جۇلدىزدار جامىراعان ءتۇن قۇشاعىندا ايازدان سىرەسكەن قالىڭ توڭنىڭ اپشىسىن قۋىرتىپ، وسىناۋ ەسسىز بايگەگە سالعان دا سول بەلگىسىز ىنتىزارلىق-تىن.
ەڭ قىزۋ قۇمارلىق بيلەگەن ساتتەردىڭ وزىندە سابىر ساقتاپ ساق قيمىلدايتىن ءشپيستىڭ ءوزى دە شارشى توپتان وقشاۋ كەتىپ، وزەننىڭ بۇرىلىس ءبىر تۇسىنداعى تار شىعاناق ارقىلى قويانعا بارىن سالعان-دى. بەك مۇنى بايقاعان جوق: يرەك تۇسىنان بۇرىلا بەرگەن ونىڭ كوزى الدىندا اعاراڭداعان قويان سۇلباسىنان اجىراماعان. كەنەت ودان ۇلكەنىرەك تاعى ءبىر اقشىل دەنە تىك جاردان ىرعىپ ءتۇسىپ، تۋرا قوياننىڭ قارسى الدىنان شىعا كەلدى. بۇل شپيس ەدى. قويان كەرى قاراي بۇرىلا الماي قالدى. شپيس زۋلاعان بەتىندە ازۋدى ونىڭ تۋ جونىنان سالعان، ال قويان اۋىرسىنعان ادامشا قاتتى شىڭعىرىپ جىبەردى. بەكتىڭ سوڭىنان جونەي كەلە جاتقان قالىڭ توبىر تىرشىلىك دەگەن بەيشارانىڭ اجال تىرناعىنا ىلىككەن ساتتەگى وسىناۋ اششى شيقىلىنا قۇمارلانا گۋ ەتە تۇسكەن.
تەك بەك قانا دىبىس شىعارعان جوق. ول زىمىراعان بويدا شپيسكس ءبىر-اق اتىلعان، ەكپىنىنىڭ قاتتىلىعى سونشا، ونى كەڭىردەكتەن الا كەتۋدىڭ ءساتى كەلمەدى. ەكەۋى قاردى بۇرقىراتقان كۇيدە ۇمار-جۇمار بىرگە قۇلاعان. ارتىنشا ءبىرىنشى بولىپ شپيس اتىپ تۇردى — ءتىپتى قۇلاماعانداي وتە شاپشاڭ كوتەرىلگەن ەدى، — ول بەكتى يىقتان قاپتى دا، ءبىر بۇيىرىنە قاراي ىرعىپ ءتۇستى. جاق سۇيەكتەرى تەمىر قاپقاننىڭ اۋزىنداي ساقىلداپ، ەكى مارتە سىرەسە جابىلعان؛ ودان جاقسىلاپ قايتا سەكىرۋ ءۇشىن كەيىن سەرپىلدى، ءسويتىپ جوعارعى ەزۋىن تىجىرتىپ، تىستەرىن ساقىلداتىپ ىرىلعا كوشتى.
بەك ولىسپەي بەرىسپەيتىن شەشۋشى شايقاس ءساتىنىڭ جەتكەنىن ءتۇيسىندى. بۇلار قۇلاقتارىن جىمىرىپ، شابۋىلدىڭ ىڭعايلى تۇسىن اڭدىپ، ءوزارا ىرىلداي جاعالاسىپ جۇرگەن كەزدە بەككە كەنەت وسىنىڭ ءبارى باياعىدان وتە تانىس نارسەدەي كورىنگەن: اينالا اپپاق ورمان، اق شاڭقان دالا، اي جارىعى مەن ايقاس راقاتى. تىم-تىرىس توڭىرەك تىلسىمعا شومىپ تۇرعانداي. ماڭايدا تىرس ەتكەن دىبىس تا، سىبدىر دا جوق، ءتىپتى اعاش باسىنان قۋراعان جاپىراقتىڭ دا قىبىر ەتكەنى بايقالمايدى — تەك يتتەردىڭ اۋزىنان شىققان بۋ عانا ايازدى اۋادا باياۋ قالقيدى.
قولعا ناشار ۇيرەنگەن قاسقىرلاردىڭ ۇرپاقتارى قوياندى قولما-قول قاۋزاپ بولىپ، ەندى ايقاسقا تۇسۋشىلەردى ءۇن-تۇنسىز شيرىعا قورشاسىپ تۇردى. كوزدەرى شوقتاي جايناپ، اشىلعان اۋىزدارىنان بۋ بۇرقىرايدى. الدەبىر جابايى زامانداردىڭ وسىناۋ سۋرەتى بەككە ەشبىر جانا دا، تاڭسىق تا بولىپ كورىنبەگەن. بۇل باياعىدان بار، وتە ۇيرەنشىكتى نارسە سياقتى ەدى.
ءىىىپيس ىسىلعان سارباز بولاتىن. ول شپيسبەرگەننەن باستاپ بۇكىل اركتيكانى، كانادا مەن بەدەۋ دالانى شارلاعان جولىندا نەبىر يتتەردى كەزدەستىرىپ، ءبارىن دە تىرپ ەتكىزبەي باعىندىرعان. دولىلىعى كەرەمەت ەدى، ءبىراق ەشقاشان دا اقىلدان الجاسقان ەمەس. الدىنداعىسىن شاق كەلتىرمەي شايناپ تاستاۋعا بەيىم، الايدا قارسىلاسىنىڭ دا ءدال وزىندەي ادۋىن كۇش يەسى ەكەنىن ءبىر مەزەت تە ۇمىتپايتىن. دۇشپاننىڭ قارىمتا شابۋىلىنا دايىندالىپ الماي ءبىرىنشى بولىپ سوقتىققان ەمەس. سونداي-اق جەڭىسكە جەتەتىنىنە كوزى جەتپەسە بىردەن ءوزى ۇرىنبايتىن دا.
بەك وسىناۋ الىپ اق توبەتتىڭ جەلكەسىنەن الا كەتپەك بولىپ ۇزاق اۋرەلەندى. اشىق تۇسقا ارانىن سالسا بولدى، ءشپيستىڭ ازۋىنا كەزىگەدى. تىستەرى تىستەرىنە سوعىسقان ەكى ءيتتىڭ تۇمسىقتارى قانعا بويالدى، ءبىراق بەككە ساق قارسىلاسىپ الداپ سوعۋدىڭ ىڭعايى كەلمەدى. ىزا بۋعان ول ەندى باس-كوزگە قاراماي ءشپيستى شابۋىلدىڭ استىنا الۋعا ۇمتىلعان. تىرشىلىك قانى بۇلكىلدەي سوققان اقشاقارداي اق تاماققا قايتا-قايتا جارماسپاق بولادى، ايتكەنمەن ءاربىر جولى اۋىزدى وزىنە سالعان شپيس تايقىپ كەتە بەرەدى. بەك ەندى وزگە تاسىلگە كوشكەن: ءشپيستى كەڭىردەكتەن الا كەتپەكشى ءتۇر تانىتادى دا، سوسىن باسىن كەيىن سەرپە بۇلعارىپ، ءشپيستى قۇلاتىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن يىقپەن سوعادى. ءبىراق تاعى دا ءوزىن قاۋىپ ۇلگەرگەن شپيس ءبىر جاعىنا قاراي جەڭىل ىرعىپ تۇسەدى.
شپيس ءالى ساپ-ساۋ ەدى، ال بەكتىڭ تۇلا بويى قان جۋىپ كەتكەن، زورعا تىنىستاپ ءجۇر. شايقاس بىرتىندەپ شيرىعا ءتۇستى. اينالا قورشاعان يتتەر ەكەۋىنىڭ ءبىرى قۇلاپ، سوسىن وزدەرى جەڭىلگەنىن جەپ قوياتىن ءساتتى تاعاتسىز كۇتىپ، دەمدەرىن ىشىنە تارتىسىپ تۇر. بەكتىڭ ەنتىگە تۇسكەنىن بايقاعان شپيس قورعانىستان شابۋىلعا كوشىپ، دامىل تاپتىرماۋعا اينالدى. بەك ءبىرازدان سوڭ تالتىرەكتەي باستاعان. ءتىپتى ءبىر مەزەت قۇلاپ تا قالدى — سول ساتتە الپىس يت ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى. الايدا بەك ءبىر-اق ىرعىپ تەز كوتەرىلدى دە، الگىندە دۇركىرەي تۇرعان يتتەر قايتادان تىنا قالدى.
بەكتە كوپ ماقۇلىقتا كەزدەسە بەرمەيتىن عاجاپ ءبىر قاسيەت بار-تىن: ول — ساتىندە ادامدى دا، اڭدى دا قۇدىرەتتى ەتەتىن — وي ۇشقىرلىعى ەدى. ارپالىستا تۇيسىككە باعىناتىن-دى، ايتكەنمەن ميى دا جۇمىسىن توقتاتقان ەمەس. ول جاۋىنا بۇرىنعى يىقپەن سوقپاقشى ءادىستى قانتالاماق تۇرمەن تاعى ۇمتىلدى دا، سوڭعى ساتتە جەرگە جاتا كەتىپ ءشپيستىڭ الدىڭعى سول جاق اياعىنا جارماستى. سىنعان سۇيەك كۇتىر ەتە ءتۇستى — اقشۋلان توبەت ەندى ءۇش اياقتاپ قالعان. بەك قارسىلاسىن قۇلاتۋ ءۇشىن ءۇش مارتە ارەكەتتەندى، ودان الگى ءتاسىلىن تاعى قايتالاپ، ونىڭ الدىڭعى وڭ جاق اياعىن شايناپ تاستادى.
جانى كوزىنە كورىنىپ دارمەنسىز حالگە تۇسكەن شپيس جىعىلماۋعا كۇش سالىپ باقتى. ول ءۇن-تۇنسىز قورشاعان يتتەردىڭ جارقىراعان كوزدەرىن، كوزدى سوسىن سالاقتاعان تىلدەرى مەن دەمدەرىنەن اۋاعا كوتەرىلگەن كۇمىس بۋدى بايقادى. سىرتىنداعى شەڭبەر بىرتىندەپ تارىلا تۇسكەن-دى،ال بۇل شايقاستا جەڭىلىس تابۋشىنى قىساتىن مۇنداي قورشاۋدى تالاي كورگەن. بۇل جولعى تىزە بۇگۋشى ءوزى ەدى.
ونىڭ تاعدىرى شەشىلگەن-دى. بەك اياعان جوق. جۇمساقتىق كورسەتەتىن جەر بۇل ەمەس ەكەنىن بىلگەن. ارتىنشا ول شەشۋشى سوققىعا دايىندالدى. يتتەردىڭ تاقالا تۇسكەنى سونشا، قوس بۇيىرىنە جاقىنداعان جىلى دەمدى اڭداعان. ءشپيستىڭ سىرتىنان كوزدەرى جايناپ ونىڭ ءاربىر قيمىلىن باعا، باس سالۋعا ىڭعايلانىپ جەر باۋىرلاعانداردى كوردى. ءبىر ءسات تىنىشتىق ورناعان. بۇكىل يت ورىن-ورنىندا تاسقا اينالعانداي قاتىپتى دا قالىپتى. تەك شپيس قانا قالشىلداي شاتقاياقتاپ، تونە تۇسكەن اجالدى ۇركىتكىسى كەلگەندەي ايبارلانا ىرىلداپ ءجۇر. ءبىراق وسى ساتتە وعان بەك تە ىرشىپ ۇلگەردى، — ءسويتتى دە كەرى قارعىپ تۇسكەن. بۇل جولعى نىقپەن جاسالعان سوققى ءوز دەگەنىن ىستەگەن ەدى.
شپيس قۇلادى. يتتەردىڭ قارا قۇرىم شەڭبەرى اي جارىعىنا شاعىلىسقان قار بەتىندە ءبىر نۇكتەگە شوعارلاندى دا، شپيس جوق بولىپ كەتتى. ال بەك سوناداي جەردە جەڭىمپاز رەتىندە اسقاق قاراپ تۇردى. بۇل جاۋىنىڭ كوزىن جويىپ، سونىسىنا ىشتەي ريزا بولىپ تۇرعان ەلتي راقاتتانعان ناعىز جابايى جىرتقىشتىڭ كەلبەتى ەدى.
اقتىق شايقاستا جەڭگەن كىم؟
كەلەسى كۇنى ءشپيستىڭ ۇشتى-كۇيلى كورىنبەي كەتكەنىن، ال بەكتىڭ وڭباي جارالانعانىن بايقاعان فرانسۋا جانىنداعى جولسەرىگىنە: — ال نە دەپ ەدىم مەن؟ مىنا بەكتىڭ ىشىندە ءبىر ەمەس ەكى جىننىڭ بارىن ايتپاپ پا ەدىم ساعان! — دەپ لەپىرگەن. سوسىن ول بەكتى الاۋدىڭ قاسىنا جەتەلەپ اكەلدى دە، ونىڭ ءبۇيىرى مەن ارقاسىن وتتىڭ جارىعىنا توسىپ ەدى.
— الگى شپيس تۋرا تاعى جىرتقىشتارشا شايقاسقان عوي، — دەپ تامساندى پەررو ىرسيعان جارالارىن كورسەتىپ.
— ال بەك ەكى جىرتقىشقا تەڭ! — دەپ قارسىلاستى فرانسۋا. — ەندى جاعداي وڭالا باستايدى. شپيس كەتتى، تالاس-تارتىس تا ءبىتتى دەي بەر.
پەررو شانالارعا كەرەك-جاراقتىڭ ءبارىن تيەپ بولعانشا ايداۋشى يتتەردى جەگۋمەن ءجۇردى. بەك ىلعي شپيس جەگىلەتىن كوسەمنىڭ ورنىنا كەلىپ تۇرعان. بۇعان ەشبىر نازار اۋدارماعان فرانسۋا وسىناۋ اسا قالاۋلى ورىنعا سوللەكستى اكەلىپ ورنالاستىردى. ءبىراق سوللەكسكە ىزالانا تاپ بەرگەن بەك ونى ىعىستىرىپ جىبەرىپ ءشپيستىڭ ورنىنا قايتا تۇردى.
— وي، سۇمدىق-اي! — دەپ فرانسۋا ەكى الاقانىمەن قوس ءبۇيىرىن سارت ەتكىزدى: — بۇل نە دەگەن پالە-ەي، ا! ءشپيستى شايناپ تاستاپ ەندى ءوزى كوسەم بولماقشى.
— بار كەت، وڭباعان! — دەپ جەكىدى ول بەككە. ءبىراق اناۋ تۇك بولماعانداي تۇرا بەرگەن.
فرانسۋا ونىڭ جۇلقىنا ىرىلداعانىنا دا قاراماستان بىلاي ىسىرىپ تاستاپ، كوسەمنىڭ ورنىنا سوللەكستى قايتادان اكەلدى. ءبىراق قاراداي تارتىنشاقتاي بەرگەن. بۇنىسى بەكتەن قارىققانى ەدى. بىربەتكەي فرانسۋا دا ءوز دەگەنىنەن قايتپاعان، ايتسە دە ول ءسال بۇرىلعان ساتتە-اق بەك سوللەكستى جانىنان ىعىستىرىپ جىبەردى. بۇعان ول قۋانا-قۋانا كەلىسكەندەي ەدى.
وسى كەزدە قاتتى اشۋعا مىنگەن فرانسۋا:
— ءقازىر كورسەتەيىن ساعان! — دەپ ايقاي سالعان دا، جۇگىرىپ جونەلىپ بارىپ ۇزىن تاياق الىپ كەلگەن.
بەك قىزىل سۆيتەرلى ادامدى ەسىنە ءتۇسىرىپ، اقىرىنداپ كەيىن شەگىندى. ەندى ول قايتادان الدىعا شىعارعان سوللەكسپەن جاعالاسا كەتۋگە ۇمتىلعان جوق. ايتسە دە تاياق باسى جەتپەيتىندەي عانا جەردەن ءارى ۇزاي دا قويمادى. فرانسۋا ونى وزىنە سىلتەي قالعان جاعدايدا تايقىپ ۇلگەرەتىندەي ارالىقتى ۇستاپ، ءبىر جاق كوز قيىعىمەن ايداۋشىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باققان كۇيى ول العا قاراي ۇلكەكتەدى دە وتىردى. ءوز ىسىمەن جۇرگەن ايداۋشى بەكتى دەيۆتىڭ الدىنداعى ەسكى ورنىنا جەگەتىن كەزەگى كەلگەندە عانا داۋىستاپ شاقىرعان. بەك بىرنەشە قادام كەيىن شەگىندى. فرانسۋا تايانا تۇسكەندە، ول تاعى قاشقالاقتاعان. بۇل كورىنىس بىرنەشە مارتە قايتالانعان سوڭ فرانسۋا بەك وسىدان سەسكەنىپ ءتۇر ەكەن دەپ تاياعىن تاستاي سالدى. ءبىراق ماسەلە تاياقتا ەمەس-تى — بەكتىڭ اشىقتان-اشىق مىنەز كورسەتىپ كوزدەگەنى — كوسەمنىڭ ورنى ەدى. راسىندا بۇل ورىنعا ورنالاسۋعا ول ابدەن قۇقىلى-تىن جانە ودان تومەن جەرگە تۇرعىسى كەلمەيتىنىن دە اڭداتقان-دى.
فرانسۋاعا جاردەمدەسۋ ءۇشىن پەررو دا جەتتى. ولار ەكەۋلەپ تاياقتاي ءجۇرىپ بەكتى جونگە سالۋعا ءبىر ساعاتتاي اۋرەلەنگەن، ءبىراق ىرىققا كوندىرۋ مۇمكىن بولمادى.
الگىلەر ونى اكە-شەشەدەن باستاپ جەتپىس جەتى اتاسىنا، ودان ومىرگە ءالى كەلمەگەن كەلەشەك ۇرپاقتارىنا دەيىن، تەرىسىندەگى ءاربىر قىلشىق پەن تامىرىنداعى ءتۇيىر تامشى قاپعا دەيىن تۇك قالدىرماي سىباپ شىقتى. بەك بولسا بۇل بالاعاتقا جاۋاپتى ىرىلمەن قايتارىپ، جانىنا ماڭايلاتپاي قويعان. ول ءوز تىلەگىن تاباندا ورىنداتۋعا تىرىسقان جوق، دەگەنمەن ادامدارعا نيەتى ورىندالسا قايتادان جۋاسيتىنىن انىق اڭداتىپ، ستان ءىشىن اينالىپ ءجۇرىپ الدى.
فرانسۋا اقىر اياعىندا قارعا وتىرا كەگىپ جەلكەسىن قاسي باستادى. پەررو ساعاتىنا قاراعىشتاپ بوقتانىپ ءجۇر. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ال بۇلار وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن ءجۇرىپ كەتۋگە ءتيىس ەدى. باسىن شايقاپ، جەلكەسىن تاعى قاسىعان فرانسۋا شابارمانعا ابىرجىعان تۇرمەن ىرجيا قاراعان. اناۋ جاۋاپ ورنىنا جەڭىلگەندەرىن مويىنداعانداي يىعىن قۋشيتتى.
سول ساتتە فرانسۋا سوللەكستىڭ جانىنا كەلدى دە، داۋىستاپ بەكتى شاقىردى. بەك وزىندىك مانەرمەن، يتتەرشە كۇلدى. — سويتسە دە سوناداي جەردەن تاقالا قويمادى. فرانسۋا سوللەكستى بوساتىپ الىپ، ونى ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا جەككەپ. ءبىر مەزەتتە تىزبەككە تۇرعىزىلعان بۇكىل جەگىم ساقاداي ساي تۇردى. بەككە ەندى ەڭ الدىداعى كوسەمنىڭ ورنىنان وزگە بوس ورىن قالماعان. فرانسۋا قايتا شاقىرعاندا بەك تاعى دا يتشە كۇلدى، ءبىراق شاقىرعان ۇنگە قۇلا اسپادى.
— تاستاشى تاياعىڭدى! — دەپ پەررو ايقاي سالدى.
فرانسۋا ونىڭ ايتقانىن ورىنداعان ساتتە عانا ماڭعازدانا باسقان بەك جەگىمنىڭ ەڭ باسىنا كەلىپ تۇردى. وعان قايىس تارتپالار تاعىلىپ، بولىپ، شانالار كۇرتىن قارعا تۇسكەن سوڭ جەگىم بىردەن زاۋلاپ وزەن بەگىنە شىققان. ىلە-شالا بۇلاردىڭ سوڭدارىنان اياقتارىنا شاڭعى ىلگەن جاراۋ جىگىتتەر ىلەسىگى ەدى.
بۇنىڭ ىشىندە ەكى بىردەي جىن وتىر دەپ اسپەتتەيتىن فرانسۋا بەك تۋرالى بۇرىن دا جوعارى پىكىردە ەدى، الايدا ارادا ءبىر كۇن وتپەي جاتىپ بۇل ءيتتىڭ كۇشىن كەمدەۋ باعالاپ جۇرگەنىنە كوز جەتكىزگەن-دى. بەك كوسەم مىندەتىن اتقارۋعا كىرىسكەن بويدا-اق اقىلىمەن، كۇشىمەن، العىر دا ۇشقىرلىعىمەن فرانسۋا كورىپ جۇرگەن يتتەردىڭ قاي-قايسىسىنان دا اسىپ تۇسكەن.
ايتكەنمەن ونىڭ ەڭ ءبىر كەرەمەت قاسيەتى سول وزگەلەردى وزىنە وتە جىلدام باعىندىرىپ الا قويۋشى ەدى. ول كوپ وتپەي-اق جەگىمدەگى بارلىق يتتەردى ءوز دەگەنىنە جۇرگىزدى. دەيۆ پەن سوللەكس جاڭا كوسەمگە ەش قارسىلىق كورسەتكەن جوق. ولاردىڭ بار بىلەتىنى ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ەڭبەكتەنىپ، كۇنى بويى تىرتىڭداپ شانا سۇيرەۋ بولاتىن، وزدەرىنە ەشكىم كەدەرگى كەلتىرمەسە ولار بارىنە كونۋگە دايار ەدى.
كوسەم ورنىنا ءبيلليدى قويسا دا ءبارىبىر، تەك ءتارتىپ ساقتاسا بولعانى! الايدا سوڭعى كەزدەرى بوساڭسىپ كەتكەن وزگە يتتەر بەكتىڭ تارتىپكە شاقىرعان قاتالدىعىنا قاتتى تاڭدانعان. جەگىمدە بەكتەن كەيىن ورنالاسقان جالقاۋ پايك بۇرىن جەتەك قايىستى ورتاشا كۇشپەن عانا تارتاتىن-دى: ايتەۋىر قانداي جاعدايدا دا قينالىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق بەك بۇعان ءجيى-جيى دەم بەرىپ تارتپاقتاۋعا كىرىسكەن، سوندىقتان پايك العاشقى كۇننەن باستاپ-اق عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت قۇلشىنا ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ال قاي ۋاقىتتا دا كوڭىلسىزدەۋ جۇرەتىن دجو ءبىرىنشى كەشتە-اق ايالدامادا جاقسىلاپ تۇرىپ سازايىن تارتتى — مۇندايدى ءتىپتى شپيس تە ەشقاشان جاساي الماعان. بەك اناۋ كەشىرىم سۇراپ جالبارىنعانداي — قىڭسىلاپ، قارسىلىق ءبىلدىرۋدى دوعارعانشا وعان بار سالماعىمەن قيسايا جاتىپ الىپ، ابدەن قينادى.
ءسويتىپ بۇكىل جەگىمنىڭ جۇمىسى بىردەن جاقسارىپ سالا بەرگەن. قوزعالىستىڭ باياعى ىرعاعى قالپىنا كەلىپ، بارلىق يتتەر جەتەكتى ءبىر كۇشكە بىرىككەندەي جاقسى تارتۋعا كىرىستى. پەررو رينك رەپيدە اتتى كەيىن تابالدىرىعىنا كىرە بەرىستە تيكا جانە كۋنا دەگەن ەسىمدى ەكى كانادالىق ءيتتى تاعى الدى. بەكتىڭ ولاردى قولما-قول ۇيرەتىپ العانى سونداي، فرانسۋانىڭ اڭ-تاڭ بولماسقا شاراسى قالماعان.
— ءدال بەكتەي توبەتتى كۇندىز شام جاعىپ ىزدەپ تابا المايسىڭ! — دەپ ءتۇيدى ول — مۇنداي يت ءۇشىن مىڭ دوللار بەرسەڭ دە ارتىق ەمەس. قۇداي اقى! قارسىلىعىڭ بار ما وسىعان، پەررو؟
پەررو كەلىسكەن. ول شابارمان رەتىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن جىلدامدىق ارتتىرۋدىڭ رەكوردىن جاساپ، ونى كۇنبە-كۇن ۇدەتىپ وتىرۋدى داعدى قىلعان. قاتقاق، ءارى ابدەن تاپتالعان جول سونداي جاقسى ەدى، ءجۇرىستى بوگەيتىندەي جاڭا جاۋعان بورپىلداق، كوبىك قار جوق. ونىڭ ۇستىنە كۇن دە بالەندەي سۋىق ەمەس. نولدەن تومەن ەلۋ گرادۋسقا تۇسكەن تەمپەراتۋرا ۇدايى وسى قالىپتا تۇردى. پەررو مەن فرانسۋا شانا مەن شاڭعىعا الما-كەزەك اۋىسادى، شوقىراق شابىسقا ءتۇسىپ العان يتتەر اندا-ساندا عانا دامىل تابادى.
وتىز ميلدىك وزەندى الدەقاشان قالىڭ مۇز كومكەرگەندىكتەن بۇلار دوۋسونعا دەيىن ون كۇن جۇرگەن ۇزاق جولدى ەندى ءبىر-اق كۇندە زىمىراپ وتە شىقتى. بۇدان سوڭ لە-بارج كولىنەن اقبوز ات اۋزىنا دەيىنگى الپىس ميل ارالىقتى ەشبىر ايالداماستان جانە ارتقا تاستاپ ۇلگەردى. يتتەردىڭ مارش، تاگيش، بەننەت كولدەرى ارقىلى (جەتپىس ميل) زاۋلاتقانى سونشالىقتى، بۇعان دەيىن شاڭعىمەن تىرپىلداپ كەلە جاتقان ەكى ەركەكتىڭ ءبىرى شانا ەندى ارتىنا تاعىلعان ارقاننان ۇستاپ الىپ، سىناپتان سىرعىدى دا وتىردى. اقىرىندا بۇلار ەكىنشى اپتانىڭ سوڭعى كەشىندە اق اسۋ ارقىلى اڭقىلداتا سىلتەپ كەلىپ، سكاگۋەيا ىرگەسىندە كەمە وتتارى جارقىراپ تۇرعان تەڭىزگە قاراي قۇلديلاي قۇلاپ ەدى.
بۇل ناعىز رەكوردتىق ءجۇرىس بولاتىن. ولار ەكى جەتى ىشىندە كۇنىنە ورتا ەسەپپەن قىرىق ميلدەن جۇرگەن ەكەن. پەررو مەن فرانسۋا سكاگۋەيانىڭ باس كوشەسىندە الشاڭ-الشاڭ باسىپ ءۇش كۇن بويى قىدىردى. ءۇش كۇن بويى ولاردى وزدەرىمەن بىرگە شاراپ ىشۋگە شاقىرۋشىلاردا ءبىر تولاستامادى. ال سوندا ولاردىڭ جەگىمدەگى يتتەرىنە قىزىعىپ، تاڭداي قاققاندار قانشاما! تاڭداي قاعىپ تۇرىپ ساتىپ الۋعا بارىن سالعاندار دا ءبىر توبە. الايدا كوپ ۇزاماي باتىستان كەلگەن ءبىر توپ قاراقشى قالانى توناماقشى بولادى. الايدا مۇندا ولارعا كەۋدە كەرىپ تۇرا بىلگەن الدەبىر جانكەشتىلەر تابىلادى دا، الگى قارانيەت حايۋانداردى تۇك قالدىرماي قىرىپ سالادى. ءسويتىپ جۇرت نازارى ەندى بىردەن سول وقيعاعا اۋعان-دى. بۇدان سوڭ كوپ ۇزاماي پەررونىڭ قولىنا دەرەۋ كەرى قايتۋ جونىندە رەسمي نۇسقاۋ تيگەن. وسىنى ەستىگەن فرانسۋا بەكتىڭ جانىنا كەلىپ، ونى قوس قولداپ قۇشاقتاي وتىرىپ جىلاپ جىبەرگەن. بۇل بەكتىڭ فرانسۋا مەن پەررومەن سوڭعى قوشتاسۋى بولاتىن ەدى. ءسويتىپ ولار دا باياعى باسقا ادامدار سەكىلدى بۇنىڭ عۇمىرىنان ءبىرجولا جوعالىپ ەدى.
بەك باستاعان توپتى الدەبىر شوتلاندتىڭ قولىنا وتكىزىسىمەن بۇلار وزگە دە ءۇيىر-ۇيىر جەگىمدەگى يتتەرمەن بىرگە قايتادان سوناۋ ازاپتى دوۋسون جولىنا شىقتى. بۇدان بىلايعى جۇرىستەرى جەڭىلدەي تۇسكەن ەدى، ونىڭ ۇستىنە رەكورد جاساۋعا دا مۇرشالارى بولماعان. جوق، بۇلار كۇنبە-كۇن تىنباستان تىرمىسىپ، اۋىر جۇك تيەلگەن شانالاردى سۇيرەدى دە وتىردى. قايتقان قۇستاردىڭ تىزبەگىندەي شۇبالعان بۇل كەرۋەن — سولتۇستىك پوليۋس ىعىندا التىن ىزدەگەن ادامدارعا دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن سالەم-ساقپىت، حات-حابار تاسىپ ءجۇر ەدى.
بەككە بۇل كەرۋەن ىشىندە ءجۇرۋ اسا ۇناعان جوق، ايتكەنمەن ول باياعى كانىگى ءور مىنەزبەن جۇمىستى جاقسى اتقاردى، سونىسىمەن دە دەيۆ پەن سوللەكستى قاناتتاندىرىپ وتىردى، بۇعان قوسا جولداستارى ءىستى ۇناتسىن، ۇناتپاسىن، ءبارىبىر مويىنعا العان شارۋانى لايىقتى ورىنداۋلارىن قاداعالاۋمەن بولدى. ءومىر اققان سۋداي ءبىر قالىپپەن ءوتىپ جاتتى. كۇندەر ەگىزدىڭ سىڭارىنداي بىر-بىرىنە وتە ۇقساس ەدى. اسپازدار تاڭەرتەڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ورىندارىنان تۇرىپ، وت جاعىپ، تاڭعى استى دايارلايدى. ودان سوڭ بىرەۋلەر شاتىرلاردى شاناعا تيەي باستايدى، ۇزاماي باسقالارى دا سويتەدى، وزگەلەرى يت جەگۋگە كىرىسەدى. جولعا ءتۇن تۇنەگى سەرپىلەردەن ءبىر ساعاتتاي بۇرىن، ياعني تاۋ الاگەۋىمدە شىعادى. كەشكە قاراي ايالداپ، دەم الادى. جۇرت شاتىر تىگىپ، وتىن جارىپ، جەرگە توسەۋ ءۇشىن شىرشا بۇتاقتارىن سىندىرىپ اكەلەدى، اسپازشىلارعا سۋ نەمەسە مۇز جەتكىزىپ بەرەدى. وسىدان كەيىن يتتەردى تاماقتاندىرادى. بۇل ەندى جۇمىس كۇنىندەگى ەڭ ءبىر قۋانىشتى ءسات! جالپى، بۇدان كەيىن دە ۇزىن سانى جۇزدەن اساتىن باسقا يتتەردىڭ اراسىندا وزىڭە تيەسىلى بالىعىڭدى جەپ الىپ بىرەر ساعات بوس جاتاتىن ساتتەر جانعا جايسىز ەمەس-تى. ولاردىڭ اراسىندا كەۋدەلى، ازۋلى مىقتىلارى دا بار ەدى، دەگەنمەن. بەك ولاردىڭ ەڭ كۇشتى دەگەن تورت-بەسەۋىمەن ءبىر-بىر سىلكىلەسىپ العاننان كەيىن قالعاندارى ونىڭ الدىندا ارتتارىن قىسىپ جۇرەتىن بولعان. بەك بارىنەن بۇرىن، مازداپ جانعان وت جانىن قاتتى ۇناتاتىن. ارتقى اياقتارىن استىنا جيىرىپ، الدىڭعى ەكەۋىن الدىعا سوزىپ، موينىن تىك ۇستاعان كۇيى سيىر تىلىندەي جالاقتاعان قىپ-قىزىل جالىنعا قىزىعا قاراپ جاتاتىنى بار. ونداي ساتتەردە كەيدە ەسىنە كۇنگەي سانتا-كلارا القابىنداعى سۋديا ميللەردىڭ ۇلكەن ءۇيى، سوندا ءوزى جۇزگەن تاس قابىرعالى ءمولدىر باسسەين، تىقىر تەرىلى مەكسيكاندىق يزابەل مەن جاپون موپسيگى تۋتە تۇسەدى. ءبىراق بەك كوبىنەسە قىزىل كەۋدەشەلى ادامدى ەلەستەتەدى،سوسىن كەيدە كەرليدىڭ اجالى جونىندە، شپيسپەن وتكەن الاپات شايقاسى تۋرالى، ءبىر كەزدەرى ءوزى جەگەن نەمەسە ءدامىن تاتۋدى ارمانداعان ءتاتتى نارسەلەر توڭىرەگىندە ءجيى ويلانادى. ول وتانىن اڭساعان ەمەس. سول ءبىر تۇستىكتەگى ەل بۇنىڭ جۇرەك قىلىن اسا تارتا بەرمەيتىن بۇلىڭعىر دا الىس ەلەسكە اينالعان. ونىڭ ساناسىن كوبىنەسە وزگە ءبىر ءومىردىڭ، ەرتەدەگى اتا-بابالارى عۇمىرىنىڭ ەستەلىكتەرى بيلەيدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇرىن ءوزى كورمەگەن قۇبىلىستاردىڭ كوبى ەتەنە تانىس كورىنەر ەدى. ال ءقازىر باياعىدا ۇيقىدا جاتقان تۇيسىكتەرى (ولار دا ءدال اتا-بابا تىرشىلىگىنىڭ جاڭعىرىعىنداي سەزىلەتىن) ويانىپ، ءدۇر سىلكىنگەن.
اندا-ساندا وسىلايشا الاۋ جانىندا، جانعان وتقا ۇيقىلى-وياۋ كوزىن سىعىرايتا قاراپ جاتقان ساتتەردە، وسى ءبىر جالاقتاعان قىزىل جالىن ءوزى كەزىندە جىلىنعان باسقا ءبىر وتقا، ال قاسىندا جۇرگەن مىنا سەمىز اسپازشى مۇلدە وزگە ءبىر ادامعا ۇقساپ كەتەتىنى بار. سول وزگە ادامنىڭ اياقتارى قىسقا، قولدارى ۇزىن، بۇلشىق ەتتەرى مىنانداي ماي باسقان جۇمساق ەمەس، ورىلگەن ارقان ىسپەتتەس ەدى. ۇرپە-تۇرپە شاشى دا ۇزىن، ماڭدايى كوزدەن توبە سۇيەككە دەيىن تايقى جاتاتىن. توسىن دىبىستار شىعاراتىن الگى ادام، ءتارىزى، قاراڭعىدان قاتتى قورقاتىن بولسا كەرەك، سەبەبى، باسىنا ۇلكەن تاس بايلاپ العان كەدىر-بۇدىر تاياعىن قىسىڭقىراي ۇستاپ قارا تۇنەككە ۇرەيلەنە جالتاقتار ەدى. ءوزىن تۇتتاي جالاڭاش دەۋگە دە كەلەدى — تەك ارقا تۇسىندا عانا وت ءتيىپ البا-جۇلبا بولعان الدەبىر اڭنىڭ تەرىسى سالاقتاپ تۇرادى.
دەنەسىن تۇتاستاي تۇك باسقان، كەۋدەسىندەگى، يىعىنداعى، قولىنىڭ سىرتى مەن ساندارىنداعى ءجۇن اڭ تەرىسىندەي وتە قالىن. تۇرىسى دا تىك ەمەس، تىزەلەرى بۇگىلىڭكى، كەۋدەسى ەڭكىش. دەگەنمەن، دەنەسىنەن الدەبىر سۇراپىل سەرپىن مەن مىسىق قيمىلىنداي ەپتىلىك، قىبىر ەتكەن قوزعالىس پەن تىرس ەتكەن دىبىستى قالت جىبەرمەس كەرەمەت ساقتىق سەزىلەدى.
كەيدە وسى جۇندەس ادام وت جانىندا باسىن سالبىراتقان كۇيدە جۇرەلەپ، قالعىپ وتىرادى. وندايدا شىنتاعىن تىزەسىنە تىرەپ، جاۋىننان قورعانعانداي باسىن قوس الاقانىمەن قاپسىرا جاۋىپ الادى. ال الاۋ سىرتىنداعى تۇن-تۇنەك قويناۋىنان جاپ-جاسىل وت شوقتارى جارقىراپ تۇرادى، جانە ءاردايىم قوس-قوستان، ەكىدەن: بەك ولاردىڭ جىرتقىش اڭداردىڭ كوزدەرى ەكەنىن بىلەدى. سول اڭدار قاق جارىپ وتكەن ساتتەگى بۇتالاردىڭ سىتىرلاعانىن ەستيدى، ولاردىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن اڭداتاتىن بارلىق دىبىسقا قۇلاق تۇرەدى.
بەك وسىلايشا يۋكوننىڭ جاعاسىندا جانعان وتقا سامارقاۋ عانا كوز تاستاپ قويىپ قيالعا شومىپ جاتقان شاقتا وسىناۋ دىبىستار مەن وزگە الەم ەلەستەرىنىڭ ءبىر مەزەت تۇلا بويىن تىتىركەندىرىپ جىبەرەتشى سونشالىقتى، ارقا تۇگى تىك تۇرىپ، اقىرىن قىڭسىلاۋعا نەمەسە داۋسى قۇمىعا ۇرۋگە كىرىسەر ەدى. سول ساتتە دۇرەگەي اسپاز: "ەي، بەك، ۇيىقتاما دەپ ايعاي سالادى. سول كەزدە عانا الگى ەلەستەر الدەقايدا جوق بولىپ كەتەدى، كوز الدىنا ناقتى دۇنيە قايتا ورالىپ، بەك راسىندا دا جاڭا عانا ويانعانداي ورنىنان تۇرىپ، ەسىنەپ، كەرىلىپ-سوزىلا باستايدى.
جول قيىن، جۇك اۋىر ەدى، يتتەر جۇمىستان قاجيىن دەگەن. ولار اقىر اياعىندا دوۋسونعا جەتكەندە ابدەن ازىپ، ايانىشتى حالگە تۇسكەن-دى. ولارعا ون كۇندەي نەمەسە كەمىندە ءبىر اپتاداي دامىلداۋ قاجەت بولاتىن. ءبىراق ولار ارادا ەكى كۇن وتپەي جاتىپ شانانىڭ شاناعىن مايىستىرعان قاپ-قاپ حاتتاردى سۇيرەپ كازارمنان يۋكوننىڭ كوك مۇزىنا قاراي وڭمەڭدەي ءتۇسىپ كەلە جاتتى. يتتەر مۇلدە قالجىراعان، ايداۋشىلار ايقايلاۋ مەن بوقتاۋدان جاق جاپپايدى، بۇعان قوسا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قار جاۋادى. يتتەردىڭ باۋىرىن سىزعان وسىناۋ ۇلپا قاردا ادىم اشىپ ءجۇرۋ بارعان سايىن قيىنداي تۇسكەن. وبال نەشىك، ادامدار بۇلاردىڭ جايىن ءتۇسىنىپ، بار جاقسىلىقتى الدىمەن سولارعا جاساۋعا تىرىسىپ ەدى. ماسەلەن ايداۋشىلار ءار كەش سايىن ستاندى تىگىپ بولعان سوڭ بىردەن يتتەرمەن اينالىسا باستايدى. كەشكى اس ادامداردان بۇرىن يتتەرگە بەرىلەدى، ايداۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى يتتەرىنىڭ تابانىنا ءبىر قاراپ الماي ۇيىقتايتىن قاپتارىنا كىرمەيدى. ءبىراق ولارعا قانداي جاعداي جاساعانمەن دە ىڭىرشاقتارى شىققان بەيشارالار بىردەن مال بولا قالا ما. بۇل قىستا ولار اۋىر جۇك تيەلگەن شانالاردى سۇيرەپ مىڭ سەگىز ءجۇز ميل ءوتىپ جۇرىگى ۇلگەرگەن ەدى. ال ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ميل دەگەنىمىز ەڭ مىقتى، ءتوزىمدى ءيتىڭىزدىڭ ءوزىن شالىپ جىعادى. وزگەلەردى دە جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر ەتىپ، جەگىمىندەگى ءتارتىپتى ساقتاعان بەك ازىرگە بەرىلە قويعان جوق، ءبىراق ول دا قاتتى دىڭكەلەگەن بولاتىن. بيللي تۇنىمەن تۇسىندە قىڭسىلاپ شىعادى. دجونىڭ دا ۇنجىرعاسى مۇلدە تۇسكەن، ال سوللەكستىڭ سوقىر جاعىنان ەمەس، كورەتىن كوزى تۇسىنان كەلۋدىڭ ءوزى قاۋىپكە اينالعان.
ايتكەنمەن بارىنەن دە قاتتى قالجىراعان دەيۆ ەدى. ايتەۋىر ودان مازا قاشتى. ءىزاقور، نە نارسەگە سىركەسى سۋ كوتەرمەي تۇرادى؛ تۇنەۋگە جايعاسقان بويدا بىردەن وزىنە ور قازىپ الادى دا، جىعىلا كەتەدى — ايداۋشى وعان ازىقتى سول جەرگە اكەلىپ بەرەدى. ءسويتىپ دەيۆ ەرتەڭگى كۇنى ازاپ قامىتىن قايتا موينىنا ىلگەنشە سۇلىق ءتۇسىپ جاتادى دا قويادى. كەيدە جول ۇستىندە اراكىدىك توقتاي قالعان شانانى قايتا جۇلقىپ-تارتقان ساتتە، بەيشارا اۋىرسىنا قىڭسىلاپ جىبەرەدى.
ايداۋشى تالاي رەت تەكسەردى، ءبىراق وعان نە بولعانىن تۇسىنە الماي-اق قويعان. باسقا ايداۋشىلار دا ونىڭ ءاربىر جەرىنە شۇقشيىپ ۇزاق قاراعان: ءبىراق "نە بولدى؟"- عا ەشكىم ناقتى جاۋاپ ايتا المادى. ءبىر كۇنى كەشكىسىن ولار دەيۆتى وتتىڭ جانىنا الىپ كەلىپ، سيپالاپ-ۋقالاپ بارلىق جەرىن تەكسەرۋگە كىرىسكەندە، ول بىرنەشە مارتە قينالا قىڭسىلادى دا قويدى. سۇيەگى سىنعاننان امان سياقتى، ءبىراق باسقا ەشتەڭە انىقتالا قويمادى. ءتارىزى ءىش قۇرىلىسىنىڭ ءبىر جەرى اۋىراتىن بولسا كەرەك.
بۇلار كاسسيار قايراڭىنا جەتكەن مەزگىلدە دەيۆتىڭ السىرەگەنى سونشالىقتى، قايتا-قايتا قۇلاي بەرگەن. شوتلاند توقتاۋعا بەلگى بەردى دە، ونى بوساتىپ، ورنىنا ەڭ تاياۋ تۇرعان يت سوللەكستى جەكتى. ول دەيۆتى ءبىراز تىنىستاتىپ، شانا سوڭىنان بوس جۇگىرتە تۇرماقشى ەدى. ءبىراق دەيۆ اۋرۋدان ابدەن السىرەپ قالعانىنا قاراماستان ءوزىن جۇمىسسىز قالدىرۋعا كونگىسى كەلمەيتىنىن اڭداتتى. ۇستىنەن قايىس ابزەلدى سىپىرعان ساتتە ىرىلداپ ۇرە باستاعان ول ارتىنشا ءوز ورنىندا سوللەكستىڭ تۇرعانىن كورگەندە ىشقىنا ۇلىپ جىبەردى — ول ءولىم اۋزىندا تۇرسا دا ءوزىن باسقالارمەن اۋىستىرعانعا قاتتى قورلانىپ ەدى.
شانالار قوزعالعان شاقتا ءبىر بۇيىردەن قوسىلا جۇگىرگەن ول قايتا-قايتا سوللەكستى قارپىپ قالۋعا تىرىسادى نەمەسە ونى سۇرلەۋدىڭ ەكىنشى جاعىنا يتەرىپ ءتۇسىرىپ، قارعا اۋناتۋعا ۇمتىلادى؛ ءسويتىپ جول بويى سوللەكس پەن شانانىڭ ورتاسىنا قىستىرىلا كەتۋگە بارىن سالىپ، جانىنا باتقان اۋرۋ مەن ىزادان بىرەسە قىڭسىلاپ، بىرەسە ۇرۋمەن بولدى. شوتلاند ونى بيشىكپەن قاقپايلاۋعا ارەكەتتەنىپ ەدى، ءبىراق دەيۆ ەشبىر سوققىعا پىسقىرىپ تا قاراعان جوق، سوندىقتان ايداۋشى دا ونى ۇرا بەرۋدەن جالىققانداي بولعان. توبەت سوڭىنداعى سايراپ جاتقان تەگىس جولمەن جۇرۋدەن باس تارتىپ، ەرەگىسكەندەي، جيەكتەگى كوبىك قارمەن سۇيرەتىلە جىلجىدى دا وتىردى. ەندى ءبىر مەزگىلدە ابدەن دىڭكەلەپ، قۇلاپ ءتۇستى.
جىعىلعان جەرىندە جانىنان جۇيتكىپ ءوتىپ جاتقان ۇزىن سونار شانالار تىزبەگىنە قاراپ قامىعا ۇلىپ جاتتى.
ودان سوڭ دەيۆ ەڭ سوڭعى كۇش-قۋاتىن جۇمساپ، كەرۋەن ءبىر جەرگە توقتاعانعا دەيىن سوڭدارىنان بۇلكەكتەپ ەردى دە وتىردى. دەيۆ الگىلەر توقتاعاندا سۇيرەتىلىپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا جەتتى دە، سوللەكستىڭ ءبۇيىر تۇسىنا كەلىپ تۇرىپ الدى. ايداۋشى تەمەكى تۇتاتىپ الۋ ءۇشىن باقا شانالارعا قاراي كەتكەن ەدى. ءبىر مينۋتتەن كەيىن ول قايتىپ كەلدى دە، جۇرۋگە بەلگى بەردى. يتتەر لىپ ەتىپ، ارتىق كۇش جۇمساماستان، وتە جەڭىل قوزعالعان — كەنەت ءبارى ارتقى جاققا اڭتارىلا قاراپ، كىلت توقتاي قالىستى. ايداۋشى دا قايران قالعان ەدى: شانالار ورنىنان جىلجىماپتى. ول ساڭق ەتىپ بۇل تاماشاعا جولداستارىنىڭ دا نازارىن اۋدارعان. سويتسە، دەيۆ سوللەكستىڭ پالەككە جالعانعان ەكى سىرما قايىسىن بىردەي شايناپ ءۇزىپ تاستاپ، شانانىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ ەسكى ورنىنا تۇرىپ الىپتى.
ونىڭ كوزدەرىندە قۋا كورمەڭدەرشى دەگەن جالبارىنىش تۇر ەدى. ايداۋشى تۇيىققا تىرەلگەن. سەرىكتەرى جۇمىستارى قانشالىقتى اۋىر بولسا دا يتتەردى جەگىمنەن شىعارىپ تاستاعاندا قاتتى قورلاناتىنىن ايتۋعا كىرىسكەن-دى. قارتايىپ نەمەسە اۋرۋعا شالدىعىپ، ىسكە جاراماي قالعان كەزدەرىندە بوساتىپ جىبەرىلگەن يتتەردىڭ قۇسادان ولەتىنىن ايتىپ، ءتۇرلى وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىستى. اقىر اياعىندا دەيۆ اجالدان ءبارىبىر قۇتىلمايدى، سوندىقتان وعان شانانىڭ الدىنداعى ەسكى ورنىندا تىنىش ولۋگە مۇرسات بەرۋ كەرەك دەگەن ورتاق پىكىرگە توقتاسقان.
دەيۆ شاناعا قايتا جەگىلدى دە، ول اندا-ساندا ىشتەگى الدەبىر دەرتى جانىنا باتقاندا امالسىز قىڭسىلاپ قويىپ بۇرىنعىسىنشا العا قاراي ادىمداي جونەلگەن. ول بىرنەشە مارتە جىعىلدى، ءبىراق باسقا يتتەر ونى پالەكپەن قوسا سۇيرەپ اكەتە بەردى. بىردە شانانىڭ استىندا قالعان؛ وسىدان كەيىن دەيۆ ارتقى اياقتان اقسادى.
دەگەنمەن، تۇراققا جەتكەنشە سىر الدىرا قويعان جوق. ايداۋشى ونى وتتىڭ جانىنا جاقىن اكەلىپ جايعاستىردى. تاڭعا قاراي دەيۆتىڭ السىرەگەنى سونشا، جۇرۋدەن مۇلدە قالعان ەدى. جەگەتىن ۋاقىت كەلگەندە ول ايداۋشىنىڭ الدىنا قيپالا سۇيرەتىلىپ جەتتى دە، قالت-قالت ەتىپ ورنىنان كوتەرىلگەن، ءبىراق قيرالاڭداپ قايتادان قۇلاپ ءتۇستى. ودان سوڭ اقىرىنداپ جەر باۋىرلاي جىلجىپ سەرىكتەرىنە جەگۋ ابزەلىن كيگىزىپ جاتقان ورىنعا جەتتى. الدىڭعى اياقتارىن سوزىپ، دەنەسىن ەكى ديۋيمدەي ىلگەرى سىرعىتتى؛ بۇدان كەيىن وسى قيمىلدى قايتا-قايتا جانە قايتالاعان. ءبىراق كوپ ۇزاماي كۇش-قۋاتى ابدەن سارقىلدى، جونەي جونەلگەن يتتەر قار ۇستىندە اۋىر تىنىستاپ جاتقان دەيۆتىڭ وزدەرىنىڭ سوڭىنان ولەۋسىرەي قاراپ جاتقانىن كوردى. ال ونىڭ زارلى ءۇنى بۇلار جاعالاۋداعى ورماندى اسىپ كەتكەنشە قۇلاقتان ۇزىلگەن جوق.
كەرۋەن توعاي سىرتىنا بارىپ ايالدادى. شوتلاندتىق اقىرىن اياڭداپ، جاڭا عانا شىققان تۇراققا قاراي قايتا بەتتەگەن. جۇرت تىنشي قالدى. كەنەت الىستان تارس ەتكەن تاپانشا دىبىسى ەستىلدى. شوتلاند جەدەل باسىپ شانالارعا كەلدى دە، بيشىكتەر سارتىلداپ، قوڭىراۋلار سىڭعىر قاعىپ، شانالار تاعى زاۋلادى. الايدا بەك تە، باسقا يتتەر دە جاعاداعى ورمان سىرتىندا نە جاعداي بولعانىن ءبىلدى.
جول ازابى
دوۋسوننان شىققاننان كەيىن ارادا وتىز كۇن وتكەندە بەك باستاپ سۇيرەگەن پوشتا كەرۋەنى سكاگۋەيگە كەلىپ كىرگەن. يتتەر ابدەن دىڭكەلەپ، قالجىراعان ەدى. بەكتىڭ سالماعى بۇرىنعىداي ءجۇز قىرىق ەمەس، ءجۇز ون بەس فۋنتقا تۇسكەن. ارىق-تۇراق يتتەر بۇدان دا بەتەر جۇدەدى. ايداۋشىلاردى ءومىر بويى الداپ كەلە جاتقان ايلاكەر پايك ەندى شىنداپ-اق اقساپ قالىپتى. سوللەكس تە ءبىر اياعىن سىلتىپ باسادى. جاۋىرىنى شىعىپ كەتكەن دابتىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى.
ءبارىنىڭ دە تابانى سۇمدىق قاجالىپ، تەرىسى سىپىرىلىپ، قانى شىعىپ، جاي جەر باسىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى بۇلارعا ۇلكەن مۇڭ بولعان. ماسەلەنىڭ ءبارى وسىنشاما قاجىپ-شارشاپ بولدىرۋدا جاتىر ەدى. قىسقا مەرزىمگە قينالعاننىڭ وزىندە قايتادان كۇش جيناۋ ءۇشىن كەمى ەكى-ۇش ساعات قاجەت. ال مىنانداي بولدىرۋ بىرنەشە ايعا سوزىلعان ۇزاق ءارى كەزەڭ-كەزەڭمەن كۇش سارىققان كۇيزەلىستىڭ سالدارى عوي. ەندى يتتەردە ەشقانداي قۋات قورى دا، ونى قالپىنا كەلتىرەتىن ەشبىر مۇمكىندىك تە جوق ەدى: كۇشتىڭ ءبارى ەڭ سوڭعى جۇرناعىنا دەيىن جۇمسالعان، بۇكىل دەنەلەرىندە شارشاماعان، قاجىماعان، جۇقارىپ-توزىپ بىتپەگەن تىرناقتاي جەر قالماعان. ەندى ءقايتسىن! يتتەر اينالاسى بەس ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە ەكى جارىم مىڭ ميل جول ءجۇردى، ال ونىڭ سوڭعى مىڭ سەگىز جۇزىندە نەبارى بەس-اق كۇن دامىلدادى. كەرۋەن سكاگۋەيگە كەلگەندە ولاردىڭ سۇرىنە-جىعىلا جەتكەنى كورىنىپ-اق تۇردى. ولار جەتەك قايىستارىن زورعا تارتىپ، ال تومەنگە قۇلديلاعان ساتتەردە شانانىڭ استىندا قالىپ قويا جازداپ ارەڭ جۇرگەن بولاتىن.
— كانە، كانە، كوتەرىڭدەر باستارىڭدى، مەنىڭ سايىپقىران اقساقتارىم! — دەپ كوتەرمەلەدى ايداۋشى بۇلار سكاگۋەيانىڭ ورتالىق كوشەسىمەن سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقاندا. — از عانا قالدى، ۇزاماي جاقسىلاپ دەم الامىز. ءيا، ءيا، ۇزاق دامىلدايتىن بولامىز!
ادامدار دا مۇنداعى تىنىعۋدىڭ ءبىرازعا سوزىلاتىنىنا بەك سەنىمدى ەدى. ويتكەنى بۇلار دا بۇكىل ساپار بارىسىندا ەكى-اق كۇن تىنىستاپ، شاڭعىمەن مىڭ ەكى ءجۇز ميل ءوتتى عوي؛ سوندىقتان ادىلەت تۇرعىسىنان دا، قيسىن جاعىنان دا ابدەن تىنىعۋعا حاقىلارى بار-تىن. ءبىراق كلوندايككە تۇكپىر-تۇكپىردەن جينالعان ەر-ازاماتتارعا وتانىندا قالعان ايەلدەرى مەن تۋعان-تۋىستارىنان كەلگەن قاپ-قاپ حاتتاردى الپ جوتاسىنان اسىرۋ مىندەتى تۇرعان-دى. ودان سوڭ ءار ءتۇرلى ۇكىمەتتىك نۇسقاۋلار دا قاپتاپ كەلىپ جاتقان بولاتىن.
Cءويتىپ جاراماي قالعان يتتەردى جاڭادان كەلگەن تىڭدارمەن اۋىستىرىپ، قايتادان جولعا شىعۋعا بۇيرىق بەرىلگەن. قاتاردان شىعىپ قالعان يتتەردى ساتۋ كەرەك-تى، ال دوللار يتتەن قۇندىراق بولعاندىقتان بۇلاردى تەز وتكىزىپ جىبەرۋ قيىنعا تۇسە قويعان جوق.
بەك پەن ونىڭ سەرىكتەرى سكاگۋەيدە دامىلداعان ءۇش كۇن ىشىندە عانا وزدەرىنىڭ قانشالىقتى شارشاپ، تيتىقتاعانىن سەزىنگەن ەدى. ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ شتاتتىق ەكى امەريكاندىق كەلدى دە، ولاردى ابزەلدەرىمەن قوسا سۋ تەگىنگە ساتىپ اكەتتى. بۇل ادامدار ءبىر-بىرىن حەل جانە چارلز دەپ اتايدى ەكەن. چارلز — اقسارى ءوڭدى، كوكشىل كوزدەرى ۇنەمى جاساۋراپ تۇراتىن ورتا جاستاعى ادام. ال سالبىراعان ۇزىن مۇرتى دۇرديگەن ەرىندەرىن جاسىرۋ ءۇشىن ادەيى قويىلعانداي ەكەن. حەل — تۇرىنە قاراعاندا ون توعىز-جيىرمالاردا. بەلبەۋىنە قىستىرعان ۇلكەن كولتىمەن اڭشى پىشاعى بار. ءوق-دارى تولتىرىلعان وسى بەلدىك ونىڭ ەڭ قىمبات بۇيىمى. جانە ءوز قوجايىنىنىڭ ءالى شيكى، ىسىلماعان بوزوكوپە ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل ادامداردىڭ ەكەۋىنىڭ مۇنداعى جاعدايعا مۇلدە جات ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر ءارى وزدەرىن وسىناۋ قيىر سولتۇستىككە نە ايداپ كەلگەنىن وزگەنى قويىپ وزدەرى دە تۇسىنبەيتىن سەكىلدى. بەك بۇل ەكەۋىنىڭ ۇكىمەت وكىلىمەن قالاي ساۋدالاسقانىن ەستىدى، ولارعا اقشانى ءقايتىپ ۇستاتقانىن كوردى، ءسويتىپ شوتلاندتىق پەن پوشتا كەرۋەنى ايداۋشىلارىنىڭ ءبارى دە كوپ ۇزاماي باياعى پەررو مەن فرانسۋا سەكىلدى قوجايىندارىنىڭ جوعالعانىنداي كوز الدىنان مۇلدە قۇريتىنىن ءتۇسىندى. ءوزى مەن جەگىمدەگى باسقا يتتەردى جاڭا قوجايىنداردىڭ ستانىنا الىپ كەلگەندە بەك مۇنداعى لاستىق پەن تارتىپسىزدىكتى بىردەن بايقاعان. شاتىر جارتىلاي عانا تىگىلىپتى، ىدىس جۋىلماعان، ءبارى قالاي بولسا سولاي جاتىر. ءبىر قىزىعى — بۇل جەردە ايەل زاتى دا بار ەكەن. ەركەكتەر ونى مەرسەدەس دەيدى. ول — ءچارلزدىڭ زايىبى، ال حەلدىڭ اپكەسى بولاتىن؛ وزدەرىنىڭ وتباسىلىق جولاۋشىلار ەكەنى دە اڭعارىلىپ تۇر.
بەك ولاردىڭ شاتىردى جىعىپ، شاناعا تيەگەنىن سامارقاۋ عانا قاراپ جاتتى. الگىلەر ءىستى قۇلشىنا ىستەگىسى كەلەتىن سەكىلدى، ءبىراق تىم قولالايسىزدىقتارى ءار نارسەدەن-اق كورىنىپ تۇر: شاتىردى ۋماجداپ-ۋماجداپ، الاتىنداي ەتىپ ورادى. قالايى ىدىستاردى جۋماستان سالا سالدى. مەرسەدەس ىلعي دا ارالاسپايتىن ىسكە ارالاسىپ اۋىز جاپپاي اقىل ايتىپ ۇنەمى بوگەت جاساۋمەن بولدى. كيىم سالىنعان قاپتى شانانىڭ الدىنا ورنالاستىرعاندا، ونىڭ ورنى بۇل ەمەس، ارتتا دەپ نۇسقادى. قاپ قايتا جايعاستىرىلدى، ونىڭ ۇستىنە باسقا جۇكتەر تيەلدى، وسى كەزدە مەرسەدەس كەنەتتەن الدەبىر ۇمىت قالعان زاتتاردى تاۋىپ الىپ، ولاردىڭ الگىندەگى قانارلارعا قالاي سالىنباي قالعانىنا قاتتى وكىنىش ايتقان — وسىلايشا شاناداعى دۇنيەنى قايتا قوپارۋعا تۋرا كەلىپ ەدى.
كورشىلەس شاتىردان شىققان ءۇش ەركەك بۇلاردىڭ ءىسىن باقىلاي تۇرىپ بىر-بىرىنە جىمىڭداي ىمداسقان.
— جۇكتەرىڭ تىم كوپ قوي! — دەدى ولاردىڭ ءبىرى. — ارينە، سەندەرگە ءجون سىلتەيتىن مەن ەمەس، دەگەنمەن سەندەردىڭ ورىندارىڭدا ءوزىم بولسام مىنا شاتىردى ەندى بوسقا سۇيرەمەس ەدىم.
— اركىمنىڭ ءوز اقىلى وزىنە! — دەپ مەرسەدەس قاباعىن كىرجىڭ ەتكىزدى — شاتىرسىز سوندا ءۇسىپ ولمەكپىز بە!
— ءوي، وڭشەڭ ارامتاماق! — دەپ اقىردى حەل.
— كوكتەم كەلدى عوي، ەندى ەشكىم سۋىقتان ارام قاتا قويماس، — دەدى كورشىسى. مەرسەدەس ءتىل قاتقان جوق، ال چارلز بەن حەل شاناداعى تاۋ بولىپ ۇيىلگەن جۇكتىڭ ۇستىنە ەڭ سوڭعى بۇيىمداردى ارتىپ جاتتى.
— تارتادى دەپ ويلايسىزدار ما؟ — دەپ سۇرادى قاراپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى.
— نەگە تارتپايدى! — دەدى چارلز دا سىزدانا بۇرىلىپ.
— جارايدى، جارايدى، مەنىكى اشەيىن جاي ءسوز عوي... — دەدى اناۋ اڭگىمەنى سوزعىسى كەلمەي. — تەك ماعان شانالارىڭىزدىڭ جۇگى ارتىقتاۋ بولىپ كورىنىپ ەدى.
— ارينە، ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى ونى ىشتەي قوستاعان ەكىنشى ادام.
— يتتەر مۇنداي جۇكتى قينالماي تارتۋعا ءتيىستى.
— وعان ءسوز بار ما! — دەدى حەل سالقىن عانا. ءسويتتى دە ءبىر قولىنا ۇزىن بيشىكتى، ەكىنشى —قولىنا تىزگىن سىرىقتى الدى.
— كانە! جونەلىڭدەر! — دەپ ول سوسىن بيشىگىن سەرمەپ قالدى. — ءاي-يدا!
يتتەر كۇشەنە جۇلقىنىپ، بارىپ ءبىر ورىندا تىرباڭداعان دا قالعان. شانا تاباندارى سوقىر-سوقىر ەتتى دە قويدى.
— ءقازىر كورسەتەيىن سەندەرگە! — ول يتتەردى بيشىكتىڭ استىنا الۋعا كىرىسىپ ەدى. وسى ارادا مەرسەدەس كيلىگە كەتتى. — ەسىڭ دۇرىس پا سەنىڭ! — دەپ ول ءىنىسىنىڭ قولىنان بيشىكتى جۇلىپ الدى. — بايعۇستاردى وبالسىنساڭ ەتتى! جولدا ەندى بۇلارعا سوقتىقپايمىن دەپ ءسوز بەر، ايتپەسە ءبىر قادام دا اتتاپ باسپايمىن بۇل جەردەن!
— كيلىكپەيتىن جەردە نەگە جەلىگەسىڭ سەن، — دەدى حەل كىجىنىپ. — يتتەرمەن قالاي سويلەسۋدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ، جاعالاسپا! ءبىلدىڭ بە! بۇل ارامتاماقتار قامشىدان باسقا ەشتەمەگە باعىنعىسى كەلمەيدى. سەنبەسەڭ سۇرا انەكي! مىنا كىسىلەردەن. مەرسەدەس كورشىلەرىنە جالىنىشتى تۇرمەن قاراعان. ءبىراق ونىڭ وسى تۇرىندە ءيتتىڭ دە، ادامنىڭ دا جاعدايىن تۇسىنە قوياتىنداي مىسقىلداي نىشان سەزىلە قويماپ ەدى.
— ەگەر بىلگىلەرىڭىز كەلسە، بۇل يتتەردىڭ قۇر سۇلدەرى عانا قالعان، — دەدى وعان ەركەكتەردىڭ ءبىرى. — ءيا، بۇلار ابدەن شالدىققان. باسقا ەشقانداي كىنا جوق بۇلاردا. تەك تىنىعۋ قاجەت!
— قايداعى تىنىعۋدى ايتاسىز ءسىز! ءدال ءقازىر وسىنى ايتاتىن ءسات پە! — دەپ كۇڭك ەتتى حەد
ونىڭ بوقتانىپ تۇرعانىن بايقاعان مەرسەدەس اۋىر كۇرسىندى. الايدا تۋىستىق سەزىمى جەڭىپ كەتكەن ول لەزدە:
— كولدەنەڭ ءسوزدى كوڭىلىڭە الىپ قايتەسىڭ، حەل، — دەدى داۋسىڭ ىڭىرسىتا سوزىپ. — بۇل يتتەر بىزدىكى، سوندىقتان نە ىستەسەڭ دە ءوز ەركىڭدە.
حەلدىڭ بيشىگى يتتەردىڭ ۇستىنە قايتادان ءتوندى. ولار تاپتالعان قاردى تىرمالاپ، بارلىق كۇشتەرىن سالا، شانانى جەر باۋىرلاي تارتۋعا تىرىسقان. ايتكەنمەن، تابانى زىلدەي اۋىر شانالار تىرپ ەتپەدى. ەكى مارتە ارەكەتتەن كەيىن يتتەر ەنتىگە توقتادى. بيشىك اۋادا ەرسىلى-قارسىلى ىسىل قاقتى دا، مەرسەدەس قايتادان يتتەردى قورعاۋعا كوشتى. بەكتىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرا قالعان ول ونى جىلامسىراپ موينىنان قۇشاقتاعان.
— بايعۇستارىم-اي، بەيشارا يتتەرىم-اي! — دەيدى ول ايانىشتى ۇنمەن. — نەگە تىرمىسپايسىڭدار؟ سوندا ۇرمايدى عوي سەندەردى!
مەرسەدەس بەككە ۇناعان جوق، ءبىراق سەرپىپ تاستاۋعا ال-دارمەنى جەتپەگەن ەدى. ول بۇگىنگى كۇنى كوڭىلىنە جاقپاعان تالاي جايتقا توزگەنىندەي، ونىڭ دا دەگەنىنە كوندى.
وسىنىڭ ءبارىن بايقاپ، ءوز-وزىن بوقتانۋدان تىستەنە ۇستاپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى اقىر اياعىندا ءتوزىمى تاۋسىلىپ، ايتارىن ايتىپ سالدى:
— اشىعىن ايتقاندا، سەندەر سياقتى توپاستارعا ەشقانداي اياۋشىلىعىم جوق. ءبىراق يتتەرگە وبال. سوندىقتان ولارعا قالاي جاردەمدەسۋدىڭ جولىن كورسەتۋگە ءماجبۇرمىن. سەندەردىڭ شانالارىڭنىڭ تابانى ابدەن قاتىپ قالعان. الدىمەن سونىڭ مۇزىن كەتىرىڭدەر. ول ءۇشىن شانالاردى ورنىنان قوزعاعانشا بار كۇشتەرىڭدى سالىپ ولاي-بۇلاي ىرعاڭدار.
بۇل جولى كوكەيگە قونىمدى سوزگە قۇلاق تۇرگەن حەل مۇزدى قاعىپ، جەرگە جابىسىپ قالعان شانا تابانىن بوساتتى. شامادان تىس جۇك تيەلگەن رابايسىز شانا اقىرىنداپ ورنىنان جىلجي بەردى. بەك پەن ونىڭ سەرىكتەرى جون ارقالارىنا تارس-تارس تيگەن تاياقتى ەلەمەستەن العا قاراي مۇشەنە ۇمتىلعان. جول تۇراقتان ءجۇز ياردتاي اتكەندە بۇرىلىس جاساپ، باس كوشەگە قاراي كۇرت تومەن تۇسەتىن-دى. مۇنداي ىلديدان اۋىر جۇك ارتىلعان شانانى مىنا حەل سياقتى تۇك كورمەگەن بايعۇس ەمەس، تەك ءتىسقاققان ايداۋشى عانا الىپ جۇرە الاتىن. ءسويتىپ الگى شۇعىل بۇرىلىستا شانا اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، ءجىبى بوس تارتىلعان جۇكتىڭ تەڭ جارتىسى جولعا شاشىلدى دا قالدى. يتتەردىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق. ەندى جەڭىلدەگەن شانالار ولاردىڭ سوڭىنان ءبىر جامباستاپ الىپ سەكەكتەپ بارا جاتتى. ال وسىنشا اۋىر جۇك تارتۋعا ءماجبۇر بولعان وزدەرىن تەك يت دەپ بىلگەن ەكى اياقتىلارعا ىزالانعاندىقتان دا زاۋلاي تۇسكەن ەدى. بەك تىپتەن قۇتىرىنىپ كەتكەندەي ەكەن. ول جەگىمدەگى بارلىق ءيتتى سوڭىنان ەرتكەن بويدا اياعى-اياعىنا جۇقپاي زىمىراعان. حەل: "توقتا! توقتا!" دەيدى وڭەش جىرتا ايقالاپ. ءبىراق ونى تىڭداعان ءبىر يت جوق. ءوزى ءسۇرىنىپ كەتىپ مۇرتتاي ۇشقان. اۋدارىلعان شانا مۇنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتتى دە، يتتەر كورىپ تۇرعانداردىڭ ايىزىن قاندىرا، جۇكتىڭ قالعانىن شاشا ءتۇسىپ، سكاگۋەيانىڭ باس كوشەسىمەن جۇيتكي جونەلىپ ەدى.
كوشە بويىنداعى الدەبىر ءجونى ءتۇزۋ ادامدار يتتەردى توقتاتىپ، شانادان شاشىلعان زاتتاردى جيناۋعا كىرىسكەن. سويتە ءجۇرىپ ولار اقىل-كەڭەستەرىن دە اياپ قالعان جوق. حەل مەن چارلزگە ەگەر بۇلار ءايتىپ-بۇيتىپ دوۋسونعا جەتكىلەرى كەلسە، جۇكتىڭ جارتىسىن تاستاپ، يتتەردىڭ قاتارىن ەكى ەسە كوبەيتۋ جونىندە ايتىلدى. حەل مەن ونىڭ اپا-جەزدەسى اقىلدى جۇرە تىڭدادى. بۇلار شاتىرلارىن تىگىپ، مۇلىكتەرىن سۇرىپتاي باستاعان. ولار ماڭايداعىلاردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرىپ كونسەرۆى قۇتىلارىن لاقتىرىپ تاستادى — ويتكەنى كونسەرۆى ۇلى سولتۇستىك سوقپاعىندا جولاۋشىنىڭ ارمانىنا اينالعان ەڭ قىمبات نارسە بولاتىن.
— مۇنداعى كورپەلەرىڭنىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر مەيمانحاناعا جەتەدى عوي! — دەدى حەل مەن چارلزگە جاردەمدەسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى قۋلانا كۇلىپ. ال ءسوزدىڭ شىندىعىن ايتساق، وسى كورپەلەردىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى كوپ. بۇلاردى ساتىپ جىبەرگەندەرىڭ دۇرىس. شاتىردى تاستاڭدار، ىدىستاردى دا ءبىراز ىقشامداپ العاندارىڭ ءجون — بۇلاردى جولدا كىم جۋادى؟ قۇداي ساقتاسىن، نە ويلاعانسىڭدار ءوزى؟ نەمەنە، وسىندا پۋلمان ۆاگوندارىمەن شايقالىپ جۇرمەكشى مە ەدىڭدەر؟
وسىلايشا تاجىريبەلى ادامداردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ارتىق زاتتىڭ ءبارى اياۋسىز لاقتىرىلدى. مەرسەدەس، ءتىپتى، ءوزىنىڭ جول قاپشىعىنداعى نارسەنىڭ ءبارىن جەرگە توگىپ، اجەتتىك زاتتاردىڭ ءبىر بولىگىن تاستاي باستاعاندا جىلاپ جىبەردى. سوسىن كوزىنەن جاسى توقتاۋسىز توگىلگەن ول ءاربىر تاستالعان زات ءۇشىن جەكە-جەكە جانە ەڭىرەگەن. ەكى قولىمەن تىزەسىن قاپسىرا قۇشاقتاي وتىرىپ، ءوستىپ ءبىراز جىلاپ العان سوڭ، اقىر اياعىندا كەيبىر زاتتاردى ءوزى اياۋسىز لاقتىرۋعا كىرىسكەن. بۇدان كەيىن ءوز قابىنداعى زاتتاردى شاشىپ بىتىرگەن سوڭ سەرىكتەرىنىڭ مۇلىكتەرىنە جاۋداي تيگەن-دى.
وسىنداي ارەكەتتەن سوڭ شانالاردا جۇكتىڭ جارتىسى عانا قالعان ەدى، ءبىراق ءالى دە وزدەرىنە جەتەرلىك دۇنيە بارشىلىق-تى. كەشكىسىن چارلز بەن حەل يت ساتىپ الۋعا باردى دا، ولاردىڭ التاۋىن اكەلدى — ءبارى دە جەرگىلىكتى ەمەس، سىرتتان جەتكىزىلگەن ەكەن. ەندى ون ءتورت يت جەگىلدى — التاۋى پەررونىڭ العاشقى جەگىمىنەن قالعان، ودان سوڭ رەكوردتىق ساپار الدىندا ساتىپ الىنعان تيك پەن كۋپا جانە التاۋى جاڭادان قوسىلعاندار. الايدا وسى سىرتتان جاڭا قوسىلعاندار بۇرىن ۇيرەتىلدى دەگەن اتى بولماسا، كوبى تاجىريبەسىز، كۇش جاعىنان ءالجۋازداۋ كورىندى. بۇلاردىڭ اراسىندا تىقىر تەرىلى ءۇش پوينتەر مەن ءبىر نيۋفاۋندلەند بار-تىن، ال ەكى يت تۇقىمى بەلگىسىز دۇرەگەيلەر ەدى. راسىندا، جاڭادان الىنعانداردىڭ مۇلدە ىسىلماعاندىعى بايقالدى. بەك تە، باسقا يتتەر دە ولاردى جاقتىرا قويعان جوق. بەك ولارعا تىيىم سالىناتىن نارسەلەردى بىردەن كورسەتكەن، ءبىراق اتقارىلۋعا ءتيىستى ءىستى ۇيرەتە الماي-اق قور بولدى. ولارعا جۇك تارتاتىن يتتەردىڭ جۇمىسى ۇناعاندى جوق-تى. پوينتەرلەەر مەن نيۋفاۋندلەندتەر ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، جابايى ءسىبىردىڭ جاعدايى مەن وزدەرىنە دەگەن دورەكى قىلىقتاردان مۇقالىپ-اق قالعان ەكەن. ال بۇرىنعى ەكى اۋلا ءيتى تىپتەن جاتىپ الىپ سۇيەك كەمىرۋدەن وزگەنى بىلمەيتىن ءتىرى ولىك سەكىلدى.
مىنە، وسىنداي جاڭادان قوسىلعاندار ەشتەڭەگە جاراماسا، ال ەكى جارىم مىڭ ميل جەردى دەمالماي وتكەن ەسكى جەگىم ابدەن قالجىراسا — نە جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى! الايدا كوڭىلدەرى توق حەل مەن چارلز وز-وزدەرىنە سەنىمدى ەدى. ەندى قالايشا، ىستەرىنىڭ ءبارى ويداعىداي — جەگىمدەگى ون ءتورت يت ويىنشىق پا! بۇلار جۇرتتىڭ دوۋسون اسۋى ارقىلى اتتانعانىن، ودان كوپ وتپەي قايتا ورالعانىن كورگەن جانە سول جولاۋشىلاردىڭ بىردە-بىرىندە مۇنشاما يت بولىپ پا ەدى!
ال اركتيكاداعى جيھانكەزدەردىڭ ءبىر شاناعا ون ءتورت يت جەكپەۋىنىڭ قيسىندى سەبەبى دە جوق ەمەس-تى: مۇنشاما ءيتتىڭ ازىعىن ءبىر شاناعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ءبىراق حەل مەن چارلز مۇنى بىلمەيتىن. ولار ءبارىن قاعاز بەتىنە قارىنداشپەن ەسەپتەدى: بالەنشە يت، ءيتتىڭ تۇگەنشە ازىعى، جولداسى وسىنشا كۇن، — بارلىعى... قارىنداش قاعاز بەتىندە ويقاستاپ ءجۇر، ال كۇيەۋىنىڭ يىعىنىڭ تۇسىنان قاراپ تۇرعان مەرسەدەس شىكىرەيە باس يزەدى — ءبارى دە قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى نارسەلەر.
كەلەسى كۇنى تاڭ اياعىندا بەك سكاگۋەيا كوشەسىمەن ۇزىن-سونار يت توبىن باستاپ بارا جاتتى. ءوزى دە، وزگە يتتەر دە ەشبىر سەرەك قيمىل تانىتا قويمادى. ولار جولعا شارشاپ، زورعا شىققان ەدى. بەك تۇزدى سۋ مەن دوۋسوننىڭ اراسىنداعى جولدى ءتورت مارتە ءوتىپ ۇلگەرگەن، ەندى ابدەن قالجىراپ، ءسىڭىرى شىققان ءوزىن وسىنشا اۋىر ساپارعا تاعى سالۋى ونى قاتتى ىزالاندىرعان. بۇل بۇعان دا، باسقا يتتەرگە دە ۇنامادى. جاڭا يتتەردە زارە جوق، ال ەسكى، كانىگىلەرى مىنا قوجايىندارعا مۇلدە سەنبەگەن.
بەك وسى ەكى ەركەك پەن ءبىر ايەلگە مۇلدە ءۇمىت ارتۋعا بولمايتىنىن ىشتەي الدەبىر تۇيسىك ارقىلى جاقسى ءتۇسىندى. قولدارىنان تۇك كەلمەيتىن بەلاردىڭ كۇندەر وتە كەلە ەشتەڭە ۇيرەنە المايتىنى ايقىندالىپ-اق قالعان. ءبارىن قالاي بولسا سولاي ىستەيدى، ءتارتىپ پەن ەرەجەنى ساقتامايدى. كەشتىڭ جارىمى و عىپ، بۇ عىپ شاتىر تىگۋگە، جارتى تاڭ جولعا جينالۋعا كەتەدى، ال شانانى ەشبىر ويسىز، قولاپايسىز تيەيتىندەرى سونشا، كۇنى بويى توقتاپ، جۇكتى قايتا-قايتا تۋىرلاۋعا تۋرا كەلەدى. ءقايسىبىر كۇندەرى ون ميل دە ءجۇرىپ ۇلگەرمەيدى، كەيدە ءتىپتى ورنىنان دا جىلجي الماي قالاتىن كەزدەرى بولادى. ادەتتە سولتۇستىكتەگى جولاۋشىلار: يتتەرگە قانشا ازىق قورىن الۋ كەرەك، ءبىر كۇندە ورتاشا قانشا جول ءجۇرۋ قاجەت دەگەن سياقتى نارسەلەردىڭ ءبارىن ەسەپتەپ الۋشى ەدى، ال بۇلاردا بۇنىڭ ءبىرى دە ەسكەرىلمەگەن-دى.
اۋەل باستان-اق حەل مەن چارلزگە جولدا يتتەرگە ازىقتىڭ جەتپەيتىنى بەلگىلى بولعان. ءبىراق وزدەرى بۇعان قاراماستان ولاردى شامادان تىس ارتىق تاماقتاندىرىپ، قىسىلشاڭ كۇندەردى قولدان اپاتتى جاقىنداتا تۇسكەندەرىن بىلگەن جوق. جول ءجۇرىپ ۇيرەنگەن باسقالار سياقتى اشقۇرساقتىق پەن ازعا قاناعاتتانىپ داعدىلانباعان جانا يتتەر سۇمدىق قوماعاي ەدى. ال جەرگىلىكتى يتتەردىڭ سىلبىر قوزعالۋىن ادەتتەگى قورەك مولشەرىنىڭ ازدىعىنان دەپ ويلاعان حەل ولارعا ازىقتى ەكى ەسە كوبەيتتى. ونىڭ ۇستىنە مەرسەدەس تە كوزدەرىنە جاس ءۇيىرىلىپ، داۋسى دىرىلدەي ءتۇسىپ، يتتەرگە تاماقتى كوبىرەك بەرۋدى وتىنەدى ودان. ال حەل كونبەگەن كەزدە يتتەردى وڭاشادا قاپتان ۇرلاعان بالىقپەن ءوزى جارىلقاپ تاستايدى. ءبىراق بەك پەن ونىڭ جولداستارى تاماقتان بۇرىن دەمالىسقا ءزارۋ ەدى. جانە ولاردى وزدەرى سۇيرەپ كەلە جاتقان جۇكتىڭ اۋىرلىعى دا قاتتى دىڭكەلەتكەن.
بۇل دا از ەكەن، ارتىنشا بۇعان اشتىق كەلىپ قوسىلدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى حەل جولدىڭ شيرەگىنە جەتپەي يت ازىعىنىڭ تەڭ جارتىسى جەلىنىپ قويعانىن، ال بۇل جاقتا ونى التىنعا دا ساتىپ الا المايتىندارىن جايىپ سالدى. ءسويتتى دە يتتەرگە كۇندىز بەرەتىن تاماق مولشەرىن بىردەن ازايتىپ، ەسەسىنە جىلدامىراق ءجۇرۋدى ۇيعاردى. اپكەسى مەن جەزدەسى وعان كەلىستى. ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپاعان: ويتكەنى جۇك شامادان تىس كوپ، ال ادامدار تاجىريبەسىز. يتتەرگە تاماقتى از بەرۋ تىم وڭاي بولعانمەن ولاردى تەز جۇرگىزۋ ءبارىبىر قولدارىنان كەلمەدى، سەبەبى قوجايىنداردىڭ سالبوك-سەلىگىنەن تاڭەرتەڭ جولعا كەش شىعادى، ءسويتىپ كوپ ۋاقىت بوسقا كەتەدى. ياكي بۇل ادامدار يتتەردى شيراتا المادى، ال وزدەرى جيناقتالۋدى بىلمەيدى.
العاشقى بولىپ داب قۇلاعان. ۇرلىعى ءۇشىن ىلعي قولعا ءتۇسىپ تاياق جەيتىن بەيباق ءبىر جاعىنان وتە ەڭبەكقور دا ەدى. شىعىپ كەتكەن جاۋىرىنى ورنىنا سالىنباي، جاعدايى بىرتە-بىرتە مۇشكىلدەي بەردى دە، اقىرى ونى حەل ۇلكەن كولتىمەن اتىپ تاستادى. سولتۇستىككە باسقا جاقتان اكەلىنگەن يتتەردى جەرگىلىكتى توبەتتەرمەن بىردەي قاراپ تاماقتان كوبىرەك قاعىپ جىبەرسە، اشتان ولەتىنىن مۇنداعىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. ال حەل سول ماردىمسىز تاماقتىڭ ءوزىن جارتىلاي قىسقارتىپ تاستاعاننان كەيىن بەكپەن بىرگە جەگىلگەن التى ءيتتىڭ ءبارى بىردەي اجال قۇشاتىنى انىق ەدى. الدىمەن نيۋفاۋندلەند، ونىڭ سوڭىن الا پوينتەردىڭ ۇشەۋى دە ءولىپ تىندى.
بۇل ۋاقىت ارالىعىندا الگى ءۇش جولاۋشى وڭتۇستىكتەرگە ءتان باياعى جۇمساقتىق پەن سىپايىلىقتان مۇلدە ايىرىلعان. اركتيكاداعى ساياحاتتىڭ ەندى كوڭىل شالقىتار وسەرى جوق. شىندىق وتە قاتال بولىپ شىقتى. مەرسەدەس يتتەردى اياپ جىلاۋدى قويدى — بۇدان بىلاي ول تەك ءوزىن عانا مۇسىركەپ ەگىلەتىن بولعان جانە بارلىق ۋاقىتى كۇيەۋىمەن، ىنىسىمەن ۇرىسۋعا كەتەتىن. شىندىعىندا، بۇلار بىر-بىرىمەن سالعىلاسۋدان ەشقاشان جالىققان دا ەمەس: قايسىسىنىڭ بولماسىن سىركەسى سۋ كوتەرمەي تۇرادى. ەرىك-جىگەر، اقىل، قايرات دەگەننىڭ بارىنەن بۇلار ايىرىلعان با دەيسىن. وسى ەكى ەركەك پەن جالعىز ايەل ۇلى سولتۇستىك سوقپاعىنىڭ جۇرتتى قاتال جاعدايلاردا مەيىرىمدىلىككە باۋلىپ، ەڭبەكتە شىنداي تۇسەتىن عاجايىپ قاسيەتىن بويلارىنا مۇلدە سىڭىرە المادى. بەكتىڭ جاڭا قوجايىندارىنا تيتتەي دە توزىمدىلىك بۇيىرماعان ەدى. سۋىقتان سۇمىرەيگەن ولاردىڭ اۋىرمايتىن جەرى دە جوق: بۇلشىق ەتتەرى دە، سۇيەكتەرى دە، ءتىپتى، جۇرەكتەرى دە سىزدايدى. ەسەسىنە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن بىر-بىرىنە تىلدەرىن بەزەپ، ۇرسىسادى دا جاتادى.
مەرسەدەستىڭ كوزى ءسال تايىپ كەتسە بولدى، ەندى چارلز بەن حەلدىڭ ءوزى ءوزارا تاجىكەلەسە كەتەدى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى جۇمىستىڭ قوماقتى بولىگىن وزدەرى اتقارىپ جۇرگەنىنە بەك سەنىمدى ەدى ءارى وسىنى ءسات سايىن ەسكە الىپ وتىرۋدان ءبىر جالىقپايدى. ال مەرسەدەس بولسا بىرەسە كۇيەۋىنىڭ، بىرەسە ءىنىسىنىڭ ءسوزىن سويلەيدى، — ءسويتىپ وتباسىنىڭ ۇشى-قيىرسىز داۋ-دامايى باستالادى. ماسەلەن، ءچارلزدىڭ نەمەسە حەل ەكەۋىنىڭ قايسىسى وتقا جاعاتىن بۇتا اكەلۋگە ءتيىس دەگەن تارتىس تۋادى دا، باس جوق، اياق جوق، وسىدان مىڭ ميل جەردە جاتقان بارلىق تۋعان-تۋىس، اكە-شەشە، نەمەرە باۋىر-قارىنداس، ءتىپتى، و دۇنيەدەگى ادامدار تۇگەل اۋىزعا ىلىگەدى. كەيدە ءتىپتى حەلدىڭ ناعاشى اعايى جازعان پەساسى وتىن شابۋ ماسەلەسىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىن وزدەرى دە بايقاماي قالادى. ارتىنشا بۇعان جاۋاپ رەتىندە ءچارلزدىڭ ساياسي سەنىمى قىستىرىلادى. جانە ءچارلزدىڭ اپايىنىڭ ۇزىن ءتىلى مەن يۋكونداعى وت جاعۋدىڭ قانداي بايلانىسى بار — بۇل وسى تاقىرىپقا وراي ءۇستىن-ۇستىن تۇسىنىك بەرەتىن، ءسويتىپ كۇيەۋىنىڭ وزگە دە تۋىستارىنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن قوپارا جونەلەتىن جالعىز مەرسەدەستىڭ وزىنە عانا ايان جايت ەدى. ايتكەنمەن، وت جاعىلمايدى، جاتار الدىنداعى تاماق دايارلانبايدى، يتتەر اش قالادى.
مەرسەدەستىڭ قىرجيىپ-تىرجيىپ، بولماسقا داۋىس كوتەرىپ، دولدانىپ شىعا كەلۋى كوبىندە ونىڭ تازا ايەلدىك مىنەزىنەن تۋىنداپ جاتادى. ول سۇلۋ ەدى، نازىك ەدى، وعان ەركەكتەر ءاردايىم سەرىلەرشە قىزمەت ەتەتىن. ال كۇيەۋى مەن ءىنىسىنىڭ وعان دەگەن قازىرگى قاتىناسىن ەشبىر سەرىلىك مىنەز دەپ اتاي المايسىڭ! مەرسەدەس ىلعي ءوزىنىڭ ايەلدىك دارمەنسىزدىگىنە جۇگىنىپ داعدىلانعان. بۇل چارلز بەن حەلگە ۇنامايدى. ءبىراق ول ءوز جىنىسىنىڭ باستى ارتىقشىلىعى دەپ سانايتىن ۇعىمىنىڭ ءبارىن قىزعىشتاي قورعاپ جانىنداعىلاردى جالىقتىرىپ بىتكەن. ول شارشاعان ەدى، ول ءوزىن سىرقاتپىن دەپ سەزىنگەن ەدى، سوندىقتان دا ەندى يتتەردى اياۋدى قويىپ، شاناعا شوقايىپ وتىرىپ الاتىن بولعان. الايدا وسىناۋ "ءالسىز دە نازىك" جاراتىلىستىڭ ءوزى عانا ءجۇز جيىرما فۋنت ەدى. ال السىرەگەن ءارى اش يتتەرگە بۇل دا اجەپتاۋىر جۇك ءبىرشاما سالماق بولاتىن. مەرسەدەس ءسويتىپ كۇنى بويى — يتتەر قالجىراپ، مۇرتتاي ۇشىپ قۇلاعانشا شانادان تۇسپەيدى. چارلز بەن حەل وعان: يتتەرگە ءسال جەڭىل بولسىن. سەن ءبىراز شاڭعىمەن ءجۇرشى دەپ وتىنەدى، جالىنادى، ءبىراق ونى تىڭداپ جاتقان مەرسەدەس جوق، الدىمەن ەكى ورنەكتى ساباپ-ساباپ الىپ، سوسىن قۇدايدى قارعاۋعا كىرىسەدى. ەركەكتەر اقىرى ونى شانادان ءتۇسىردى، ءبىراق ول سول بويدا-اق بۇدان بىلاي ءبىر ادىم دا جاياۋ جۇرمەيتىنىن ايتىپ، قىڭىر بالاشا جورتا اقساپ جولعا وتىرا كەتتى. ەركەكتەر ىلگەرى وزعان، ال اناۋ ورنىنان تابجىلمايدى. ءۇش ميل وتكەننەن كەيىن ولار قايتا ورالىپ، جۇكتىڭ ءبىر بولىگىن ءتۇسىرىپ، ايەلدى كۇشتەپ شاناعا قايتا وتىرعىزۋعا ءماجبۇر بولدى.
ءوز باستارىمەن الەك بولعان بۇل ۇشەۋى بىرتىندەپ يتتەردى ويلاۋدى ەستەن شىعارا باستاعان. حەل شىنىعۋدىڭ قاجەتتى نارسە ەكەنىن بىلەتىن، ءبىراق ول ءوزىنىڭ بۇل ءىلىمىن وزگەلەرگە قولدانۋعا بەيىم. باستاپقىدا اپكەسى مەن جەزدەسىنە جاساپ كورىپ ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن ونىسىن تاياق ارقىلى يتتەردىڭ بويىنا سىڭىرۋگە كۇش سالعان. بۇلار بەس ساۋساققا جەتكەن مەزگىلدە يتتەردىڭ ازىق قورى تۇگەسىلدى دە، الدەبىر كەميەك ءۇندىس كەمپىر حەلدىڭ بەلدىگىنە ۇزىن اڭشى پىشاعىمەن بىرگە ءسان بەرگەن كولتقا بىرنەشە قاداق قاتقان جىلقى تەرىسىن ايىرباستاۋعا كەلىستى. وسى ماڭايداعى ءبىر مالشىنىڭ بۇدان ءبىر جىل بۇرىن اشتان ولگەن اتىنىڭ تەرىسى ايتەۋىر از دا بولسا اس ورنىنا تالعاجاۋ ەتۋگە جارايتىن بىردەڭە ەدى. ءوزى قاڭىلتىرداي قاتىپ قالعان. يتتەر زورعا دەگەندە ءبىر كەسەگىن جۇتىپ، الدەن ۋاقىتتا اسقازاندارىنا بىردەمەنىڭ قاتتى باتىپ اۋىرتقانىن سەزىپ ەدى.
وسىنىڭ بارىنە شىداعان بەك الدەبىر اۋىر ءتۇس كورىپ جۇرگەندەي كۇشى جەتكەنشە شانانى تارتىپ، جەگىمنىڭ باسىندا يرەلەڭدەپ كەلە جاتادى. ال شاماسى بىتكەن مەزگىلدە قۇلاپ ءتۇسىپ، تاياقپەن نەمەسە بيشىكپەن ۇرىپ تۇرعىزعانشا جاتا بەرەدى. كەزىندە جىلت-جىلت ەتىپ، كورگەن كەزدى جاۋىن الاتىن قالىڭ ءجۇنى ەندى جالبا-جۇلبا بوپ، ءوڭى قاشىپ ابدەن بىتكەن. ءۇستى-باسى كىر-قوجالاق، حەلدىڭ تاياعى، وڭباي تيگەن جون ارقاسىنىڭ ءار جەرىنە قان قاتىپتى. بۇلشىق ەتتەرى ورىلگەن تالشىق جىپكە ۇقساپ، مۇلدە ازىپ-توزعان. بوجىراپ، قاتپارلانا سالبىراعان تەرىسىنىڭ استىنان ءاربىر سۇيەگى اربيىپ-اربيىپ كورىنەدى. مۇندايدا كەز كەلگەن جۇرەك جارىلىپ-اق كەتەر ەدى، ءبىراق بەكتىڭ جۇرەگى باياعىدا قىزىل سۆيتەرلى ادام ايتقانداي تەمىردەن جاراتىلعان عوي.
قالعان يتتەردىڭ جاعدايى دا بەكتەن اسىپ تۇرعان جوق. ولار دا قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ءجۇر. وزدەرى — بەكتى قوسقاندا جەتەۋ عانا. السىرەگەندەرى سونشالىقتى، بيشىك پەن تاياقتى سەزبەيتىن كۇيگە تۇسكەن. دالىرەك ايتقاندا بۇلار ەندى تاياق ۋىتىن سونشاما بۇلىڭعىر تۇيسىنەدى جانە اينالاداعىنىڭ ءبارىن بەينەبىر الىستان ەستىپ-بىلەتىندەي حالدە بولادى. ايالدامالاردا وزدەرىن اعىتىپ بولعانشا جول جيەگىنە ال-دارمەنسىز سۇلىق تۇسەدى: سوندايدا سوڭعى دەمدەرى ءبىتىپ، ءجان-تاسىلىم ەتكەن ەكەن دەپ قالاسىز. ال تاياق پەن بيشىكتىڭ سوققىسى جاۋىپ كەتكەن ساتتەردە سول تىرشىلىك وتى از-كەم ۇشقىنداعانداي بولادى دا، ازەر كوتەرىلىپ تاعى دا ءىلىپ جونەلەدى.
ءبىر كۇنى مەيىرىمدى ءبيلليدىڭ دە قۇلاپ ءتۇسىپ، تۇرا الماي قالعان كەزى جەتتى. ەندى حەلدىڭ تاپانشاسى دا جوق ەدى، سوندىقتان ول ءبيلليدى بالتامەن باستان ءبىر ۇرىپ جايراتا سالدى دا، ۇستىندەگى ابزەلىن شەشىپ الىپ، ءوزىن جول شەتىنە سۇيرەتىپ تاستادى. بەك مۇنىڭ ءبارىن بايقادى، وزگە يتتەر دە كوردى جانە ءبارى دە كوپ ۇزاماي-اق بۇل جاعدايدى وزدەرىنىڭ دە باستان كەشەتىنىن ءتۇسىندى. كەلەسى كۇنى كۋنا جان تاپسىردى، ەندى بۇلاردىڭ بەسەۋى عانا قالعان ەدى. ولار: ساۋ تامتىعى قالماي دىڭكەلەپ، ءتىپتى، ىرىلداۋعا جاراماي قالعان دجو، بارلىق قۋلىق-سۇمدىعىنان ايىرىلعان اقساق، مۇگەدەك پايك، سىڭار كوزدى سوللەكس، ءدال وسى قىستاعىداي ەشقاشان ۇزاق جولعا شىعىپ كورمەگەن ءارى ءبارىنىڭ ىشىندەگى تاجىريبەسىز بولعاندىقتان تاياقتى دا ءجيى جەگەن، سويتە تۇرا شانا تارتۋعا كۇش-قايراتىنىڭ جەتپەگەنى ءۇشىن ءوزىن-وزى جەر ەتىپ كەلە جاتقان تيك جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوسەمنىڭ ورنىن بوساتپاعان، ءبىراق ءتارتىپتى ساقتاۋعا دارمەنسىز، ءارى وعان بالەندەي ۇمتىلا دا قويمايتىن بەك. ول السىزدىكتەن سوقىر يتتەي زورعا ىلبىگەنمەن اياقتارى ابدەن داعدىلانعاندىقتان دا، تۇمان اراسىنان جولدى جازباي تانىپ، سۇرلەۋدەن تيتتەي دە اۋىتقىپ كورگەن ەمەس.
كوگىلدىر كوكتەم دە جەتكەن ەدى، الايدا سونى ادامدار دا، يتتەر دە اڭداماي قالدى. ءار تاڭدا كۇن ەرتە كوتەرىلىپ، كەش ەڭكەيەدى. تاڭ ءۇشتىڭ كەزىندە-اق اپپاق بولىپ اتادى، ال ىمىرت كەشكى توعىزدا ءبىر-اق جابىلادى. ءسويتىپ ساسكە اۋعانشا كوزدى قارىقتىرىپ كۇن شاقىرايىپ تۇرادى. قىستىڭ مۇلگىگەن ۇنسىزدىگى تۇلەگەن ءومىردىڭ كوكتەمگى دۇبىرىمەن الماستى. ءدۇر سىلكىنە شاتتانعان بۇكىل دۇنيە جايناپ سالا بەردى؛ ۇزاق ايازدى ايلاردا جانسىزدانا سىرەسىپ قالعان نارسەنىڭ ءبارى قايتا ءتىرىلىپ، قوزعالىسقا تۇسكەن. قاراعايلاردىڭ شايىرى ءمولت-مولت ەتىپ كوزگە ۇرادى. تال-شىلىك پەن كوك تەرەك بۇرشىك جاردى. بۇتا بىتكەن جاسىل ماۋىتىعا ورانعان. تۇندە قارا شەگىرتكە شىرىلداپ، كۇندىز جەر بەتىندەگى جاندىك اتاۋلىنىڭ ءبارى كۇنگە قىزدىرىنىپ، ۇيمە-جۇيمە تىرشىلىگىنە كىرىسەدى. ورمان ىشىندە قۇرلار ءوزارا ءۇن قاتىسىپ، توقىلداقتار اعاشتى توقىلداتىپ، اق تيىندەر ەسكەك قاعىسىپ، ءانشى قۇستار قۇيقىلجىتا سايرايدى؛ ال سوناۋ كوك زەڭگىرىندە قاناتتارىن كيلە جايىپ وڭتۇستىكتەن قايتقان جابايى قازدار قاڭقىلدايدى.
ءاربىر توبەشىكتەن سۋ جۇگىرىپ، اۋادا كوزگە كورىنبەگەن بۇلاقتاردىڭ اۋەنى قۇيقىلجيدى. اينالا توڭىرەك ءجىپسىپ، كوكتەمگى سامالمەن تەربەلە شۋلاپ، تىرشىلىككە اسىعادى. يۋكون كەۋدەسىن قىسقان مۇز قۇرساۋدى سەرپىپ تاستاۋعا ۇمتىلادى. ول توڭدى تومەننەن بۇزسا، ۇستىدەن كۇن شۋاعى قىزدىرىپ تۇر. جىلعا پايدا بولىپ، مۇز جارىعى بىرتە-بىرتە كەڭەيە ءتۇسىپ، جۇقارعان قاتقاق سەتىنەپ، سۋعا اينالىپ جاتىر. ال كوكتەمنىڭ وسىناۋ بارلىق ءسان-سالتاناتى اراسىندا، ويانعان تىرشىلىكتىڭ ءدۇبىرى مەن كوز قارىقتىرعان كۇن مەن ەركەلەي جەلپىگەن سامال اياسىندا يتتەردىڭ سوڭىنداعى ەكى ەركەك پەن ءبىر ايەل اجالدارىنا بەتتەگەندەي ميمىرت سەندەلىپ بارادى.
يتتەر ءسات سايىن سۇرىنەدى، شانادان تۇسپەگەن مەرسەدەس جىلاۋدان تىنبايدى، اشىنعان حەل كىجىنە بوقتانادى، چارلزدىڭ جاساۋراعان كوزىنە مۇڭ ۇيالاپتى.
بۇلار وسىلايشا اق وزەننىڭ جاعاسىنداعى دجون تورنتوننىڭ تۇراعىنا دا كەلىپ جەتكەن ەدى. شانالار توقتاعان بويدا يتتەر جان ءتاسىلىم ەتكەندەي سۇلاپ-سۇلاپ تۇسىسكەن. مەرسەدەس كوز جاسىن ءسۇرتىپ دجون تورنتونعا قارايدى. چارلز دامىلداۋ ءۇشىن بورەنەگە تىزە بۇكتى. ول وتە باياۋ، ارەڭ وتىرعان ەدى — تۇلا بويى يكەمگە كەلمەي سىرەسىپ قالىپتى.
ءسوزدى حەل باستاعان. دجون تورنتون قايىڭ كەسپەگىنەن بالتاعا ساپ جاساپ جاتقان-دى. اڭگىمەگە جۇمىسىن ىستەپ وتىرىپ-اق قۇلاق تۇرگەن ول جانىنداعىلارعا اندا-ساندا عانا كۇڭك ەتىپ ءتىل قاتادى نەمەسە وزىنەن بىردەي قولقا سالىپ سۇراعان كەزدە عانا قىسقاشا كەڭەس بەرەدى: ول مۇنداي ادامداردىڭ تۇرىمەن تانىس-تىن ءھام ايتقان اقىلىنىڭ ورىندالمايتىنىن جاقسى بىلەتىن.
— اندا، جوعارىداعىلار دا بىزگە جول سەنىمسىز، سوندىقتان ءارى قاراي جۇرمەي-اق قويىڭدار دەگەندى ايتقان، — دەدى حەل تورنتوننىڭ ءقازىر مۇز ۇستىمەن ءجۇرۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن ەسكەرتكەن ساقتىعىنا جاۋاپ رەتىندە. — اق وزەنگە جەتە دە المايسىڭدار دەپ قارعانعان ەدى. مىنە، جەتتىك قوي!
سوڭعى ءسوزى كەكەسىنمەن، اششى مىسقىلمەن ايتىلعان.
— وندا سەندەرگە دۇرىس بەرگەن ەكەن كەڭەستى، — دەدى دجون تورنتون. — مۇز سالدەن كەيىن-اق ءجۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. ءدال ءقازىر وزەننەن وتۋگە ەسالاڭ بىرەۋلەر عانا تاۋەكەل ەتەتىن شىعار. ادەتتە اقىماقتاردىڭ جولى بولعىش كەلەدى. ءبىراق سەندەرگە تۋراسىن ايتايىن: مەن باسىمدى قاتەرگە تىكپەس ەدىم جانە الياسكانىڭ بارلىق التىنىن بەرسە دە مىنا مۇزدىڭ بەتىنە شىقپاس ەدىم.
— ەندى، ارينە، ءسىز اقىماق ەمەسسىز عوي، — دەدى حەل. — ال ءبىز ءبارىبىر دوۋسونعا قاراي تارتا بەرەمىز.
ول بيشىگىن سەرمەپ قالدى.
— تۇر، بەك! كانە! تۇر دەدىك قوي ساعان! ءتۇس العا!
تورنتون تومەن قاراعان كۇيى سازارىپ وتىر. ول بىلەتىن ەدى: ەسالاڭدى ەسالاڭدىقتان ساقتاندىرۋدان پايدا جوق. ءارى اقىر اياعىندا ەكى-ۇش اقىماق ازايا تۇسسە دۇنيە بۇلىنە قالمايدى.
ايتكەنمەن، يتتەر اقىرعانعا دا قاراماستان، تۇرمادى. ولار تاياقتاماسا ورىندارىنان كوتەرىلمەيتىن حالگە باياعىدا جەتكەن. انا تۇستان ءبىر، مىنا تۇستان ءبىر ويناق سالعان بيشىك ءوزىنىڭ قاتىگەز ىسىنە كىرىسكسەن. دجون تورنتون تىستەندى. ءبىرىنشى بولىپ زورعا دەگەندە سوللەكس تۇردى. ودان سوڭ تيك، تيكتەن كەيىن اۋىرسىنا قىڭسىلاپ دجو كوتەرىلدى. پايك تە قاتتى ازاپتانىپ تۇرۋعا ارەكەتتەنگەن. الدىڭعى اياقتارىنا تۇرعان ول ءبىر قۇلاپ، ەكى قۇلاپ بارىپ، ءۇشىنشى مارتە دەگەندە اقىرى تۇرەگەلدى. بەك بولسا، تىپتەن، تالپىنعان دا جوق-تى. قۇلاعان جەرىندە قىبىر ەتپەستەن جاتىر. ول دەنەسىنە بيشىك سوققىسى جاۋىپ بەرگەندە قىڭسىلاعان دا، قارسىلاسقان دا جوق. تورنتون الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي بىرنەشە رەت وقتالدى دا ۇندەمەدى. كوزىنە جاس تولىپ كەتىپتى. حەل بەكتى ساباۋىن توقتاتپادى. ورنىنان تۇرىپ كەتكەن تورنتون كۇمىلجىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى.
بەك العاش رەت باعىنۋدان باس تارتقان ەدى، ءبىراق وسىنىڭ ءوزى-اق حەلدىڭ زىعىردانىن قايناتۋعا جەتىپ جاتقان. ول بيشىكتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، سويىلعا جارماستى. الايدا الدىڭعىدان اۋىر، جاڭا سوققىلار دا بەكتى تۇرعىزا المادى. باسقا يتتەر سياقتى مۇنىڭ دا اۋپىرىمدەپ كوتەرىلۋىنە بولار ەدى، ايتكەنمەن الگىلەردەن ايىرماشىلىعى — بۇل سانالى تۇردە تۇرمادى. ول تايانىپ كەلە جاتقان اجالدى بۇلدىراتا بولجاعان. شانانى جاعاعا تارتا باستاعان مەزگىلدە-اق پايدا بولعان ونداي تۇيسىك بەكتىڭ ساناسىندا ءالى ءجۇر ەدى. ول كۇنى بويى تابانىنىڭ استىنان جۇپ-جۇقا، ءالسىز مۇزدى سەزىنىپ، ءقازىر قوجايىنى قايتا قۋعالى تۇرعان توڭىرەككە تاقالا تۇسكەن اپاتتى تۇيسىنگەندەي بولاتىن. سول سەبەپتەن دە تۇرعىسى كەلمەگەن. ءوزىنىڭ ابدەن قاجىپ بىتكەنى سونشالىقتى، ەتىنە تيگەن سوققىنى دا سەزىنبەگەن. تاياق ۇستى-ۇستىنە جاۋعان سايىن ونىڭ سوڭعى دەمى دە بىرتىندەپ تۇگەسىلە تۇسكەندەي-تىن. بەك ءولىپ بارا جاتتى. ونە بويىنىڭ ءبىر ءتۇرلى جانسىزدانىپ قالعانىن اڭداعان. اۋىرعاندى سەزىنۋدەن قالعان ول ءوزىن ۇرىپ جاتقانىن بۇلىڭعىر عانا تۇيسىنەدى، تانىنە تيگەن سويىل سوققىسىن دا اۋلاقتان ەستىگەندەي بولادى. ءبىراق سول دەنە وزىنىكى ەمەس سياقتى، وسىنىڭ ءبارى الدەبىر الىستا ءوتىپ جاتقانداي.
وسى ساتتە مۇلدە كۇتپەگەن جەردەن دجون تورنتون الدەبىر حايۋاننىڭ ۇنىنە ۇقساس شىققان تۇسىنىكسىز ايقايمەن سويىل ۇستاعان ادامعا تاپ بەردى. حەل كەسكەن اعاشتىڭ استىندا قالعانداي بولىپ مۇرتتاي ءتۇستى. مەرسەدەس شىڭعىرىپ جىبەرگەن. چارلز وسىناۋ كورىنىسكە باياعى مۇڭ ۇيىعان جانارمەن قاراعان. ءبىراق تۇرعان جوق، ويتكەنى دەنەسى ءزىل باتپان بولىپ سىرەسىپ قالىپتى.
دجون تورنتون ءوز-وزىن زورعا ۇستاپ بەكتىڭ ۇستىنەن ءتونىپ تۇر. بويىن بيلەگەن اشۋ-ىزادان سويلەي الار ەمەس.
— ەگەر مىناۋ ءيتتى تاعى ءبىر رەت ۇراتىن بولساڭ، مەن سەنى ولتىرەمىن! — دەدى ول اقىر اياعىندا ەنتىگىپ.
— يت مەنىكى، — دەپ قارسىلاستى ورنىنان كوتەرىلىپ، اۋزىنىڭ قانىن ءسۇرتىپ تۇرعان حەل. — كانە جوعال، ايتپەسە ورنىڭدا جايراتامىن سەنى. ءبىز دوۋسونعا كەتەمىز!
ءبىراق بەك پەن الگىنىڭ اراسىندا تۇرىپ العان تورنتوننىڭ جوعالاتىن ءتۇرى مۇلدە بايقالمادى. حەل بەلبەۋىنەن ءوزىنىڭ ۇزىن اڭشى پىشاعىن جۇلىپ العان. مەرسەدەس بىرەسە شىڭعىرىپ، بىرەسە جىلاپ، بىرەسە كۇلەدى، قىسقاسى، ابدەن ەكىلەنىپ العان. تورنتون حەلدى بالتانىڭ سابىمەن قولدان قاعىپ جىبەرىپ پىشاعىن ۇشىرىپ ءتۇسىردى. جەردەن پىشاقتى كوتەرۋگە ۇمتىلعان حەلدىڭ قولىنا ەكىنشى مارتە سوققى ءتيدى. ودان سوڭ تورنتون ەڭكەيىپ، پىشاقتى ءوزى الدى دا، بەكتىڭ جەتەك ءجىبىن قيىپ جىبەردى.
حەلدىڭ بارلىق جىنى بۋ بولىپ ۇشىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ قولىنا، انىعىندا، يىعىنا سۇلاي كەتكەن اپكەسىمەن اۋرە بولۋعا تۋرا كەلگەن، جانە بەكتىڭ ەندى قاجەتى جوق — ءبارىبىر ولگەلى جاتىر، شانا تارتا المايدى دەپ ۇيعارعان ەدى.
ارادا الدەنەشە مينۋت وتكەندە شانالار جاعادان مۇزعا قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ۇزاپ بارا جاتقان كولىكتىڭ ءدۇبىرىن ەستىگەن بەك باسىن كوتەرگەن. جەگىمنىڭ باسىنداعى مۇنىڭ ورنىندا پايك ورنالاسقان، سوللەكس — ورتادا، ال ولاردىڭ اراسىنا دجو مەن تيك جەگىلىپتى. ءبارى دە اقساپ، سۇرىنشەكتەپ بارادى. شاناداعى جۇكتىڭ ۇستىنە مەرسەدەس جايعاسىپتى، حەل الدىدا، جەتەك سىرىقتىڭ تۇبىندە بارا جاتىر. ارتتان ءىلبىپ چارلز ىلەسىپتى.
بەك ولاردىڭ سوڭدارىنان قاراي قالىپتى، ال مۇنىڭ جانىنا تىزەرلەي وتىرا كەتكەن تورنتون ءوزىنىڭ قارۋلى قولدارىمەن مۇنىڭ الدەبىر سۇيەگى سىنعاننان امان با دەپ ايالاي سيپالاپ، تەكسەرۋگە كىرىسكەن. ول تەك ءيتتىڭ وڭباي تاياق جەگەنىن جانە سونشالىقتى ازعانىنا كوز جەتكىزدى. بۇل كەزدە شانالار شيرەك ميلدەي الىستاپ كەتكەن ەدى. ادام مەن يت مۇز بەتىمەن قىبىرلاپ بارا جاتقان سولار جاققا كوز تىككەن. كەنەت بۇلاردىڭ كوز الدىندا شانانىڭ ارتقى جاعى شۇڭقىرعا باتقانداي شوڭقيا كەتتى دە، حەل جارماسقان سىرىقتىڭ باسى كوككە كوتەرىلدى. مەرسەدەستىڭ زار قاققان ءۇنى ەستىلگەن. بۇدان سوڭ بەك پەن تورنتون ءچارلزدىڭ كەيىن بۇرىلىپ، جاعاعا قاراي جانتالاسا ۇمتىلعانىن كوردى. ءبىراق سول ساتتە ولاردىڭ اياعى استىنداعى مۇز اۋماعى تۇگەلدەي وپىرىلدى دا، ادامدار دا، يتتەر دە سۋعا كەتتى. الگى ورىندا وراسان جىلعا پايدا بولعان. مۇز بەتىندەگى جول قاۋساپ قالدى.
دجون تورنتون مەن بەك ءبىر-بىرىنىڭ كوزدەرىنە قاراعان.
— ءاي، بايعۇسىم-اي! — دەدى دجون تورنتون. بەك ونىڭ قولىنان جالاپ الدى.
ادامعا دەگەن ماحاببات
جەلتوقسان ايىندا دجون تورنتون اياعىن ءۇسىتىپ العاندا جولداستارى ونى تۇراققا جاقسىلاپ جايعاستىرىپ، وڭالعانشا سوندا قالدىردى دا، وزدەرى وزەننىڭ جوعارى جاعىنا اعاش دايارلاۋعا كەتكەن ونى دوۋسون ارقىلى اعىزدى. تورنتون بەكتى قۇتقارىپ قالعان كەزىندە ازداپ اقساپ ءجۇر ەدى دە، كۇن جىلىنا كەلە ابدەن ايىعىپ كەتتى. ال بەك كوكتەمنىڭ ۇزاق كۇندەرىندە جاعادا جاتىپ وزەننىڭ اعىسىنا سامارقاۋ قاراپ قويىپ، قۇستار ءانىن، كوكتەم ءدۇبىرىن تىڭداۋمەن بولدى، ءسويتىپ بىرتىندەپ كۇش الا باستاعان.
ءۇش مىڭ ميل وتكەن جان يەسىنە دەمالىس تا ءتاتتى-اق. جانە، راسىن ايتقاندا، جاراسى جازىلىپ، سىڭىرلەرى قاتايىپ، سۇيەكتەرى قايتادان ەت الا باستاعان سايىن بەك جالقاۋلانعان ۇستىنە جالقاۋلانا بەردى. دەگەنمەن، مۇندا بەك قانا ەمەس، تورنتوننىڭ ءوزى دە. سكيت پەن نيگ تە، ءبارى دوۋسونعا باراتىن سالدى كۇتىپ، تۇك ىستەمەي بوس جاتقان. يرلاندىق سەتتەر تۇقىمداس كىشكەنە عانا يت سكيت شالاجانسار بەكپەن تەز دوستاسىپ كەتتى دە، بۇل ونىڭ مەيىرىمى مەن قامقورلىعىنان باس تارتا الماي قالعان. وزگە دە كەيبىر يتتەردىكى سەكىلدى سكيتتىڭ دە جارالار مەن كەسەلدەردى ەمدەپ جازاتىن ەرەكشە قاسيەتى بار ەدى. بۇل دا مىسىقتىڭ ماۋلەنىن جالايتىنى سەكىلدى بەكتىڭ جاراسىن جالاۋعا كىرىسكەن. ول ءاربىر تاڭدا بەك تاماقتانىپ بولعانشا كۇتىپ جاتادى دا، ءوزىنىڭ ەرىكتى تۇردەگى مىندەتىن اتقارۋعا كىرىسەدى، ءسويتىپ اقىر اياعىندا ونى تورنتوننىڭ كۇتكەنىندەي كۇتۋدى ءوز موينىنا ىقىلاستانا العان. ءيىسشىل يت تۇقىمى مەن شوتلاند تازىسىنىڭ بۋدانىنان شىققان نيگ تە دوس پەيىلدى ەكەن. دەگەنمەن، كوزدەرى جايناپ تۇراتىن اسا مەيىربان بۇل ءداۋ قارا توبەت ۇستامدىراق ەدى.
بەكتى تاڭىرقاتقانى، وسى يتتەر بۇدان قوجايىندى دا ەشبىر قىزعانعان جوق، وزىنە ءىشتارلىق تا جاساعان ەمەس. ءتارىزى، بۇلارعا دجون تورنتوننىڭ قايىرىمدىلىعى مەن كەڭ پەيىلدىلىگى دارىعان سياقتى. ولار بەك وڭالعان كەزدە مۇنى كەيدە تورنتوننىڭ ءوزى دە شىداماي وسىلا كەتەتىن كوڭىلدى ويىندارىنا تارتا تۇسكەن.
وسىلايشا ابدەن تىڭايىپ العانىن ءوزى دە اڭداماي قالعان بەك جاڭا ءومىردى باستاعان ەدى. ول العاش رەت سۇيىسپەنشىلىكتى، ناعىز ادال ماحابباتتى سەزىنگەن بولاتىن. سۋديا ميللەردىڭ ۇيىندە، كۇن شۋاقتى سانتا-كلارا القابىندا ەشكىمدى دە ءدال وسىنشالىقتى ءسۇيىپ كورمەپتى. اڭعا شىعىپ، الىس سەرۋەندەرگە بىرگە باراتىن سۋديانىڭ ۇلدارىنا جولداستىقپەن، ونىڭ كىشكەنە نەمەرەلەرىنە بيىك تاكاپپارلىقپەن، ال سۋديانىڭ وزىنە اسقاق ورلىگىن جوعالتپاي دوستىق نيەتپەن عانا قاراعان ەكەن. مۇنىڭ جان تۇكپىرىندەگى البىرت ماحابباتتى، شەكسىز دە، ەسسىز سۇيىسپەنشىلىكتى وياتۋ تەك دجون تورنتوننىڭ قولىنان كەلىپتى.
تورنتون مۇنىڭ جانىن ساقتاپ قالدى — وسىنىڭ ءوزى-اق تالاي جايتتى اڭعارتسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بۇل ادام تاماشا قوجايىن ەدى. وزگە جۇرت يتتەرىن مىندەتى رەتىندە جانە وزدەرىنە پايدالى بولعاندىقتان كۇتەدى. ال تورنتون بۇلارعا اكەنىڭ بالالارىن ماپەلەگەنىندەي ەشبىر ەسەپ-قيساپسىز قارايدى — ونىڭ جاراتىلىسى سونداي. بۇعان قوسا ءيتتى سەرگىتەتىن قاناتتى سوزبەن قۋانتىپ قويۋدى دا ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس، سولارمەن ۇزاق سويلەسۋدى ۇناتادى (ونى ءوزى "مىلجۋ" دەپ اتايدى)، ءارى وسى اڭگىمەلەرى الگىلەردەن گورى كوبىنەسە ءوزىن راقاتتاندىرار ەدى. تورنتوننىڭ بەكتى قوس قولداپ باستان ۇستاپ، ماڭدايىنا ماڭدايىن تىرەسىپ الىپ، ءيتتى ولاي-بۇلاي جۇلقىلاي وتىرىپ ءتۇرلى بوقاۋىز اتاۋلارمەن سىمىرتەتىن ادەتى بار - ونى بەك ەركەلەتۋ دەپ ۇعادى. بەك ءۇشىن وسىناۋ بوقتاۋ ارقىلى جاسالاتىن دورەكىلەۋ مەيىرىمنەن ارتىق قۋانىش تا جوق، قوجايىنى ءوزىن وسىلايشا سىلكىلەگەن كەزدە شاتتىقتان جۇرەگى اۋزىنا تىعىلادى. اقىر سوڭىندا تورنتون بوساتقان مەزگىلدە اتىپ تۇرىپ ارانىن قۋانا اشادى، - سول ساتتە ونىڭ تۇرىنەن كومەيىنە ءوزى ايتىپ جەتكىزە المايتىن شاتتىق سەزىمنىڭ تىعىلىپ تۇرعانىن اڭدار ەدىڭىز. ال دجون تورنتون ورنىندا سىلەيىپ قالعان الگىگە قۇرمەتپەن قاراپ: "و، جاساعان! مىناۋ يت - ادام. تەك سويلەي المايدى!" دەپ تامساندى.
بەك تە ءوز سۇيىسپەنشىلىگىن يەسىن جارالاپ تاستايتىنداي تۇرپايى تاسىلدەرمەن ءبىلدىردى. ول، ماسەلەن، تورنتوندى قولدان تىستەي الىپ شايناپ جىبەرەردەي قاتتى قىساتىنى سونشا، تەرىگە تۇسكەن ازۋىنىڭ تاڭباسى كوپكە دەيىن كەتپەيدى. ايتكەنمەن، قوجايىن وسىناۋ جالعان قاتىگەزدىكتىڭ تەك ەركەلىك ەكەنىن تۇسىنەدى، ءدال سول سياقتى بەك تە بوقاۋىز اتاۋلاردىڭ وزىنە دەگەن شەكسىز مەيىرىم بەلگىسى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن.
بەكتىڭ ماحابباتى كوبىنەسە ءۇنسىز ءسۇيۋ تۇرىندە كورىنەدى. تورنتون ءوزىن سيپاعاندا نەمەسە مۇنىمەن سويلەسكەندە شاتتىقتان ەسى شىققانىمەن مۇنداي مەيىرىم بەلگىلەرىنە تىلەنگەن دە ەمەس. سكيت كەرىسىنشە تورنتوننىڭ قولىنىڭ استىنا تۇمسىعىن سۇعىپ، ءوزىن سيپاعانشا تاناۋىن تىرەپ تۇرىپ السا نەمەسە قوجايىنعا سۇيكەنەتىن ادەتى بار نيگۋ ءداۋ باسىن ونىڭ تىزەسىنە قويسا، بەك تەك الىستان جاقسى كورۋمەن قاناعاتتانادى. ول تورنتوندى قۇددى زەرتتەگەندەي، جۇزىنە تىكتەنە قاراپ، ونىڭ اياعىنىڭ استىندا ساعاتتاپ تا جاتا الادى. ول قوجايىنىنىڭ جۇزىندەگى ءاربىر وزگەرىستى، قالت ەتكەن ءاربىر كوڭىل كۇيى تابىن ءجىتى باقىلايدى. ال كەيدە ونىڭ قيمىلىن سىرتتاۋ تۇستان باقىلاپ، يەسىنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن نەمەسە ارتقى جاعىنان قاراپ جاتادى. ادام مەن ءيتتىڭ اراسىندا وسىنداي ءجىتى جاقىندىق ورناپ، مۇندايدا بەكتىڭ كوزقاراسىن ءبىرىنشى بولىپ اڭدايتىن تورنتون باسىن بۇرىپ، وعان ءۇن-تۇنسىز قاراپ قالادى. ءسويتىپ ءبىر-بىرىنىڭ كوزدەرىندەگى جارقىلداعان سەزىمدى وقيدى.
بەك تورنتون ءوزىن قۇتقارعاننان كەيىن ول ەداۋىر كورىنبەي كەتسە قاتتى الاڭدايتىن ادەت تاپقان تورنتون شاتىردان شىققان ساتتەن باستاپ قايتا ورالعانشا توبست ونىڭ ىزىنەن قالمايتىن ەدى. مۇندا، سىبىردە بەكتىڭ يەلەرى بىرنەشە مارتە الماسقاننان كەيىن تۇراقتى قوجايىندار بولمايدى ەكەن دەپ ۇيعارعان بۇل باياعى پەررو مەن فرانسۋانىڭ، كەيىنىرەك، شوتلاندتىقتىڭ كەتىپ قالعانىنداي تورنتون دا جوعالىپ كەتە مە دەپ قورقاتىن. وسى ۇرەي، ءتىپتى، تۇسىندە دە قىر سوڭىنان قالماي، ءجيى ويانىپ كەتەتىن بەك تۇنگى سۋىققا دا قاراماستان باسپاسىنان شىعىپ شاتىرعا بارىپ، كىرەبەرىستە قوجايىننىڭ دەمىنە ۇزاق قۇلاق تۇرەتىن ەدى.
الايدا، دجون تورنتونعا عاجايىپ سۇيىسپەنشىلىگى بەكتى جۇمسارتا ءتۇسىپ، وركەنيەتتى ىقپالىن تيگىزۋگە ءتيىستى بولعانىمەن، بويىنداعى ءسىبىر وياتقان جابايى بابالارىنا دەگەن قۇشتارلىعى باسەڭسىگەن جوق. ءۇي جاعدايىندا وسكەن بۇعان يەسىنە ادالدىق قاسيەتى ءتان ەدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە بويىندا تاعى حايۋانداردىڭ قاتىگەزدىگى مەن زۇلىمدىعى بۇعىپ جاتاتىن. بۇل ەندى كۇن ساۋلەتتى وڭتۇستىكتىڭ جىلدار بويى قولعا ۇيرەنگەن يت بۋىندارىنىڭ ۇرپاعى ەمەس-تى، جوق، بۇل جابايى ورماننان دجون تورنتوننىڭ الاۋىنا كەلگەن العاشقى قاۋىمدىق اڭ بولاتىن. وسىناۋ كىسىگە دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگى بەككە ودان ازىق ۇرلاۋعا مۇرسات بەرمەيتىن، ءبىراق بۇل ونى كەز كەلگەن باسقا ادامداردان، ءاربىر وزگە ستاننان ۇيالماستان-اق جىمقىرا سالادى جانە ول ءىستى ءوزىنىڭ ايۋاندىق ايلاكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جىمىن بىلدىرمەستەن اتقارادى.
تۇمسىعى مەن دەنەسىندە كوپتەگەن يت ازۋلارىنىڭ ءىزى قالعان ول كەيىنگى ايقاستاردا دا سول باياعى كارلىلىگىنەن تايماي، ءقازىر بۇرىنعىعا قاراعاندا تىپتەن اككىلەنە تۇسكەن. سكيت پەن نيگ بەيبىتشىلىك سۇيگىش، مەيىرىمدى يتتەر بولاتىن، بۇل ولارمەن تالاسقان جوق، - ونىڭ ۇستىنە بۇلار دجون تورنتوننىڭ يتتەرى عوي. ال ەگەر مۇندا بوتەن ءبىر يت كەلە قالسا، ول تۇقىمى مەن كۇش-قۋات دەڭگەيىنە قاراماستان بىردەن بەكتىڭ باسىمدىعىن مويىنداۋى ءتيىس، ايتپەسە وعان قاتەرلى دۇشپانمەن جان بەرىپ، جان الىساتىن قاندى شايقاسقا تۇسۋگە تۋرا كەلەدى. ال بەكتىڭ ايامايتىنى انىق. سويىل مەن اۋىزدىڭ زاڭدىلىعىن جاقسى يگەرىپ العان ول ەشكىمگە ەشقاشان دا ەسە جىبەرىپ كورگەن ەمەس.
مۇنى شپيستەن، ازۋىن پوليسيالىق جانە پوشتا تاسيتىن يتتەردەن ۇيرەنگەن. ول تەڭ ورتا دەگەننىڭ بولمايتىنىن بىلگەن - نە سەن ۇتاسىڭ، نە سەنى جەڭەدى، ال جاۋدى اياۋ - السىزدىكتىڭ بەلگىسى. جابايى جاراتىلىس يەلەرى مەيىرىم دەگەندى مويىندامايدى. ونى قورقاقتىق دەپ قابىلدايدى. اياۋشىلىقتىڭ ارتىندا اجال تۇرادى. ءولتىر، ايتپەسە ءوزىڭ ولەسىڭ، جە نەمەسە سەنى جالمايدى - تاعى ءداۋىردىڭ قاعيداسى وسىنداي. زامانا تەرەڭىنەن وزىنە دەيىن جەتكەن وسى زاڭدىلىققا بەك تە باعىندى.
ول ءوزى ءومىر سۇرگەن مەزگىلدەن، اينالادا ءوتىپ جاتقان كەزەڭنەن ەرەسەك ەدى. مۇنىڭ بويىندا وتكەن شاق پەن وسى ءداۋىر ماڭگىلىكتىڭ الاپات ىرعاعىنشا ميداي استاسىپ، ەسكى كەزەڭ مەن جاڭا زاماننىڭ ءۇنى الما-كەزەك اۋىسىپ جاتتى، بۇل تاسۋ مەن باسىلۋ سەكىلدى نەمەسە جىل ماۋسىمىنىڭ الماسقانىنداي ەرەكشە قۇبىلىس بولاتىن. دجون تورنتوننىڭ الاۋىنىڭ قاسىندا تۇگى سابالاق، اق ازۋلى، كەۋدەسى تالىستاي توبەت وتىردى. ءبىراق ونىڭ سىرتىندا جارتىلاي قولعا ۇيرەنگەن، جارتىلاي جابايى وزگە يتتەردىڭ كوزگە كورىنبەيتىن كولەڭكەسى قاپتاپ تۇرار ەدى. ولار ءسات سايىن وزدەرىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتىپ، مۇنىمەن وي ساباقتاسىپ، بۇل جەگەن ەتتى جەپ، ىشكەن سۋىن ءىشىپ، ەستىگەن نارسەسىن قوسا ەستىپ، بۇعان جابايى ورمان ءومىرى ءدۇبىرىنىڭ سىرىن ۇقتىرۋمەن بولادى. ولار مۇنىڭ بويىنا وزدەرىنىڭ كوڭىل كۇيلەرى مەن قۋاتتارىن ءسىڭىرىپ، ىس-ارەكەتىنە كەڭەس بەرىپ، قاسىندا جاتىپ الىپ، ۇيىقتاسا ۇيىقتاپ، وسى كورگەن ءتۇستى قوسا كورىپ، وزدەرى دە تۇسكە ەنەدى.
وسىناۋ كولەڭكەلەر ءۇنىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشا، كۇن وتكەن سايىن ادامدار مەن ولاردىڭ تالاپتارى بىرتىندەپ بەكتىڭ ساناسىنان كەيىنگى ورىنعا قاراي ىسىرىلا بەردى. مۇلگىگەن ورمان تۇكپىرىندە ارباعان ءبىر تىلسىم سارىن ەستىلەتىن ەدى دە، سول ءۇن بەكتىڭ قۇلاعىنا تالىپ جەتكەن سايىن بۇل وت ماڭى مەن مىناۋ تاپتالعان القاپتان قايدا جانە نە ءۇشىن باراتىنىن بىلمەسە دە، سوناۋ تۇپكە قاراي تۇرا بەزگىسى كەلەتىن قاجەتتىلىك ۇكىمىن تۇيسىنەدى.
ءيا، بۇل قايدا جانە نە ءۇشىن باراتىنىن ويلاعان دا جوق: الگى سارىنعا قارسىلاسۋ دا مۇمكىن ەمەس-تىن. الايدا بەك جاسىل ورمان ساياسىندا، جايلى كوكمايسادا جاتقان ساتتەرىندە دجون تورنتونعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى كۇشەيە تۇسەتىن ەدى دە، مۇنى ءاردايىم كەيىنگە قاراي، قوجايىن جاققان الاۋعا قاراي تارتاتىن دا تۇراتىن.
مۇنى تەجەيتىن تەك دجون تورنتون بولاتىن. قالعان ادامداردىڭ بارلىعىنىن دا بەك ءۇشىن بارى مەن جوعى بىردەي ەدى. كەيدە جولشىباي جولىققان ساياحاتشىلار مۇنى ەركەلەتىپ، جىلى سوزدەرىن ايتادى. ءبىراق بۇل وعان نازار اۋدارعان ەمەس، ال الدەكىم ابدەن ىعىر قىلاتىنداي بولسا، ورنىنان تۇرادى دا كەتىپ قالادى. ۇزاق كۇتتىرگەن سالمەن تورنتوننىن جولداستارى گانس پەن پيت كەلگەندە بەك ولارعا باستاپقىدا كوڭىل دە بولمەگەن، ال كەيىنىرەك ولاردىڭ تورنتونعا بوتەن ەمەسىن ءتۇسىنىپ، ءجۇرىس-تۇرىستارىنا شىداپ، ولاردىڭ مەيىرىم كوڭىل جىقپاستىقپەن، كىشىپەيىلدىكپەن عانا قابىلدايتىن. گانس پەن پيت تۋرا دجون تورنتون تەكتەس ادامدار بولاتىن، - جاندارى جايساڭ، تەرەڭ ويلى، كوزقاراستارى جارقىن، تابيعاتقا جاقىن كىسىلەر. ولار مۇنىڭ الدىندا دوۋسونعا ءجۇزىپ جەتپەك، وزدەرىنىڭ سالدارىن اعاش كەسەتىن جەردەگى اساۋ ارىندى سۋعا تۇسىرمەي تۇرعان كەزدە-اك بەكتىڭ بارلىق مىنەز-قۇلقىن زەرتتەپ العان ەدى دە، بۇدان وزدەرىنە نيگ پەن سكيت كورسەتەتىن ۇيىرلىكتى تالاپ ەتكەن جوق.
الايدا بەك دجون تورنتونعا ۇيىرسەكتەنگەن ۇستىنە ۇيىرسەكتەنە بەرگەن. تورنتون جازعى ساپارلار كەزىندە بۇل يت ءوز ارقاسىنا الدەبىر جۇك ارتقىزۋعا كونەتىن بىردەن-بىر ادام بولاتىن. بەك تورنتون نە بۇيىرسا سونىڭ ءبارىن ورىنداۋعا دايار ەدى. بىردە (ول جاعداي بۇلاردىڭ سۋعا اعىزىلعان اعاشتان تۇسكەن اقشاعا ازىق قورىن جاساپ الىپ، دوۋسوننان تانانعا ورلەگەن كەزدەرىندە بولعان) ادامدار مەن يتتەر ءۇش ءجۇز فۋتتاي تومەندە جاتقان اشىق تاس الاڭنىڭ تۇسىندا سەرەيىپ تۇرعان قۇز-جارتاسقا جايعاستى. دجون تورنتون ەڭ شەتتە، ال بەك سونىمەن قاتار يىق تىرەسە وتىرعان. كەنەت تورنتوننىڭ باسىنا ءبىر تەنتەك وي ساپ ەتە ءتۇستى دە، ال گانس پەن پيتكە ءقازىر ءبىر تاجىريبە جاسايمىن دەپ قالدى.
— بەك، قارعى! — دەپ بۇيىردى ول قولىمەن تومەندەگى شىڭىراۋدى نۇسقاپ.
كەلەسى مەزەتتە-اق ول تىك جاردىڭ شەتىندە كۇشەنە جارماسىپ بەكپەن ارپالىسىپ جاتتى، ال گانس پەن پيت ولاردىڭ ەكەۋىن دە ارتقا ءقاۋىپسىز جەرگە قاراي سۇيرەپ اكەتكەن.
— بۇل الدەبىر سانادان تىس نارسە! — دەدى ءبارى سابىرعا كەلىپ دەم باسقان ساتتە.
تورنتون باس شايقاعان.
— جوق، بۇل تاماشا عوي، ءبىراق سەندەرگە ايتايىن، سونىمەن بىرگە قورقىنىشتى دا! سەنەسىڭدەر مە، مەنى كەيدە وسى ءيتتىڭ ادالدىعى شوشىتادى.
— ءيا-ا، مەن ساعان مۇنىڭ كوزىنشە سوقتىعۋعا تىرىسقان ادامنىڭ ورنىندا بولعىم كەلمەس ەدى! — دەپ ءتۇيدى پيت ءسوزىن باسىنىڭ قيمىلىمەن بەكتى نۇسقاپ.
— مەن دە، قۇداي اقى! — دەپ قوستادى گانس.
سول جىلى-اق سەركلدە ءپيتتىڭ ايتقانىن ايداي كەلتىرگەن جاعداي بولدى. بىردە ەلىرمە مىنەزدى، قاتال قارا بارتون باردىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى سالتتارمەن تانىسا قويماعان الدەبىر جاڭادان كەلگەن اداممەن توبەلەس شىعارىپ، ولارعا اراشالاماق بولىپ تورنتون كيلىككەن-دى. بەك قاشانعىسىنداي تۇمسىعىن اياقتارىنا سۇيەگەن كۇيى قوجايىنىنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ جاتقان. بارتون كۇتپەگەن جەردەن بار كۇشىمەن قۇلاشتاي تۇرىپ قول سىلتەدى. اناداي جەرگە ۇشىپ تۇسكەن تورنتون دۇكەن ۇستەلىن ءبولىپ تۇرعان اعاش قاناتقا جارماسقاندىقتان عانا قۇلاماي قالدى.
بۇل وقيعانىڭ كۋاگەرلەرى ءۇرۋدى دە، ىرىلدى دا ەمەس، - جوق، جابايى گۇرىلدى ەستىگەن ەدى. ءاپ ساتتە ىرشىپ، اۋەگە كوتەرىلگەن بەك بارتوننىڭ كەڭىردەگىنە ۇمتىلعان. ىرىقسىزدان قولىن العا سوزعان اناۋ سونىسىمەن دە جان ساقتاپ قالعان ەدى. ءبىراق بەك ونى اۋناتىپ تاستاپ، استىنا باسىپ الدى. كەلەسى ساتتە ازۋىن بارتوننىڭ قولىنان بوساتقان ول ونى قايتادان وڭەشتەن الا تۇسۋگە تىرىسقان. بۇل جولى بارتون ءساتتى جالتارعاندىقتان بەك ونى كوك جەلكەسىنەن عانا قاۋىپ ۇلگەردى. سول مەزگىلدە باردىڭ ىشىندەگىلەر تۇگەلدەي كومەككە ۇمتىلىپ، ءيتتى قۋىپ تاستادى. دەگەنمەن، دارىگەر قانىن توقتاتۋعا تىرىسىپ بارتونمەن اۋرەگە ءتۇسىپ جۇرگەن ۋاقىتتا ىزالانا ىرىلداپ اينالا توڭىرەكتەگەن بەك قايتادان بارتونمسن جاعالاسا جونەلگەن، ءبىراق جۇرتتىڭ قاپتاعان تاياقتارى كەس-كەستەپ جولاتپادى.
ايتسە دە التىن ىزدەۋشىلەردىڭ سول جەردە قولما-قول جاسالعان جينالىسىندا ءيتتىڭ ىزالاناتىنداي-اق ءجونى بار دەپ ۇيعارىلىپ، بەكتىكى دۇرىس دەپ شەشىلدى. سودان باستاپ ونىڭ داڭقى كوتەرىلدى دە، اتى الياسكانىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىنە تاراپ كەتتى.
كەيىنىرەك، سول جىلى كۇزدە، بەك الگىدەن مۇلدە وزگە جاعدايدا تورنتوننىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى. ءۇش جولداسقا ۇزىن دا جىڭىشكە قايىقتارىن قىرقىنشى ءميلدىڭ ءقاۋىپتى تابالدىرىعى ارقىلى وتكىزۋ كەرەك بولدى. گانس پەن پيت كەندىر ارقاننىڭ كومەگىمەن قايىقتىڭ قوزعالىسىن تەجەپ اعاشتاردىڭ سىرتىمەن جاعادا كەلە جاتتى دا، ىلگەكتى باقان ۇستاعان تورنتون جاعالاۋداعىلارعا ايقايلاپ نۇسقاۋ بەرىپ قايىقتا وتىرعان. بەك تە جاعادا قايىقپەن قاتارلاسىپ سالىپ كەلەدى. قوجايىنىنان كوز ايىرماعان ول قاتتى ابىرجىعان ەدى.
وزەنگە مەيلىنشە كىرىگىپ، سۋدان سورايىپ شىعىپ تۇرعان جاقپار تاستاردىڭ تۇسىنداعى اسا ءقاۋىپتى جەرگە بارعاندا تورنتون قايىقتى ىرعاق ىلگەگىمەن وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي باعىتتاي بەردى دە، گانس ارقاندى بوساتىپ، قايىق قۇزدى اينالىپ وتكەن ساتتە قايتا تارتا قويۋ ءۇشىن جاعامەن العا قاراي وزا جۇگىردى. قايىق ءوتتى، اعىنمەن تومەن قاراي قۇلدىراي جونەلگەن. ارقاندى تارتقان گانس ونى تەجەدى، ءبىراق وتە شالت قيمىلداعان ەدى. قايىق قاتتى جۇلقۋدان اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، جاعاعا قاراي توڭكەرىلگەن كۇيىندە جىلجي باستادى دا، قاتتى اعىس تورنتوندى تابالدىرىقتىڭ كەز كەلگەن جۇزگىشكە ىرىق بەرمەيتىن ەڭ ءقاۋىپتى تۇسىنا قاراي اعىزىپ اكەتتى.
بەك سول مەزەتتە سۋعا سەكىرگەن. دولدانا تاسىعان اعىنمەن ءۇش ءجۇز ياردتاي ءجۇزىپ بارىپ، تورنتوندى قۋىپ جەتتى دە، تورنتوننىڭ قولى ءوزىنىڭ قۇيرىعىنا جارماسقانىن اڭداعان مەزەتتە قۋاتتى اياقتارىن بارىنشا سەرمەپ، جاعاعا قاراي جۇزە جونەلدى. الايدا وتە باياۋ جىلجىعان ەدى: بۇل باعىتقا قاراي جۇزۋگە سۇراپىل اعىن بوگەت جاسادى. تومەندەگى سۋ دولدانا ارقىراپ جاتىر - الىپ جوتالاردىڭ ازۋى ىسپەتتەس جارتاستارعا سوعىلعان اساۋ اعىننىڭ تولقىنى جان-جاققا كۇل-پارشاسى شىعا شاشىرايدى.
ەڭ سوڭعى وتە تىك تابالدىرىقتاعى سۋ الاپات كۇشپەن يىرە تارتىپ بارادى، تورنتون جاعاعا ءجۇزىپ جەتە الماسىن تۇسىنگەن. ول العاشقى قۇزعا بارىپ سوعىلدى، ودان ەكىنشىسىنە قاقتىعىستى، بۇدان سوڭ الاپات كۇش ءۇشىنشى جارتاسقا قاقپاقىل قاقتىرىپ جىبەردى. بەكتىڭ قۇيرىعىن قويا بەرگەن ول تاستىڭ تايعاناق ۇشار باسىنا قوس قولداپ جارماسا كەتىپ، داۋسىن سارقىراعان سۋ اعىنىنىڭ ۇنىنەن اسىرۋعا تىرىسىپ:
— جونەل، بەك! تارت! — دەپ بۇيىردى.
اعىن بەكتى تومەنگە قاراي اكەتكەن؛ سۋ ارىنىمەن ءبىرتالاي بوسقا ارپالىسقان ونىڭ كەرى بۇرىلۋعا دا شاماسى كەلمەدى. قوجايىننىڭ ەكى قايتالانعان بۇيرىعىن ەستىگەن ول ونى سوڭعى رەت كورىپ قالعىسى كەلگەندەي سۋدان كوتەرىلىپ موينىن بيىك سوزدى دا، ايتقاندى تىڭداپ، جاعاعا قاراي جۇزە جونەلدى. پيت پەن گانس مۇنى سۋدان ابدەن السىرەپ تۇنشىعا باستاعان ساتىندە شىعارىپ العان ەدى.
گانس پەن پيت تورنتوننىڭ سۇراپىل تولقىن استىنداعى تايعاناق قۇزعا ءارى كەتسە تەك ءۇش-تورت مينۋتتەي جارماسىپ تۇرا الاتىنىن تۇسىنگەن. ءسويتىپ ولار جاعانى بويلاپ، وزەن ورتاسىنداعى تورنتون ىلىگىپ تۇرعان جارتاستان الدەقايدا جوعارى قاراي جانۇشىرا جۇگىرە جونەلدى. جەتكەن بويدا بەكتى قيمىلىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىندەي جانە تۇنشىقتىرىپ تاستامايتىنداي ەتىپ ارقانمەن شاندىپ، سۋعا ءتۇسىرىپ جىبەردى. بەك وزەننىڭ شەت جاعىن الا جۇزە جونەلگەن. ول ءوز قاتەلىگىن وتە كەش بايقادى: تورنتونمەن قاتارلاسقان كەزدە تاباندارىن بىرنەشە عانا سەرمەپ قۇزعا جەتىپ تە بارار ەدى، ءبىراق اعىن ايدالاعا سۇيرەپ اكەتتى.
گانس سول بويدا بەك بايلانعان ارقاندى تارتىپ قالعان. بەك كۇتپەگەن جۇلقۋدان باتىپ كەتتى دە، ءوزىن جاعاعا الىپ شىققانشا سۋ استىندا قالا بەردى. جوعارى كوتەرگەندە شالاجانسار حالدە بولعاندىقتان گانس پەن پيت ونى دەرەۋ اياقتارىنان تارتقىلاپ، قولدان دەمالدىرۋعا كىرىستى. بەك تۇردى دا، قايتا قۇلاپ كەتتى. كەنەت تورنتوننىڭ ءالسىز داۋسى ەستىلگەن، بۇلار ءسوزىن انىق ەستي الماعانمەن جەدەل جاردەمدەسپەسە ونىڭ مەرت بولاتىنى انىق-تىن. قوجايىنىنىڭ ءۇنى بەككە ەلەكتر قۋاتىنداي اسەر ەتتى. ول اتىپ تۇرىپ جاعانى بويلاپ جۇگىرە جونەلدى. سوڭىنان گانس پەن پيك ىلەسكەن. بۇلار بەكتى العاش سۋعا تۇسىرگەن ورىنعا قاراي اسىققان ەدى.
ارقانمەن قايتا بايلانعاننان كەيىن تاعى جۇزگەن، ءبىراق بۇل جولى وزەننىڭ تۋرا ورتاسىمەن سالدى. بەكتىڭ ءبىر مارتە قاتەلەسۋى مۇمكىن، تەك ەكى رەت ەمەس. گانس ارقاننىڭ ۇدايى تارتۋلى تۇرۋىن قاداعالاپ اقىرىنداپ قانا جازىپ، بىردە بوساتىپ وتىر، ال پيت ونى تۇزەپ قويادى. بەك تورنتونمەن قاتارلاسقانشا جۇزە بەردى. قاجەتتى مەجەگە جەتكەن بويدا كىلت بۇرىلدى دا، يەسىنە قاراي ىتقىنا ۇمتىلعان. تورنتون مۇنى كوردى، بەك الاپات اعىن كۇشىمەن تۋرا تاران سەكىلدى بار سالماعىمەن وزىنە كەلىپ سوعىلعان ساتتە تورنتون ونىڭ جۇندەس جەلكەسىنە قوس قولداپ جارماسا كەتتى. گانس ارقاندى اعاش دىڭىنە وراپ تارتا جونەلگەندە بەك پەن تورنتون سۋ استىندا قالدى. تۇنشىعىپ، شاشالىپ، وزەننىڭ تاستاق تابانىندا سۇيرەتىلىپ، سۋ استىنداعى جارتاس پەن تىربيعان بۇتالارعا سوعىلىپ، اندا-ساندا بەتكە قالقىپ شىعىپ، بىردە بەك تورنتوننىڭ استىندا قالىپ، بىردە تومەنگە تورنتون ءتۇسىپ، اقىر اياعىندا جەتتى-اۋ جاعاعا.
تورنتون كوزىن اشقاندا تولقىندار لىقسىتىپ تاستاعان بورەنەنى قۇشاقتاپ ەتپەتتەپ جاتقانىن اڭدادى، ال گانس پەن پيت ءوزىن ارلى-بەرلى ىرعاپ، جان دارمەن تىرىلتۋگە كىرىسكەن ەكەن.
ول بارىنەن بۇرىن كوزىمەن بەكتى تاۋىپ الدى. بەك سۇلىق ءتۇسىپ جاتىر، ونىڭ جانسىز دەنەسىنىڭ تۇسىندا نيگ ۇلىپ وتىر، ال سكيت ونىڭ سۋ-سۋ تۇمسىعى مەن جۇمۋلى كوزىن جالايدى. ءوزى دە ساۋ تامتىعى قالماعان تورنتون ەسىن جيناعان بويدا مۇقيات تۇردە بەكتىڭ دەنەسىن سيپالاپ وتىرىپ، ونىڭ ءۇش قابىرعاسىنىڭ سىنعانىن ءبىلدى.
— دەمەك، شەشىلدى، — دەپ مالىمدەدى ول — ءبىز وسىندا قالامىز.
ءسويتىپ بۇلار بەكتىڭ قابىرعالارى ءجۇرىستى جالعاستىراتىنداي دەڭگەيگە جەتىپ ءبىتىپ كەتكەنشە الگى جەردە قالدى.
ال قىستا، دوۋسوندا بەك اسا كەرەمەت بولماسا دا داڭقىن بۇدان دا اسىرا تۇسكەن تاعى ءبىر ەرلىك جاسادى. اتالعان ەرلىك ناعىز دەر كەزىندە ىستەلگەن ەدى، سەبەبى ءۇش قوجايىن سول ارقىلى وزدەرى كوپتەن قۇمارتىپ، ءالى بىردە-بىر التىن ىزدەۋشىنىڭ اياعى باسىپ كورمەگەن شىعىستاعى نۋ ورمانداردىڭ بىرىنە ساياحات جاساۋعا مۇمكىندىك بەرگەن قۇرال-جابدىققا قول جەتكىزدى.
ءبارى "ەلدورادو" بارىنداعى اڭگىمەدەن باستالعان: ەركەكتەر سۇيىكتى يتتەرىن ماقتاۋعا كوشكەن. بەك تانىمالدىعىنا بايلانىستى شابۋىل نىسانىنا اينالعان ەدى دە، تورنتونعا ونى قىزعىشتاي قورعاۋعا تۋرا كەلەتىن. ارادا جارتى ساعات تا وتپەستەن اڭگىمەشىلەردىس ءبىرى ءوز ءيتىنىڭ بەس ءجۇز قاداق جۇك تيەگەن شانانى ورنىنان قوزعاپ، ءتىپتى، تارتىپ تا كەتەتىنىن ايتىپ قالدى. ەكىنشىسى ءوز ءيتىنىڭ التى ءجۇز؛ ءۇشىنشىسى جەتى ءجۇز فۋنت سۇيرەتەتىنىن ايتىپ ماقتاندى.
— تۇك ەمەس! — دەدى دجون تورنتون. — مەنىڭ بەگىم مىڭىن ءبىر-اق تارتادى!
— سونداي جۇكپەن ەڭ قۇرىعاندا ءجۇز ياردقا دەيىن بارا الا ما؟ — دەپ سۇرادى الگى ءوز ءيتى جەتى ءجۇز قاداق تارتادى دەگەن التىن كەنىشتەرى كورولدارىنىڭ ءبىرى مەتتيۋسون.
— ءيا، شانانى دا تارتىپ ءجۇز يارد وتەدى، — دەدى دجون تورنتون جايباراقات قانا.
— جارايدى، — دەدى مەتتيۋسون ءسوزىن ءبارى انىق ەستيتىندەي نىعىزداپ.
— ونىڭ وعان شاماسى جەتپەيتىنىنە مىڭ دوللار ءباس تىگەيىن. مىنە اقشا.
— ءسويتتى دە ساكىگە جۋاندىعى بولون شۇجىعىنداي التىن قۇم سالۋلى قاپشىقتى تاستاي سالدى.
بۇل شاقىرۋعا ەشكىم ءۇن قاتا قويعان جوق. ءبارى تورنتوننىڭ ءسوزىن بوس داڭعازا دەپ قابىلداعان ەدى. تورنتون ءجۇزىنىڭ نارتتاي قىزارىپ كەتكەنىن اڭدادى: الگىندەي ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالعان ەكەن. بەك مىڭ قاداق جۇك تيەگەن شانانى تارتا الا ما؟ جارتى توننا عوي! بۇل سالماق تورنتوننىڭ جاعاسىن ۇستاتا جازدادى. ءوزى بەكتىڭ كۇشىنە قاتتى سەنەتىن ەدى دە، ول كەز كەلگەن جۇكتى تارتا بەرەدى دەپ ويلايتىن. ءبىراق وسىنى بىردە-بىر رەت تەكسەرىپ كورمەپتى، ەندى ونداعان ادام جان-جاعىنان ءتونىپ، ءۇن-تۇنسىز كۇتىپ ءتۇر! ونىڭ ۇستىنە وزىندە دە، گانس پەن پيتتە دە مىڭ دوللار جوق-تىن.
— دالادا ءارقايسىسى ەلۋ فۋنتتان كەلەتىن مەنىڭ جيىرما قاپ ۇن تيەگەن شانالارىم تۇر، -دەپ ءسوزىن جالعاستىردى مەتتيۋسون وجارلانا نىعىزدانىپ. - دەمەك، ەندى توقتاۋ دەگەن بولمايدى.
تورنتون ۇندەمەدى. نە دەرىن بىلمەگەن دە ەدى. ول ويىن جيناقتاي الماي تۇرعان ادامشا ابدىراپ، جانىنداعى كىسىلەرگە الما-كەزەك تۇنجىراي كوز سۇزەدى. كەنەت ونىڭ نازارى كەزىندە وزىنە جولداس بولعان جەرگىلىكتى داۋلەتتىلەردىڭ ءبىرى دجيم و برايەننىڭ جۇزىنە ايالداي قالدى. سول يتەرمەلەدى مە، تورنتوننىڭ باسىنا بۇرىن كەلمەگەن ءبىر وي ورالا كەتتى.
— ماعان مىڭ دوللار قارىز بەرە الاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ول سىبىرعا جاقىن ۇنمەن.
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قاتتى و برايەن؛ ءسويتىپ سورە ۇستىندەگى مەتتيۋسوننىڭ دورباسىنىڭ قاسىنا ەكىنشى ءبىر التىن قۇم سالىنعان قوماقتى قالتا دۇرە ەتە ءتۇستى. — ايتكەنمەن، دجون، سەنىڭ ءيتىڭنىڭ مۇنداي ءىستى اتقارا الاتىنىنا كوزىم جەتپەيدى.
تاماشادان قۇر قالماۋ ءۇشىن "ەلدورادودا" وتىرعان جاننىڭ ءبىرى قالماي دالاعا شىقتى. كارتا ۇستەلدەرىندە دە ەشكىم قالعان جوق، كىمنىڭ ۇتقانىن كورۋ ءۇشىن ءھام وزدەرى دە باستەسۋگە بولا ويىنشىلار دا تىسقا اقتارىلعان. كيىمدەرى اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن جۇزدەگەن ادام جارتىلاي شەڭبەر جاساپ، شانالاردى انادايدان قورشاپ ءيىن تىرەسەدى. مىڭ قاداق ۇن تيەلگەن مەتتيۋسوننىڭ شانالارى دا قاقاعان ايازدا ەكى ساعاتتان بەرى تۇر (سىناپ باعاناسى نولدەن تومەن الپىس گرادۋستى كورسەتەدى)، تاباندارى ابدەن تاپتالعان قارعا سىرەسىپ قالعان. تارتىس قۇمارلار بەك شانالاردى جىلجىتا المايدى دەگەن بەكەم سەنىممەن ءباستى بىرەۋگە قارسى ەكەۋ دەپ، اركەلكى تىگۋدى ۇسىندى. كۇردەلى داۋ تۋعان: "شانانى قوزعاۋ" دەگەن ءسوز قالاي تۇسىنىلەدى؟ و برايەن ونى تورنتوننىڭ شانا تابانىنا قاتقان مۇزدى قاعىپ بوساتۋعا قۇقى بولادى دا، بەك ودان سوڭ ورنىنان قوزعايدى دەپ ۇققان. مەتتيۋسون بولسا بەس شارتى بويىنشا بەك شانانى قاتقان تاباندى جەردەن جۇلقىپ شىعارىپ تارتسىن دەپ تالاپ قويدى. تالاستىڭ كوپشىلىك كۋاگەرلەرى داۋدى مەتتيۋسوننىڭ پايداسىنا شەشتى دە، بەككە قارسى تىگىلگەن ءباس ءبىردىڭ ارا-قاتىناسىنا ۇشكە دەيىن ءوستى.
الايدا ءباستى وزدەرى كوتەرىپ الۋعا تىلەك بىلدىرۋشىلەر تابىلا قويمادى: بەك مۇنداي ەرلىك جاسايدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەدى. تورنتوننىڭ نار تاۋەكەلگە بەل بۋعانى دا تۇسىنىكتى بولعان. ونىڭ ءوزى دە وسىناۋ شانالار مەن قارعا اۋناپ جاتقان جەگىمدەگى ون ءيتتى كورىپ بۇل باتىرلىقتىڭ مۇمكىندىگىنە كۇماندانا تۇسكەن. مەتتيۋسون شاتتانىپ ءجۇر.
— بىرەۋگە قارسى ۇشەۋ! - دەپ ايقايلايدى ول. — تاعى دا مىڭ تىگەمىن، تورنتون! قول الىسامىز با، قالاي؟
تورنتوننىڭ جۇزىنەن جانىن قيناعان ءقاۋىپ تابى اڭعارىلىپ-اق تۇردى، الايدا ونى ەشبىر ەسەپكە قاراتپايتىن ءھام ايقاس دۇبىرىنەن وزگە ەشتەڭەنى ەستىرتپەيتىن اتويلاعان ارىن مەن دىتتەگەن نارسەگە جەتكىزبەي تىنبايتىن جويقىن جەلىك بيلەگەن ەدى. ول گانس پەن ءپيتتى شاقىرىپ الدى. بۇلاردىڭ ءامياندارى وتە جۇقا بولاتىن، ۇشەۋى زورعا دەگەندە تىرنەكتەپ ەكى ءجۇز دوللار شىعارعان. سوڭعى كەزدەرى جولدارى بولماي جۇرگەن ولاردىڭ بارلىق قاراجاتى وسى ەكى ءجۇز دوللار عانا-تىن. ايتسە دە سول اقشانى ەشبىر ىركىلمەستەن مەتتيۋسوننىڭ التى ءجۇز دوللارىنا قارسى تىكتى.
مەتتيۋسوننىڭ ون ءيتى اعىتىلدى دا، شانالارعا ءوز ابزەلىمەن بەك اكەلىپ جەگىلدى. توڭىرەكتە سالتانات قۇرعان قۇمارلىق وعان دا كوشكەن، ول ىشتەي دجون تورنتون ءۇشىن الدەبىر وتە ماڭىزدى ارەكەت اتقارۋ كەرەكتىگىن ءتۇيسىندى. جۇرت وسىناۋ عالامات حايۋاناتتى كورگەندە شارشى توپتىڭ اراسىنان قايران قالۋشىلاردىڭ كۇبىرى ەستىلگەن. بەك تاماشا قالىپتا بولاتىن - ءبىر مىسقال ارتىق ماي جوق، ال ءوزىنىڭ ءجۇز ەلۋ قاداق سالماعى ءجۇزۋ ەلۋ فۋنت ەرلىك قۋاتىنا پارا-پار ەدى. قالىڭ تۇگى بولسا جىبەكتەي قۇلپىرادى. جالعا ۇقسايتىن موينى مەن يىعىنداعى تۇك تىنىش جۇرگەن كەزىندە دە ءسال قيمىلدان-اق اسىپ-تاسىعان كۇش-قايراتىن ايعاقتاپ تىكىرەيىپ شىعا كەلەدى. الپامساداي كەۋدەسى مەن تەگەۋىرىندى الدىڭعى اياقتارى بۇكىل دەنە بىتىمىنە سايما-ساي، ال تىعىز بۇلشىق ەتى تەرى استىنان بۇلت-بۇلت وينايدى. تاقالىپ كەلىپ سول بۇلشىق ەتتەردى سيپاپ كورگەن جۇرت تەمىردەي ەكەن دەسكەن. بەككە قارسى تىگىلگەن ءباس بىرگە قارسى ەكىگە دەيىن تومەندەدى.
— مىناۋىڭىز كەرەمەت، سەر! ناعىز قۇت يەسى! — دەپ سامبىرلادى سكۋكۋم - بەنچا كورولدەرى اۋلەتىنىڭ اراسىنان بىرەۋ. — سىزگس بۇل ءۇشىن سەگىز ءجۇز بەرەيىن - سىناق باستالعانشا، سەر، ەسكەرىڭىز! قولىڭىزعا سەگىز ءجۇزدى ۇستاتامىن دا - مۇنى وسى تۇرعان قالپىندا الا سالامىن.
تورنتون باس شايقادى دا، بەككە تاقالدى.
— جوق، بىلاي تۇرىڭىز! — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى مەتتيۋسون. — بۇعان ەركىندىك بەرىڭىز، سوندا ويىن ادال بولادى.
توبىر تىنشي قالدى، ءباستى بىرەۋگە قارسى ەكەۋ تىگۋدى ۇسىنىپ الەكتەنگەن جەكەلەگەن داۋىستار عانا ەستىلەدى. ءبارى دە بەكتىڭ كەرەمەت يت ەكەنىن مويىندايدى، ءبىراق ءارقايسىسى ەلۋ قاداق تارتاتىن جيىرما قاپ ۇن وتە اۋىر بولىپ كورىنگەندىكتەن، كورەرمەندەر ءامياندارىن اشۋعا جۇرەكسىنەدى.
تورنتون بەكتىڭ جانىنا تىزەرلەي وتىرا قالىپ، ونى باسىنان قوس قولداپ قۇشاقتاپ، بەتىنە توسەدى. بۇگىن ادەتتەگىدەي ويناپ، جۇلقىلاپ-سىلكىلەمەدى، جاقىن تارتىپ بوقتانعان اتاۋلاردى دا قايتالامادى. تەك قۇلاعىنا الدەنە دەپ سىبىرلاعان.
— ەگەر دە مەنى جاقسى كورسەڭ، بەك... ەگەر جاقسى كورسەڭ... — مىنە، سىبىرلاعان ءسوزى وسى ەدى. سول كەزدە بەك تاعاتسىزدانا قىڭسىلاپ جىبەردى.
اينالاداعىلار كورىنىستى قىزىعا تاماشالاپ تۇر. وسىناۋ توسىن دا، تىلسىم كورىنىس الدەبىر رۋح شاقىرۋعا ۇقساپ كەتكەن. تورنتون ورنىنان كوتەرىلگەن كەزدە بەك ونىڭ قولىن تىستەي الدى دا، يەسىنىڭ جۇدىرىعىن ارانىنا سالىپ ءبىرتالاي ۇستاپ تۇرىپ ارەڭ دەگەندە اقىرىنداپ بوساتتى. بۇل ونىڭ ءتىلسىز جاۋابى بولاتىن، ول قوجايىنىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وسىلايشا ءبىلدىردى.
تورنتون اناداي جەرگە شەگىنىپ بارىپ تۇردى.
— كانە، بەك! — دەپ بۇيىردى ول.
بەك جەتەك قايىستارىن كەرە تارتتى، ودان ونى بىرنەشە ديۋيمگە قايتا بوساتتى. بۇل ونىڭ ادەتتەگى ءادىسى بولاتىن.
— تارت! — تورنتوننىڭ داۋسى شيرىققان ۇنسىزدىك اراسىنان ساڭق ەتىپ ايرىقشا ەستىلگەن.
بەك وڭعا قاراي ىرعالدى، ودان، بەينە، سۇڭگيتىندەي بۇگىلدى، سىرما جىپتەرىن كەردى، كەنەت جۇلقىنىپ قالدى دا، ءوزىنىڭ ءجۇز ەلۋ فۋنتتىق دەنەسىنىڭ سالماعىن كىلت توقتاتا قويدى. شاناداعى جۇك ءدىر ەتە ءتۇسىپ، كولىك تابانى استىنان الدەنە قاتتى كۇتىر ەتتى.
— كانە! — دەپ تاعى دا ايقاي سالدى تورنتون.
بەك بۇل جولى سولعا جۇلقىنىپ، الگى ءتاسىلىن جانە قايتالادى. كۇتىرلەگەن دىبىس ساتىر-سۇتىرعا ۇلاستى دا، شانا ىرعالىپ، سىقىرلاعان تابان ءبىر بۇيىرگە قاراي بىرنەشە ديۋيم سىرعاناپ كەتتى. شانا تۇرعان ورنىندا قاتىرىپ تاستاعان مۇزدان بوسادى.
جۇرت امالسىزدان دەمدەرىن ىشكە تارتقان.
— ەندى جونەل!
تورنتوننىڭ بۇيرىعى تاپانشا وعىنشا ساڭق ەتتى. بەك قايىستارىن قاتتى كەرىپ العا جۇلقىندى. تۇلا بويىن الاپات كۇش كەرنەپ تۇك استىنان بۇدىرلانا كورىنگەن ءورىم-ورىم بۇلشىق ەتى بۇلت-بۇلت وينايدى. اناي توسىمەن جەر باۋىرلاپ، باسىن العا سوزعان، ال اياقتارى ابدەن تاپتالعان قار بەتىنە قوس-قاتار ءبىرازدا سالىپ زىر قاعادى. ىرعالىپ، قالشىل قاققان شانا ورنىنان جارتىلاي جىلجىپ تا ۇلگەرگەن. كەنەت بەك ءبىر اياقتان ءسۇرىنىپ كەتتى دە، شارشى توپ اراسىنان الدەكىم ah ۇرا وپىنىپ قالدى. ءبىراق شانا ەندىگى الگى ورىنعا سىرەسۋدى دوعارىپ، ويقاستاي قوزعالىپ، العا قاراي جۇلقىنا جىلجي باستادى - الدىمەن جارتى ديۋيم... ودان ءبىر... ودان تاعى ەكى ديۋيم... قيمىل بىرتىندەپ قالىپقا كەلىپ، شانا اقىر اياعىندا ەكپىندى تۇزەپ جىلدامداي تۇسكەن ساتتە بەك تەسىلىپ الا جونەلگەن.
وسىدان ءبىر مينۋتتەي بۇرىن عانا دەمدەرى ءبىتىپ قالعانىن اڭداماعان جۇرت جەڭىلەيە تىنىستادى. ال بەكتى قاقپايلاعان تورنتون شانا سوڭىنان شاتتانا ايقايلاپ جۇگىرىپ بارادى. ارا-قاشىقتىق الدىن الا بەلگىلەنىپ قويىلعان بولاتىن، بەك ءجۇز يارد بىتەتىن جەرگە تاستالعان ءبىر ارقا وتىننىڭ تۇسىنا جەتكەندە سۇيسىنگەن داۋىستار ەستىلدى. بەك تورنتوننىن بۇيرىعى بويىنشا سول اعاشتاردان اسىپ بارىپ توقتاعان كەزدە الگى داۋىس گۋىلگە ۇلاسقان. جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى، مەتيۋسوننىڭ ءوزى دە ەسى شىعا ەلىرىپ ءجۇر. اسپانعا بورىك تە، قولعاپ تا اتىلدى. جينالعاندار الدىنداعى ادامنىڭ تانىس-بەيتانىستىعىنا قاراماستان ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن قىسىسادى، ءسويتىپ قۋانىشتىڭ اياعى الاساپىران ۋ-شۋعا ۇلاسىپ كەتتى. ال بەكتىڭ قارسى الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ ماڭدايىنا ماڭدايىن تىرەگەن تورنتون ونى سىلكىلەپ، جۇلقىلاپ قويادى. الدىعا قاراي شىعىپ كەتكەندەر ونىڭ بەككە ۇرسىپ وتىرعانىن ەستىدى. ول وعان ايالاپ، راقاتتانا، سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇزاق ۇرىسقان ەدى.
— عاجاپ، سەر! كەرەمەت! — دەپ مىڭگىرلەدى كورول سكۋكۋم - بەنچا. — بۇل ءۇشىن سىزگە مىڭ دوللار بەرەمىن، تۇتاس مىڭ، سەر! الدە ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز سۇرايسىز با؟
تورنتون تۇردى. جانارىن جاس جۋىپ كەتىپتى، ول جۇزىنەن سورعالاعان كوز جاسىن جاسىرۋعا تىرىسقان جوق.
— جوق، سەر، — دەدى ول كورول سكۋكۋم - بەنچاعا. — جوق، ەشتەڭە سۇرامايمىن. كەتىڭىز كانە، سەر! مەنىڭ سىزگە بەرەتىن بار كەڭەسىم وسى.
بەك تورنتوندى قولدان تىستەي الدى. تورنتون ونى قايتادان سىلكىلەي باستادى. بۇلاردى قىزىعا تاماشالاعان قاۋىم ۇزاڭقىراي بەردى، وسىدان كەيىن اراعا كيلىككەن الگىندەي وسپادار ادامدار كەزدەسە قويمادى.
سارىن جەتتى!
بەك بەس ءمينۋتتىڭ ىشىندە ءبىر مىڭ التى ءجۇز دوللار تاۋىپ بەرگەن سوڭ دجون تورنتون الدەبىر قارىزدارىن قايتاردى دا، اتى ءدال وسىناۋ ولكەنىڭ تاريحىنداي اڭىزعا اينالعان التىن ارالاس توپىراقتى ىزدەۋ ءۇشىن جولداستارىمەن بىرگە شىعىسقا قاراي بەت تۇزەدى. التىننىڭ سوڭىنا تۇسۋشىلەر كوپ ەدى، تاپقاندار نەكەن-ساياق، ال ىزدەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى سول ساپارىنان ورالماعان. ونى العاش بولىپ كىمنىڭ اشقانى دا بەلگىسىز ەدى. تالاي قاسىرەتكە باستاعان، ەرتەگىگە اينالعان توپىراق توڭىرەگىندە جۇمباق كوپ. ءتىپتى، ەڭ ەجەلگى اڭىزداردىڭ وزىندە ول تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. جۇرت تەك سول ورىندا قيسايعان، ەسكى لاشىق تۇرعانىن عانا بىلەدى. كەيبىر التىن ىزدەۋشىلەر ولەر الدىندا قۇلاعالى تۇرعان ءۇي مەن توپىراقتى كەزدەستىرگەنىن ايتىپ قارعانىپ، سوزدەرىنىڭ دالەلى رەتىندە بۇكىل سىبىردە تەڭدەسى جوق التىن كەسەكتەرىن كورسەتكەن. الايدا تىرىلەردىڭ اراسىنان سول قازىنا قويماسىنان الدەنە تاۋىپ الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەشكىم بولعان ەمەس، ال ولگەندەر ءولىپ كەتتى. دجون تورنتون، پيت پەن گانس تا وزدەرىمەن بىرگە بەكتى جانە تاعى باسقا بەس-التى ءيتتى الىپ، وزگە ادامدار مەن يتتەردىڭ اياعى باسپاعان جەرگە جەتۋدەن ۇمىتتەنىپ، تىڭ جولمەن باعىتتى شىعىسقا قاراي تۇزەگەن ەدى. بۇلار يۋكونمەن جوعارى قاراي جەتپىس ميل ءجۇردى، ودان ستيۋارت وزەنى ارقىلى سولعا بۇرىلدى، ستيۋارت تۇتاس قۇرىلىققا دەندەي ەنىپ، بيىك تاۋ جوتالارىنىڭ اينالاسىنداعى بۇلاقتارعا اينالىپ يرەلەڭدەي اعىپ جاتقان مەيو مەن ماك — كۆەششەننىڭ تۇسىنان ءوتتى.
دجون تورنتوننىڭ ادامدار مەن تابيعاتقا قوياتىن تالابى اسا قاتال ەمەس-تى. قۋاڭ، جابايى ورىندار ونى سەسكەندىرە قويمايتىن. قالتاسىندا ءبىر شىمشىم تۇز بەن يىعىنا اسقان مىلتىعى بولسا جەتىپ جاتىر، ورماندار تۇكپىرىندە قانشا جۇرگىسى كەلسە، سونشا جۇرەدى. ونىڭ تىرشىلىگى ۇندىستەردىكىنە ۇقساس، ەشقاشان دا ەشقايدا اسىققان ەمەس ءھام ساپار كەزىنە ازىعىن اڭشىلىقپەن تابادى. اڭ-قۇس ۇشىراسپاسا سول باياعى ۇندىستەردىڭ سابىرىمەن وعان ەرتەلى-كەش ءبىر كەزدەسەتىنىنە دەگەن بەكەم سەنىممەن جولدى جالعاستىرا بەرەدى. ولاردىڭ شىعىسقا تارتقان ۇلى ساياحاتى كەزىندەگى ازىقتارى دا اڭشىلىقتان تۇسكەن جاس ەتتەن تۇراتىن ەدى، ال شاناداعى جۇكتەرى - نەگىزىنەن جابدىقتار مەن قاجەتتى قۇرال-سايمان، جوسپارلارى ۇزاق ۋاقىتقا لايىقتالعان بولاتىن.
اڭشىلىق، بالىق اۋلاۋ، جاڭا، بەيتانىس ورىنداردا اداسۋ بەكتى الاڭسىز سايرانداتتى. بۇلار بىردە اپتالاپ جول جۇرسە، بىردە الدەبىر جەرلەرگە جەتكەندە شاتىر تىگىپ تاستاپ جەتىلەپ جاتادى، سوندايدا يتتەر بوسايدى، ال التىن ىزدەگەن ادامدار توڭ جەردى نەمەسە جىنىستى قوپارىپ، ونى وت جانىندا ناۋامەن ەرتەلى-كەش شايمالاۋعا كىرىسەدى. كەيدە اش جۇرەدى، كەيدە اس تا توك مولشىلىققا كەنەلەدى - ونىڭ ءبارى جولشىباي كەزدەسەتىن اڭ-قۇستىڭ مولشەرى مەن ساياتشىلىقتىڭ ساتىنە بايلانىستى كەلەدى. جاز دا جەتتى، جۇكتەرىن سۇيرەتكەن ادامدار مەن يتتەر سالعا وتىرىپ كوگىلدىر تاۋ كولدەرىمەن ءجۇزىپ ءوتتى، اعاش دىنىنەن شابىلعان ەسكى قايىقتارعا ءمىنىپ، بەيتانىس وزەندەردىڭ اعىسى ارقىلى بىردە جوعارى ورلەپ، بىردە ەڭىسكە قاراي قۇلديلادى.
ايلار ءوتىپ جاتتى، بۇلار وسىناۋ جان بالاسى جوق، ال ەگەر ايدالاداعى لاشىق تۋرالى اڭىزعا سەنسە، كەزىندە بىرەۋلەر جۇرگەن بەيمالىم ءوڭىردىڭ جابايى القابىن كەزىپ شارق ۇردى دا ءجۇردى. وزەندەر اراسىن ءبولىپ تۇرعان تاۋ جوتالارىنان استى، قانشاما مارتە بورانعا دا ۇرىندى. جالاڭاش شىڭ-قۇزداردا، ورماندار مەن ماڭگى قار شەكاراسىندا سۋىق كۇن ساۋلەسىنە جىلىنا الماي تالاي دىردەك قاقتى. شىبىن-شىركەيلەر بۇلتى قاپتاعان جىلى الاپتارعا ءتۇستى، كوشپە مۇزداردىڭ اياسىنان پىسكەن قويبۇلدىرگەن مەن اسەمدىگى جاعىنان وڭتۇستىكتىڭ گۇلدەرىمەن تايتالاساتىن گۇلدەردى تەردى. كۇزدە كەزىندە قۇس بازارى بولعان، ال ءقازىر مۇڭدى دا ءۇنسىز، الدەبىر تىرشىلىك بەلگىسىنەن ادا تەك وكپەك جەل گۋلەگەن، تاسا تۇستارىندا سۋ قاتىپ، باياۋ سىلدىرلاعان كۇيرەك تولقىندارى قۋاڭ جاعالاۋعا ۇمتىلعان سيقىرلى كولدەر مەكەنىنە جەتكەن.
ءسويتىپ مۇندا وزدەرىنە دەيىنگى باياعىدا-اق ەسكىرىپ كەتكەن ادام ءىزىن ىزدەپ ەكىنشى قىستى وتكەرگەن. بىردە مۇلگىگەن ورماندا الدەبىر سۇرلەۋگە تاپ بولدى. بۇل وتە ەسكى سوقپاق ەدى -ولارعا توزعان لاشىق ءتىپتى قول سوزىم جەردە تۇرعانداي كورىندى. الايدا وسىناۋ جالعىز اياق جولدىڭ قايدان باستالىپ، قايدان اياقتالاتىنى بەلگىسىز ەدى جانە مۇنى كىمنىڭ نە ءۇشىن تاپتاعانى دا جۇمباق-تىن.
تاعى ءبىر جولى بۇلار اڭشىلاردىڭ ۋاقىت توزدىرعان جەر كەپەسىنە كەزدەستى وندا دجون تورنتون شىرىگەن كورپە اراسىنان شاقپاق تاسپەن اتىلاتىن ۇزىن ۇڭعىلى مىلتىق تاۋىپ العان. ول مۇنداي قارۋ ءتۇرىن جۇرت سولتۇستىك-باتىسقا جاپپاي اعىلا باستاعان العاشقى جىلدارى گۋدزونوۆ شىعاناعى كومپانياسى شىعارعانىن بىلەتىن، وندا ءدال وسىنداي ءبىر مىلتىق الۋ ءۇشىن وسىنشا بيىك قاتتالعان قۇندىز تەرىسىنىڭ تەڭىن بەرەتىن. قيراعان زاتتار ىشىنەن كەزىندە وسىناۋ كۇركەنى سالىپ، كورپە اراسىنا مىلتىعىن تاستاپ كەتكەن ادامدى ەسكە تۇسىرەتىندەي باسقا ەشتەڭە تابىلمادى.
ودان قايتادان كوكتەم كەلدى، بۇلار ۇزاق قاڭعىعاننان كەيىن اقىر اياعىندا اڭىزعا اينالعان لاشىققا ەمەس، كەڭ القاپتاعى التىن توپىراعىنا كەزىككەن. كەننىڭ مولدىعى سونشا، شاياتىن ناۋا تۇبىنە سارى مايداي ىركىلىپ قالاتىن ەدى. ءۇش جولداس كەزۋدى دوعاردى. بۇلار كۇنىنە مىڭ دوللاردىڭ تازا التىن قۇمى مەن كەسەك التىنىن شايمالاۋعا كىرىسكەن. ال جۇمىس كۇندە ىستەلەدى. التىندى ءار قالتاعا ەلۋ فۋنتتان ءبولىپ، بۇلان تەرىسىنەن جاسالعان قاپشىقتارعا سالدى. ال ولاردى شىرشا بۇتالارىنان توقىپ سالعان كۇركەلەرىنىڭ الدىنا اعاش قاتتاعانداي قالاپ قويدى. وزدەرى اۋىر جۇمىسقا ابدەن بەرىلگەندىكتەن ۋاقىتتىڭ دا قالاي زاۋلاپ جاتقانىن اڭعارماعان ەدى. كۇندەر كورگەن تۇستەي زۋلاي بەردى، ال قازىنا قورى ۇيىلگەن ۇستىنە ۇيىلە ءتۇستى.
يتتەر مۇلدە ءىسسىز قالعان — تەك اندا-ساندا تورنتون اتقان جابايى قۇستاردى الىپ كەلەدى، ءسويتىپ بەك وت جانىندا كۇنى بويى ويلانىپ جاتادى دا قويادى. وسىناۋ بوس ساعاتتاردا كوزىنە الدەبىر قىسقا اياقتى جۇندەس ادام ءجيى ەلەستەر ەدى. سولايشا الاۋعا سىعىرايا قاراعان بەك ەمىس-ەمىس ەسىنە تۇسەتىن الگى اداممەن قيالىندا وزگە ءبىر الەمدى كەزىپ جۇرەدى.
سوناۋ باسقا دۇنيەدە، ءتارىزى، ۇرەي سالتانات قۇراتىن بولۋى كەرەك. باسىن تىزەلەرىنىڭ اراسىنا تىعىپ، الاۋ قاسىندا بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتاتىن جۇندەس ادامدى باقىلاعان بەك ونىڭ قاتتى مازاسىزداناتىنىن، تۇسىندە ءجيى شوشىناتىنىن، ال ويانعان ساتىندە تۇن-تۇنەككە ۇركە قاراپ، وتقا تامىزىق تاستايتىنىن اڭدار ەدى. ەگەر بۇلار تەڭىز جاعاسىندا جۇرسە باقالشاق جيناعان جۇندەس ونىڭ ءىشىن سول بويدا-اق قاۋزاپ جەپ الىپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قورقا سوقتاي قاراپ، قاتەر بەلگىسى بىلىنگەن العاشقى ساتتە-اق قۇيىنداي ۇشىپ بەزە جونەلۋگە دايار تۇراتىن. ورمان اراسىمەن ىڭ-شىڭسىز وتەدى - الدىدا جۇندەس، ارتتا بەك. ەكەۋى دە ءاردايىم اسا ساق، قۇلاقتارى ەلەڭدەپ، تاناۋلارى جەلپ-جەلپ ەتەدى، ويتكەنى ادامنىڭ دا ەستۋ مەن سەزۋ قابىلەتى تۋرا بەكتىكىندەي وتە كۇشتى. ءجۇن باسقان ادام جەردەگى جۇيرىكتىگىنە ساي اعاشقا دا تىم شەبەر ورمەلەيدى. ءبىر بۇتاقتان ەكىنشى بۇتاققا جارماسقان ول كەيدە ون-ون بەس فۋت ارا قاشىقتىقتاعى اعاشتان-اعاشقا اۋەدە قۇستاي قالقىپ، ەمىن-ەركىن سەكىرە بەرەدى. ءوزىن اعاش باسىندا جەردە جۇرگەندەي-اق وتە ەپتى سەزىنەدى. بەك جۇندەس ادام قولدارىمەن بۇتاققا قاتتى جارماسىپ ۇيىقتاپ تۇراتىن اعاش ءتۇبىن قورىعان تۇندەرىن ەسىنە ءجيى تۇسىرەدى.
بەككە ەلەستەيتىن تۇكتى اداممەن تەكتەس بۇرىنعىشا قاراڭعى ورمان تۇكپىرىنەن ەستىلەتىن الدەبىر سارىن پايدا بولعان. ول بەكتىڭ تىنىشىن الىپ، تۇسىنىكسىز قۇمارىن وياتادى. بەك الدەبىر بۇلىڭعىر شاتتىقتى، مازاسىزدىقتى، نەگە ەكەنى بەيمالىم سارىندى ساعىنىشتى سەزىنەدى. كەيدە سوناۋ سارىن ەستىلەتىن ورمانعا قاراي جۇگىرىپ، ونى كوزگە كورىنەتىن نارسەدەي سول جاقتان ىزدەيدى، ءسويتىپ كوڭىل كۇيىنە قاراي كەيدە اقىرىن، كەيدە ورشەلەنە ۇرەدى. توعايداعى سۋىق مۇككە نەمەسە بيىك ءشوپ اراسىنداعى ىلعال توپىراققا تۇمسىعىن تىعىپ، سولاردىڭ ءيىسىن تۇشىنىپ، راقاتتانا تۇشكىرىنەدى. نەمەسە بەينە ءبىر تورۋىلدا جۇرگەندەي داۋىلدار قۇلاتقان اعاشتاردىڭ تاساسىن دا ساعاتتاپ جاتادى، اينالاداعى ءاربىر دىبىسقا ءجىتى قۇلاق ءتۇرىپ، كوزىن باقىرايتىپ سەلت ەتكەن قوزعالىستى اڭديدى. مۇمكىن وسىندا جاتقاندا ءوزىنىڭ تىنىشىن العان سوناۋ تۇسىنىكسىز سارىندى توريتىن بولار. وسىنى نە ءۇشىن جاسايتىنىن ءوزى دە بىلمەيتىن ەدى: ەركىنەن تىس الدەنەگە باعىنعان ول ءبارىن دە ىرىقسىز اتقاراتىن.
وسىلايشا ءقازىر جەڭىمپاز تۇيسىكتىڭ قۇزىرىنا باعىنىپ العان. كەيدە ستاندا جىلى جەردە قالعىپ جاتادى دا، كەنەتتەن باسىن شالت كوتەرىپ، الدەنەنى تىڭداعانداي قۇلاقتارىن تۇرەدى، ودان اتىپ تۇرىپ ايدالاعا قاراي بەزە جونەلەدى، ءسويتىپ ورمان اراسىندا نەمەسە جازىق الاڭقايدا ەرسىلى-قارسىلى ساعاتتاپ شاپقىلايدى. كەۋىپ قالعان وزەندەردىڭ تابانى بويىمەن جۇگىرىپ، ورمان ءومىرىن باقىلاۋدى قاتتى ۇناتادى. كۇنى بويى كوك مايسادا ماڭعازدانا باسقان ياكي قاناتتارىن سىلكىپ ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا ۇشقان قۇرلاردى باقىلاۋعا ىڭعايلى شىلىك تۇبىندە جاتادى. ءبىراق بەك بارىنەن بۇرىن جازعى اق تۇندەردە شاپقىلاپ، توعايدىڭ ميمىرت، بۇيىعى سىبدىرىنا قۇلاق ءتۇرۋدى، ادامنىڭ كىتاپ وقىعانىنداي، دىبىستار مەن بەلگىلەردى پىسىقتاۋدى، سوناۋ وڭىندە دە، تۇسىندە دە ونە بويى ەستىلەتىن تىلسىم سارىندى ىزدەۋدى كوبىرەك ۇناتاتىن.
بىردە ءتۇن ىشىندە شوشىنا اتىپ تۇرەگەلدى دە، كوزدەرىن كەڭ اشىپ، دىرىلدەگەن تۇمسىعىن اۋاعا توستى. تۇك تەرىسى تىك تۇرىپ، ودان جەل تەربەگەن تولقىنداي جاپىرىلدى. ورماننان الگى سارىن العاش رەت اپ-انىق ەستىلگەن. بۇل جەگىمدەگى يتتەردىڭ داۋسىنا ۇقسايتىن دا، ۇقسامايتىن دا كۇڭىرەنە ۇلىعان ءۇن بولاتىن. بەككە وتە تانىس كورىندى، - ءيا، مۇنى ءبىر كەزدەرى ەستىگەن! ول بىرنەشە اتتاپ ۇيقىداعى ستان بويىمەن جۇگىرە جونەلىپ، ىڭ-شىڭسىز زاۋلاعان كۇيى ورماندى بەتكە الدى. ۇلۋ وتە جاقىن جەردەن جەتكەن ساتتە بەك كەرەمەت ساقتىق ساقتاپ، اقىرىن جۇرىسكە اۋىستى. اقىر اياعىندا اشىق الاڭقايعا تاقالدى دا، اعاشتاردىڭ اراسىنان باسىن قىلتيتىپ تۇمسىعىن كوككە كوتەرە ۇلىپ وتىرعان ۇلكەن ارىق قاسقىردى كەردى.
بەك تىرس ەتكەن دىبىس شىعارماعان-دى، ءبىراق مۇنى سەزە قالعان قاسقىر ۇلۋدى كىلت دوعاردى. ول دۇشپاننىڭ قايدا ەكەنىن انىقتاۋعا تىرىسىپ اۋانى يىسكەلەگەن. بەك قۇيرىعىن قايسايتىپ الىپ بۇققان كۇيدە ايرىقشا ساقتىقپەن تاباندارىن ساناپ باسىپ الاڭعا شىقتى. ونىڭ ءاربىر قيمىلىندا قاتەر بار ەدى، سونىمەن بىرگە بەيبىتشىل دوستىعىن ۇسىنۋ نيەتى دە جوق ەمەس-تى. ورمان جىرتقىشتارى ءدال وسىلايشا جولىعادى. الايدا قاسقىر بەكتى كوردى دە بەزە جونەلدى. بەك ونىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتۋگە ەكىلەنە قۇمارتىپ ارشىنداي ۇمتىلعان. ول ونى جاعالاي تال-شىلىك قوپاسى جاپقان كەپكەن بۇلاقتىڭ جىراسىنا قۋىپ تىقتى. قاسقىر دجو مەن باسقا دا يتتەردىڭ تىعىرىققا تىرەلگەندەگى ادەتىنشە ارتقى اياقتارىنا شوڭقيا كەتىپ، ابىگەرلەنىپ، شىر اينالدى دا قالدى. ىرىلداپ، جالىن كۇجىرەيتىپ، تىستەرىن ساقىلداتتى.
بەك شابۋىلداعان جوق، قايتا ءوزىنىڭ بەيبىت نيەتىن قالايدا بايقاتۋعا تىرىسىپ، كوكجالدى توڭىرەكتەپ كوپ ءجۇردى. ايتكەنمەن قاسقىردىڭ كۇدىگى باسىم ەدى جانە بەك وزىنەن ءۇش ەسەدەي ءىرى، ءارى ءبىر باستاي بيىك بولعاندىقتان قاتتى ۇرەيلەندى. ءبورى ءبىر مەزەتتە ءساتىن تاۋىپ قاشىپ بەردى دە، قۋعىن قايتا باستالدى. اندا-ساندا بەك ونى تاعى دا الدەبىر قۋىستارعا قۋىپ تىعادى دا، ءبارى قايتادان باستالادى. قاسقىر وتە ارىق ەدى، ايتپەسە بەككە ونى قۋىپ جەتۋ وڭايعا تۇسپەسى انىق-تى. ول قاشىپ بارا جاتىپ بەكتىڭ باسى ءبۇيىر تۇسىنا ىلىككەن كەزدە قورعانا كەتۋ ءۇشىن ورنىندا تۇرا قالىپ شىر اينالادى، ءبىراق العاشقى مۇمكىندىك تۋعان ساتتە سالىپ ۇرىپ جورتا جونەلەدى.
اقىر سوڭىندا بەكتىڭ تاباندىلىعى اقتالدى. ءبورى ونىڭ نيەتىنىڭ زيانسىزدىعىنا كەز جەتكىزگەن سوڭ توقتاپ بۇرىلدى دا، ەكەۋى يىسكەلەسە باستادى. وسىلايشا دوستىق قاتىناسقا كوشكەن بۇلار ءوزارا ويناۋعا كىرىسكەن، ءبىراق ويىندارىندا ءتۇز تاعىلارىنىڭ قاتىگەزدىگىن جاسىراتىن شيرىققان، ۇرەيشىل ساقتىق بار-تىن. قاسقىر بەكپەن ويناپ بولعان سوڭ بار قيمىل-ارەكەتىمەن ءوزىنىڭ ەشقايدا اسىقپايتىنىن كورسەتىپ ءھام بەكتى سوڭىنان ەرۋى كەرەكتىگىن بايقاتىپ ءارى قاراي بۇلكىلدەي تارتتى.
ەكەۋى ىمىرت قاراڭعىلىعىندا وزەن ارناسىنىڭ بويىن ورلەي، ودان تۇنەرگەن تاۋ سىلەمى باستالعان تۇستان جوعارى قاراي قاتارلاسا سالدى.
سۋ ايرىعىنىڭ قارسىسىنداعى ىلديمەن ۇلكەن ورماندارى مەن كوپتەگەن ايدىندارى بار جازىققا ءتۇستى، سولايشا وسى اعاش اراسىمەن العا قاراي جەلە بەردى. ساعاتتار ءوتىپ جاتتى، ءبىر مەزگىلدە كۇن دە تۋ بيىككە كوتەرىلىپ، توڭىرەك ەداۋىر جىلىنا تۇسكەن. بەك عاجايىپ شاتتىققا كەنەلدى. ەندى ول ءوزىنىڭ ورماندا ۇشىراسقان اعايىنىمەن بىرگە تۇسىندە دە، وڭىندە دە ەستىگەن سوناۋ قۇزىرەتتى سارىنعا قاراي بىرگە بەتتەپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ساناسىندا الدەبىر ەجەلگى ەستەلىكتەر جەدەل جاڭعىرىپ، كەزىندەگى ەلەس ىسپەتتەس شىندىقتى قابىلداعانىنداي وسى تۇيسىككە دە تەزىرەك ءۇن قاتۋعا قۇمارتقان. ءيا، ءدال قازىرگى قۇبىلىس بۇلدىراپ ەسىنە تۇسكەنىندەي، بۇرىن وزگە ءبىر دۇنيەدە دە باسىنان وتكەن بولاتىن: بۇل وندا دا ءدال وسىلاي ەركىن زاۋلاپ كەلە جاتتى، اياعىنىڭ استىندا جان بالاسىنىڭ تابانى تيمەگەن جەر، ال توبەدە زەڭگىر كوك ءتونىپ تۇر ەدى.
بۇلار سۋ ءىشۋ ءۇشىن بۇلاققا ايالداعان. سول ساتتە بەكتىڭ ەسىنە دجون تورنتون ءتۇستى. ول وتىردى. قاسقىر قايتادان سوناۋ سارىن ەستىلگەن جاققا قاراي سالا جونەلدى، ءبىراق بەكتىڭ ورنىنان قوزعالماعانىن بايقاپ كەرى ورالدى دا، مۇنى قالايدا ىلەستىرە كەتۋدىڭ ارەكەتىمەن تۇمسىعىمەن تۇرتكىلەگەن. الايدا بەك ودان تەرىس اينالىپ، باياۋ باسىپ، كەلگەن تۇستارىنا قاراي قايتا تارتتى. جابايى قانداسى ءبىر ساعاتقا تاياۋ قاتار جورتىپ، اقىرىن عانا قىڭسىلاۋمەن بولعان. سودان سوڭ وتىرا كەتتى دە تاناۋىن كوككە كوتەرىپ ۇلۋعا كىرىستى. بەك وسىناۋ قامىققان ءۇندى ابدەن ۇزىلگەنشە كەتىپ بارا جاتىپ ۇزاق ەستىدى.
دجون تورنتون بەك ستانعا قۇستاي ۇشىپ كەلىپ وزىنە باس سالعان ساتتە تۇستەنىپ وتىر ەدى. ول قوجايىنىنا دەگەن ەسسىز سۇيىسپەنشىلىكتەن ونى جەرگە اۋدارىپ تاستاپ، ۇستىنە قونجيا كەتتى دە بەت-اۋزىن جالاپ، قولىنان تىستەلەي باستادى - ءبىر سوزبەن قايىرعاندا، دجون تورنتون ايتپاقشى "اقىماقتانۋعا" كىرىستى، ال يەسى ءوز كەزەگىندە ءيتتى باسىنان شاپ بەرىپ، جۇلقىلاپ، اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى ايتىپ ادەتىنشە سۇيسىنە بوقتاعان.
بەك ەكى تاۋلىك بويى ستان اۋماعىنان شىقپاي وكشەلەپ، تورنتوندى اڭدۋمەن بولدى. سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي، كەنىشكە بارسا بىرگە بارىپ، تاماق ىشكەنىنە، كەشكە كورپە استىنا كىرگەنىنە، تاڭەرتەڭ ودان شىققانىنا دەيىن باقىلاۋمەن ءجۇردى. ايتكەنمەن ارادا وسىناۋ ەكى كۇن وتكەندە ورماننان جەتكەن سارىن بەكتىڭ قۇلاعىنا بۇرىنعىعا قاراعاندا وتكىرىرەك ءھام وكتەمىرەك ەستىلگەن. قايتادان دەگبىرسىزدەنە باستاعان ونىڭ ەسىل-دەرتىن تاۋلاردىڭ ارعى بەتىندەگى ءدۇبىرلى القاپ تۋرالى، ورمانداعى قانداسى جونىندەگى، ونىمەن بىرگە ۇشى-قيىرى جوق توعاي كەڭىستىگىندە قاتارلاسا جورتقانى جايلى ويلار الا بەردى. ءسويتىپ قايتادان ورمانعا قاشۋدى باستادى، ءبىراق جابايى باۋىرىن كەزدەستىرە العان جوق. قۇلاعىن ۇزاق تۇندەردە قانشا تۇرگەنىمەن بەككە ونىڭ جابىعىڭقى ۇلۋىن قايتادان ەستۋ جازباپتى.
بىرنەشە كۇن بويى قايدا بولسا سوندا تۇنەپ، ستاننان بەزىپ كەتەتىن ادەت تاپقان. بىردە تانىس سۋ ايرىعى ارقىلى ءوتتى دە، قايتادان توعايلار مەن وزەندەر مەكەنىنە جەتتى. مۇندا جىرتقىش باۋىرلاسىنىڭ ءىزىن ىزدەپ اۋرەگە ءتۇسىپ ءبىر اپتاداي جۇرگەن. جولدا ءوزى قاققان جابايى قۇس ەتىمەن قورەكتەندى؛ ءسويتىپ ەش بوگەلمەستەن جەڭىل جەلىپ العا قاراي بۇلكىلدەتە سالدى دا وتىردى، سالدى دا وتىردى. ول ارعى ساعاسى الىستاعى تەڭىزگە ۇلاسىپ جاتقان ۇلكەن وزەننەن ارقان بالىق اۋلاپ ءجۇردى. وسى وزەندە ءبىر ءىرى قارا ايۋدى جارىپ تاستاعان. ايۋ دا تۋرا بەك سەكىلدى وسىندا بالىق اۋلاپ ءجۇر ەدى، كەنەت جابىلىپ كەتكەن قالىڭ ماسا تۇك كورسەتپەي، دولدانعان كۇيى جاندارمەن ورمانعا قاراي بەزە جونەلدى. ونىڭ دارمەنسىزدىگىنە قاراماستان قيانكەسكى وتكەن ايقاس بەكتىڭ بويىندا قالعىپ بارا جاتقان تاعىلىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى.
ەكى كۇننەن كەيىن ايۋ ءولىپ جاتقان جەرگە ورالعاندا ون شاقتى قۇنۋدىڭ وسى ولجاعا تالاسىپ قىرقىسىپ جاتقانىن كوردى. بۇل بارا سالا ءبارىن تۋ-تالاقاي ەتىپ جان-جاققا لاقتىرىپ تاستادى؛ قاۋىپ ۇلگەرمەگەن ەكەۋى مەرتىگىپ، سول ورىندا قالعان.
بەك تاماق اسىراۋ ءۇشىن جولىققان جان يەسىن جالعىز ءوزى جايپاپ، جەكە كۇش-قۋاتى مەن جاۋجۇرەكتىگىنە ارقا سۇيەپ، جابايى تابيعاتقا ۇستەمدىكپەن قاراپ. تەك مىقتىلار عانا تىرشىلىك ەتەتىن جاعدايعا داعدىلانعان ناعىز قانقۇمار تاعىعا اينالدى. ءوز بويىنداعى كۇشتى سەزىنۋ ورلىكتى وياتقان. بۇل ونىڭ قوزعالىسىنان، بارلىق بۇلشىق ەتىنىڭ قيمىلىنان كورىنىپ تۇرار ەدى، ءاربىر ارەكەتىنەن ءسوزسىز-اق ايگىلەنەتىن وسى تاكاپپارلىق، ءتىپتى، مۇنىڭ ونسىز-اق تاماشا تۇگىنە دە جاڭاشا ءوڭ بەرىپ، جارقىراتا تۇسكەن. ەگەر تۇمسىعى مەن كوزدەرىنىڭ ۇستىندەگى قوڭىر داق پەن كەۋدەسىندەگى اق جولاق بولماعاندا ونى الىپ قاسقىر ەكەن دەپ قالار ەدىڭىز. اكەسى سەنبەرنەردەن تۇلعاسى مەن سالماقتى العانى بولماسا، قالعان قاسيەتىنىڭ ءبارى وۆچاركا شەشەسىنەن دارىعان-تىن. تۇمسىعى قاسقىردىكىندەي ۇزىن، ءبىراق ونىكىنەن ۇلكەن، باس سۇيەگى دە جالپاق ءارى شومبال دەمەسەڭىز، ءپىشىنى ءبارىبىر كوكجالداردىڭ باس قاڭقاسىن ەسىڭە تۇسىرەدى.
وزىنە ناعىز قاسقىرلىق ايلاكەرلىك، جابايى جىرتقىشتاردىڭ قاتەرلى ابجىلدىگى ءتان. بۇعاپ قوسا وۆچاركانىڭ اقىلدىلىعى مەن سەنبەرنەردىڭ ۇعىمتالدىعى بىردەي جۇققان ەدى. وسىنىڭ ءبارى ءومىردىڭ قاتال مەكتەبى ارقىلى جيناقتالعان تاجىريبەگە قوسىلىپ بەكتى تاعى ورمانداردا اقىرعان كەز كەلگەن اڭنان دا قاۋىپتىرەك قىلا تۇسكەن. ەندى تەك شيكى ەتپەن عانا قورەكتەنەتىن بۇل يت كۇشى كەمەلدەنىپ، ومىرلىك قايرات-جىگەرى ارناسىنان اسىپ-توگىلە باستاعان. تورنتون ارقاسىنان سيپاعان كەزدە بەكتىڭ تۇگى بەينەبىر ءار تالىنىڭ تۇبىنەن جاسىرىن ماگنيتتىك ۇشقىن شاشىراعانداي سىتىر-سىتىر ەتەتىن. ونىڭ بويىنداعى، دەنەسى مەن ميىنىڭ ءاربىر كلەتكاسى بارلىق ءسىڭىرى مەن بۇكىل جۇيكە تالشىقتارى بىركەلكى عاجايىپ ىرعاقپەن تولىقتاي تەپە-تەڭ، شيرىعا تىرشىلىك ەتەر ەدى. نە كورسە دە، نە ەستىسە دە، جاۋاپ قاتۋدى تالاپ ەتكەن نارسەنىڭ بارىنە بەك نايزاعاي وعىنداي ۇشقىرلىقپەن ارەكەت جاسايدى. سولتۇستىك تۇقىمداس يتتەر تەز قيمىلداپ، شابۋىلدان جىلدام قورعانادى. ال بەك مۇنى ولاردان ەكى ەسە جەدەل اتقارادى. وزگە يتتەر قيمىلدى كورىپ، دىبىستى ەستىپ، ءمان-جايدى ۇعىپ بولعانشا بەك بارلىق قيمىلدى ولاردان بۇرىن جاساپ ۇلگەرەدى. بەك ءىستى قابىلداۋ، شەشىمگە كەلۋ، ارەكەت ەتۋدى ءبىر مەزگىلدە ورىندايدى. وسىناۋ ءۇش ءسات - قابىلداۋ، ۇيعارىمعا كەلۋ، قيمىلداۋدىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى اتقارىلاتىنى بەلگىلى. الايدا بەك ءۇشىن بۇلاردىڭ ارالىعىنداعى مەزەتتەردىڭ جوققا ءتان كورىنەتىنى سونشا، وسىنىڭ ءبارى ءبىر مەزگىلدە وتەتىندەي بولاتىن. كۇش-قۋاتقا تولى بۇلشىق ەتتەرى بولات سەرىپپە سەكىلدى جىلدام، ءارى ءدال قوزعالادى. تۇلا بويىن كەرنەگەن اساۋ ارىنى دەنسەسىن كۇل-پارشا ەتىپ جارىپ شىعىپ، ارناسىنان لىقسي-توگىلە، بۇكىل دۇنيەنى جايلايتىنداي اسەر تۋعىزادى.
— بۇل الەمدە ءدال وسىنداي يت جوق، بولماعان دا! — دەدى بىردە ستاننان اسقاق باسىپ شىعىپ بارا جاتقان بەكتى باقىلاپ وتىرعان دجون تورنتون جولداستارىنا.
— ءيا، قالىبى بۇل قۇيىلىپ بىتكەننەن كەيىن قاقىراپ قاق ايىرىلىپ، تۇككە جاراماي قالعان شىعار! - دەپ ءتوندىرىپ قويدى پيت.
— قۇداي اقى، مەن دە سولاي ويلايمىن، — دەپ قوشتادى گانس.
بۇلار بەكتىڭ ستاننان قالاي شىققانىن كورگەن ەدى. ءبىراق ورمانعا ەنىپ، ادام كوزىنەن تاسالاعان بەتتە ونىڭ بويىنداعى سوناۋ مەزەتتەگى ۇرەيلى وزگەرىستى بايقاي الماعان-دى. توعايدا ول مۇنشالىقتى ماڭعازدانبايدى، وندا بىردەن جابايى جىرتقىشقا اينالىپ، اعاشتار اراسىندا سىبدىرىن بىلدىرمەي مىسىقشا بۇعا باسىپ، ورمانداعى كوپ كولەڭكەگە استاسىپ كەتەدى. كەز كەلگەن جەرگە جاسىرىنا قويادى، باۋىرىمەن جىلانشا جىلجىپ، تۇتقيىلداپ جىلانشا شابۋىلداپ، سوققى بەرەدى.
قۇردى سونشاما ەپتىلىكپەن ۇياسىنان سۋىرىپ الا سالادى، ۇيىقتاپ جاتقان قوياندى قاعادى، اعاشقا شىعۋدان ءبىر مەزەت كەشىككەن الا تىشقانداردى قالت جىبەرمەيدى. بۇدان قاپتاعان سۋداعى بالىقتار دا قۇتىلا الماس ەدى. ءتىپتى وزدەرىنىڭ تۇراقتارىن جوندەپ جاتقان قۇندىزداردىڭ اسا ساقتىعى دا ىسكە اسپاي قالاتىن. بەك جەمتىگىن ماقساتسىز قاتىگەزدىكپەن ەمەس، قارىن تويعىزۋ ءۇشىن ولتىرەدى. جانە ءوزى قاققان ازىقتى عانا جەۋدى ۇناتادى. اڭعا شىققاندا كەيدە ەرىگەتىن مىنەزى دە جوق ەمەس-تى. ماسەلەن، اق تيىنگە ۇرلانىپ جەتەدى دە، ءسال قيمىلداسا-اق اۋزىنا ءتۇسىپ تۇرعان وعان ولەردەي زارەسىن ۇشىرىپ اعاش باسىنا قۇستاي ۇشىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كۇزگە قاراي ورماندا بۇلان كوبەيدى - ولار تومەندەگى جىلىلاۋ القاپقا قىستاۋ قامىمەن باياۋ جىلجي كوشىسكەن. بەك تابىننان قالىپ قويعان بۇزاۋلاردىڭ ءبىرىنىڭ سىلىكپەسىن شىعارىپ قۋدى. ايتسە دە ونىڭ ىرىرەك جەمتىككە تۇسكىسى كەلگەن ەدى دە، بىردە تىلەگەنىنە تay بوكتەرىندەگى وزەن ساعاسىندا ۇشىراسىپ قالعان. مۇندا ورمان مەن وزەندەر وڭىرىنەن تۇتاس تابىن - جيىرما باستاي بۇلان كەلگەن ەكەن، كوسەمدەرى بويى التى فۋتتان اساتىن ءىرى بۇقا كورىنەدى. ءوزى ىزادان الاسۇرىپ-اق ۇلگەرگەن. بەككە بۇدان قاتەرلى قارسىلاستى تىلەۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. بۇلان ون ءتورت تارماقتى الىپ ءمۇيىزىن شايقاپ تۇر. كىشكەنە كوزدەرىنەن دولى وشپەندىلىك وتى ۇشقىنداعان ول بەكتى كورگەن بويدا قۇتىرىنعان اشۋدان وكىرىپ جىبەردى.
بۇلاننىن كەۋدە تۇسىندا قاۋىرسىندى جەبە قادالىپ تۇر ەدى، ونى جانىن جاي تاپتىرماي ىزالاندىرعان دا سول بولاتىن. بەكتىڭ ەجەلگى دۇنيەدەگى ورمانداردا اڭ قاققان بابالارىنان جەتكەن تۇيسىگى ەڭ الدىمەن كوسەمدى تابىننان اجىراتىپ تاستاۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. وڭاي مىندەت ەمەس-تى. ىرىلداعان يت بۇلاننىڭ الدىندا ەڭگەزەردەي ءمۇيىزى مەن ءبىر سوققىسى دارىسا-اق مۇنىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرەتىن تەمىردىڭ تۇياعى ءتيىپ كەتپەيتىندەي ارا-قاشىقتىقتا ويناق سالدى. وسىناۋ ازۋلى پەرىگە ارقاسىن بەرىپ، تايىپ وتىرۋدىڭ ىڭعايىن تاپپاعان بۇلان قاھارىنا ابدەن ءمىندى. ىزادان ەكىلەنگەن ول بەككە ءبىرىنشى بولىپ تۇرا ۇمتىلعان. ال اناۋ جورتا قورعانسىز كورىنىپ. اسا ەپتىلىكپەن تايقىپ شىعا بەرىپ، سونىسىمەن دە بۇلاندى بىرتىندەپ الداپ وقشاۋلاتا ءتۇستى. ءبىراق كارى بۇلان توپتان ۇزاي بەرگەن سايىن ەكى-ۇش دونەجىن جارالى كوسەمنىڭ تابىنعا قايتا قوسىلۋىنا جاعداي جاساپ، بەككە قاراي تاپ-تاپ بەرەدى.
جىرتقىشتارعا، ماسەلەن، ورمەكتەگى ورمەكشىگە، شەڭبەرلەنە جيىرىلعان جىلانعا، توسقاۋىلعا بۇققان ىلبىسىنگە بىرنەشە ساعات تاپجىلماستان وتىرعىزاتىن، ءومىردىڭ ءدال ءوزى سەكىلدى ايرىقشا ءتوزىم ءتان. مۇنداي شىدامدىلىقتى ءتىرى جەمتىگىن اڭدىعان جان اتاۋلىنىڭ ءبارى كورسەتەدى. ءقازىر سونى ءبىر بۇيىردەن سوقتىعىپ تابىندى بوگەپ، جاس بۇقاشىقتاردى ىزالاندىرىپ، قۇناجىندار مەن بۇزاۋلاردى ۇركىتىپ، جارالى كوسەمدى قاۋقارسىز اشۋدان جارىلارداي ەتىپ بەك تە جاسادى. بۇل ارەكەت تۋرا جارتى كۇنگە سوزىلعان. بەك تاپ ءبىر بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ العانداي تۇس-تۇستان شابۋىلداپ، تابىندى الدەبىر ۇرەي قۇيىنىمەن ماتاپ، ورالىپ سوققان سايىن ونسىز دا ۇرىككەن توبىردىڭ دەگبىرىن الىپ، جەمتىگىن وقتاۋلاعان سايىن وقشاۋلاي بەردى.
كەشكە قاراي، كۇن ەڭكەيگەن شاقتا (كۇز قۇزىرىنا كىرىپ، كوز ەرتە بايلانىپ، ءتۇن التى ساعاتقا سوزىلا باستاعان) جاس بۇلاندار كوشباسشىلارىنا كومەكتەسۋگە قۇلىقسىزدىق كورسەتىپ، تابىننان ۇزاماۋعا تىرىسقان. قىس تاقالىپ كەلە جاتقاندىقتان القاپقا قاراي اسىعۋ قاجەت-اق ەدى، ال مىناۋ جولدى بوگەگەن قايسار حايۋاننان قۇتىلۋ مۇڭعا اينالىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە قاتەر تۇتاس تابىنعا، جاس بۇلاندارعا ەمەس، ءبىر عانا كارى بۇلاننىڭ باسىنا تونگەن ەدى دە، اركىمنىڭ ءوز جانى وزىنە ءتاتتى بولعاندىقتان، الگىلەر اقىر اياعىندا كوسەمدى قۇربان ەتۋدى ۇيعارعان.
ىمىرت جابىلا باستادى. باسى سالبىراعان كارى بۇلان ءوز تابىنىنا: تالاي سەرىك بولعان ۇرعاشى بۇلاندارعا، بۇزاۋلارىنا، ىرقىنا باعىندىرعان دونەجىندەرگە قارادى. ولاردىڭ باتقان كۇننىڭ شۇعىلاسىنا شومىلىپ اسىعا باسىپ بارا جاتقانىن كوردى. بۇل ولارعا قوسىلىپ ىلەسە جونەلە المادى، ويتكەنى تۇمسىعىنىڭ تۇبىندە ويناقتاعان قاتىگەز ازۋلى الباستى تىرپ ەتكىزبەدى. سالماعى جارتى توننا بۇل كۇرەس پەن مۇقتاجدىققا تولى قاتال دا ۇزاق ءومىر كەشكەن، مىنە ەندى، اجالى ءسىڭىرى بىلەم-بىلەم تىزەسىنە زورعا جەتەتىن قايداعى ءبىر الاسا ماقۇلىقتىڭ ازۋىنان كەلگەلى تۇر!
وسى ساتتەن باستاپ كۇندىز-تۇنى جەمتىگىنىڭ قىر سوڭىنان قالماعان بەك جارالى بۇلانعا ءبىر مەزەتتە تىنىشتىق بەرمەۋگە اينالدى. ول وعان جاس قايىڭ مەن قىزىل تالدىڭ جاپىراقتارى مەن جاسىل جەلەگىنە اۋىز تيگىزبەدى، وزدەرى وتكەن بۇلاقتاردىڭ سۋىن ىشكىزبەدى، بۇلان قاتتى قىسقان ءشولىن باسا الماي قور بولدى. ءجيى-جيى جان ساۋعالاپ تۇرا قاشادى. بەك ونى توقتاتۋعا تىرىسپايدى، ءبىراق ءوزىنىڭ وسىناۋ ەرمەگىنە ءسۇيسىنىپ، ارتىنان ءبىر ەلى قالماي، اقىرىن عانا بۇلكىلدەيدى دە وتىرادى. بۇلان ءبىر ورنىندا تۇرعان مەزگىلدە بەك جاتا كەتەدى؛ اناۋ وتتاۋعا نەمەسە سۋ ىشۋگە ىڭعاي بىلدىرسە باس سالىپ، جاعالاسا جونەلەدى.
بۇلاننىڭ ءمۇيىزى تارام-تارام اعاش ىسپەتتەس الىپ باسى بىرتە-بىرتە سالبىراعان ۇستىنە سالبىراپ، ءوزى سۇيرەتىلگەن ۇستىنە سۇيرەتىلە بەردى. ەندى ول تۇمسىعىن جەرگە تىرەپ، قۇلاقتارى سالبىراپ ۇزاق مەڭىرەيىپ تۇرۋدى ادەت قىلعان، ال بۇل مەزگىلدە شاۋىپ بارىپ ءشول قاندىرىپ العان بەك دامىلداۋعا كىرىسەدى. اۋىر تىنىستاپ، قىزىل ءتىلىن سالاقتاتىپ، ەڭگەزەردەي بۇلاننان كوز ايىرماي جاتقان ساتتە ماڭايداعى دۇنيە وزگەشە كۇيگە تۇسە باستاعانداي كورىنەدى. تۇيسىنەدى: اينالا توڭىرەك قۇبىلىپ بارادى. مۇندا بۇلاندارمەن بىرگە كوزگە كورىنبەيتىن باسقا دا ءبىر تىرشىلىك يەلەرى پايدا بولعان سياقتانادى. سولاردىڭ كەلۋىنەن ورمان دا، سۋ دا، اۋا دا ءدىرىل قاعىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. مۇنى بەككە ءوزىنىڭ كوزى دە، قۇلاعى دا، تۇمسىعى دا ەمەس، ىشىندەگى الدەبىر جازا باسپاس عاجايىپ قابىلەتى جەتكىزەدى. بالەندەي توسىن قۇبىلىستى كورگەن دە، ەستىگەن دە جوق، الايدا قورشاعان ورتادا وزگەرىس بولعانىن، اينالادا بەيمالىم ءبىر جان يەلەرىنىڭ الاسۇرىپ جۇرگەنىن ءبىلدى. ءسويتتى دە قازىرگى باستاعان ءىسىن اياعىنا جەتكىزىپ بولعاننان كەيىن توڭىرەكتەگى دۇنيەنى جاقسىلاپ زەرتتەۋدى ۇيعاردى.
اقىر اياعىندا ءتورتىنشى كۇننىڭ سوڭىنا قاراي كارى بۇلاندى تيتىقتاتىپ بىتكەن. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بويى جەمتىگىنىڭ ماڭايىنان ۇزاماي، ءىشىنىپ، تويىنىپ الدى دا، سونىڭ قاسىندا اينالشاقتاپ ءجۇردى دە قويدى. ودان دامىلداپ، وتىعىپ العان سوڭ دجون تورنتون ەسىنە ءتۇستى دە، جەلە جورتىپ ستانعا قاراي بەت تۇزەدى. ول ۇيگە قاراي شىم-شىتىرىق جولدا شاتىسپاستان، كومپاس ۇستاعان ادامنىڭ ءوزى قينالاتىنداي بەيتانىس مەكەندەردە ەشبىر جاڭىلىسپاستان، سەنىمدى تۇردە بىرنەشە ساعات بويى جۇيتكىدى.
بەك جولشىباي ماڭايداعى ۇرەيلى جاڭا وزگەرىستەردى بىرتىندەپ قاتتىراق سەزىنە تۇسكەن. ەندى جاعالاي مۇنىڭ جاز بويى باقىلاعان كورىنىستەرىنىڭ مۇلدەم بولەك تىرشىلىك باستالعان سەكىلدى. مۇنى بۇل جولى بەكتىڭ ىشكى تۇيسىگى عانا سەزدىرمەگەن بولاتىن. جوق، ول جونىندە قۇستار سايراپ، اق تيىندەر ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ، ءتىپتى جەلدىڭ ءوزى سول تۋرالى گۋلەگەن. بەك بىرنەشە مارتە ايالدادى، تاڭعى سامالدى يىسكەلەپ، ودان ءوزىن جىلدامىراق جۇرۋگە يتەرمەلەگەن حاباردى اندادى. الدە ەندى عانا تايانىپ كەلە جاتقان، نە بولىپ ۇلگەرگەن جايسىز وقيعانىڭ لەبى دەگبىرىن قاشىرعان. ول ەڭ سوڭعى سۋ ايرىعىنان ءوتىپ ستان ورنالاسقان القاپقا تۇسكەندە ابايلاپ، ءجۇرىستى باياۋلاتتى.
ءۇش ميلدەي وتكەن سوڭ جاڭا ءىزدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، جەلكە تۇگى تىكىرەيىپ كەتكەن. ىزدەر ستانعا، تۋرا دجون تورنتونعا قاراي باستايدى! بەك ساقتىقتى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ جونەپ بەردى.
بۇكىل تۇيسىك سەزىمدەرى شيرىققان ول ءبارىن بىردەي جايىپ سالماعانىمەن تالاي جايتتان حاباردار ەتكەن دەرەكتەردى ءجىتى قابىلدادى. ءوزى جۇگىرىپ كەلە جاتقان جولمەن مۇنىڭ الدىندا عانا بەيمالىم ادامداردىڭ وتكەنىن يىسىنەن ءبىلدى. مۇلگىگەن ورمان ءوزىنىڭ تىنىشتىعىمەن-اق ىشىنە الدەبىر قاتەردى بۇگىپ تۇر. قۇستار دا ءۇنسىز قالىپتى، بارلىق اق تيىندەر دە عايىپ بولعان، بەكتىڭ كوزىنە ءبىر عانا نارسە ءتۇستى: ءوزىنىڭ جالت-جۇلت ەتكەن سۇرعىلت سۇلباسى كەپكەن سۇپ-سۇر بۇتاقتارمەن استاسىپ، اعاشتاردىڭ بولشەگىنشە سولارمەن بىتە قايناسىپ كەتىپتى.
بەك كولەڭكە ىسپەتتەس سونشا جەڭىل، ءارى جىلدام جىلجىعان، كەنەت ونىڭ تۇمسىعى بەلگىسىز كولدەنەڭ كۇشتىڭ ىقپالىمەن ءبىر بۇيىرىنە قاراي جالت بۇرىلدى. توسىن، بەيتانىس ءيىس ىرقىمەن جۇرگەن ول بۇتا اراسىنان نيگتى كوردى. توبەت ءبىر قىرىنان جاتىر. ءولىپ قالعان. ءتارىزى، وسى جەرگە دەيىن سۇيرەتىلىپ كەلىپ جان تاپسىرعان سياقتى. قوس بۇيىرىنەن ءبىر-بىر جەبە سورايىپ تۇر.
تاعى دا ءجۇز ياردتاي وتكەن بەك تورنتون دوۋسوندا ساتىپ العان جەگىم يتتەردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. اجال تىرناعىنا ىلىككەن يت تۋرا جول جيەگىندە يرەلەڭدەپ جاتىر. بەك وعان قايىرىلماي اينالىپ وتە شىقتى. ستان جاقتان بىردە باياۋ، بىردە كۇشەيە تۇسكەن داۋىستار كۇمبىرى جەتەدى، - ول ءبىرقالىپتى اۋەن ىرعاعى بولاتىن. جەر باۋىرلاي جىلجىعان بەك ورمان جولىنىڭ اياعىنا شىققاندا قادالعان جەبەلەردەن جايراعا ۇقساپ ەتپەتتەپ جاتقان گانسكا تاپ بولدى. ءدال سول ساتتە بەك شىرشا بۇتاعىنان جاسالعان وزدەرىنىڭ لاشىقتارى جاققا باسىن بۇرعاندا نازارىنا ىلىككەن كورىنىستەن قاتتى تىكسىندى. تۇلا بويى ىزادان جارىلىپ كەتەردەي قالشىلداعان. ول قاھارلانا، كارلەنە ىرىلداي باستاعانىن ءوزى دە اڭعارمادى. ءبىر ءسات بۇرق ەتكەن دولىلىق اقىل-ايلاعا ەرىك بەرمەدى. بەك ەستەن ايىرىلعان ەدى، وعان سەبەپ دجون تورنتونعا دەگەن عاجايىپ ماحاببات بولاتىن.
كۇركەنىڭ ورنىن اينالا بيلەپ جۇرگەن يحەتتەر كەنەت وزدەرىنە قاراي زاۋلاپ ءتونىپ كەلە جاتقان بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن اڭنىڭ ۇرەيلى ىرىلىن ەستىدى. بويىن كەك قۇمارى بيلەگەن بەك بۇلارعا ورتكە تيگەن داۋىلداي سوقتىققان. ول ەڭ جاقىن تۇرعان بىرەۋدى باس سالىپ (يحەتتەردىڭ كوسەمى-تىن)، كەڭىردەگىن سۋىرىپ العاندا قان فونتانشا اتقىدى. بەك قۇلاپ تۇسكەن ۇندىسكە قايتا تيىسپەي كەلەسىسىنە ۇمتىلىپ ونى دا القىمداپ تاستادى. ەندى ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس-تىن. توبىرعا قىرعيداي تيگەن ول وزىنە قاراي قارداي بوراعان جەبەلەرگە قاراماستان ءبارىن باۋداي ءتۇسىرىپ قىرىپ-جويۋعا كىرىسكەن. ول نايزاعاي وتىنداي ويناقتاپ جۇرگەندىكتەن ءوزارا تىعىز ۇيلىققان ۇندىستەردىڭ اتقان وعى بۇعان دارىماي، ءوز ادامدارىن جايراتا باستاعان. ءبىر جاس اڭشىنىڭ الاپات كۇشپەن بەككە لاقتىرعان نايزاسى ەكىنشى ءبىر اڭشىنىڭ كەۋدەسىنەن ءتيىپ، ارقاسىنان ءبىر-اق شىقتى. سول تۇستا سۇمدىق ۇرەيگە بوي الدىرعان يحەتتەر جىن-شايتانعا تاپ بولدىق دەپ باقىرىپ-شاقىرىپ ورمانعا قاراي تۇرا بەزدى.
بەك اعاش اراسىمەن بۇلانداردى قۋعانىنداي وكشەلەپ بۇلاردىڭ دا ىزدەرىنە تۇسكەن ساتىندە، راسىندا دا، ديۋ-پەرىگە ۇقساپ كەتكەن ەدى.
بۇل يحەتتەر ءۇشىن قارعىس اتقان كۇن بولدى. توعايدىڭ تۇس-تۇسىنا تۋ-تالاقاي بولىپ قايتقان ولاردىڭ امان قالعاندارى ارادا ءبىر جەتى وتكەندە عانا تۇكپىردەگى الاڭقايدا باس قوسىپ، شىعىندارىن تۇگەندەۋگە كىرىسكەن.
ال بۇلاردى قۋۋدان شارشاعان بەك بوس قالعان ستانعا قايتا ورالدى. ول ۇيقىدا جاتقاندىقتان الگىلەر كورپەسىنىڭ استىنان شىعىپ ۇلگەرتپەي ءولتىرىپ كەتكەن ءپيتتى تاۋىپ الدى. اينالا توڭىرەكتە تورنتوننىڭ ايانباي شايقاسقانىن ايگىلەگەن بەلگىلەر سايراپ جاتىر. بەك سول ىزدەردى جاعالاي يىسكەلەۋگە كىرىسكەن. ءىزدىڭ شەتى تەرەڭ توعاننىڭ جاعاسىنا الىپ كەلدى. جيەكتەگى سۋعا باسى مەن الدىڭعى اياقتارىن سۇعىنا، قوجايىنىنا ادالدىق تانىتىپ، ەڭ سوڭعى ساتكە دەيىن ۇزاماعان سكيت جاتىر. كەن شايمالانعاندىقتان لايلانىپ كەتكەن بالدىرلى توعاننىڭ تۇبىندە نە بار ەكەنى بەلگىسىز. ال وندا دجون تورنتون جاتىر ەدى. بەك ونىڭ تابان ءىزىنىڭ سۋعا دەيىن بارعانىنا كوز جەتكىزدى، ءبىراق قايتقان ءىزى جوق.
بەك كۇنى بويى بىرەسە توعان باسىندا وتىرىپ، بىرەسە ستان ءىشىن شارق ۇرىپ شارلاۋمەن ءجۇردى. اجالدىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن ەدى: ادام قيمىلداۋدى دوعارادى، ودان تىرىلەر اراسىنان مۇلدە جوعالادى. ول دجون تورنتوننىڭ ولگەنىن، ەندى قايتىپ كەلمەيتىنىن ءتۇسىندى دە، قۇلازىپ سالا بەردى. بۇل اشتىق سەكىلدى تۇيسىك ەكەن، ءبىراق ازىناعان وسى بوستىق جانعا باتاتىن سياقتى، ول قۋىستى ەشبىر ازىقپەن تولتىرا دا المايسىڭ. اتالعان سىرقاتتىڭ ايالدان يحەتتەردىڭ ولىگىنە قاراعان كەزدە عانا باسىلاتىنىن اڭدادى. سول ساتتە ونىڭ كەۋدەسىندە كەرەمەت ورلىك پايدا بولدى، ول ەشقاشاندا ءوز-وزىن ءدال مۇنشا اسقاق سەزىنش كورمەپتى. ويتكەنى بۇل ەڭ اسىل اڭ ادام ءولتىردى عوي، تۇپتەرىنە سويىل مەن ازۋ زاڭى بويىنشا جەتتى. ءولىپ جاتقانداردى تامسانا يىسكەلەگەن. سويتسە، ادام ءولتىرۋ وپ-وڭاي كورىنەدى! اشەيىن ءيتتى ولتىرۋدەن دە جەڭىل. جەبەلەرى مەن نايزاسى جانە سويىلدارى بولماسا ولار مۇنىمەن، مىنا بەكپەن كۇش سىناسۋعا دارمەنسىز ەكەن.
كوز بايلاندى، اعاشتاردىڭ ۇشار باسىنان تونگەن تولىق اي توڭىرەكتى كۇمىس نۇرعا بولەدى. وسى ءتۇنى توعان تۇبىندە تورىعىپ وتىرعان بەك ورماندا ءوزى ءۇشىن وزگە ءبىر ءومىردىڭ باستالعانىن ايقىن سەزىندى. ول ورنىنان تۇردى، اينالاعا قۇلاق ءتۇرىپ، اۋانى يىسكەلەدى. الىستان الدەبىر ءالسىز، ءبىراق وتە انىق ۇلىعان ءۇن ەستىلدى. ودان وعان تۇتاس حور قوسىلعان. ۇلۋ بىرتىندەپ كۇشەيە ءتۇستى دە، ءسات سايىن تاقالا بەردى. بەك قايتادان بۇل دىبىستى ءوزىنىڭ سانا تۇكپىرىندە ساقتالعان وزگە ءبىر الەمدە ەستىگەندەي بولادى.
ءسويتىپ اشىق الاڭقايعا شىقتى دا، قۇلاق ءتۇردى. ءيا، بۇل سوناۋ سارىننىڭ ءوزى، سول كوپ داۋىستى سارىن! بۇرىن ءدال مۇنشا كۇشپەن سارناماعان بولار، ءدال قازىرگىدەي ارباماعان دا شىعار، بەك وعان ىلەسە جونەلۋگە دايار ەدى. دجون تورنتون ولگەن. سوڭعى دانەكەر ۇزىلگەن. بەك ءۇشىن ونىڭ تالاپتارى مەن قۇشتارىنا يە بولاتىنداي ادام ەندى جوق.
ۇندىستەرگە ۇقساپ تىرىدەي ولجا قاققان قاسقىرلار ءۇيىرى كوشكەن بۇلانداردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ورماندار مەن وزەندەر شەتىمەن ءوتىپ بارا جاتقاندا بەكتىڭ القابىنا تاپ بولعان-تىن. ولار اي شاپاعىنا شومىلعان الاڭعا سۇرعىلت اعىنداي لىقسىپ شىققاندا بۇلاردى ءدال ورتادا تاس مۇسىندەي قاسقايىپ بەك كۇتىپ تۇردى. وسىناۋ تاپجىلماعان الىپ حايۋان قاسقىرلاردىڭ زارەسىن العان ەدى، ءبىراق ءبىر ساتتىك قوبالجۋدان كەيىن ولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ باتىلى بەككە قاراي قارعىدى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن سوققى بەرىپ ۇلگەرگەن بەك ونىڭ مويىن ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەردى. ول بۇرىنعىسىنشا، ءبىرتالاي ۋاقىت قالت ەتپەستەن تۇرا بەردى، ال ونىڭ سىرت جاعىندا جانتالاسقان قاسقىر دوڭبەكشىپ جاتتى. ودان سوڭ تاعى دا ءۇش كوكجال كەزەك-كەزەك شابۋىلداۋعا تىرىسقان - ءبىراق ءبارى دە قانعا بويالىپ كەڭىردەگى نەمەسە يىعى جۇلمالانىپ كەرى سەرپىلدى.
اقىر اياعىندا بەككە بۇكىل توپ جابىلدى. جەمتىككە قۇمارتقان بورىلەر وعان ءبىر-بىرىن كيمەلەپ ءيىن تىرەسە ۇمتىلعان. الايدا بەكتىڭ كەرەمەت اككىلىگى مەن ەپتىلىگى كومەككە كەلدى. ازۋ مەن تىرناقتى ىسكە قوسىپ، ارتقى اياقپەن شىر اينالعان ول باسقىنشىلاردان قورعانىپ باقتى. الگىلەرگە سىرت جاعىن بەرىپ قويماۋ ءۇشىن شەگىنۋىنە تۋرا كەلگەن. ول توعاننان ۇزاپ، كەپكەن وزەننىڭ ارناسىنا ىلىككەنشە شەگىنشەكتەي بەردى.
ءسويتىپ بيىك جارعا تىرەلدى دە، ودان ءوتىپ العاننان كەيىن قوجايىندارى شايمالاۋعا قۇم الىپ جۇرگەن ورعا دەيىن جەتتى. بۇل تۇستا ءۇش جاعىنان بىردەي قورعانىپ العان بولاتىن. ەندى جاۋدى تەك ماڭدايدان تويتارۋ عانا قالعان-تىن.
مۇنى ويداعىداي اتقارعانى سونشا، قاسقىرلار جارتى ساعاتتان كەيىن ابدەن ابدىراپ، كەيىن ىسىرىلدى. تىلدەرى سالاقتاپ زورعا دەمالادى. الماس ازۋلارى اي جارىعىندا جىلت-جىلت ەتەدى. بىرەۋلەرى تۇمسىقتارىن كوتەرىپ، قۇلاقتارىن تىكىرەيتكەن كۇيى جاتا-جاتا كەتىستى. ەكىنشىلەرى بەكتى اڭدىپ تۇر. كەيبىرەۋلەرى توعان سۋىن قوماعايلانا جۇتادى. ءبىر مەزگىلدە ءىرى، ارىق قاسقىر اقىرىن باسىپ العا شىقتى. قيمىلىنان دوستىق پەيىلى ايقىن بايقالادى، — سوندا عانا بەك تاۋلىك بويى ورمان اراسىندا قوسا جورتقان جابايى باۋىرىن تانىدى. كوكجال اقىرىن عانا قىڭسىلادى دا، بەك تە وعان ءدال سولايشا جاۋاپ قاتتى؛ ءسويتىپ ءوزارا يىسكەلەسە باستاعان.
بۇدان كەيىن بەككە تالاسۋدان تۇلا بويىندا ساۋ تامتىعى قالماعان تاعى ءبىر كارى قاسقىر تاياۋ كەلدى. بەك باستاپقىدا ءتىسىن ساقىلداتقانىمەن، ونىمەن دە يىسكەلەستى. وسىناۋ سالتاناتتان سوڭ قارت قاسقىر شوقيىپ وتىردى دا، تۇمسىعىن ايعا كوتەرىپ سوزىلتىپ ۇلي باستادى. قالعاندارى دا سويتكەن. بەك ۇزاق تۇندەردە مازاسىن العان سوناۋ سارىندى تانىدى. بۇل دا وتىرا قالىپ ۇلي جونەلدى.
ءبارى تىنشىعان مەزگىلدە قورعانعان ورنىنان شىقتى دا، مۇنى قورشاي العان بۇكىل ءۇيىردىڭ تەڭ جارتىسى دوستىقپەن، ەكىنشى بولىگى جاۋىققان تۇردە جاعالاي يىسكەلەۋگە كىرىسكەن. كوسەمدەر ۇلۋدى تاعى جالعاستىرىپ، ورمانعا قاراي جونەدى. سوڭدارىنان ىلەسكەن بورىلەر دە قوسىلا ۇلىپ كەلەدى. جابايى تۋىسىنا ەرىپ بەك تە جۇگىرىپ بەردى. ول دا جورتقان بويدا ۇلىپ قويادى.
وسىمەن بەك تۋرالى اڭگىمەنى اياقتاسا دا بولار ەدى.
ارالا ءبىراز جىلدار وتكەندە يحەتتەر ورمانداعى قاسقىرلار تۇقىمىنىڭ ەداۋىر وزگەرگەنىن اڭداعان. باسى مەن تۇمسىعىندا قوڭىر داعى، ومىراۋىندا اق جولاعى بار كوكجالدار ۇشىراسا باستادى. ەڭ كەرەمەتى يحەتتەردىڭ ايتۋىنشا، قاسقىرلار ءۇيىرىن يت رۋحى باستاپ بارا جاتاتىن كورىنەدى. بۇلار وسى يتتەن قاتتى قايمىعاتىن ەدى، ويتكەنى ول ايلاكەرلەۋ. قاقاعان ايازداردا قورلارىن ۇرلايدى، قاقپانداعى ولجالارىن الىپ كەتەدى، يتتەرىن جەپ قويادى جانە ەڭ جاۋجۇرەك اڭشىلاردان دا سەسكەنبەيدى.
بۇدان دا قورقىنىشتى نارسەلەر ايتىلىپ ءجۇردى: كەيدە ورمانعا كەتكەن اڭشىلار تۇراققا قايتىپ ورالمايتىن، كەيىن قايسىبىرەۋلەرىن كەڭىردەكتەرى جۇلىنىپ ءولىپ جاتقان جەرلەرىنەن تاۋىپ العان. ال اينالاسىنداعى قارداعى ءىز قاسقىر تابانىنان ىرىرەك دەيدى.
يتتەر كۇزدە بۇلان اۋلاۋعا شىققاندا ءبىر القاپتى ىلعي اينالىپ وتەدى. وت باسىندا سول القاپتى جىن-شايتاننىڭ باسپانا قىلىپ العانى تۋرالى اڭگىمە باستالعاندا ولاردىڭ ايەلدەرىنىڭ ءجۇزىن مۇڭ كىرەۋكەلەيدى.
يتتەر بۇل القاپقا جازدا ءبىر ورمان جىرتقىشىنىڭ سوعاتىنىن بىلمەيدى. ول - وزگە بورىلەرگە ۇقسايتىن دا، ۇقسامايتىن دا، تۇگى جالتىلداعان الىپ قاسقىر. ءوزى توعاي تۇكپىرىنەن جالعىز ءوزى شىعىپ، القاپقا، اعاشتار اراسىنداعى الاڭقايعا تۇسەدى. مۇندا توز-توزى شىعىپ، ىشىنەن جەرگە التىن قۇم سورعالاعان بۇلان تەرىلى قاپتار جاتىر. ارالارىنان سورايىپ وسكەن بيىك ءشوپ التىندى كۇن كوزىنەن كولەگەيلەپ تۇرادى.
تاڭعاجايىپ قاسقىر وسىندا ءبىرتالاي ۋاقىت ويلانعان پىشىنمەن وتىرىپ، قۇمىققان ۇنمەن ۇزاق ۇلىپ-ۇلىپ، اقىرىندا كەتەدى.
كەيدە توپپەن دە كەلەدى. ۇزاق قىسقى تۇندەر باستالعاندا القاپقا جەمتىك ىزدەگەن باسقا قاسقىرلار دا تۇسەدى، سوندا ونىڭ لەك باسىندا جورتىپ بارا جاتقانىن كورۋگە بولادى. ول ءالسىز اي ساۋلەسى استىندا نەمەسە سولتۇستىك شۇعىلانىڭ مىڭ قۇبىلعان جارىعى اياسىندا ءوز باۋىرلاستارىنىڭ اراسىنان جوتاسى ەرەك كورىنىپ، بارلىق ۇنىمەن الەمنىڭ سوناۋ بالعىن كەزىندەگى اۋەندى - قاسقىرلار ءۇيىرىنىڭ اۋەنىن كۇڭىرەنتىپ بارا جاتادى.
تەڭىز تەرميندەرىنىڭ قىسقاشا سوزدىگى
انكەروك — تۇششى سۋعا ارنالعان كەسپەك.
باك — جوعارعى پالۋبانىڭ تۇمسىق جاعى.
باكشتاگ — كەمە باعىتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل باعىتتى ۇستاعاندا كەمە ءجۇرىسى جەل باعىتىمەن 100°-تان 170°-قا دەيىنگى ارالىقتى قۇرايدى.
باركەپتينا — شليۋپكادا ەسكەكشىلەر وتىراتىن ورىندىق، ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ ماچتالى جەلكەندى كەمە. مۇنداي كەمەنىڭ الدىڭعى ماچتاسىنداعى جەلكەن تۇزۋىنەن، ال قالعاندارىندا قيعاش ورنالاسادى.
بەيديەۆيند — كەمە باعىتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل باعىتتى ۇستاعاندا كەمە ءجۇرىسى جەل باعىتىمەن 10°-تان 80°-قا دەيىنگى ارالىقتى قۇراندى.
بيزاپ-ماچتا — ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ ماچتالى كەمەنىڭ ەڭ ارتقى ماچتاسى.
بيمسى — كەمەگە كولدەنەڭ بەكىتكەن بەلاعاشتار. پالۋبا وسىلاردىڭ ۇستىنە قوندىرىلادى.
بيتەنگتەر — ارقان-جىپتەردى بەكىتۋگە ارنالعان اعاش نەمەسە مەتالل تۇعىرشالار.
بوم-كليۆەر — كەمە تۇمسىعىنداعى ءۇشبۇرىشتى قيىق، جەلكەندەردىڭ الدىڭعىسى.
براشپيل — زاكىر نەمەسە قۇرال-جابدىقتاردى كوتەرۋگە ارنالعان اينالمالى شىعىر.
ارقان بۋحتاسى — شيىرشىقتاپ (شۋماقتاپ) ورالعان ارقان.
بۋشپريت — كەمە تۇمسىعىنا شامالى شىعىپ تۇراتىن اعاش بورەنە.
بوم — كليۆەر مەن كليۆەردىڭ الدىڭعى تومەنگى بۇرىشتارى وسى بورەنەگە بايلانادى.
ۆانتتار — ماچتلاردى تىگىنەن ۇستاپ تۇراتىن، ءبىر ۇشتارى بورتقا بايلانعان قۇرال-جابدىقتار. ارقان باسپالداقتارى بار.
ۆەرت — كىشىرەك زاكىر.
ۆىمبوۆكا — زاكىر ءشپيلىن قولمەن بۇراپ كوتەرۋگە ارنالعان شىعىر.
جەل بەتىنە شىعارۋ — جەلكەننىڭ تومەنگى ارتقى بۇرىشىن جەل جاقتاعى بورتقا قاراي اۋىستىرۋ.
گاليون — ۇلكەن جەلكەندى كەمەنىڭ ءبىر ءتۇرى.
گالس — كەمەنىڭ جەل ىڭعايىنا قاتىستى باعىتى. مىسالى: ون نەمەسە سول گالسپەن ءجۇرۋ دەگەنىمىز — ون جاقتان نەمەسە سول جاقتان سوققان جەل ىڭعايىمەن ءجۇرۋ دەگەن ءسوز.
گالفيند — كەمە باعىتىنىن ءبىرتۇرى. بۇل باعىت كەزىندە كەمە ءجۇرىسى 80"- تان 100"-قا دەيىن بۇرىش جاسايدى.
گافەل —ءبىر باسىن ماچتاعا جانتايتا بەكىتكەن بورەنە. جوعارعى جەلكەندەر وسى بورەنە ارقىلى كوتەرىلەدى.
گافەل-گاردەل — گافەلدىڭ الدىڭعى ۇشىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتەتىن قۇرال
گيك — ءبىر باسى ماچتاعا بەكىتىلگەن كولدەنەڭ بورەنە.
گيتتەر — جەلكەننىڭ تومەنگى جيەگىن جوعارعى باسىنا قاراي تارتاتىن(سيىراتىن) ارقان-جىپتەر.
گروت-گروت — ماچتەگى تومەنگى جەلكەن.
گروت-ماچتا — ماچتانى تۇمسىق جاعىنان ەكىنشىسى.
ديريك-فال — گافەلدى كوتەرەتىن قۇرال
كاپەرلەر — تەڭىزدەگى دۇشپان كەمەلەرىن ۇستاۋدان تۇتقىنداۋعا دەيىن ءوز ۇكىمەتىنەن ۇلىقسات العان كاپەرلىك جەكە مەنشىك كەمەلەر.
كات-بالكلەر — زاكىرلەردى پالۋباعا كوتەرۋگە ارنالعان كەمە تۇمسىعىنداعى كران ىسپەتتى بۇرىلمالى، ءتورت قىرلى بورەنەلەر.
كيل — كەمەنىڭ استىڭعى جاعىنا ۇزىننان سالىنعان جۋان بورەنە. كەمەنىڭ نەگىزگى بولشەكتەرىنىڭ ءبارى وسى بورەنەگە بەكىتىلەدى.
كيلۆاتەر — كەمەنىڭ ارتىندا قالاتىن قۇيرىقتى جۇلدىز سەكىلدى اقسونار ءىز. مىس: كيلۆاتەردە ءجۇرۋ دەگەنىمىز ─ الدىڭعى كەمەنىڭ ءىزىن قۋالاپ ءجۇرۋ دەگەن ءسوز.
كليۆەر — كەمە تۇمسىعىنداعى ءۇشبۇرىشتى قيىق جەلكەندەردىڭ ەكىنشىسى.
كليۆەر-فال— كليۆەردى كوتەرەتىن ءارقان-جىپ.
كليپەر — جەلكەندى كەمەلەردىڭ اسا جۇردەك (جۇيرىك)تۇرلەرىنىڭ ءبىرى.
كلوتيك — ماچتانىڭ نەمەسە ستەنگانىڭ توبەسىنە جابىلعان اعاش دوڭگەلەك.
كليۋز — زاكىر شىنجىرى وتەتىن بورتتاعى تەسىك.
كنەحتەp — پالۋباعا بەكىتىلگەن، تروستى وراۋعا ارنالعان تەمىر تۇعىرشالار.
كوممينگس — سۋ كىرىپ كەتپەس ءۇشىن بيىكتەۋ جاسالعان ليۋكتىڭ جيەگى.
كورما — كەمەنىڭ ارتقى جاعى (بولىگى).
كافەل — ناگەل-ماچتا شەڭبەرىنىڭ تەسىگىنە كيگىزىلگەن دىڭگەك (قۇرال-سايمانداردى بەكىتۋگە نەمەسە ءىلىپ قويۋعا ارنالعان).
لاگ — كەمە ءجۇرىسىنىڭ جىلدامدىلىعىن نەمەسە ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ولشەيتىن (انىقتايتىن) اسپاپ.
لاگلين — لاگ قالتقىسىن بايلايتىن ءجىپ.
لەەر — ەكى ۇشى ەكى جاققا (دىڭگەككە) بەكىتىلگەن ۇزىن ءجىپ. بۇل كوبىندە كەيبىر جەلكەندەردى قويۋعا، ال كەيدە كادىمگى كىر جاعا ءۇشىن پايدالانىلادى.
ليكتروس — جەلكەن جيەكتەرىن كوكتەۋگە ارنالعان جۇمساق تروس.
مارسوۆىە — ماچتا جەلكەندەرىن قويۋعا نەمەسە جيناپ الۋعا بەيىمدەلگەن ماستروستار.
تەڭىز ءميلى (ميل) — 1 ميل-1852 مەترگە تەڭ ۇزىندىق ولشەمى.
بورتقا! (نا بورت) — جۇرگىزۋ تۇتقاسىن شەگىنە دەيىن بۇراۋ.
نايتوۆى — تروستى نەمەسە شىمجىرلى بەكىتۋ.
نيرال — جەلكەندەردى جينار كەزدە ولاردى تومەن تارتاتىن قۇرال
نوك — كەز كەلگەن كولدەنەڭ نەمەسە قيعاش بورەنەنىڭ سىرتقى ۇشى (باسى)؛ مىس: گافەلدىڭ نوگى.
وبۆودى — كەمە قاڭقاسىنىڭ ءتۇرى (فورماسى)
وۆەرشتاگ — "وۆەرشتاگ بۇرۋ" — كەمە جەل ارناسىن تۇمسىعىمەن كەسىپ وتەردە، جەلگە قارسى شۇعىل بۇرىلۋ.
وستويچيۆوست — جەل نەمەسە سۋ اعىسى قيسايتقان كەزدە كەمەنىڭ ءتۇزۋ قالىپقا قايتا تۇسۋگە يكەمدىلىگى.
پيللەرستەر — پالۋبانى استىنان ۇستاپ تۇراتىن تىك بورەنەلەر.
پلانشير — شليۋپكا بورتىنىڭ نەمەسە كەمە فالىنبورتىنىڭ ۇستىڭگى بەلاعاشى.
پولۆەترا — "پولۆەتردە" — گالفيند دەپ اتالاتىن كەمە باعىتىنىڭ ەكىنشى اتاۋى (كەمە ءجۇرىسى جەل باعىتىمەن 10"-تان 80°-قا دەيىنگى ارالىقتى قۇرايدى).
پولۋباك — كەمە تۇمسىعىنداعى پالۋبا ۇستىندە ورنالاسقان الاڭشا.
راكس-بۋگەل — ماچتا بويىمەن ارى-بەرى جۇگىرىپ تۇراتىن قارماقتى ساقينا. جەلكەننىڭ ۇستىڭگى جيەگى بەكىتىلەتىن سىرىقشانى كوتەرۋگە ارنالعان.
رانگتوۋت — جەلكەندەر بايلاناتىن اعاش نەمەسە مەتالل بولىكتەر.
ريف — "ريفكە الۋ" — جەلكەننىڭ تومەنگى ەتەگىنەن باستاپ سيىرا جيناۋ ارقىلى ونىڭ كولەمىن كىشىرەيتۋ. جەلكەندەر نەگىزىنەن قاتتى جەل كەزىندە ريفكە الىنادى.
رۋبكا — جوعارعى پالۋبا ۇستىنە تۇرعىزىلعان كىشكەنتاي ۇيشىك. كەمە ءجۇرىسى وسى ۇيشىكتەن باسقارىلادى.
رۋمپەل — جۇرگىزۋ تۇتقاسىنىڭ (رۋل) ۇستىڭگى بولىگىنە كيگىزىلگەن مۇيىزشەلەر . رۋل وسى مۇيىزشەلەر كومەگىمەن بۇرىلادى.
سالينگ — ايقىن تۇرىندە ماچتاعا بەكىتىلگەن اعاش سىرىقتار، — ارقان-جىپتەردى بايلاۋعا، سونداي-اق ستەپگاعا تىرەۋ بولۋعا قىزمەت ەتەدى.
سامپان — قيىر شىعىسپەن قىتايدا كەڭىنەن تاراعان جالپاق تاباندى جەلكەندى كەمە.
سۆايكا — تروسپەن جۇمىس ىستەگەندە پايدالانىلاتىن ىستىك ءتارىزدى ۇشكىر تەمىر.
سەزني — ورالعان جەلكەندەردى ءبىر ورىنعا جيناۋ كەزىندە، ولاردى بىرىكتىرىپ بايلاپ قويۋعا پايدالانىلاتىن قىسقا تروستار.
سپەنكەر (كونتر-بيزان) — ارتقى ماچتاعا ىلىنەتىن ءتورتبۇرىشتى قيسىق جەلكەن.
ستاكسەل — فوك-ماچتاعا تىكەلەي ىلىنگەن الدىڭعى ءۇشبۇرىشتى جەلكەندەردىڭ ءۇشىنشىسى.
ستەنگا — ماچتانىڭ جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇزىن اعاش دىڭگەك.
ستەپس — ماچتانىڭ تومەنگى باسىم بەكىتەتىن تەرەڭ ۇيالى اعاش بورەنە.
تاكەلاج — رانگوۋتتىڭ كەيبىر بولىكتەرىن بەكىتەتىن نەمەسە جەلكەندەر مەن رانگوۋتتى كوتەرىپ-تۇسىرىپ تۇراتىن قۇرال-جابدىقتار.
تالي — اۋىر زاتتاردى كوتەرۋگە ارنالعان ۇيالى تەمىر شىعىر. ونىمەن جەلكەندەردى دە باسقارىپ تۇرادى.
تالرەپ — تىك تۇرعان تاكەلاج قۇرال-سايماندارىڭ تارتۋعا ارنالعان تروس نەمەسە ۆينت (بۇراندا).
توپ — ۇشار باسى، توبەسى، توپ-ماچتا-ماچتانىڭ ۇشار باسى، توبەسى.
توپسەل — گروت-ماچتا پەن فوك-ماچتانىن جوعارعى قيىق جەلكەنى.
تۋزيك — ەكى ەسكەكتى شاعىن شليۋپكا (قايىق).
تۋماننىي گورن — جەلكەندى كەمەلەردە تۇماندى ساتتەردە دابىل قاعىپ تۇراتىن كەرنەي.
ۋۆاليۆات پود ۆەتەر — جەلدەن جالتارۋ — قارسى سوققان جەل ارقىلى تۇمسىعىمەن بۇرىلۋ.
فال — جەلكەندى نەمەسە تۋدى كوتەرۋگە ارنالعان قۇرال.
فالش — شليۋپكانى بايلاپ قوياتىن تروس (ارقان).
فالش — بورتتىڭ جالعاسى، ۇستىڭگى پالۋبانىڭ بيىك ەرنەۋى.
فالشكيل — كيلدىڭ استىنان بەكىتىلگەن ءتورت قىرلى بورەنە (برۋس).
فوك — فوك-ماچتاداعى تومەنگى جەلكەن.
فوك-ماچتا — الدىنعى ماچتا.
فور-ۆانتى — فوك-ماچتانىڭ ۆانتى (ماچتانى تىگىنەن ۇستاپ تۇراتىن ارقان-جىپتەر)
فوردەيند — كەمە باعىتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل باعىتتى ۇستاعاندا كەمە ءجۇرىسىنىڭ بۇرىشى ون بورت جاقتان 170"-تان سول جاق بورتتان170"-قا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.
فورشتيەۆەن — كەمەنىڭ الدىنعى تۇمسىق تۇسى (كيلدىڭ جالعاسى).
حۆات-تالي — ەكى شىعىردان تۇراتىن شاعىن تاليلەر (پالۋبادا ءارتۇرلى جۇمىستار اتقارۋعا پايدالانىلادى).
شۆارتوۆى — كەمەنى جاعاعا بايلايتىن نەمەسە باسقا ءبىر كەمەگس تىركەۋگە ىلەتىن تروس (ارقان).
شكوت — جەلكەندەردى باسقارۋعا ارنالعان قۇرال
شليۋپ — ءبىر ماچتالى شاعىن جەلكەندى كەمە.
شپانگوۋتتار — كەمە قاڭقاسىنىڭ كولدەنەڭ قابىرعالارى.
شپيگاتتار — بورتتىڭ نەمەسە پالۋبانىڭ سۋ اعىزۋعا ارنالعان تەسىكتەرى.
شپور — ماچتانىن نەمەسە ستەنگانىڭ تومەن باسى (ۇشى).
شتاگ — ماچتانى نەمەسە ستەپگانى الدىڭعى جاعىنان ۇستاپ تۇراتىن قۇرال (ءارقان-جىپ).
شتورم-تراپ — ارقان-جىپتەن جاسالعان باسپالداق.
يۋت — پالۋبانىڭ كورما جاعى (ارتقى).
ياكورنىي وگون — زاكىر وتى — كەمە زاكىردە تۇرعان كەزدە تۇمسىق ۇستىنە ءىلىپ قوياتىن شام.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى
You Might Also Like
-
قىزىلوpدa قaلacى، ءۇش تىلدە وقىتaتىن مaمaندaندىpىلعaن cىنىپتapى بap دapىندى بaلaلapعa apنaلعaن «مۇpaگەp» مەكتەبىنىڭ
-
باۋىردىڭ بەرىشتەنۋى (سيرروزى) — ديففۋزدى گەپاتوسيتتەر كولەمى ازايۋىمەن، فيبروزدىق وزگەرىستەرمەن، باۋىردىڭ قالىپتى كۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىمەن، رەگەنەراسيالىق تۇيىندەر پايدا بولىپ، ودان ءارى باۋىر جە...
