ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتىندەر
تاۋىق، تىشقان جانە قۇر.
ەرتە زاماندا تاۋىق،تىشقان، قۇر – ۇشەۋى ءبىر تۇرىپتى. ءبىر كۇنى تاۋىق ارپانىڭ ءدانىن تاۋىپ الىپتى. ول قۋانعاننان:
- ءدان تاپتىم!- دەپ ايقالاپتى.
- مۇنى تيىرمەنگە اپارۋ كەرەك. كانە، قايسىڭ الىپ جۇرەسىڭ؟- دەپتى تاۋىق.
- مەن اپارا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە اپارا المايمىن،- دەپتى قۇر.
ءداندى تاۋىقتىڭ ءوزى الىپ ءجۇرىپتى. تيىرمەنگە تارتتىرىپتى.
تاۋىق:
- ەندى ۇندى ۇيگە كىم ارقالاپ اپارادى؟- دەپتى.
- مەن اپارا المايمىن،- دەپتى تىشقان
- مەن دە اپارا المايمىن،- دەپتى قۇر.
ۇندى تاۋىقتىڭ ءوزى ارقالاپ الىپ ءجۇرىپتى.
- كىم قامىر يلەيدى؟- دەپ سۇراپتى تاۋىق.
- مەن يلەي المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە يلەي المايمىن،- دەپتى قۇر.
قامىردى تاۋىقتىڭ ءوزى يلەپتى.تاۋىق:
- كىم وت جاعادى؟- دەپ سۇراپتى.
- مەن جاعا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە جاعا المايمىن،- دەپتى قۇر.
وتتى دا تاۋىق ءوزى جاعىپتى.
- پەشكە ناندى كىم سالادى؟- دەپ سۇراپتى تاۋىق.
- مەن سالا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە سالا المايمىن.،- دەپتى قۇر.
ناندى دا تاۋىقتىڭ ءوزى سالىپتى.
- نان قىپ-قىزىل بولىپ ءپىسىپ شىعىپتى.
تاۋىق ناندى الىپ قويىپتى دا:
- مۇنى كىم جەيدى؟- دەپ سۇراپتى.
تاپسىرما:
1.ءماتىن كىمدەر تۋرالى؟
2. وي قوزعاۋ. نان تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
- مەن،- دەپ تىشقان ستول قاسىنا كەلىپ وتىرىپتى.
- مەن دە جەيمىن،- دەپ،قۇر دا ستول قاسىنا كەلىپ وتىرىپتى.
تۇسكە الدانعاندار.
ءۇش اڭشى اڭعا شىعىپتى. كۇن بويى قۇس اۋلاپ، كەشكە جالعىز ۇيرەك اتىپ الىپتى. اڭشىلار ابدەن شارشاپ، ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ تۇنەيدى. ۇيرەكتى پىسىرەدى. ۇيرەك پىسكەن سوڭ، ءبىر اڭشى:
- بۇل ۇيرەكتى ۇشەۋىمىز جەپ تويمايمىز، سوندىقتان بىرەۋىمىز عانا جەيىك،- دەپتى.
- ۇيرەكتى جاۋىپ قويايىق تا، ۇشەۋىمىز دە جاتىپ ۇيىقتايىق.
- كىم جاقسى ءتۇس كورسە، ۇيرەكتى سول جەسىڭ،- دەپتى ءبىر قۋ جىگىت.
ءتۇن ورتاسىندا قۋ اڭشى تۇرىپ، ۇيرەكتى جەپ، تاباقتى بۇرىنعىشا جاۋىپ قويادى. تاڭەرتەڭ اڭشىلار ويانىپ، تۇرعان سوڭ:
- قانداي ءتۇس كوردىڭدەر؟- دەپ سۇرايدى.
- مەن اق بوز اتقا ءمىنىپپىن، باسىما التىن تاج كيىپپىن، پاتشا بولىپپىن،- دەيدى
- مەن جۇماققا كىرىپپىن، جۇماقتا قور قىزدارىمەن بىرگە ءجۇر ەكەنمىن،- دەپتى.ەكىنشى اڭشى.
سوندا قۋ اڭشى ايتىپتى:
- ەكەۋىڭ دە راس ايتاسىڭدار، مەن سەندەردى كورىپ جاتتىم. ءبىرىڭ پاتشا بولعان سوڭ، ەندى ءبىرىڭ جۇماققا كىرىپ كەتكەن سوڭ، ءبىر ۇيرەككە بولا قايتىپ كەلمەس دەپ، ۇيرەكتى مەن جەپ قويدىم،- دەپتى.
1.تاپسىرما ورىنداۋ
1.ا) اڭشىلار نەشەۋ؟
ءا) قانداي قۇس اۋلادى؟
ب) ءتۇس دەگەنىمىز نە؟
ۆ) اڭشى قانداي قۋلىق جاسادى؟
2. كونەرگەن سوزدەردى تاپ.
3. توپتاستىرۋ
قوجاناسىر.
ءبىر باي توي جاساپتى. تويعا كوپ ادام كەلىپتى. قوجاناسىر دا كەلىپتى. قوجاناسىردىڭ ۇستىندەگى كيىمى جامان ەكەن. قوجانى ەشكىم ەلەمەپتى، بۇعان تورگە شىق، تاماق جە دەمەپتى. قوجا اقىرىنداپ دالاعا شىعىپتى. ۇيىنە بارىپ، جاقسى كيىمدەرىن كيىپ، قايتا كەلىپتى. بۇل جولى ءۇي يەسى قوجاعا توردەن ورىن بەرىپتى. ەت كەلگەندە:
- قوجەكە، الىڭىز،الىڭىز!- دەپ قادىرلەپتى. قوجا ەتتى جەمەدى، تاباققا شاپانىنىڭ جەڭىن مالىپ:
- جە،شاپانىم ،جە،- دەپ وتىرا بەرىپتى. ءۇي يەسى وكپەلەپ:
- ءسىز و نە قىلعانىڭىز، شاپان ەت جەي مە؟- دەيدى.
سوندا قوجا:
- Cەن مەنى سىيلامايسىڭ، كيىمدى سىيلايدى ەكەنسىڭ. سوندىقتان جەڭىمە جەگىزىپ وتىرعانىم عوي،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
1.زات ەسىمدەردى تەرىپ جازۋ.
جالقى -
جالپى -
2.قوجاناسىرعا مىنەزدەمە جازىپ كور.
قوجاناسىر، اقىلدى،.............................
3. سوزدىكپەن جۇمىس.
توي -
كيىم -
ءۇي يەسى -
شاپان -
ءتور -
اقسەلەۋ.
ەكى دوس ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتتى. ونىڭ بىرەۋى – اقسەلەۋ دە، ەكىنشىسى – ابىز. ابىزدىڭ دەنساۋلىعى ناشار، كوپ جۇگىرە المايتىن، دەمىكپە سىرقاتى بولاتىن. ءبىر ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرگەندە، ءداۋ قارا توبەت ابالاپ ءۇرىپ شىعا كەلدى.
- اقسەلەۋ، قاش، انە، يت كەلىپ قالدى!- دەپ، ابىز ايعايلاپ جۇگىرە جونەلدى.
- اقسەلەۋ جەردەن ءبىر شىبىق الىپ، قاشپاستان يتكە قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق ونىڭ شالبارى جىرىم-جىرىم بولدى. ابىز اقسەلەۋدىڭ جانىنا كەلىپ:
- مەن قاش دەگەندە نەگە قاشپادىڭ؟ قاشساڭ، سەن دە امان قالاتىن ەدىڭ،- دەدى.
- مەن قاشسام، دەنساۋلىعىڭ جوق،الىسقا جۇگىرە المايتىن سەن تۇتىلىپ، مەن قۇتىلاتىن ەدىم. سەنى قورعاپ قالۋ ءۇشىن ادەيى قاشپادىم،- دەدى اقسەلەۋ.
- اقسەلەۋ بالا دا بولسا، ازامات ەكەن!- دەدى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ تۇرعان ءبىر اقساقال ءسۇيسىنىپ.
تاپسىرما.
1. ءماتىن نە تۋرالى؟
2. دوستىق ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
3. ەكى بالانىڭ اتى كىم؟
4. ولار نەدەن قورىقتى؟
5. اقسەلەۋ قانداي ەرلىك كورسەتتى؟
2. سىن ەسىمدەردى تاپ.تاپقان سىن ەسىمدەردى پايدالانا وتىرىپ، اقسەلەۋگە مىنەزدەمە بەرۋ.
قۇلىن.
اتام جايلاۋدان قۇلىندى بيە ءمىنىپ كەلدى. ونى انا اعاشقا بايلاپ قويدى. بيەنىڭ قاسىندا ويناقتاپ جۇرگەن قۇلىن ادەمى - اق.جانىنا جاقىنداۋعا قورىقتىم. ءبىرازدان كەيىن تاۋەكەل ەتتىم. قۇلىن مەنەن ۇركىپ، ءبىراز جەرگە ۇزاپ بارىپ، قاراپ تۇردى. قايتا كەلىپ، ەسىك الدىنداعى شەلەكتى يىسكەلەي باستادى. «جانۋار - اي، شولدەگەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ ويلادىم.
كوشەدەگى سۋ قۇبىرىنىڭ سۋىن اعىزىپ قويدىم. قۇلىن جاسقانا باسىپ سۋعا جاقىندادى. اۋزىن توسىپ ەدى، سۋ تاناۋىنا كىرىپ كەتىپ، پىسقىرىنىپ شەگىندى. سۋدى ازايتىپ اعىزدىم. قۇلىن سۋعا تۇمسىعىن توسىپ، ۇزاق ءىشتى. وسىلايشا ەكەۋىمىز دوستاسىپ كەتتىك. جالىنان سيپاسام، سۇيسىنە قاراپ تۇرادى.
(“بالدىرعان”جۋرنالىنان.) 103 ءسوز)
1)تاپسىرما
1. قۇلىن نەنىڭ بالاسى؟ (جىلقىنىڭ)
2. جىلقىنىڭ ءپىرىن قالاي اتايدى؟
3. قۇلىن اڭگىمەسىندە نە سۋرەتتەلەدى؟
2) جيناقتاۋ. ماتىندەگى تىرەك سوزدەرمەن جۇمىس.
قۇلىن
بيە
اعاش
سۋ
كوشە
دوستاسۋ
3) سوزدىك اۋدارماسىن جاز.
اتا -
بيە -
قۇلىن -
سۋ -
ويىن.
وراز بەن اسقار ەسىك الدىندا ويناپ ءجۇر. ەكەۋى دوپتى ءارى تەپتى، بەرى تەپتى. ءبىرازدان كەيىن اشىق تۇرعان قورانىڭ ەسىگىن قاقپا ەتىپ الدى. ەندى دوپتى سوعان دالدەپ ۇردى. ءبىر كەزدە قاتتى تەبىلگەن دوپ قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. وراز دوبىن ىزدەي باستادى. قاراڭعىدا دوپتى ارەڭ تاۋىپ الدى.
سىرتقا بەتتەگەن. سول كەزدە شىعا بەرىستە تۇرعان شەلەكتى قاعىپ كەتتى. ىشىندەگى ءسۇت اقتارىلدى دا قالدى. وراز نە ىستەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇر.
- قورىقپا. ءسۇتتى مىسىق توگىپ كەتىپتى دەيمىز،- دەدى اسقار.
- مەن وتىرىك ايتپايمىن. بايقاۋسىزدا توگىپ الدىم دەيمىن،- دەدى وراز.
1) وي قوزعاۋ.
1) ەگەر سەن ورازدىڭ ورنىندا بولعاندا نە ىستەر ەدىڭ؟
2) وتىرىك قانداي قاسيەت؟
3) ۆەنن دياگرامماسى
وراز
اسقار
اۋلادا بىرگە وينادى
ويىندى جاقسى كورەدى
ەكەۋى دە جاس بالا
ءۇي شارۋاسى.
ءمۇعالىم ساباق سۇراعاندا، مۇرات بىلمەدى.
- ساباقتى نەگە بىلمەيسىڭ؟ وقىمادىڭ با؟
- قولىم تيمەدى، اعاي!
- نە ىستەدىڭ؟
- ءۇي شارۋاسىمەن اينالىستىم.
- سەنەن باسقا ءۇي شارۋاسىن ىستەيتىن ادام بولمادى ما؟
- اكەم ۇيدە جوق. جولاۋشى كەتكەن. اپام اۋىرىپ جاتىر.
- ءمۇعالىم اياعانداي بولدى.
- وتىرا عوي،شىراعىم!- دەدى.
ەرتەڭىنە مۇرات وقۋعا كەلمەي قالدى. ساباقتان شىققان سوڭ، ءبىز مۇراتتىكىنە باردىق. ابدەن تەرلەگەن، شارشاعان ەكەن. ءبىز جابىلىپ وتىنىن تاسىپ بەردىك. اتتارىنا، سيىرلارىنا ءشوپ سالىستىق.
1.ءماتىندى رولگە ءبولۋ.
2. كومەك بەرۋ، قول ۇشىن بەرۋ، جاردەمدەسۋ دەگەن سوزدەرگە تۇسىنىك بەر.
3. تۋىستىق اتاۋلاردى توپتاستىر
4. ناقتى، ناقتى ەمەس زات ەسىمدەردى تەرىپ جاز.
دەرەكتى
دەرەكسىز
جامان جولداس.
ەكى دوس اعاشتىڭ اراسىمەن كەلە جاتىپ ءبىر ايۋعا كەزدەستى. ولاردىڭ بىرەۋى ءالسىز، اۋرۋ ەكەن. ايۋدى كورگەن كەزدە ساۋى اۋرۋ جولداسىن تاستاپ، جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ كەتەدى. اۋرۋ، ءالسىز دوسىنىڭ اعاشقا شىعۋعا دارمەنى بولمايدى. ول جەرگە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ولگەن كىسىدەي، دەم الماستان جاتا قالادى. ويتكەنى ايۋ ولگەن كىسىگە تيمەيدى ەكەن. ايۋ جاتقان ادامنىڭ قاسىنا كەلىپ، يىسكەلەپ، دىبىسى بىلىنبەگەن سوڭ، جونىنە كەتەدى.
ايۋ كەتكەن سوڭ، اعاشتىڭ باسىنداعى جولداسى جەرگە ءتۇسىپ،اۋرۋ دوسىنان:
- ايۋ سەنىڭ قۇلاعىڭا نە دەپ سىبىرلاپ كەتتى؟- دەپتى.
- باسىڭا قيىنشىلىق تۇسكەندە، سەنى جالعىز تاستاپ كەتكەن جولداسىڭ جامان ەكەن دەدى،- دەپ دوسى جاۋاپ بەرىپتى.
1.وي شاقىرۋ.
1) سەنىڭشە، جامان جولداس بولا ما؟
ماتىننەن ءۇزىندى
مەنىڭ پىكىرىم
باسىڭا قيىنشىلىق تۇسكەندە، سەنى جالعىز تاستاپ كەتكەن جولداسىڭ جامان ەكەن دەدى....
2. جولداسىڭ تۋرالى اڭگىمەلەپ بەر.
----------------------------------------------------------------------------------------
3. سىن ەسىم سوزدەردى تەرىپ جاز.
تورعاي.
باقشا اراسىنداعى جولمەن اڭنان كەلەمىن. ءيتىم جۇگىرىپ بارا جاتقان. ول كەنەت ءجۇرىسىن تەجەپ، قۇستىڭ ءيىسىن سەزگەندەي بۇعا باستادى.
مەن ىلگەرى جول بويىنا قارادىم. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىن كوردىم. ول ۇياسىنان قۇلاپ ءتۇسىپتى. يت بالاپانعا ەپتەپ جاقىنداي بەرگەندە، كەنەت قارا تاماق ۇلكەن تورعاي اعاش باسىنان زۋ ەتىپ ءيتتىڭ ءدال قاسىنا كەپ قوندى
ول جان ۇشىرىپ، ءوزىنىڭ بالاپانى ءۇشىن اجالعا قارسى ۇمتىلدى. ول بالاپانىن ءوز دەنەسىمەن بۇركەمەك بولدى. تيتتەي دەنەسى قورىققانىنان دىرىلدەپ، داۋسى شىر-شىر ەتەدى. ول بالاپانى ءۇشىن ءوزىن-وزى قۇربان ەتكەلى بەزەكتەپ ءجۇر.
مەن ءيتىمدى تەز وزىمە شاقىردىم. كىشكەنە عانا تورعايدىڭ ۇلى انالىق كۇشى مەنى تاڭ قالدىردى. مەن جونىمە كەتتىم.
1.ءماتىننىڭ مازمۇنى بويىنشا ديالوگ قۇراستىر.
--------------------------------------------------------------------------
2.قانداي قۇستاردى بىلەسىڭ؟
قولقانات.
ساكەن شارۋاعا ۇقىپتى بولدى. ءۇستىن تاپ-تۇيناقتاي تازا ۇستايتىن ەدى. اعايىندى جەتەۋمىز. ساكەن بارىمىزدەن ۇلكەن. جازدىڭ كۇنى ول بىزدەن بۇرىن ويانادى دا، ءۇي شارۋاسىنا كومەكتەسەدى. ءبىز ويانىپ، دالاعا شىققاندا، ساكەن ەسىك الدىندا جۇرەدى. ول ءبىزدى قاراوزەك بويىنا سوقپاق جولمەن باستاپ الىپ كەتەدى. ءمولدىر بۇلاق باسىنا بارامىز دا، جۋىنامىز. ساكەن اۋەلى كىشكەنتاي قارىنداسىمىز راحيما، حاليما، ءساليمالاردى جۋىندىرادى، شاشتارىن تاراپ، ءورىپ بەرەدى. سودان كەيىن بارىپ، ءوزى جۋىنادى. ءبىزدىڭ كۇندەگى ادەتىمىز – وسى. قايتادان قاتار ءتىزىلىپ الىپ، اۋىلعا قاراي جۇرەمىز.
“اينالايىن، مەنىڭ اق قازدارىم”،- دەپ انامىز ەسىك الدىنان ءبىزدى قارسى الادى. ساكەننىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ جاتىپ:
- قولقاناتىم مەنىڭ!- دەيدى.
1. قولقانات دەگەن سوزگە سينونيم كەلتىر.
---------------------------------------------
2. ساكەن قانداي بالا دەپ ويلايسىڭ؟
-------------------------------------------------------
3. ەتىستىكتەردى تەرىپ جاز. .........................
4. سەن اناڭا قالاي كومەكتەسەسىڭ؟ ءوز باۋىرلارىڭا قانداي قامقورلىق كورسەتەسىڭ؟ ---------------------------------------------------------------
قازاق ءتىلى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت.
1.ورىسشادان اۋدارىپ ءتيىستى سوزدەردى قوي.
قازاق(يازىك)-(گوسۋدارستۆەننىي) ءتىل. قازاقستاندا تۇراتىن (ناسيا(ى) باسقا (نارود)تار دا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوڭىل قويادى. (وني )قازاق ءتىلىن (كرۋجوك) لەردە، (وبششەستۆو)داردا،(شكولا)تەر مەن ينستيتۋتتاردا وقىپ بىلەدى.
قازاقستاندا (منوگو)تەگەن ۇلت (پرەدستاۆيتەل)دەرى تۇرادى. ولار قازاقستاندى ءوز (نارود)ءى سانايدى.(نو) ءوز (رودنوي يازىك)ءىن ۇمىتپاۋعا تىرىسىپ ۇيرەنۋدە.
اۋدار. سۇراقتار قۇراستىر.
1.ديالوگتى تولىقتىر جانە جاۋابىن جاز.
- سەن قازاقشا سويلەيسىڭ بە؟
- .........
- سەنىڭ دوستارىڭنىڭ اراسىندا كىم قازاقشا سويلەيدى؟
-.........
- قازاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ ءۇشىن قالاي وقۋ كەرەك؟
-...........
- قازاق ءتىلىن نە ءۇشىن ءبىلۋ كەرەك؟
-...........
2.مىنا سويلەمدەردى كەلەر جانە وتكەن شاققا اينالدىر.
1.مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن.
2.مەنىڭ جولداسىم قازاقشا باتىرلار جىرىن وقىپ وتىر.
تاريحي قايراتكەرلەر.
ءماتىندى وقى، اۋدار.
قازاق حاندارى.
حV عاسىردا قۇرىلعان قازاق مەملەكەتى ءۇش جۇزگە بولىنگەن.
- ۇلى ءجۇز
- ورتا ءجۇز
- كىشى ءجۇز.
ءاربىر ءجۇز تايپالارعا، تايپالار - رۋلارعا، رۋلار اتالارعا بولىنگەن.
قازاق حالقىندا قوعامنىڭ بيلەۋشى توبىنىڭ جوعارعى ساتىسىندا - حان تۇرعان.
حالقىمىزدىڭ ەڭ ءىرى حاندارى تاۋكە، ابىلاي جانە ت.ب.بولدى.
سۇراققا جاۋاپ بەر.
1. ابىلاي حان كىم؟
2ابىلايدىڭ شىن اتى قانداي؟
3.ول قاي عاسىردا ءومىر ءسۇردى؟
4.ول قانداي باتىر؟
5.ابىلاي حان كىمدەرمەن سوعىستى؟
6.قازاق حالقى ابىلايدى قانداي ادام دەپ ساناعان؟
7.سەنىڭ پىكىرىڭ. مەنىڭ ويىمشا .....دەپ باستا.
1.سوزدەرگە سينونيم جاز.
باسقارۋشى -
دۇشپان -
باتىر -
كۇش -
اتاقتى -
قۇرمەت -
تۋۋ -
ءولۋ -
سوزدەرگە انتونيم جاز
جوعارعى -
قوسۋ -
قورقاق -
ءىرى -
جوق -
سىرتقى -
قولداۋ -
بەرۋ -
قازاقستان رەسپۋبليكاسى.
سۇراققا جاۋاپ بەر:
1.قازاقستان – كوپ ۇلتى مەملەكەت پە؟
2.حالقىنىڭ سانى قانشا؟
3.قازاقستان قاي جەردە ورنالاسقان؟
4.ونىڭ جەر كولەمى قانشا؟
5.بۇگىنگى قازاقستان قانداي ەلگە اينالدى؟
6.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇنعىش پرەزيدەنتى كىم جانە قاشان سايلاندى؟
1) ءماتىندى ورىسشادان قازاقشاعا اۋدار.
وتەچەستۆوم مى زوۆەم ناشۋ رەسپۋبليكۋ. ۆ نەي جيلي ناشي وتسى ي دەدى.
ۆ نەي گوۆوريات نا رودنوم نام يازىكە. رودينا كاك مات. ونا زاششيششاەت ي بەرەجەت ناس وت بەد. منوگو
نا سۆەتە گوسۋدارستۆ. نو ودنا ۋ چەلوۆەكا مات، ودنا ۋ چەلوۆەكا رودينا.
2) سوزدەرگە سينونيم جاز.
اتاقتى -
حالىق -
ەل -
تۇنعىش -
اقىل -
ۇلتتىق كيىم.
1) ماتىنگە 5-6 سۇراق قۇراستىر.
ەرلەردىڭ كيىمدەرى: جەيدە، شالبار، قامزول، ىشىك، تون. ەرلەردىڭ باس كيىمىنىڭ تۇرلەرى كوپ: قالپاق، تىماق، بورىك، مالاقاي، ت.ب.
ايەلدەردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ەرەكشە بولادى. ولاردىڭ كيىمدەرى اسەم ورنەكتەرمەن ويۋلانىپ تىگىلەدى. كويلەكتەردىڭ سىرتىنان التىن جىپپەن، اسىل تاستارمەن اشەكەيلەگەن قامزول كيىلەدى. ۇيلەنۋ تويىنا كيىلەتىن ساۋكەلە قىمبات تاستارمەن، كۇمىس، مارجانمەن اشەكەيلەنەدى. بۇنى جاساۋشىلار ءبىر جىل ەڭبەكتەنگەن، كوپ قارجى جۇمساعان.
تومەندەگى سوزدەردى وقىڭىز. قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتى پايدالانىپ، سوزدەردىڭ ماعىناسىن تابىڭىز دا، كەستەگە ەنگىزىڭىز.
سىرت كيىم - كۇرتكە،........
باس كيىم – بورىك،............
اياق كيىم – باتەڭكە،........
كويلەك، تىماق، جەيدە، ەتىك، تۋفلي، بەلدەمشە، تون، پالتو، شالبار،كوستيۋم،ورامال، سۆيتەر، قالپاق، كوفتا، قامزول.
2) مىنا سوزدەردى قازاق تىلىنە اۋدارىڭىز جانە ولاردىڭ ءانتونيمىن تابىڭىز.
چەرنىي -
دەشيەۆىي -
پرينەستي -
بولشوي -
حوروشيي -
نوچ -
تونكيي -
نيزكيي -
پرودات -
پوكۋپاتەل -
نوۆىي -
دات -
3) ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشى اراسىندا سويلەسۋلەر قۇراڭىز.
ەگىنشى مەن قاسقىر
ەگىنشى تاڭسارىدەن ەگىن ورىپ، شاڭقاي تۇستە دەمالدى. ازداپ تىنىققان سوڭ، قولىنا نان الىپ، جەي باستادى. ءدال سول كەزدە ءبىر ۇلكەن قاسقىر ەگىنشىنىڭ قاسىنا كەلىپ:
- ادام، نە جەپ وتىرسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
- نان.
- ماعان دا نانىڭنان بەرشى!
ەگىنشى نانىنان ءبىر ءۇزىپ الدى دا، قاسقىرعا بەردى. نان قاسقىرعا ۇنادى. سوندىقتان دا ول ەگىنشىگە مىناداي تىلەك ءبىلدىردى:
- سەنىڭ تاماعىڭ ءدامدى ەكەن. مەنىڭ دە كۇن سايىن تاماق جەگىم كەلەدى.
سەن ماعان ونى تابۋدىڭ جولىن ۇيرەتشى...
ەگىنشى قاسقىرعا:
- الدىمەن جەر جىرتاسىڭ، ودان سوڭ تىرمالايسىڭ، – دەدى.
- سودان سوڭ نان بولا ما؟
- جوق، جەردى جىرتىپ، تىرمالاپ بولاسىڭ دا، تۇقىمدى ازىرلەيسىڭ، سەبەسىڭ...
- سودان سوڭ نان بولا ما؟
- جوق، جوق! كۇزدە قارا بيداي ەگەسىڭ. ول كوكتەمدە كوگەرىپ جەر بەتىنە شىعادى، ال جاز ورتاسىندا پىسەدى.
- سودان سوڭ ناندى جەۋگە بولا ما؟
- قايدا ءالى! قارا بيدايدى ورۋ، ونى باۋلاۋ كەرەك.ول باۋلاردى جاقسىلاپ جەل قاعىپ، كۇنگە كەپتىرگەن سوڭ، قىرمانعا اپارىپ، مايالاۋ كەرەك...
- سوندا نان بولا ما؟! –دەپ قاسقىر ايقايلاپ جىبەردى.
- جوق قارا بيدايدى جيىپ العان سوڭ، باستىرۋ كەرەك، باستىرىپ بولعان سوڭ، بيدايدى ديىرمەنگە اپارىپ، ۇن عىپ تارتۋ كەرەك.
- سوندا جەۋگە بولا ما؟
- جوق، ءالى! قامىر اشىتىپ، ونى يلەپ، ءپىسىرۋ كەرەك...
- سوندا نان بولا ما؟
- ءيا، سوندا نان بولىپ، جەۋگە جارايدى، – دەدى ەگىنشى.
- بۇل وتە اۋىر ءارى كوپ ۋاقىت كەتەتىن جۇمىس ەكەن. مۇنى كاسىپ ەتپەي-اق قويايىن، –دەدى قاسقىر.
ەرتەگىنىڭ مازمۇنىن ءمۇعالىم ءتۇسىندىردى. سۇراق-جاۋاپتار قويىلدى.
ا) ءماتىن كىم تۋرالى؟ (ەگىنشى مەن قاسقىر)
ءا) ەكەۋى نە تۋرالى سويلەسىپ وتىر؟ (نان تۋرالى)
ب) قاسقىردىڭ قانداي ەكەنىن بايقادىڭدار؟ (شىدامسىز).
ءار قاتار كەزەكتەستىرىپ وقۋشىلارعا رولگە ءبولىپ وقىتادى.
1. ەرتەگىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟(ادام مەن اڭنىڭ اڭگىمەلەسۋى. ادامنىڭ قيالىنان تۋىندايدى).
2. ناننىڭ قالاي دايىن بولعانىن بايانداپ بەر.
1.وي قوزعاۋ.
- بالالار، نان قالاي جاسالادى؟
- ۇننان.
- ناننىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
- تابا نان، بولكە نان، توقاش ت.ب.
قانە، بالالار نان ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
2. (توپتاستىرۋ ءادىسىن جاسايمىز).
ۇننان جاسالادى.
ناندى قاستەرلەۋ كەرەك.
توقاش
جەرگە تاستاۋعا بولمايدى
«مەنىڭ دوسىم»
اپاسى ىرىسبەكتىڭ قولىنا ەكى الما ۇستاتتى.
اپاسى ىرىسبەكتىڭ قولىنا ەكى الما ۇستاتتى.
– دوسقا بەرگەنىڭ بوسقا بەرگەنىڭ ەمەس. دۇرىس ىستەگەنسىڭ. مىنا المانىڭ بىرەۋىن ءوزىڭ جە دە، بىرەۋىن دوسىڭا بەر.
– اپا، مەنىڭ دوسىم جالعىز ەمەس.
– ەندەشە قانشا؟
– بەسەۋ.
– ولار كىمدەر؟
– انتون، عانيدەن، ءاپسالام، باۋىرجان، ۆوۆا...
شەشەسى بەس الما بەردى.
ىرىسبەك المالاردى الىپ، ۇيدەن شىقتى
قويىلاتىن سۇراقتار:
- «دوس» ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
- دوسىڭنىڭ باسىنا قيىندىق تۇسكەندە كومەك بەردىڭ بە؟
- دوستارىڭ كوپ پە؟
وسىدان سوڭ وقۋشىلاردىڭ اراسىندا «دوس» تۋرالى ۇعىمعا تالاس پىكىرلەر تۋادى. اركىم وزدەرىنىڭ دوستارى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن ايتادى. سونىمەن قاتار بالالار دوستىق، دوستىقتىڭ ءمانىن، ماڭىزدىلىعىن تۇسىنەدى.
سوڭىندا وقۋشىلارعا «مەنىڭ دوسىم» دەگەن تاقىرىپقا شاعىن ەسسە جازۋ تاپسىرىلادى.
«دوس» ۇعىمىنا توپتاستىرۋ ءادىسىن جاسايىق.
سىرىڭدى ايتاسىڭ................................................
باسىنا قيىندىق......................................................ادال دوس بولادى
تۇسكەندە كومەك بەرەسىڭ.
ەرتە زاماندا تاۋىق،تىشقان، قۇر – ۇشەۋى ءبىر تۇرىپتى. ءبىر كۇنى تاۋىق ارپانىڭ ءدانىن تاۋىپ الىپتى. ول قۋانعاننان:
- ءدان تاپتىم!- دەپ ايقالاپتى.
- مۇنى تيىرمەنگە اپارۋ كەرەك. كانە، قايسىڭ الىپ جۇرەسىڭ؟- دەپتى تاۋىق.
- مەن اپارا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە اپارا المايمىن،- دەپتى قۇر.
ءداندى تاۋىقتىڭ ءوزى الىپ ءجۇرىپتى. تيىرمەنگە تارتتىرىپتى.
تاۋىق:
- ەندى ۇندى ۇيگە كىم ارقالاپ اپارادى؟- دەپتى.
- مەن اپارا المايمىن،- دەپتى تىشقان
- مەن دە اپارا المايمىن،- دەپتى قۇر.
ۇندى تاۋىقتىڭ ءوزى ارقالاپ الىپ ءجۇرىپتى.
- كىم قامىر يلەيدى؟- دەپ سۇراپتى تاۋىق.
- مەن يلەي المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە يلەي المايمىن،- دەپتى قۇر.
قامىردى تاۋىقتىڭ ءوزى يلەپتى.تاۋىق:
- كىم وت جاعادى؟- دەپ سۇراپتى.
- مەن جاعا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە جاعا المايمىن،- دەپتى قۇر.
وتتى دا تاۋىق ءوزى جاعىپتى.
- پەشكە ناندى كىم سالادى؟- دەپ سۇراپتى تاۋىق.
- مەن سالا المايمىن،- دەپتى تىشقان.
- مەن دە سالا المايمىن.،- دەپتى قۇر.
ناندى دا تاۋىقتىڭ ءوزى سالىپتى.
- نان قىپ-قىزىل بولىپ ءپىسىپ شىعىپتى.
تاۋىق ناندى الىپ قويىپتى دا:
- مۇنى كىم جەيدى؟- دەپ سۇراپتى.
تاپسىرما:
1.ءماتىن كىمدەر تۋرالى؟
2. وي قوزعاۋ. نان تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
- مەن،- دەپ تىشقان ستول قاسىنا كەلىپ وتىرىپتى.
- مەن دە جەيمىن،- دەپ،قۇر دا ستول قاسىنا كەلىپ وتىرىپتى.
تۇسكە الدانعاندار.
ءۇش اڭشى اڭعا شىعىپتى. كۇن بويى قۇس اۋلاپ، كەشكە جالعىز ۇيرەك اتىپ الىپتى. اڭشىلار ابدەن شارشاپ، ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ تۇنەيدى. ۇيرەكتى پىسىرەدى. ۇيرەك پىسكەن سوڭ، ءبىر اڭشى:
- بۇل ۇيرەكتى ۇشەۋىمىز جەپ تويمايمىز، سوندىقتان بىرەۋىمىز عانا جەيىك،- دەپتى.
- ۇيرەكتى جاۋىپ قويايىق تا، ۇشەۋىمىز دە جاتىپ ۇيىقتايىق.
- كىم جاقسى ءتۇس كورسە، ۇيرەكتى سول جەسىڭ،- دەپتى ءبىر قۋ جىگىت.
ءتۇن ورتاسىندا قۋ اڭشى تۇرىپ، ۇيرەكتى جەپ، تاباقتى بۇرىنعىشا جاۋىپ قويادى. تاڭەرتەڭ اڭشىلار ويانىپ، تۇرعان سوڭ:
- قانداي ءتۇس كوردىڭدەر؟- دەپ سۇرايدى.
- مەن اق بوز اتقا ءمىنىپپىن، باسىما التىن تاج كيىپپىن، پاتشا بولىپپىن،- دەيدى
- مەن جۇماققا كىرىپپىن، جۇماقتا قور قىزدارىمەن بىرگە ءجۇر ەكەنمىن،- دەپتى.ەكىنشى اڭشى.
سوندا قۋ اڭشى ايتىپتى:
- ەكەۋىڭ دە راس ايتاسىڭدار، مەن سەندەردى كورىپ جاتتىم. ءبىرىڭ پاتشا بولعان سوڭ، ەندى ءبىرىڭ جۇماققا كىرىپ كەتكەن سوڭ، ءبىر ۇيرەككە بولا قايتىپ كەلمەس دەپ، ۇيرەكتى مەن جەپ قويدىم،- دەپتى.
1.تاپسىرما ورىنداۋ
1.ا) اڭشىلار نەشەۋ؟
ءا) قانداي قۇس اۋلادى؟
ب) ءتۇس دەگەنىمىز نە؟
ۆ) اڭشى قانداي قۋلىق جاسادى؟
2. كونەرگەن سوزدەردى تاپ.
3. توپتاستىرۋ
قوجاناسىر.
ءبىر باي توي جاساپتى. تويعا كوپ ادام كەلىپتى. قوجاناسىر دا كەلىپتى. قوجاناسىردىڭ ۇستىندەگى كيىمى جامان ەكەن. قوجانى ەشكىم ەلەمەپتى، بۇعان تورگە شىق، تاماق جە دەمەپتى. قوجا اقىرىنداپ دالاعا شىعىپتى. ۇيىنە بارىپ، جاقسى كيىمدەرىن كيىپ، قايتا كەلىپتى. بۇل جولى ءۇي يەسى قوجاعا توردەن ورىن بەرىپتى. ەت كەلگەندە:
- قوجەكە، الىڭىز،الىڭىز!- دەپ قادىرلەپتى. قوجا ەتتى جەمەدى، تاباققا شاپانىنىڭ جەڭىن مالىپ:
- جە،شاپانىم ،جە،- دەپ وتىرا بەرىپتى. ءۇي يەسى وكپەلەپ:
- ءسىز و نە قىلعانىڭىز، شاپان ەت جەي مە؟- دەيدى.
سوندا قوجا:
- Cەن مەنى سىيلامايسىڭ، كيىمدى سىيلايدى ەكەنسىڭ. سوندىقتان جەڭىمە جەگىزىپ وتىرعانىم عوي،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
1.زات ەسىمدەردى تەرىپ جازۋ.
جالقى -
جالپى -
2.قوجاناسىرعا مىنەزدەمە جازىپ كور.
قوجاناسىر، اقىلدى،.............................
3. سوزدىكپەن جۇمىس.
توي -
كيىم -
ءۇي يەسى -
شاپان -
ءتور -
اقسەلەۋ.
ەكى دوس ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتتى. ونىڭ بىرەۋى – اقسەلەۋ دە، ەكىنشىسى – ابىز. ابىزدىڭ دەنساۋلىعى ناشار، كوپ جۇگىرە المايتىن، دەمىكپە سىرقاتى بولاتىن. ءبىر ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرگەندە، ءداۋ قارا توبەت ابالاپ ءۇرىپ شىعا كەلدى.
- اقسەلەۋ، قاش، انە، يت كەلىپ قالدى!- دەپ، ابىز ايعايلاپ جۇگىرە جونەلدى.
- اقسەلەۋ جەردەن ءبىر شىبىق الىپ، قاشپاستان يتكە قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق ونىڭ شالبارى جىرىم-جىرىم بولدى. ابىز اقسەلەۋدىڭ جانىنا كەلىپ:
- مەن قاش دەگەندە نەگە قاشپادىڭ؟ قاشساڭ، سەن دە امان قالاتىن ەدىڭ،- دەدى.
- مەن قاشسام، دەنساۋلىعىڭ جوق،الىسقا جۇگىرە المايتىن سەن تۇتىلىپ، مەن قۇتىلاتىن ەدىم. سەنى قورعاپ قالۋ ءۇشىن ادەيى قاشپادىم،- دەدى اقسەلەۋ.
- اقسەلەۋ بالا دا بولسا، ازامات ەكەن!- دەدى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ تۇرعان ءبىر اقساقال ءسۇيسىنىپ.
تاپسىرما.
1. ءماتىن نە تۋرالى؟
2. دوستىق ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
3. ەكى بالانىڭ اتى كىم؟
4. ولار نەدەن قورىقتى؟
5. اقسەلەۋ قانداي ەرلىك كورسەتتى؟
2. سىن ەسىمدەردى تاپ.تاپقان سىن ەسىمدەردى پايدالانا وتىرىپ، اقسەلەۋگە مىنەزدەمە بەرۋ.
قۇلىن.
اتام جايلاۋدان قۇلىندى بيە ءمىنىپ كەلدى. ونى انا اعاشقا بايلاپ قويدى. بيەنىڭ قاسىندا ويناقتاپ جۇرگەن قۇلىن ادەمى - اق.جانىنا جاقىنداۋعا قورىقتىم. ءبىرازدان كەيىن تاۋەكەل ەتتىم. قۇلىن مەنەن ۇركىپ، ءبىراز جەرگە ۇزاپ بارىپ، قاراپ تۇردى. قايتا كەلىپ، ەسىك الدىنداعى شەلەكتى يىسكەلەي باستادى. «جانۋار - اي، شولدەگەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ ويلادىم.
كوشەدەگى سۋ قۇبىرىنىڭ سۋىن اعىزىپ قويدىم. قۇلىن جاسقانا باسىپ سۋعا جاقىندادى. اۋزىن توسىپ ەدى، سۋ تاناۋىنا كىرىپ كەتىپ، پىسقىرىنىپ شەگىندى. سۋدى ازايتىپ اعىزدىم. قۇلىن سۋعا تۇمسىعىن توسىپ، ۇزاق ءىشتى. وسىلايشا ەكەۋىمىز دوستاسىپ كەتتىك. جالىنان سيپاسام، سۇيسىنە قاراپ تۇرادى.
(“بالدىرعان”جۋرنالىنان.) 103 ءسوز)
1)تاپسىرما
1. قۇلىن نەنىڭ بالاسى؟ (جىلقىنىڭ)
2. جىلقىنىڭ ءپىرىن قالاي اتايدى؟
3. قۇلىن اڭگىمەسىندە نە سۋرەتتەلەدى؟
2) جيناقتاۋ. ماتىندەگى تىرەك سوزدەرمەن جۇمىس.
قۇلىن
بيە
اعاش
سۋ
كوشە
دوستاسۋ
3) سوزدىك اۋدارماسىن جاز.
اتا -
بيە -
قۇلىن -
سۋ -
ويىن.
وراز بەن اسقار ەسىك الدىندا ويناپ ءجۇر. ەكەۋى دوپتى ءارى تەپتى، بەرى تەپتى. ءبىرازدان كەيىن اشىق تۇرعان قورانىڭ ەسىگىن قاقپا ەتىپ الدى. ەندى دوپتى سوعان دالدەپ ۇردى. ءبىر كەزدە قاتتى تەبىلگەن دوپ قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. وراز دوبىن ىزدەي باستادى. قاراڭعىدا دوپتى ارەڭ تاۋىپ الدى.
سىرتقا بەتتەگەن. سول كەزدە شىعا بەرىستە تۇرعان شەلەكتى قاعىپ كەتتى. ىشىندەگى ءسۇت اقتارىلدى دا قالدى. وراز نە ىستەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇر.
- قورىقپا. ءسۇتتى مىسىق توگىپ كەتىپتى دەيمىز،- دەدى اسقار.
- مەن وتىرىك ايتپايمىن. بايقاۋسىزدا توگىپ الدىم دەيمىن،- دەدى وراز.
1) وي قوزعاۋ.
1) ەگەر سەن ورازدىڭ ورنىندا بولعاندا نە ىستەر ەدىڭ؟
2) وتىرىك قانداي قاسيەت؟
3) ۆەنن دياگرامماسى
وراز
اسقار
اۋلادا بىرگە وينادى
ويىندى جاقسى كورەدى
ەكەۋى دە جاس بالا
ءۇي شارۋاسى.
ءمۇعالىم ساباق سۇراعاندا، مۇرات بىلمەدى.
- ساباقتى نەگە بىلمەيسىڭ؟ وقىمادىڭ با؟
- قولىم تيمەدى، اعاي!
- نە ىستەدىڭ؟
- ءۇي شارۋاسىمەن اينالىستىم.
- سەنەن باسقا ءۇي شارۋاسىن ىستەيتىن ادام بولمادى ما؟
- اكەم ۇيدە جوق. جولاۋشى كەتكەن. اپام اۋىرىپ جاتىر.
- ءمۇعالىم اياعانداي بولدى.
- وتىرا عوي،شىراعىم!- دەدى.
ەرتەڭىنە مۇرات وقۋعا كەلمەي قالدى. ساباقتان شىققان سوڭ، ءبىز مۇراتتىكىنە باردىق. ابدەن تەرلەگەن، شارشاعان ەكەن. ءبىز جابىلىپ وتىنىن تاسىپ بەردىك. اتتارىنا، سيىرلارىنا ءشوپ سالىستىق.
1.ءماتىندى رولگە ءبولۋ.
2. كومەك بەرۋ، قول ۇشىن بەرۋ، جاردەمدەسۋ دەگەن سوزدەرگە تۇسىنىك بەر.
3. تۋىستىق اتاۋلاردى توپتاستىر
4. ناقتى، ناقتى ەمەس زات ەسىمدەردى تەرىپ جاز.
دەرەكتى
دەرەكسىز
جامان جولداس.
ەكى دوس اعاشتىڭ اراسىمەن كەلە جاتىپ ءبىر ايۋعا كەزدەستى. ولاردىڭ بىرەۋى ءالسىز، اۋرۋ ەكەن. ايۋدى كورگەن كەزدە ساۋى اۋرۋ جولداسىن تاستاپ، جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ كەتەدى. اۋرۋ، ءالسىز دوسىنىڭ اعاشقا شىعۋعا دارمەنى بولمايدى. ول جەرگە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ولگەن كىسىدەي، دەم الماستان جاتا قالادى. ويتكەنى ايۋ ولگەن كىسىگە تيمەيدى ەكەن. ايۋ جاتقان ادامنىڭ قاسىنا كەلىپ، يىسكەلەپ، دىبىسى بىلىنبەگەن سوڭ، جونىنە كەتەدى.
ايۋ كەتكەن سوڭ، اعاشتىڭ باسىنداعى جولداسى جەرگە ءتۇسىپ،اۋرۋ دوسىنان:
- ايۋ سەنىڭ قۇلاعىڭا نە دەپ سىبىرلاپ كەتتى؟- دەپتى.
- باسىڭا قيىنشىلىق تۇسكەندە، سەنى جالعىز تاستاپ كەتكەن جولداسىڭ جامان ەكەن دەدى،- دەپ دوسى جاۋاپ بەرىپتى.
1.وي شاقىرۋ.
1) سەنىڭشە، جامان جولداس بولا ما؟
ماتىننەن ءۇزىندى
مەنىڭ پىكىرىم
باسىڭا قيىنشىلىق تۇسكەندە، سەنى جالعىز تاستاپ كەتكەن جولداسىڭ جامان ەكەن دەدى....
2. جولداسىڭ تۋرالى اڭگىمەلەپ بەر.
----------------------------------------------------------------------------------------
3. سىن ەسىم سوزدەردى تەرىپ جاز.
تورعاي.
باقشا اراسىنداعى جولمەن اڭنان كەلەمىن. ءيتىم جۇگىرىپ بارا جاتقان. ول كەنەت ءجۇرىسىن تەجەپ، قۇستىڭ ءيىسىن سەزگەندەي بۇعا باستادى.
مەن ىلگەرى جول بويىنا قارادىم. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىن كوردىم. ول ۇياسىنان قۇلاپ ءتۇسىپتى. يت بالاپانعا ەپتەپ جاقىنداي بەرگەندە، كەنەت قارا تاماق ۇلكەن تورعاي اعاش باسىنان زۋ ەتىپ ءيتتىڭ ءدال قاسىنا كەپ قوندى
ول جان ۇشىرىپ، ءوزىنىڭ بالاپانى ءۇشىن اجالعا قارسى ۇمتىلدى. ول بالاپانىن ءوز دەنەسىمەن بۇركەمەك بولدى. تيتتەي دەنەسى قورىققانىنان دىرىلدەپ، داۋسى شىر-شىر ەتەدى. ول بالاپانى ءۇشىن ءوزىن-وزى قۇربان ەتكەلى بەزەكتەپ ءجۇر.
مەن ءيتىمدى تەز وزىمە شاقىردىم. كىشكەنە عانا تورعايدىڭ ۇلى انالىق كۇشى مەنى تاڭ قالدىردى. مەن جونىمە كەتتىم.
1.ءماتىننىڭ مازمۇنى بويىنشا ديالوگ قۇراستىر.
--------------------------------------------------------------------------
2.قانداي قۇستاردى بىلەسىڭ؟
قولقانات.
ساكەن شارۋاعا ۇقىپتى بولدى. ءۇستىن تاپ-تۇيناقتاي تازا ۇستايتىن ەدى. اعايىندى جەتەۋمىز. ساكەن بارىمىزدەن ۇلكەن. جازدىڭ كۇنى ول بىزدەن بۇرىن ويانادى دا، ءۇي شارۋاسىنا كومەكتەسەدى. ءبىز ويانىپ، دالاعا شىققاندا، ساكەن ەسىك الدىندا جۇرەدى. ول ءبىزدى قاراوزەك بويىنا سوقپاق جولمەن باستاپ الىپ كەتەدى. ءمولدىر بۇلاق باسىنا بارامىز دا، جۋىنامىز. ساكەن اۋەلى كىشكەنتاي قارىنداسىمىز راحيما، حاليما، ءساليمالاردى جۋىندىرادى، شاشتارىن تاراپ، ءورىپ بەرەدى. سودان كەيىن بارىپ، ءوزى جۋىنادى. ءبىزدىڭ كۇندەگى ادەتىمىز – وسى. قايتادان قاتار ءتىزىلىپ الىپ، اۋىلعا قاراي جۇرەمىز.
“اينالايىن، مەنىڭ اق قازدارىم”،- دەپ انامىز ەسىك الدىنان ءبىزدى قارسى الادى. ساكەننىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ جاتىپ:
- قولقاناتىم مەنىڭ!- دەيدى.
1. قولقانات دەگەن سوزگە سينونيم كەلتىر.
---------------------------------------------
2. ساكەن قانداي بالا دەپ ويلايسىڭ؟
-------------------------------------------------------
3. ەتىستىكتەردى تەرىپ جاز. .........................
4. سەن اناڭا قالاي كومەكتەسەسىڭ؟ ءوز باۋىرلارىڭا قانداي قامقورلىق كورسەتەسىڭ؟ ---------------------------------------------------------------
قازاق ءتىلى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت.
1.ورىسشادان اۋدارىپ ءتيىستى سوزدەردى قوي.
قازاق(يازىك)-(گوسۋدارستۆەننىي) ءتىل. قازاقستاندا تۇراتىن (ناسيا(ى) باسقا (نارود)تار دا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوڭىل قويادى. (وني )قازاق ءتىلىن (كرۋجوك) لەردە، (وبششەستۆو)داردا،(شكولا)تەر مەن ينستيتۋتتاردا وقىپ بىلەدى.
قازاقستاندا (منوگو)تەگەن ۇلت (پرەدستاۆيتەل)دەرى تۇرادى. ولار قازاقستاندى ءوز (نارود)ءى سانايدى.(نو) ءوز (رودنوي يازىك)ءىن ۇمىتپاۋعا تىرىسىپ ۇيرەنۋدە.
اۋدار. سۇراقتار قۇراستىر.
1.ديالوگتى تولىقتىر جانە جاۋابىن جاز.
- سەن قازاقشا سويلەيسىڭ بە؟
- .........
- سەنىڭ دوستارىڭنىڭ اراسىندا كىم قازاقشا سويلەيدى؟
-.........
- قازاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ ءۇشىن قالاي وقۋ كەرەك؟
-...........
- قازاق ءتىلىن نە ءۇشىن ءبىلۋ كەرەك؟
-...........
2.مىنا سويلەمدەردى كەلەر جانە وتكەن شاققا اينالدىر.
1.مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن.
2.مەنىڭ جولداسىم قازاقشا باتىرلار جىرىن وقىپ وتىر.
تاريحي قايراتكەرلەر.
ءماتىندى وقى، اۋدار.
قازاق حاندارى.
حV عاسىردا قۇرىلعان قازاق مەملەكەتى ءۇش جۇزگە بولىنگەن.
- ۇلى ءجۇز
- ورتا ءجۇز
- كىشى ءجۇز.
ءاربىر ءجۇز تايپالارعا، تايپالار - رۋلارعا، رۋلار اتالارعا بولىنگەن.
قازاق حالقىندا قوعامنىڭ بيلەۋشى توبىنىڭ جوعارعى ساتىسىندا - حان تۇرعان.
حالقىمىزدىڭ ەڭ ءىرى حاندارى تاۋكە، ابىلاي جانە ت.ب.بولدى.
سۇراققا جاۋاپ بەر.
1. ابىلاي حان كىم؟
2ابىلايدىڭ شىن اتى قانداي؟
3.ول قاي عاسىردا ءومىر ءسۇردى؟
4.ول قانداي باتىر؟
5.ابىلاي حان كىمدەرمەن سوعىستى؟
6.قازاق حالقى ابىلايدى قانداي ادام دەپ ساناعان؟
7.سەنىڭ پىكىرىڭ. مەنىڭ ويىمشا .....دەپ باستا.
1.سوزدەرگە سينونيم جاز.
باسقارۋشى -
دۇشپان -
باتىر -
كۇش -
اتاقتى -
قۇرمەت -
تۋۋ -
ءولۋ -
سوزدەرگە انتونيم جاز
جوعارعى -
قوسۋ -
قورقاق -
ءىرى -
جوق -
سىرتقى -
قولداۋ -
بەرۋ -
قازاقستان رەسپۋبليكاسى.
سۇراققا جاۋاپ بەر:
1.قازاقستان – كوپ ۇلتى مەملەكەت پە؟
2.حالقىنىڭ سانى قانشا؟
3.قازاقستان قاي جەردە ورنالاسقان؟
4.ونىڭ جەر كولەمى قانشا؟
5.بۇگىنگى قازاقستان قانداي ەلگە اينالدى؟
6.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇنعىش پرەزيدەنتى كىم جانە قاشان سايلاندى؟
1) ءماتىندى ورىسشادان قازاقشاعا اۋدار.
وتەچەستۆوم مى زوۆەم ناشۋ رەسپۋبليكۋ. ۆ نەي جيلي ناشي وتسى ي دەدى.
ۆ نەي گوۆوريات نا رودنوم نام يازىكە. رودينا كاك مات. ونا زاششيششاەت ي بەرەجەت ناس وت بەد. منوگو
نا سۆەتە گوسۋدارستۆ. نو ودنا ۋ چەلوۆەكا مات، ودنا ۋ چەلوۆەكا رودينا.
2) سوزدەرگە سينونيم جاز.
اتاقتى -
حالىق -
ەل -
تۇنعىش -
اقىل -
ۇلتتىق كيىم.
1) ماتىنگە 5-6 سۇراق قۇراستىر.
ەرلەردىڭ كيىمدەرى: جەيدە، شالبار، قامزول، ىشىك، تون. ەرلەردىڭ باس كيىمىنىڭ تۇرلەرى كوپ: قالپاق، تىماق، بورىك، مالاقاي، ت.ب.
ايەلدەردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ەرەكشە بولادى. ولاردىڭ كيىمدەرى اسەم ورنەكتەرمەن ويۋلانىپ تىگىلەدى. كويلەكتەردىڭ سىرتىنان التىن جىپپەن، اسىل تاستارمەن اشەكەيلەگەن قامزول كيىلەدى. ۇيلەنۋ تويىنا كيىلەتىن ساۋكەلە قىمبات تاستارمەن، كۇمىس، مارجانمەن اشەكەيلەنەدى. بۇنى جاساۋشىلار ءبىر جىل ەڭبەكتەنگەن، كوپ قارجى جۇمساعان.
تومەندەگى سوزدەردى وقىڭىز. قازاقشا-ورىسشا سوزدىكتى پايدالانىپ، سوزدەردىڭ ماعىناسىن تابىڭىز دا، كەستەگە ەنگىزىڭىز.
سىرت كيىم - كۇرتكە،........
باس كيىم – بورىك،............
اياق كيىم – باتەڭكە،........
كويلەك، تىماق، جەيدە، ەتىك، تۋفلي، بەلدەمشە، تون، پالتو، شالبار،كوستيۋم،ورامال، سۆيتەر، قالپاق، كوفتا، قامزول.
2) مىنا سوزدەردى قازاق تىلىنە اۋدارىڭىز جانە ولاردىڭ ءانتونيمىن تابىڭىز.
چەرنىي -
دەشيەۆىي -
پرينەستي -
بولشوي -
حوروشيي -
نوچ -
تونكيي -
نيزكيي -
پرودات -
پوكۋپاتەل -
نوۆىي -
دات -
3) ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشى اراسىندا سويلەسۋلەر قۇراڭىز.
ەگىنشى مەن قاسقىر
ەگىنشى تاڭسارىدەن ەگىن ورىپ، شاڭقاي تۇستە دەمالدى. ازداپ تىنىققان سوڭ، قولىنا نان الىپ، جەي باستادى. ءدال سول كەزدە ءبىر ۇلكەن قاسقىر ەگىنشىنىڭ قاسىنا كەلىپ:
- ادام، نە جەپ وتىرسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
- نان.
- ماعان دا نانىڭنان بەرشى!
ەگىنشى نانىنان ءبىر ءۇزىپ الدى دا، قاسقىرعا بەردى. نان قاسقىرعا ۇنادى. سوندىقتان دا ول ەگىنشىگە مىناداي تىلەك ءبىلدىردى:
- سەنىڭ تاماعىڭ ءدامدى ەكەن. مەنىڭ دە كۇن سايىن تاماق جەگىم كەلەدى.
سەن ماعان ونى تابۋدىڭ جولىن ۇيرەتشى...
ەگىنشى قاسقىرعا:
- الدىمەن جەر جىرتاسىڭ، ودان سوڭ تىرمالايسىڭ، – دەدى.
- سودان سوڭ نان بولا ما؟
- جوق، جەردى جىرتىپ، تىرمالاپ بولاسىڭ دا، تۇقىمدى ازىرلەيسىڭ، سەبەسىڭ...
- سودان سوڭ نان بولا ما؟
- جوق، جوق! كۇزدە قارا بيداي ەگەسىڭ. ول كوكتەمدە كوگەرىپ جەر بەتىنە شىعادى، ال جاز ورتاسىندا پىسەدى.
- سودان سوڭ ناندى جەۋگە بولا ما؟
- قايدا ءالى! قارا بيدايدى ورۋ، ونى باۋلاۋ كەرەك.ول باۋلاردى جاقسىلاپ جەل قاعىپ، كۇنگە كەپتىرگەن سوڭ، قىرمانعا اپارىپ، مايالاۋ كەرەك...
- سوندا نان بولا ما؟! –دەپ قاسقىر ايقايلاپ جىبەردى.
- جوق قارا بيدايدى جيىپ العان سوڭ، باستىرۋ كەرەك، باستىرىپ بولعان سوڭ، بيدايدى ديىرمەنگە اپارىپ، ۇن عىپ تارتۋ كەرەك.
- سوندا جەۋگە بولا ما؟
- جوق، ءالى! قامىر اشىتىپ، ونى يلەپ، ءپىسىرۋ كەرەك...
- سوندا نان بولا ما؟
- ءيا، سوندا نان بولىپ، جەۋگە جارايدى، – دەدى ەگىنشى.
- بۇل وتە اۋىر ءارى كوپ ۋاقىت كەتەتىن جۇمىس ەكەن. مۇنى كاسىپ ەتپەي-اق قويايىن، –دەدى قاسقىر.
ەرتەگىنىڭ مازمۇنىن ءمۇعالىم ءتۇسىندىردى. سۇراق-جاۋاپتار قويىلدى.
ا) ءماتىن كىم تۋرالى؟ (ەگىنشى مەن قاسقىر)
ءا) ەكەۋى نە تۋرالى سويلەسىپ وتىر؟ (نان تۋرالى)
ب) قاسقىردىڭ قانداي ەكەنىن بايقادىڭدار؟ (شىدامسىز).
ءار قاتار كەزەكتەستىرىپ وقۋشىلارعا رولگە ءبولىپ وقىتادى.
1. ەرتەگىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟(ادام مەن اڭنىڭ اڭگىمەلەسۋى. ادامنىڭ قيالىنان تۋىندايدى).
2. ناننىڭ قالاي دايىن بولعانىن بايانداپ بەر.
1.وي قوزعاۋ.
- بالالار، نان قالاي جاسالادى؟
- ۇننان.
- ناننىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
- تابا نان، بولكە نان، توقاش ت.ب.
قانە، بالالار نان ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
2. (توپتاستىرۋ ءادىسىن جاسايمىز).
ۇننان جاسالادى.
ناندى قاستەرلەۋ كەرەك.
توقاش
جەرگە تاستاۋعا بولمايدى
«مەنىڭ دوسىم»
اپاسى ىرىسبەكتىڭ قولىنا ەكى الما ۇستاتتى.
اپاسى ىرىسبەكتىڭ قولىنا ەكى الما ۇستاتتى.
– دوسقا بەرگەنىڭ بوسقا بەرگەنىڭ ەمەس. دۇرىس ىستەگەنسىڭ. مىنا المانىڭ بىرەۋىن ءوزىڭ جە دە، بىرەۋىن دوسىڭا بەر.
– اپا، مەنىڭ دوسىم جالعىز ەمەس.
– ەندەشە قانشا؟
– بەسەۋ.
– ولار كىمدەر؟
– انتون، عانيدەن، ءاپسالام، باۋىرجان، ۆوۆا...
شەشەسى بەس الما بەردى.
ىرىسبەك المالاردى الىپ، ۇيدەن شىقتى
قويىلاتىن سۇراقتار:
- «دوس» ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
- دوسىڭنىڭ باسىنا قيىندىق تۇسكەندە كومەك بەردىڭ بە؟
- دوستارىڭ كوپ پە؟
وسىدان سوڭ وقۋشىلاردىڭ اراسىندا «دوس» تۋرالى ۇعىمعا تالاس پىكىرلەر تۋادى. اركىم وزدەرىنىڭ دوستارى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن ايتادى. سونىمەن قاتار بالالار دوستىق، دوستىقتىڭ ءمانىن، ماڭىزدىلىعىن تۇسىنەدى.
سوڭىندا وقۋشىلارعا «مەنىڭ دوسىم» دەگەن تاقىرىپقا شاعىن ەسسە جازۋ تاپسىرىلادى.
«دوس» ۇعىمىنا توپتاستىرۋ ءادىسىن جاسايىق.
سىرىڭدى ايتاسىڭ................................................
باسىنا قيىندىق......................................................ادال دوس بولادى
تۇسكەندە كومەك بەرەسىڭ.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «قالقامان - مامىر» داستانى.
