تولعانۋ
مەن ءقازىر الاتاۋدىڭ ءبىر بيىگىنە شىعىپ الىپ، جان-جاققا كوز جىبەرىپ تۇرعان ءتارىزدىمىن. سوناۋ ەتەككە، ويپاتتا سان ءتۇرلى، بەدەرلى جەرلەر بار. كەزىندە سولاردىڭ سىرىن ادام تەگىس تانىپ، بىلە المايتىن سياقتى. ەندى مىنە، الگى جەرلەردى تۇگەل كورىپ كوپ نارسەلەردى ويمەن شولىپ تۇرمىن.
تىلدەسە قالعاندا ءبىرقاتار ادام مەنەن جازۋشىلىققا قالاي كەلدىڭىز، دەپ سۇرايدى. ادام جازۋشى بولىپ تۋمايدى ەكەن، سوندىقتان جازۋشىلىققا قالاي كەلگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. اۋىلدا جۇرگەندە جازۋشى دەگەندى، جازۋشىلىققا تالاپتانۋ دەگەندى بىلگەن ادام ەمەسپىن. بىلۋگە مۇمكىندىگىم دە جوق ەدى. ءتىلىم شىعا باستاعاندا ۇيرەنگەنىم «قۇداي ءبىر، پايعامبار حاق». ودان ءارى ساۋات اشپاققا ءبىر جىل مولدا الدىن كورىپ، ارابشا حات تانىدىم. ون جاستان اسقاننان كەيىن تاعى ءبىر جىل ورىس مەكتەبىندە وقىدىم. مەكتەپتەردەن، ۇستازداردان العان ساباعىم، ءبىلىمىم وسى عانا. وسىنداي ادام كوشپەلى اۋىلدا ءجۇرىپ، الدىنا قانداي تالاپتار قويا الادى. گازەت-جۋرنال دەگەندەر بولمايتىن. وقيتىنىمىز — بىرەن-ساران ءدىني كىتاپتار ەدى. سوسىن بىردى-ەكىلى ولەڭ، جىر-قيسسالار.
تەك بەرتىن كەلە قازاقستاندا سوۆەتتىك باسپا ءسوز شىعا باستاعان كەزدە ابايدى وقىدىق. ابايدىڭ كىتابى مەنىڭ قولىما وڭاي تۇسە قويعان جوق، ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ الىپ وقىدىم. ءبىرقاتار سوزدەرىن جاتقا بىلەتىن بولدىق. سودان كەيىن اقىن ساكەن، جازۋشى ساكەن اتى شىعا باستاپ، سوعان ەلىكتەدىك. ءبىراق، جازۋشى بولامىن دەگەن ويعا كەلگەنىم جوق. سول شىعارمالاردى وقىعاندا تولىق تۇسىنۋگە ورەم جەتپەي جاتىر-اۋ دەپ دە ويلادىم. ەندەشە، ءبىلىم الۋ كەرەك. وسى ويمەن 1925 جىلى اۋىلدى تاستاپ، كەلىنشەگىمدى ەرتىپ (سول جىلى عانا ۇيلەنىپ ەدىم) وقۋ ىزدەپ، قىزىلورداعا كەلدىم. ەكەۋمىز دە وقۋعا تۇسە المادىق. ءبىز تۇسەتىن وقۋعا ورىن جوق، ال جوعارىراق وقۋعا دايىندىعىمىز جەتپەيدى. جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر مەكەمەگە قاعاز تىركەۋشى بولىپ ورنالاستىم. قولىم بوس، گازەت-جۋرنال وقيمىن. ادەبيەتكە قۇمارتا باستادىم. گازەتتەردە جازىلاتىن كوبىنەسە اۋىل ءومىرى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەلەرى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءوزىم كوپ كورىپ، كوپ ەستىگەن جاعدايلار. «مەن نەگە وسىلاي جازبايمىن، بەل بۋسام قولدان كەلەر ەدى» دەپ تە ويلادىم.
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە بەيىمبەت مايلينگە جولىقتىم. ول ماعان نۇسقاۋ بەردى، جازىپ تۇر، دەدى. ءسويتىپ، گازەتكە ءتىلشى بولدىم. ارا-اراسىندا ەپتەپ ولەڭ جازدىم. اۋىلدا جۇرگەندە دە قىزدارعا ارنالعان ولەڭدەر شىعاراتىنمىن. ەندى استاناعا كەلگەن سوڭ ۇلكەن اقىندارعا ەلىكتەپ «تاڭ كەلدى» دەگەن ولەڭ جازىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالادىم. ءبىراق، بايقاسام،ولەڭنەن گورى قارا سوزگە ىڭعايىم بار سياقتى. ءسويتىپ، قارا سوزگە قالام تارتا باستادىم. ءبىراق، شىنى كەرەك، جازۋشى بولسام دەگەن وي مەنىڭ باسىما كەلگەن ەمەس.
سودان قاراعاندىعا بارىپ، وندىرىستە جۇمىسشى بولدىم، «قاراعاندى پرولەتارياتى» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىن اتقاردىم. وسىنىڭ ءبارى الداعى ۋاقىتتا تۆورچەستۆولىق قىزمەتكە سەپتىگى ءتيدى-اۋ دەيمىن. بۇل جونىندە مەن بۇرىن جازعانمىن.
الماتىعا كەلىپ، وسى كۇنگى ادەبيەت جۋرنالىنا قىزمەتكەر بولىپ ەندىم. مەنەن كىشى قىزمەتكەر جوق، ءبارى ۇستىمنەن قارايدى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جۋرنالدى وقىپ وتىرامىن. تالاي ادام كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. بىرەۋ ولەڭ اكەلەدى، بىرەۋى رومان جازادى. سونىڭ ءبارىن كورىپ، وقيمىن. سويتە كەلە ماعان دا وي ءتۇستى. «مەن دە جازۋىم كەرەك». سودان جازۋعا وتىردىم. كەڭسە جۇمىسى ونسىز دا كوپ ەدى، ءبىرقاتار قينالۋعا تۋرا كەلدى. كۇندىز-تۇنى جۇمىس ىستەدىم دەسەم ارتىق ەمەس، ءسويتىپ ءجۇرىپ «ءومىر نە ءولىم» رومانىن جازدىم.
«ءومىر مەن ءولىم» مەنىڭ قاراعاندى جايلى ءبىرىنشى رومانىم بولاتىن. ءوزىم وسى ءبىر ۇلكەن كەن ورنىندا، جاڭا جۇمىسشى تابى قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان وردالى كاسىپورىندا جۇمىسشى بولىپ جۇرگەنىمدە ءوندىرىستىڭ نەبىر جايلارىن كوزىممەن كورگەنمىن. كوز الدىما جۇمىسشىلار ءومىرى، ولاردىڭ الۋان ءتۇرلى مىنەزى، تىرلىگى كەلە بەردى. ءسويتىپ، كومىرشىلەر تۋرالى جازباۋعا بولمادى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى جۇمىسشى تاقىرىبىنا ارنالعان تۇڭعىش رومان ەدى.
كەزىندە بۇل روماندى وقىرماندار وتە جوعارى قابىلدادى. مىسالى، ءسابيت مۇقانوۆ «ءومىر نە ءولىمدى» ەرەكشە كورنەكتى تۋىندى رەتىندە قاتتى باعالادى. ورتالىق ادەبي جۋرنالدا جاقسى باعا الدى. سسسر جازۋشىلارىنىڭ سەزىندە لەونيد سوبوليەۆ مەنىڭ رومانىمدى ماقتاعاندا، بۇرىن ونداي قولپاشتاۋ كورمەگەن باسىم قۇلاعىما دەيىن قىزارىپ كەتكەنى ەسىمدە. وسىنداي جاعىمدى پىكىرلەردى ەستي وتىرىپ، ەندى جازۋشى بولۋعا ىڭعايىم بار ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم. سودان كەيىن بىرنەشە شىعارمانى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن جازۋعا تۋرا كەلدى. الايدا، ماعان تاپجىلماي وتىرىپ، كوركەم شىعارما جازۋعا مۇمكىندىك بولا بەرمەدى. كوممۋنيست رەتىندە پارتيانىڭ جۇمساۋىمەن باسشىلىق قىزمەتتەرگە ارالاستىم. ءوز قۇلقىم بولماسا دا جازۋشىلار وداعىنا باسشى جۇمىسقا كەلدىم. مەن ءبىر ەمەس، ەكى رەت جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى بولدىم. ىستەيمىن دەگەن كىسىگە مۇندا جۇمىس كوپ ەكەن، سونىسىنا قاراي شىعارما جازۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جوق.
مەن شىعارما جازۋعا وتىرعاندا — توپەپ جازۋ ءۇشىن وتىرماۋشى ەدىم. الدىمەن: وسى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە نە بار، ءدال ءقازىر نە جەتپەي تۇر، دەگەن ماسەلەنى ويلايتىنمىن. ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز ءۇشىن ەڭ قاجەت نارسەنى، ولاردىڭ ويىن باۋراپ، تىلەگىنە ءدوپ تيەتىن دۇنيەلەردى جازۋ قاجەت. ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز نەگە كوڭىل ءبولۋى كەرەك، مىنە، «وسى ماسەلەنى جازباسا بولمايدى» دەگەن نيەتپەن قولىما قالام الامىن. مەنىڭ ۇعىمىمدا جازۋشى ءوز حالقىنىڭ، ءوز زامانىنىڭ جازۋشىسى بولۋى كەرەك دەگەن وي بولدى. ەڭبەكشى قاۋىم نە ىستەپ جاتىر؟ جاقسىسى نە، جامانى نە — وسىنى ايىرىپ كورسەتۋ جازۋشىنىڭ نەگىزگى مىندەتى دەگەن نىسانانى باعدارلادىم. جازعانىمنىڭ ءبارىن دە بۇگىنگى كۇندى، سوۆەتتىك تۇرمىستى، سوۆەتتىك جەتىستىكتى، سوۆەتتىك ءومىردى كورسەتۋگە تىرىستىم.
«ءولىم نە ومىردەن» كەيىن «شىعاناق» رومانىن جازدىم. ساي-سايدى قۋالاپ، مال باعىپ جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ ۇيىمىن، تىماعى جاراسىپ، كوللەكتيۆ بولۋى تاريحي ءمانى زور كەرەمەت وقيعا ەدى. كولحوزداستىرۋدىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭدەرى كوپتەگەن كۇردەلى الەۋمەتتىك قاقتىعىستار ۇستىندە، ەكونوميكالىق جاعىنان جەتىسپەي جاتقان جاعدايدا ءوتتى عوي. مىسالى، سوقانىڭ ءبىر جاعىنا تۇيە جەكسە، ءبىر جاعىنا ات، ءبىر جاعىنا وگىز جەكسە، ءبىر جاعىنا سيىر پارلايتىن. ءبىراق، وسىنىڭ ءوزى جاي شارۋانىڭ تىرلىگىنەن گورى اناعۇرلىم ومىرشەڭ ەكەندىگىن «شىعاناق» رومانى ارقىلى كورسەتۋگە تىرىستىم.
وقىرمان قاۋىم «شىعاناقتى» جاقسى قابىلدادى. الايدا، كەيبىر سىنشىلار: «مۇندا كەدەيلىكتى كوبىرەك جىرلايدى ەكەن»، «ولاقتىقتى كوبىرەك ايتادى ەكەن» دەپ مەنى قاتتى سىناپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر شاعىن پەسا جازىپ ەدىم، ول دا سىنعا ۇشىرادى. وسى ارادا «شىعاناق»، موسكۆادا باسىلىپ شىقتى دا، وداقتىق وقىرماننىڭ جىلى لەبىزىنە يە بولدى.
بۇدان كەيىن جوسپارىمدا «ميلليونەردى» جازۋ تۇردى. بۇل جولى «شىعاناقتاعىداي» ناعىز ءومىردىڭ ءوزىن جالاڭ كورسەتسەم جەتپەيتىنىن ءتۇسىندىم. ەندى ءبىراز ىزدەنۋگە تۋرا كەلدى. جالپى ءبىلىمىمدى شىڭداپ، ماركسيزم-لەنينيزم كلاسسيكتەرىن زەرتتەپ وقىدىم، پارتيانىڭ پروگراممالىق دوكۋمەنتتەرىنە دەن قويدىم. «ميلليونەردى» جازۋعا وتىرعاندا مەنىڭ ۇستاعانىم — سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى بولدى. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە سوسياليستىك رەاليزم دەگەنىمىز تەك بۇگىنگى باردى عانا ايتۋ ەمەس، كەلەشەكتى شولۋ، ديالەكتيكالىق دامۋ زاڭدارىنا سايكەس بولاشاقتى كورە ءبىلۋ، سول تۋرالى ايتۋ دەپ ءتۇسىندىم. وسى باعىت، ۇستانعان وسى شامشىراعىم ماعان قانات ءبىتىردى.
مەنىڭ كىتابىمداعى كولحوز پرەدسەداتەلى بۇرىنعىنىڭ ادامى ەمەس، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم بار، وعان قوسا العىر ويلى، تالانت يەسى، ءارى جاس ادام بولۋعا ءتيىس دەگەن ويعا كەلدىم. سول سياقتى «ميلليونەردەگى» قىزدارىم دا كويلەگىنىڭ ەتەگىن ءبۇرىپ قانا جۇرەتىن اۋىلدان شىقپاعان تۇيىق مىنەزدى قىزدار ەمەس، عىلىمي نەگىزدەرىمەن قارۋلانعان جىگەرلى، تالاپتى جاستار بولماق .سوندا عانا جاڭا شىعارمانىڭ قۇندى بولاتىنىن ءتۇسىندىم. ول ءۇشىن قيالعا قانشا بوي ۇرعانمەن، ءومىردىڭ وزىنەن ۇلگى الۋ كەرەك بولدى. پروتوتيپ ىزدەدىم. ەل ارالادىم، تابا المادىم. «ميلليونەردە» سۋرەتتەگەندەي كولحوزدى ەستىگەنىم دە، كورگەنىم دە جوق. ءسويتىپ، ءبىر كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا باردىم. مۇندا قازاقتىڭ تالاي جىگىتتەرى مەن قىزدارىن كوردىم. بىرەۋلەر وقۋ ءبىتىرىپ جاتىر، بىرەۋلەر بىتىرگەلى ءجۇر. ينستيتۋت ستۋدەنتتەرىمەن ءجيى كەزدەسىپ، پىكىرلەسىپ ءجۇردىم. ءوزىم بىلگىم كەلگەن جايلار تۋرالى سىر تارتتىم. سولاردىڭ ىشىنەن وي ءورىسى كەڭ-اۋ، بىلىمىنە ازاماتتىعى ساي وسى بولسا كەرەك دەگەن جىگىتتەرمەن، اسىرەسە، جاقىن اڭگىمەلەستىم. وسىلايشا سول ءوزىم ۇناتقان ادامداردى بولاشاق پروتوتيپ ەتىپ الدىم.
مەن بىلگەن قىزدار مەن جىگىتتەر ءالى اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىندە ىستەگەن جوق. ال، وسىلار بارعاندا كولحوزدار قالاي كوركەيىپ، اۋىل مادەنيەتى جاڭا گۇلدەنەتىنىن ويلاعاندا مەنىڭ قۋانىشىم وسەتىن ەدى.
اقىرى كىتاپ جازىلدى، سەنىم اقتالدى. وداقتىق باسپاسوزدە «ميلليونەر» جايلى ماقتاۋ ايتپاعانى جوق شىعار. ەشقايسىسى مىناۋىڭ وتىرىك دەگەن جوق. فادەيەۆتەر قۋانىپ، وسىناۋ پاريجگە بارعان ساپارىندا دا تىلگە تيەك ەتتى. سوندا دا كىتاپ ەلگە تاراپ بولعانشا كولحوزىمىز ونداعى سۋرەتتەلگەن جاعدايدان وزىپ كەتتى.
مۇنداعى ايتايىن دەگەنىم سوسياليزم ءبىر كۇندە جاسالمايدى. بۇگىنگى جاقسى باستامانىڭ ەرتەڭ ودان دا جاقسى جالعاسى بولادى. جازۋشى وسى ەكى جاقتى بىردەي الۋعا ءتيىس. ال، تەك بۇگىندە عانا بولعان جاعدايدى الىپ وتىرساڭىز، ول فوتوگرافيا بولىپ شىعادى. ال، جازۋشى فوتوگراف ەمەس، سۋرەتكەر عوي. سۋرەتشى قىل قالاممەن بەينەلەيتىن بولسا، جازۋشى سوزبەن كەستەلەيدى. ايتالىق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتاقتى «اباي جولى» ەپوپەياسى. سوندا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارىن قاز-قالپىندا ومىردەن الىنعان دەسەك، دۇرىس ەمەس. شىعارمادا اۆتوردىڭ تولىپ جاتقان وزىندىك ويى بار. ماسەلەن، اباي نە قيلى دانا ءسوز سويلەپ وتىرادى. سونىڭ ءبارىنىڭ قاسىندا مۇحتار وتىرعان جوق قوي. ابايدىڭ اۋزىنان وسى شىعۋ لايىق، اباي وسىنى ايتۋعا لايىق دەگەن نارسەلەردى جازىپ وتىر. مۇحتار رومانىندا سوسياليستىك رەاليزم مەن بىرگە رومانتيكا، الدىن-الا ايتۋ، قوسىپ ايتۋ، ءوسىرىپ ايتۋ دەگەن ادىستەر كوپ قولدانىلعان. ءبىراق، سونىڭ ءبارى قانداي تابيعي، قانداي جاراسىمدى دەسەڭىزشى.
مەنىڭشە جازۋ ۇستىندە «وسى ماسەلە بىلاي بولۋ كەرەك، ولاي ەمەس، بىلاي بولۋى كەرەك» دەگەن ءوزىڭنىڭ دە پىكىرىڭدى ەنگىزىپ وتىرۋىڭ كەرەك. ويسىز جازۋعا بولمايدى. ويسىز جازىلسا، كورگەن-بىلگەندى تىزە بەرسە — ونداي شىعارما حالىق ىقىلاسىنا بولەنبەيدى، ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى.
وقىرماندار «كوز كورگەن» تۋرالى دا كوپ سۇرايدى. مەن بۇل كىتاپقا ۇزاق ويلانىپ، كوپ دايىندىقپەن كەلدىم. قاراپ وتىرسام، ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە جازارلىق نارسە، نەبىر قىزىقتى وقيعالار كوپ ەكەن. باسىمىزدان وتكەن، قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن نەبىر كەرەمەت وقيعالار بار ەكەن. ال، ءوزىمىز بىرگە جاساسىپ جاتقان وسى زاماننىڭ وزىندە ساناپ تاۋىسا المايتىنداي عاجاپ-عاجاپ جايلار، جاڭالىقتار مول. ال وسىنىڭ باس-باسىنا ارناپ رومان، پەسا جازا بەرۋ قولدان كەلەتىن ءىس ەمەس قوي. سوندا مەن ءقايتۋىم كەرەك. مىناۋ دا قىزىقتى، اناۋ دا قىزىقتى. سوندىقتان، مەن مەمۋار جازباقشى بولدىم. كوپ ويلاندىم، كوپ ىزدەندىم. بۇرىن-سوڭدى ۇلكەن ادامدار جازىپ كەتكەن دۇنيەلەردىڭ ءبىرسىپىراسىن وقىدىم.
ماسەلەن، روماندا نە پەسادا ءبىر ادامدى كەيىپكەر قىلىپ، الدى ەكەنسىڭ دە، سونىڭ وبرازىن جاساۋىڭ كەرەك. ال، مەمۋار ولاي ەمەس. ءبىر كىتاپتىڭ وزىندە جۇزدەگەن ادامدار جۇرەدى، ءبىراق، اۆتور سولاردىڭ ءارقايسىسىن باستان اياعىنا دەيىن كىم بولدى، نەمەن اياقتالدى دەپ تاپتىشتەپ جازىپ، وبرازىن جاساۋعا مىندەتتى ەمەس. ونىڭ ومىرىندەگى وسى كىتاپقا كەرەكتى دەگەن ءبىر ۇزىگىن عانا الىپ وتىرادى. مەن ءوزىمىزدىڭ ءداۋىردىڭ جىلناماسى سياقتى كوركەم شىعارمادا ۇلكەن ءومىردىڭ كەرەك-اۋ دەگەن تۇستارىنان ويىپ-ويىپ الىپ، ءۇش كىتاپ جازسام دەپ ويلادىم.
«كوز كورگەننىڭ» العاشقىسى 1928 جىلمەن ءبىتتى. سوسىن ۇلى وتان سوعىسىن ىشىنە الا وتىرىپ، ءبىر كىتاپ جازسام، ودان كەيىن سوعىستان بەرگى ۋاقىت جايلى ءبىر كىتاپ جازسام دەگەن وي بولدى. باستان وتكەن وقيعالار، كورگەن-بىلگەندەر ءبىر-بىر كىتاپقا لايىق بولسا دا وسى «كوز كورگەنگە» سىيعىزۋعا تىرىستىم. ونىڭ ءبىرىنشىسى جازىلدى، ەكىنشىسى دەنساۋلىققا بايلانىستى جازىلماي جاتىر. اياقتايمىن با دەگەن وي بار، قۋات قانشاعا جەتەدى، ونى ءومىر كورسەتەر.
ەندى «قاراعاندى» رومانى تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز. «ءومىر نە ءولىمدى» جازعان كەزدە دۇنيە تانۋىم، كورگەن-بىلگەنىم، تاجىريبەم از ەدى. كوبىنەسە كورگەندەرىمدى، بىلگەندەرىمدى قاعازعا تۇسىرگەن سياقتىمىن. جوعارىدا ايتتىم، شىعارمادا اۆتوردىڭ جەكە ويى دا بولۋى كەرەك، كەلەشەكتى بارلاۋى كەرەك دەپ، وسى تۇرعىدان العاندا »ءومىر نە ءولىم» كەڭ تىنىستى ەمەس قوي دەپ ويلادىم.
«قاراعاندىدا» مەنىڭ العا قويعانىم — كەيىپكەرلەر وبرازىن كۇشەيتۋ ەدى. بۇل كەزدە مەن ۆيكتور گيۋگونى دەن قويىپ وقىعان ەدىم. گيۋگونىڭ كەيىپكەرلەرى كەرەكتى جەرىندە شەشەن، كەرەكتى جەرىندە جانقيار باتىر. گوركييدى، تولستويدى وقىعاندا دا اسىرەسە، گيۋگو كەيىپكەرلەرى مەنى قاتتى ءسۇيسىندىرىپ وتىراتىن. ەندەشە سوسياليزم قۇرىپ جاتقان سوۆەت ادامدارىنىڭ ەرلىگى دە، جاسامپازدىعى دا قانداي كوتەرە سۋرەتتەۋگە سيادى عوي. مەن وسى ماقساتتى ۇستاندىم.
نەگىزگى وقيعاسى، سيۋجەتى بولماسا »ءومىر نە ولىمنەن» العانىم از، كوركەمدەۋى «قاراعاندىدا» ءتىپتى وزگەشە بولدى. جالپى بارلىق ادام سولاي ما ەكەن، مەنىڭ قانداي شىعارما جازسامداعى، كەزىندە سۇيسىنسەم دە، كىتاپ بولىپ شىعىپ، بويعا سىڭگەننەن كەيىن وزىمە قوراشتاۋ كورىنەدى. ەتىم سۋىپ، قايتا وقىعاندا «اتتەگەنە-اي» دەيتىن جەرلەرىم كوپ بولدى. بۇل زاڭدى دا. جاس ۇلعايادى، جاسپەن بىرگە تاجىريبە دە تولىعادى. ادامنىڭ ارمانى، تالابى، تىلەگى دەگەندەردە ومىرمەن بىرگە ىلەسىپ، بىرىنە جەتسەڭ تاعى بىرەۋى كورىنىپ العا جەتەلەپ وتىرادى عوي. گوركييدىڭ «ءومىر كىتاپقا سيمايدى» دەگەن ءسوزى بار. شىنىندا ءومىر — تەڭىز عوي. ءبىر ادامنىڭ ءىسى جاي تاياز قۇدىق سياقتى. سوندىقتان، بارلىق تاقىرىپتى جازىپ ءبىتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، ءوزىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىردە تىرلىكتىڭ ەستە قالاتىن جايلارىن شاما كەلسە ادەبيەتتە جاساپ كەتكەن دۇرىس قوي. مەن سولاي ويلايمىن، سول ويمەن كەتىپ بارا جاتىرمىن.
جازۋشى مىندەتى، جازۋشى بورىشى دەگەن توڭىرەكتە كوپتەگەن اڭگىمەلەر بولىپ جاتادى. مەن قىزىلوردادا اڭگىمەلەرىمنىڭ شاعىن عانا ءبىرىنشى جيناعى شىعىپ، ەلگە تاراعان كەزدە اۋىلعا كەلگەنىم ەسىمدە. ەركىن سويلەيتىن ءبىر نەمەرە اعام: «قۇداي-اۋ، عابيدەن دە كىتاپ جازىپتى»دەگەن. كىتاپ دەگەن قازاق ۇعىمىندا ۇلكەن ماعىنا. كوپشىلىگى ساۋاتسىز ەلدىڭ وزىندە كىتاپتى ەرەكشە قاستەرلەگەن.
كىتاپتى جازۋشى جازادى. مەنىڭشە ءار ادامنىڭ بويىنا الۋان ءتۇرلى قاسيەتتەر بىتەدى. ولاردىڭ الدىندا مىندەتتەر دە ءارقيلى. تۇسىنگەن كىسىگە «جازۋشى» دەگەن ۇعىم، ۇلكەن ۇعىم. جازۋشى مىندەتىنەن جاۋاپتى، جازۋشى ەڭبەگىنەن قيىنى بار ما ەكەن؟ «جازۋشى — ادام جانىنىڭ ينجەنەرى» دەپ تەگىن ايتىلماعان. ول قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى بولا تۇرا بۇكىل قوعام جايىندا ويلايتىن، سونىڭ تاعدىرىنا تولعاناتىن بولۋى كەرەك. جازۋشى ءوز جازعاندارىنا قاشان دا وسى تۇرعىدان قاراپ وتىرۋى كەرەك. ال وسى بيىك تۇعىرعا شىعۋ ءۇشىن ونىڭ دۇنيەتانىمى، دۇنيەنى ۇعىنۋى بيىك دارەجەدە بولماق. دۇنيەنىڭ، قوعامنىڭ دامۋ ديالەكتيكاسىن ءبىلۋى كەرەك. ارينە، مۇنداي ۇشان-تەڭىز ءبىلىم دارياسى ءبىر ادامنىڭ باسىنا سىيا بەرمەس، ءبىراق، سونىڭ بۋىندى جەرلەرىن، كەرەكتى، تەتىكتى جەرلەرىن بىلمەسەڭ، ناعىز جازۋشى دەگەن اتاققا يە بولۋى قيىن.
ادام ءبىر ينستيتۋت بىتىرسە، بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ مامانى بولىپ شىعادى. ال، نەشە ينستيتۋتتى بىتىرسەڭ دە جازۋشى بولا المايسىڭ. جازۋشىلىققا الدىمەن تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن ءبىر ءدان بولۋى كەرەك. ول ءدان دە وزىنەن-وزى كوركەيمەيدى، ءونىم بەرمەيدى. ەندەشە، باپتاپ جەتىلدىرىپ، وتىرعان ءجون. مەنىڭ ايتپاعىم ءومىردى جەتە زەرتتەۋ، ۇنەمى باقىلاۋ، وزىنەن بۇرىنعىنى تانىپ، تالداپ، وتكەندەگى تاجىريبەنى قورىتىپ، مەڭگەرىپ وتىرۋ قاجەتتىگى. سوندا عانا وسىنداي ۇشان-تەڭىز ەڭبەك ۇستىندە عانا جازۋشى قالىپتاسادى.
ءقازىر بىزدە جازۋشى كوپ. ەرتەرەكتە ءبىز جالعىز ابايدىڭ ءوزىن جازۋشى دەپ ويلاعانىمىز جوق. ال، ءقازىر ءارقايسىسى بىرنەشە كىتاپتان جازعان جازۋشىلار ونداپ، جۇزدەپ سانالادى. ءبىراق، سونىڭ ءبارى جاڭاعى ايتقان تالاپ تۇرعىسىنان، عىلىمدىق-حالىقتىق تۇرعىدان قاراپ جازىپ جاتىر ما، تالپىنىسى العا قويعان ماقساتقا ءدال كەلىپ جاتىر ما، مۇنى ايتا قويۋ قيىن. سەبەبى، بايگەگە نەشە ات قوسىلسا، سونىڭ ءبارى بىردەي الدىمەن كەلمەيدى. قازاقتىڭ «جامانسىز جاقسى بولمايدى» دەگەن ءسوزى وتە دۇرىس ايتىلعان. ال، ەندى سولاي ەكەن دەپ ءاربىر جازۋشىعا تالاپتى بوساتۋعا بولمايدى. ۇلكەنى بولسىن، كىشىسى بولسىن، جۇيرىگى بولسىن، ماستەگى بولسىن — بارلىعىنىڭ الدىنا قويىلار تالاپ جوعارى. سوندا ادەبيەت تە جوعارى دارەجەگە كوتەرىلەدى. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ جەتكەن جەرىندە قالادى عوي.
مەنىڭ كوزىم ناشارلاۋ، كەيىنگى جىلدارداعى شىعارمالاردىڭ بارلىعىن وقي المايمىن. جاستاردىڭ كەيبىر كىتاپتارىنىڭ بەتىن اشىپ قاراسام، ءبىر ابزاس، ەكى ابزاس وتپەي جاتىپ-اق اياعى شوقالاققا ەنىپ كەتكەندەي، «ىڭق» ەتىپ قالىپ وتىراسىڭ. اتتەگەنە-اي، مىنا جەرى ولاي ەمەس، بىلاي ەدى عوي دەگەن وي كەلەدى. مەنىڭشە، جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبىندە ءتىل بايلىعى از، ءتىل جۇتاڭ. ەكىنشىدەن، مەنىڭ بايقاۋىمشا ۇساق-تۇيەكتىڭ وشاق باسىنداعى كىشكەنتاي جىلت ەتكەن نارسەلەردىڭ ماڭىندا اينالشىقتاپ، ارناسى كەڭ، ۇلكەن تاقىرىپقا ساراڭ بارىپ ءجۇر.
ءبىز قازاقتىڭ كوپ جاساعان اقساقالىمىز، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرىمىز. كلاسسيك دەپ تە اتاپ ءجۇر. ءبىراق، ماسەلە وندا ەمەس، ءبىزدىڭ وزاتىن، الدىمىزدى وراپ كەتەتىن دارىندى جاستار شىعاتىنىنا كۇمان جوق. ولار ءبىزدىڭ جەتە الماعان جەرىمىزگە جەتەدى. ايتا الماعان ءسوزىمىزدى ايتادى، ويىمىزدى بىلدىرەدى. سويتە تۇرا ءبىر نارسەنى قاتتى ەسكەرتۋ كەرەك. ايتالىق، دۇنيە جۇزىندە تۇڭعىش رەت سوۆەت ازاماتى يۋريي گاگارين كوسموسقا ۇشتى عوي. بۇل تەڭدەسى جوق جەتىستىك. ال ەندى سونىڭ ءتۇپ تامىرى الىستا مۇمكىن سيولكوۆسكييدەن دە ارىدە جاتقان جوق پا؟ سودان بەpi عىلىم ءوسىپ ساتىلاپ-ساتىلاپ، ادامدى جەردىڭ تارتىلۋ كۇشىنەن بوساتتى عوي. مىنە ادەبيەت تە وسىلاي دەپ تۇسىنەمىن. ول وزىنەن بۇرىنعى اباي ما، ابايدان دا بۇرىن، نەمەسە، بەرگى داۋىردەگى جەتىستىكتەردى بويىنا سىڭىرمەيىنشە كوگەرمەيدى. جاڭا دەگەنىمىزدىڭ تامىرى ەسكىمەن بايلانىسىپ جاتادى. ءومىر بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى كەزەڭدەردەن تۇرادى، بولەك شىققان ەشتەڭە جوق، اسپاننان تۇسە قالعان ەشتەڭە جوق. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى جاپ-جاقسى ولەڭ، اڭگىمە جازىپ جۇرگەن جاستارىمىزدان ءوز حالقىنىڭ اسىل مۇراسىن، ادەبيەت ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرە الماي جۇرگەنى بايقالادى. ەسكىسىز جاڭا جوق دەگەن ماقال بار. ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان فيلوسوفيالىق وتە ءدال ءتۇيىن. مەنىڭ جازۋشى ەڭبەگى جايلى قىسقاشا پىكىرىم وسىنداي.
ال ەندى ءوز تۆورچەستۆومنىڭ التىن بەسىگى بولعان بۇرىنعى «قاراعاندى پرولەتارياتى»، بۇگىنگى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنا قانداي تىلەك ايتۋىم كەرەك. مەن رەاليست اداممىن. تىلەكتىڭ ءوزىن ايتقاندا، ولشەپ ايتۋ كەرەك ءتارىزدى. مەن قالدىرعان ەڭبەكتەر تۋعان حالقىمنىڭ ءبىراز كادەسىنە جاراسا دەگەن تىلەكپەن كەتەمىن. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ادام قارتايعاندا الدىنان گورى ارتىنا كوپ قارايتىن سياقتى. كەلەشەگى، قىزىعى كوپ جاس كەزىندە ادام كوبىنەسە العا قارايدى، العا ۇمتىلادى. ال، قارت ادامنىڭ ارتىنا كوپ قارايتىنى — ونىڭ نەبىر قىزىق شاقتارى، ەڭبەگىنىڭ جەمىستى بولعان كەزەڭدەرى، ءومىر سىرىن كورىپ-بىلىپ تىنعان شاقتارى، ەڭبەگىنىڭ جەمىستى بولعان كەزەڭدەرى، ءومىر سىرىن كورىپ-بىلىپ تانىعان شاقتارى ارتتا قالىپ قويدى. سونىمەن بىرگە ادام ءوزىنىڭ ارتىندا كەلە جاتقان ۇرپاقتى كورەدى. ولاردىڭ ءبىرىنىڭ جەتىستىگىنە قۋانادى، ەكىنشىسىنىڭ كەمشىلىگىنە قينالادى.
سوندىقتان، ءبىزدىڭ تىلەگىمىز وسى كەيىنگى جاس قاۋىم الدىنداعى تولقىنمەن عانا قويماي، وزىپ كەتسە دەيمىن. ويتكەنى، ونىڭ وزۋىنا، شارىقتاۋىنا كەرەك مۇمكىندىكتىڭ بارلىعى ءقازىر بار. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ ارمانىمىز بولعان ءداۋىر جاس قاۋىمنىڭ قولىندا. زامان قارىشتاپ العا كەتىپ بارادى، ەندەشە ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز دا سول دامۋعا لايىق بولسىن.
تاعى ءبىر تىلەگىم — حالقىمىزدىڭ ءتىلى جايىندا، سالتى جايىندا. تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارىپ تاستاۋ قازىرگى تەحنيكاعا قيىن ەمەس. ال، ءداستۇردى بۇزۋ — ودان الدەقايدا كۇردەلى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدا جاڭا زاماننىڭ ءبىرسىپىرا جاقسى داستۇرلەرى جاسالدى، كەيىنگىلەر وسى ءداستۇردى بۇزباي، ىلگەرى كەتە بەرسە ەكەن دەر ەدىم. سوندا ول بەلگىلى ءبىر بيىككە اپارادى. ءار حالىقتىڭ ءار ۇلتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ كەرەكتى سيپاتى، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس قۇرالى — ءتىل. ادەبيەت سول تىلمەن جاسالادى. ونەر دەگەننىڭ ءتۇرى كوپ قوي، سوندا دا حالقىمىز «ونەر الدى — قىزىل ءتىل» دەگەن. وسى ءتىل بايلىعىمىز كەدەيلەنبەي، بايي بەرسە ەكەن. ءتىل شەبەرلىگىمىز مۇقالماي، كەيىنگى قاۋىم ۇشتاي بەرسە ەكەن. مەن ءتىل بايلىعىن ارمان ەتەر ەدىم. قازىرگى، ودان كەيىنگى ۇرپاق حالىق جاساپ كەتكەن تاماشا داستۇرلەردى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت داستۇرلەرىن دامىتا بەرسە ەكەن دەر ەدىم.
دەكابر، 1982
You Might Also Like
