ۇلپان
پوۆەست
ەسەنەيدىڭ ءتورت قوس جىلقىسى «قارشىعالى» شۇبارىنا جاقىنداپ كەلىپ، قاپتالداي ءتونىپ قالىپ ەدى. تاقىرلانىپ قالعان جازعى جايلاۋدان كەلە جاتقان جىلقى قاراۋىتقان قالىڭ ورماندى، وزەكتى-شىلىكتى وڭىرگە تۇياعى تيگەن سوڭ-اق ۇستاراداي وتكىر تىستەرىن جەرگە قاداي باستادى.
قازاق بايلىعى جىلقىسىندا. قىسقا قاراي جىلقى مالىن ىقتاسىنى بار، قارا وتتى شۇبارعا جاقىن ۇستاماساڭ — «بايلىق — ءبىر جۇتتىق، باتىر — ءبىر وقتىق» — كەيدە تاقىر-تازا جاياۋ دا قالاسىڭ. جاياۋ قالعان ادام نەسىمەن ادام؟.. نەسىمەن قازاق؟
ەسەنەي ءقازىر قاپتاپ-قاپتالداپ، جەر تۇگىن تىستەلەي جىلجىپ كەلە جاتقان بايلىعىنىڭ الدىندا ەداۋىر جەردە بيىكتەۋ جوتانىڭ قىرقاسىندا ات ۇستىندە تۇر. كوز جەتپەس جيەككە دەيىن سوزىلىپ-كەرىلىپ جاتقان كەڭ القاپ شىن-اق ماقتاعانداي ەكەن. جوتا-جوتا قالىڭ ورماندار. وزەكتى-شىلىكتى، تىڭ جاتقان قارا وتتى كەڭ شيىر. ات شاشاسىنان از-اق اساتىن العاشقى جاۋعان اقشا قار جەردىڭ ءشوبىن ءالى جاسىرا الماپتى. سونداي جەرگە ەرتەرەك كەلىپ ىرگە تەپكەنىنە بايدىڭ، كوڭىلى ابدەن توياتتاپ تۇر.
ەسەنەيدىڭ قاسىندا ءتورت ادام جولداستارى بار ەدى: ەڭ سەنىمدى سەرىگى — جاماعايىن تۇرىكپەن مۇسىرەپ، الداي ەلىنەن — اڭشى مۇسىرەپ، رۋى باسقا بولسا دا ەسەنەيدىڭ قونىستاسى بەكەنتاي باتىر جانە ەسەنەيدىڭ قوسالقى اتىن جەتەلەپ جۇرەتىن جاس جىگىت، تۇرىكپەن مۇسىرەپتىڭ تۋعان ءىنىسى — كەنجەتاي.
تۇرىكپەن مۇسىرەپ ازداپ سىبىزعى تارتادى. «بوز ىڭگەن»، «بوز مۇناي»، «ءسۇيىر باتىر»، «القا كەل»، «العاشقىم» دەگەن كۇيلەرى بار. ودان سوڭعى قۇمارى ءبىر جاقسى ات، قونىمدى كيىم، سەرىلەۋ ادام. قالتالارىندا قالامپىر جۇرەدى... ءالى اق كىرمەگەن ساقال-مۇرتىن جاراسىمدى قىرقىپ ۇستايدى.
الداي مۇسىرەپ اڭشى ادام. بالداققا سۇيەگەن وڭ قولىندا «تۇلكى پەرىسى» اتانعان توماعالى قارا بۇركىت، ارقاسىندا جالعىز وق، اياقتى ءشيتى مىلتىق. ازىراق اسىعا سويلەيتىن، ازىراق اسىرا سويلەيتىن ادام.
كۇن كەشكىرە كەلە بۇلىڭعىرلانىپ تۇر ەدى، ۇزاماي قار جاپالاقتاي باستادى. ەسەنەي، الىستان كوز تىگىپ كەلىپ توقتاعان جەرىن ماقتاپ-ماقۇلداۋلارىن كۇتكەندەي جولداستارىنا قارادى.
وسى كەڭ قورىقتى ەسەنەيدىڭ ەسىنە سالعان اڭشى مۇسىرەپ ەدى. سونىسىن تاعى ءبىر ەسكەرتىپ قالعىسى كەلىپ، ەسەنەيگە قاراي ەڭسەرىلە بۇرىلىپ:
— اعا سۇلتان ءپىرىم-اۋ! ايتپاپ پا ەدىم؟ قىسقا قاراي جىلقى بالاسىنا بۇدان ارتىق جەر بولمايدى. يەسىز جاتقان جەر! ءبىر قىس جايلادىڭ — بولدى، اعا سۇلتاننىڭ شۇبارى اتانادى دا، بالاڭنىڭ بالاسىنا دەيىن كەتە بارادى! — دەدى.
ەسەنەي ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي ەكىنشى مۇسىرەپكە قارادى. وسى ءبىر «اعا سۇلتان»، «بالاڭنىڭ بالاسىنا» دەگەن سوزدەر ەسەنەيگە شانشۋداي قادالاتىنىن اق كوڭىل اڭشى اڭداماي-اق قويدى. اعا سۇلتان بولعىسى كەلىپ بولا الماي قالعان ادامعا، ەكى ۇلى ءبىر كۇندە ءولىپ، سودان بەرى جيىرما جىل بويىندا ايەلى بالا كوتەرمەي قويعان ادامعا جاڭاعى سەزدەر مازاقتاۋمەن قورلاۋمەن تەڭ ەكەنىن جارامساق اڭشى تۇسىنبەسە كەرەك. اتاق قۇمار، لاقاپ قۇماردىڭ ءسوزىن قايتالاي بەرەدى.
وتكەن قىس اڭشىلىقتا كەزدەسىپ قالىپ ەسەنەيگە ەكى تۇلكى، ءۇش قارا قىلشىق كۇزەن بايلاپ ەدى، سونىسىن ارقالانىپ كيمەلەپ سويلەيدى. بيىل مىنە، جەر قارادان قاسىنا ەرىپ ەسەنەيدىڭ قاسقىر الاتىن ارابى يتتەرىن باپتاپ ءجۇر. ءوزى دە اڭ قۇمار ەسەنەي ونىڭ بەتىن ءبىرجولا قايتارىپ تاستايتىن قاتتى ءسوز ايتپاي كەلەدى. قولىن ازعانا سەرمەپ توقتاتىپ تاستايدى، بار بولعانى سول-اق...
— جازى-كۇزى مال تۇياعى تيمەگەن شۇيگىن ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. ءبىراق، وسى كۇنى يەسىز جەر بار ما، ءبىر يەسى بار شىعار، — دەپ تۇرىكپەن مۇسىرەپ از كىدىرىپ قالىپ ەدى، اڭشى مۇسىرەپ تاعى كيىپ كەتتى:
— جوق، جوق! يەسىز جاتقان جەر! بۇل وڭىردە مەن بىلمەيتىن جەر بار ما، ءتاڭىرى! قاسقىرى مەن تۇلكىسىنىڭ ەن-تاڭباسىنا دەيىن بىلەمىن. قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، «قارشىعالىدا» ءۇش مىڭ قاسقىر، بەس مىڭ تۇلكى، ون ەكى مىڭ كۇزەڭ جەتى مىڭ، قويان بار!..
تۇرىكپەن مۇسىرەپ اعاسىنا قاراپ قاعىتىپ قالدى:
— اق قۇر، قارا قۇرلارىن ساناماعان ەكەنسىز، مۇسەكە!
— ءۇش مىڭ، قاسقىرى بولسا، مەنىڭ جىلقىمدى ءبىر قىستا جەپ تاۋىسپاس پا ەكەن؟ — دەپ ەسەنەي دە قالجىڭدادى.
كەنجەتاي اعاسىنا قاراپ نۋ ورماننىڭ، ورتا تۇسىن كوزىمەن نۇسقادى. مۇسىرەپ ءىنىسىنىڭ نۇسقاعان جاعىنا قاراپ:
— سوناۋ قالىڭنىڭ ورتا تۇسىندا ءۇش جەردەن ءتۇتىن كەرشە مە دەيمىن، — دەدى ەسەنەيگە بۇرىلىپ. — انە ءبىر سالت اتتىلار دا كورىندى.
ءۇش سالت اتتى قاتتى جۇگىرتىپ كەلەدى. بىرەۋى الداراق، ەكەۋى كەيىنىرەك. الدىڭعىنىڭ اتى نە جورعا، نە قۋ اياق جەلىستى بولۋ كەرەك. كەيىنگى ەكەۋى ارا-تۇرا شاۋىپ الىپ ىلەسىپ كەلەدى.
الدىڭعى جىگىت اعىزعان بويى جوتانىڭ قىرقاسىندا تۇرعان توپتىڭ الدىنا جاقىنداپ كەلىپ سويلەپ كەتتى:
— ارمىسىزدار، اعالار!.. «قارشىعالى» شۇبارىن پانالاپ قونىپ قالعان ءۇش اۋىل كىرمە كۇرلەۋىتتىڭ ارىزىن ايتا كەلدىك... بيىل قىس وسىندا جان ساقتايمىز با دەپ جاز بويى قورىپ كەلگەن جەرىمىز ەدى. جەتىسىپ وتىرعان ەل ەمەسپىز... سورلىنىڭ زارى ارلىعا كەزدەسكەن دەپ جىبەرىپ ەدى... ايتار ارىزىمىزعا قۇلاق اسساڭىزدار ەكەن...
اڭشى مۇسىرەپ ەسەنەيگە جارامساقتانىپ جىگىتتىڭ ارىزىن اياقتاتپاي كيىپ كەتتى:
— سۇيرەڭدەمەي توقتا، بالا، توقتا دەگەن سوڭ! اۋلىڭا سالەم ايت: ەسەنەي اعا سۇلتاننىڭ ات تۇمسىعىن تىرەگەن جەرىنە تالاسىپ اۋرە بولماسىن! — دەدى.
جىگىت تە ىركىلگەن جوق:
— ەسەنەيى جوق ەلدى دە ەل ەكەن جۇرت ەكەن دەسەڭىزدەر قارا ەرتتەي قاپتاپ كەلە جاتقان جىلقىنىڭ بەتىن كەيىن بۇرساڭىزدار ەكەن. وسى ارىزىمىز...
— مىنا كورگەنسىز نەمە كىمنىڭ اتىن اتاپ تۇر ءوزى! قۇيرىعىڭدى ءتۇرىپ تاستاپ دۇرەلەپ السىن دەپ تۇرمىسىڭ؟ — دەپ انايى اڭشى اتىن تەبىنىپ-تەبىنىپ قالدى. ەسەنەي قولىن سەرمەپ توقتاتپاعاندا الدەنەگە ۇرىنىپ قالاتىن جايى بار.
جاس جىگىت بۇل جولى جاۋاپ قايىرعان جوق. باسىن تەمەن ءيىپ ارىزىنا جاۋاپ كۇتىپ تۇر.
وسىنداي ەجەت جاستاردى ەسەنەي قاتتى ۇناتاتىن ەدى. جيىرماعا كەلمەگەن بالا جىگىتتىڭ سەزىنىڭ ءنارى دە، ءزارى دە بار ەكەن. وسىلاي ەسىرەرمىن دەپ ءۇمىت ەتكەن ەكى ۇلى قارا شەشەكتەن ءبىر كۇندە قايتىس بولعالى وسىنداي ۋىتتى جاسقا قىزىعا قاراپ قالۋشى ەدى. وزىمەن رۋلاس ون اۋىل سيباننىڭ ىشىندە ءۇمىت ەتەر جاستاردىڭ ءبارىن دە سىرتىنان باقىلاي جۇرەتىن. بالا جىگىتكە قىزىعا تۇرىپ تۇرىكپەن مۇسىرەپكە قارادى — جىلى جاۋاپ بەر دەگەندەي ەدى.
تۇرىكپەن مۇسىرەپ جاس جىگىتتىڭ ءسوز ساپتاۋىنان اشىنعاندىق لەبىن ءوزى دە تانىپ تۇرعان. «كىرمە كۇرلەۋىت» دەگەنىنە قاراعاندا ارىز ايتا جىبەرىپ وتىرعان قاي ءبىر باي اۋىل دەيسىڭ. ءسوز بىلەر اقساقالى دا بولماعان عوي.
— شىراعىم، ارىزىڭ اياقسىز قالماس، — دەدى ول، — اياقسىز قالدىراتىن ارىز سياقتى ەمەس. اۋىلدارىڭا وسىنى ايتا بارارسىڭ. ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە دەگەندەي، كورگەنسىز دەۋگە، ءىشىم قيماي تۇر ءوزىڭدى. اتتەڭ، اشىنعاندىقتان بولسا دا ازدى-كوپتى اسقاقتاي سويلەگەنىڭ، دە بولدى. اۋلىڭا مۇنى دا ايتا بارارسىڭ.
بالا جىگىت بۇل جولى دا تەز جاۋاپ قايىردى:
— ارىزىمىزدى ايتىپ كەل دەگەن جۇرت اسقاقتاي سويلە دەپ تاپسىرعان جوق ەدى، اعالار. سولاي بولىپ شىقسا، ايىپ وزىمدە. جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابار، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابار دەگەن بار عوي. مىنە، ايىبىم! — دەپ اتىنان تۇسە قالىپ ۇزىن شىلبىرىن كەنجەتايعا قاراي سەرپىپ جىبەردى: — ايتەۋىر ات جەتەلەپ ءجۇر ەكەنسىڭ، مىنانى دا جەتەلەي ءجۇر...
سودان سوڭ ەكى جولداسىنىڭ ءبىرىن ءتۇسىرىپ سونىڭ اتىنا ءمىنىپ الدى دا جونەلە بەردى.
— كەشىرە كورىڭىزدەر، اعالار...
جولداستارى ءبىر اتقا مىنگەسىپ كەتتى.
ەسەنەي ۇزاي بەرگەن بالا جىگىتكە ءالى قاراپ تۇر. ءبىر ساتكە بالاسىزدىعى بويىن بيلەپ، بار ويى سول بالا جىگىتتىڭ سوڭىنان كەتىپ بارا جاتقانداي ەدى.
— قاپ، قۇيرىعىن ءتۇرىپ جىبەرىپ دۇرەلەپ الۋ كەرەك ەدى ءوزىن! — دەدى اڭشى مۇسىرەپ، قايتا قىزىنا باستاپ. «قۇيرىعىن ءتۇرىپ» دەگەندى تاۋىپ ايتتىم دەپ قايتالاپ تۇر.
— اپىر-اۋ، بۇل كىمنىڭ قىزى بولدى ەكەن؟ — دەپ تۇرىكپەن مۇسىرەپ ەسەنەيگە قارادى.
— قىز؟ — كۇنى بويى ەسەنەيدىڭ اۋزىنان شىققان ەكىنشى ءسوز وسى ەدى.
— يە، قىز!.. «مىنە، ايىبىم!» دەگەندە كەز قۇيرىعىمەن ءوزىڭدى ءبىر شارپىپ وتكەندە ناعىپ بايقامادىڭ؟ شارپىپ ەمەس-اۋ، كەز قيىعىن سەرپە تاستاپ قارايتىنى بار ەكەن دە!..
— اي، تۇركپەن-اي، جەر ورتاعا جاقىنداپ قالساڭ دا قىز-كەلىنشەك دەگەندە قىراعىسىڭ-اۋ! — دەدى ەسەنەي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماقتاعانداي ەدى.
اڭشى مۇسىرەپ شوشىپ كەتتى.
— قىز بولسا مەنى قۇداي ۇردى توبەمنەن! — دەدى. — مەن ماسقارا بولدىم. بۇل ارتىقباي باتىردىڭ قىزى ۇلپان. ۇيىنە قونىپ كەتكەنىمە اي تولعان جوق. ەڭ بولماسا قارا جورعاسىن تانىماي قالعانىمدى قاراشى! ءبىر كۇن قاسىما ەرىپ ءجۇرىپ، ەكى قاز بايلانىپ ەدى! قاراعىم-اي، ەندى سەنىڭ بەتىڭە قالاي قارارمىن! — اڭعال اڭشى كۇيىپ-پىسىپ شوشالاقتادى دا قالدى.
— دۇرە سوققىڭ كەلمەپ پە ەدى؟ بەتىنە قاراماي-اق سوعا بەرەسىڭ دە! — دەپ، ءوزى ساسقالاقتاپ قالعان اڭشىنى تۇرىكپەن مۇسىرەپ ءبىرجولا ولتىرە سالدى.
— ارتىقباي باتىردىڭ قىزى دەيمىسىڭ؟ — دەدى ەسەنەي.
— ويباي، اعا سۇلتان ءپىرىم-اۋ! سونىڭ، قىزى ۇلپان. سول جاق ارتقى اياعى اق باقاي، ماڭدايىندا توبەلى بار، سۋ توگىلمەيتىن قارا جورعا تۇر عوي مىنە!..
قىزدىڭ ءبىر-اق رەت كوز قيىعىن ەسەنەيگە سەرپە تاستاپ قاراعانىن تۇرىكپەن مۇسىرەپتەن باسقا ەشكىم اڭداماي قالعان ەكەن. كەشكىرگەن بۇلىڭعىر كۇن، قاپالاقتاعان قار... ارىز ايتۋعا قىز كەلەر دەپ كىم ويلاعان! كەلگەن بەتىندە كيە سويلەپ ءبارىنىڭ كوڭىلىن سوزىنە اۋدارىپ اكەتكەن ۇلپان قىز ەكەندىگىن اڭداتپاۋعا تىرىسىپ ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، قىزدىڭ اتى قىز عوي، اتاقتى باتىر، اتاقتى ءادىل بي اتانعان ەسەنەيگە قىز كوزىمەن ءبىر قاراپ قالعانىن ءوزى دە سەزبەگەن.
قىر جايلاۋلاردان قۇلاپ كەلە جاتقان ەسەنەيدىڭ جىلقىسى ەكەنىن اۋلى ءبىلىپ وتىرعان. قالىڭ، قارا شۇعا جالباعاي بەت-اۋزىن جاۋىپ كەتكەنىمەن اتانداي قارا كور اتتىڭ ۇستىندەگى زور دەنەلى ادامنىڭ ەسەنەي ەكەنىن ۇلپان دا ىشىنەن تانىعان. بەس جاسار كەزىندە كورگەنى دە، قورقاتىنى دا ەسىنە تۇسكەن. ءبىراق، ءوزىن تانىتپاي كەتتى.
ەسەنەي توبى اڭىرىپ قالدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ قارا جورعانى قىزدىڭ ايىبى دەپ قالاي الىپ قالار؟ سۇڭعىلا قىز بۇلارعا ءبىر ۇيالارلىق ۇپاي سالىپ كەتتى ەمەس پە! يە، «مالىم — جانىم ساداعاسى، جانىم — ارىم ساداعاسى» دەيتىن ەلدىڭ ناقىلىن ەسكە الساڭ، لايىقتى جۇمىس بولماپتى. ەسەنەي جولداستارىنا قارادى: — «نە ىستەۋ كەرەك؟»
— ارتىقباي باتىرعا تىزە كورسەتكەندەي بولىپ كەلگەنىمىزدىڭ ءوزى قانداي ايىپ! قىزىنىڭ اتىن ايىپقا الىپ قالعانىمىز ەكىنشى ايىپ. ارىز ايتا كەلگەن قىزدىڭ اتىن ايىپقا الىپ قالعانىمىز ايىپ بىتكەننىڭ ىشىندە ەل ەستىمەگەنى بولار! — دەپ تۇرىكپەن مۇسىرەپ ەسەنەيدىڭ قارا شەشەكتەن قارا شۇبار بولىپ قالعان بەتىنە تۋرا قارادى.
ەسەنەي ومىرىندە ايىپ تارتىپ كورمەگەن ايىپ-جازاسى بولعان ادامدارعا قاتال جازا بەرۋدى جاقتايتىن بي ەدى. بولماشىدان ايىپتى بولعانىنا ءارى كۇلكىسى كەلەدى، ءارى شەشىمىن تابا الماي تۇرعانى انىق. ارتىقباي ونى ءبىر رەت نامىس ولىمىنەن ايىرىپ العان، ەكىنشى رەت ءولىمنىڭ وزىنەن ايىرىپ العان كارى جولداسى، باتىر ادام.
— قارا جورعانىڭ موينىنا ات قوساقتاپ قايتارعان دۇرىس بولار! — دەدى تۇرىكپەن مۇسىرەپ.
— اينالايىن اداسىم-اي، تاپتىڭ، تاپتىڭ! مەنىڭ كارى بوزىمدى بىرگە قوساقتاپ جىبەر! — دەدى اق كوڭىل اڭشى.
ەسەنەي «جونەل!»، دەگەن بۇيرىعىن كەنجەتايعا يەگىمەن نۇسقادى.
— ارتەكەڭە سالەم ايت، ەرتەڭ سالەم بەرىپ قايتارمىن!
ءوزى جەتەلەپ جۇرگەن ەسەنەيدىڭ، «مۇزبەل» دەيتىن تورى توبەلىن قارا جورعامەن بىرگە جەتەلەپ، كەنجەتاي جونەلىپ كەتتى. ەسەنەي جولداستارىنا ەندىگى بايلامىن ايتتى:
— وسى جوننان ءارى ءبىر جىلقى تۇياق سالماسىن! ءسادىردىڭ قوسىنان باسقا قوستاردىڭ ەكەۋىن قۇسمۇرىنعا قاراي، ءتورتىنشى قوستى ءوزىمىزدىڭ اق-قۇساق، قارا ەمەن ەلامان كولىنە قاراي اۋدارىڭدار. ءسادىردىڭ قوسى وسى ماڭدا قالا تۇرسىن. ەكى اداس، مەنىمەن قالارسىڭدار. بەكەنتاي، سەن قۇسمۇرىن قوسىمەن كەتەرسىڭ...
جولداستارى ەسەنەيدىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋعا تاراسىپ كەتتى. ەسەنەي ءوز قوسىن تىكتىرۋگە تاپسىرعان كولگە قاراي جالعىز بۇرىلدى.
«بۇدان ون جىل بۇرىن جەر استىنداعىنىڭ دىبىسى ەلدەن بۇرىن ماعان جەتۋشى ەدى، ارتىقباي باتىرعا ۇرىنىپ قالعانىم قارتايا باستاعانىم-اۋ! — دەپ ويلادى ەسەنەي. — الدە ءقادىرىم تۇسە باستاعانى ما ەكەن؟ اڭشىنىڭ كوپىرتپەسىنە ەرىپ كەتە بەرگەنىم قالاي؟ بۇرىن عوي، وندايدى ءوزىم انىقتاتىپ الۋشى ەدىم!»
جاڭاعى از وقيعا ەسەنەيدىڭ كوز الدىنا بۇدان ون بەس جىل بۇرىن وتكەن وقيعالاردى اكەلدى. ارتىقباي باتىردىڭ ەرەكشە ءبىر ەرلىكتەرىن ەسكە ءتۇسىردى. ول بەيبىت ەلدى قايتا-قايتا شاۋىپ، قايتا-قايتا تالان-تاراجعا سالعان كەنەسارى تورەنىڭ لاڭى بولاتىن.
كەنەسارى ورىس شەكاراسىنان شەتكەي وتىرعان كەرەي-ۋاق ەلدەرىن ەكى رەت شاۋىپ اكەتتى.
— كەنەسارىنى حان سايلاۋعا ريزا بولسا، اقساقال-قاراساقال بيلەرى تەز جەتسىن! — دەپ شاپقىنشى جىبەرەدى دە، ءۇش كۇن ىشىندە حابار بولماسا شاۋىپ اكەتەدى. جىلقىعا قۇمار، قىز-كەلىنشەككە قۇمار.
توبىل، باعلان، ستاپ، كاپيتان قالالارىنا جاقىن وتىرعان بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ شەتىرەك وتىراتىندارىن الدە نەشە رەت شاۋىپ كەتتى. بۇل رۋلاردىڭ سارىارقاعا قاراي شەتىرەك وتىراتىندارى بولعانىمەن قالىڭ كوپشىلىگى ورىس قالالارىنا شەكتەس وتىراتىنى جان ساقتاپ كەلىپ ەدى.
امانقاراعاي دۋانىنا قارايتىن كوپ رۋلى ەلدەردىڭ ومىرىنە بازار كىرگەن شاي، قانت، نان، ورامال، سابىن، سيسا، بارقىت، جىبەك، بۇلعارى كىرگەن. بۇدان جيىرما جىل بۇرىن حاندىق جويىلعاننان كەيىن جاۋگەرشىلىك سايابىرلاپ، بەيبىت ءومىردىڭ، ىرگەسى بەكىنە باستاعان. سونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، كەنەسارىنى حان سايلاۋعا بۇل ەلدەر كونبەي قويدى: شابىلىپ جاتىر، قىز-كەلىنشەكتەرى قورلانىپ جاتىر، كونبەي جاتىر.
ەسەنەي بىردەمە بىلسە، كەنەسارى «سىدىك-ماسى» اقىلسىز ادام بولىپ شىقتى. قازاق حاندىعى دەگەننىڭ شەك-شەڭبەرى دە جوق، بۇلجىماي تۇرار زاڭى دا جوق. بىرەۋى حان سايلانسا، حان شىڭعىستىڭ بارلىق ۇرپاعى ەلدى رۋ-رۋعا ءبولىپ الىپ بيلەپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرەتىن. تويمايتىن دا، قويمايتىن دا. ەندى سول زاماندى كەنەسارى قايتا ورناتپاقشى! ول زاماننان بۇل ەل ءبىرجولا بەزىنىپ بولعان. ماڭدايى تايقىلاۋ، توبەسى شوشاقتاۋ كورىنىپ ەدى، كەنەسارى اقىلدى ادام بولماي شىقتى.
قازاق جەرىنىڭ، باتىسىنان باستاپ شىعىسىنا دەيىن جەتىپ، ەندى وڭتۇستىگىنە يەك ارتىپ قالعان ورىس قالالارى بار. ورال، ورىنبور، توبىل، تۇمەن قىزىلجار ومبى، ءىربىت ۇلكەن شاھارلار. ول قالالاردىڭ ىشكى بەتىن استارلاپ قازاق-ورىس ستانيسالارى ورناپ قالدى. سوندا كەنەسارى حاندىعىن قاي جەرگە ورناتپاقشى؟ بەتپاق دالاعا ما؟ وعان ەرگەن ەل وزىنەن-وزى «اقتابان-شۇبىرىندى» بولماسقا نە امالى بولماق! بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن كەنەسارىعا ەرگەن ەلدەردىڭ ءقازىر قاشىپ جاتقاندارى بار. مۇنى دا تۇسىنبەسە، كەنەسارى شىن اقىماق ەكەن!
وتارشىل پاتشالىقتىڭ، الارى دا از ەمەس، ورىس قالالارىنان سەنىڭ الارىڭ دا از ەمەس. حاننىڭ قازانىنا ءتۇسىپ كەتكەننىڭ سەنىڭ اۋزىڭا كوبىگى دە تيمەيدى، سۇيەگى دە تيمەيدى.
وسىنى ويلاعان ەلدەر تىنىشتىعىن شايقاپ كەنەسارى دۇربەلەڭىنە ەرمەي قاسارىسىپ قالدى. وسىنى ويلاعان ەسەنەي كەنەسارىعا قارسىلىقتىڭ تۋىن كوتەردى. كەرەي-ۋاق دەپ اتالاتىن بەس بولىس ەل ەسەنەيدىڭ اينالاسىنا جينالا بەردى، جينالا بەردى.
قازاق سوعىستارىندا جارالانۋ كوپ تە، ەلىم از بولادى. ساداق وعى كوبىنەسە الىستان اتىلادى دا ءالسىز تيەدى، ءالسىز جارالايدى. سويىل-شوقپارى بار ادام نايزانى دا وپ-وڭاي قاعىپ قالىپ ورتاسىنان ءۇزىپ جىبەرە الادى. نايزاسى سىنعان ادام قۇر قول اداممەن بىردەي. قىلىش دەگەن قاراما-قارسى قاسارىسىپ قىلىشتاسۋ دەگەن قازاق سوعىستارىنىڭ سالتىنا كىرمەگەن. ءۇش جىلعا سوزىلعان ەسەنەي مەن كەنەسارى قولىنىڭ سوعىسىندا ءالى ءۇش ءجۇز ادام ولگەن جوق. جارالانىپ، قاتاردان شىعىپ قالعان مۇگەدەكتەر ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە بار.
ءقازىر كەنەسارى قالىڭ قولىن كەرەي-ۋاقتىڭ وكپە تۇسىنا، ەسىل بويىنا توپتاپ، ەسەنەيگە قارسى ۇلكەن جورىققا ازىرلەنىپ جاتقانى بايقالعان. ەسەنەي دە بەس بولىس ەلدىڭ ەر-ازاماتىن قاراما-قارسى توپتاپ، جايلاۋ كولدەرىنە ورنادى. سودان كەيىن جيناعان قولىن ءار ەلدىڭ باتىرلارىنا، سەنىمدى اقساقالدارىنا تاپسىرىپ، ءوزى قاسىنا قىرىق ادام ەرتىپ دۋان باسى اعا سۇلتان شىڭعىسقا تاعى ءبىر جولىعىپ قايتۋعا ءجۇرىپ كەتتى.
امانقاراعاي دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ دەگەن تورە ەدى. ول ادام كەنەسارى قوزعالىسىنا قوسىلعان دا جوق، قارسىلىق تا كورسەتپەي كەلەدى. شابىلىپ جاتقان ەلى بار، كەنەسارىعا كەتىپ جاتقان ەلى بار، اعا سۇلتان مۇنىڭ ەكەۋىنە دە دارمەنسىزدىڭ ەنجارلىعىن كورسەتىپ ورداسىندا تىنىش جاتا بەردى. ءۇش جىلعا سوزىلعان تالان-تاراجعا سەلت ەتكەن ەمەس. قىسقا قاراي قىرىق سەمىز سوعىم، جازعا قاراي قىرىق ساۋىن بيە، ءجۇز بويداق قوي جيناتىپ الادى دا، سونى بەرىپ وتىرعان ەل شابىندىعا ۇشىراپ جاتقاندا ءۇن شىعارمايدى. اعا سۇلتاننىڭ ەكى وقتى مىنەزى باسقارىپ وتىرعان ەلىنىڭ ىشىنە ىرتكى سالىپ تا بولدى. ەسەنەي اعا سۇلتانمەن اراسىن ءبىرجولا اشىپ الۋعا كەتىپ ەدى.
ەسەنەي اعا سۇلتان كەڭەسىنىڭ ەڭ بەدەلدى ءبيى. ءادىل دە قاتال بي اتانعان ادام. ۇزاق ويلانادى، بايلامىن ءبىر-اق كەسىپ ايتادى. ۇرى-قارىعا، شىلىق-بىلىققا قاتال ادام. قاسىندا قارۋلى قىرىق جىگىتى بار دۋان ورتالىعىنا كەلدى. اعا سۇلتان ورداسىنا سەنىمدى سەرىگى تۇرىكپەن مۇسىرەپپەن بىرگە ارتىقباي، ءسادىر دەيتىن ەكى باتىرىن الا كىردى.
شىڭعىس ەسەنەيگە تۇرا كەلىپ امانداستى.
— ەسەكە، قوش كەلىپسىز. تورلەتىڭىز...
بەت-اۋزىنا ادام تۋرا قاراي المايتىن قارا شۇبار، ورتا بويلى ادامدار كەۋدەسىنەن عانا كەلەتىن الىپ دەنەلى ەسەنەيگە اعا سۇلتان ءارى تاڭدانا، ءارى قاۋىپتەنە قارايتىن ەدى.
— ءوز ورنىڭىزعا، ءوز ورنىڭىزعا! — دەپ ءوز قاسىنان ورىن نۇسقاپ ابىرجىپ قالدى.
توردە وتىرعان، كەنەسارىنىڭ ەلشىسى، تىلەۋىمبەت بي مەن جاناي باتىر، تاعى بىرنەشە ادام، ءبارى دە تۇرا كەلىپ امانداستى.
ەسەنەي تەرگە وتىرىپ قالعان تىلەۋىمبەت ءبيدى تەمەن ىعىستىرىپ، ادەتتەگى ءوز ورنىنا. شىڭعىستىڭ وڭ جاعىنان جاقىن تايانا وتىردى. وتىرا بەرگەندە تىزەسى تىلەۋىمبەت ءبيدىڭ سانىنا ءتيىپ كەتىپ ەدى، ول ىرشىپ كەتىپ جاناي باتىرعا سوعىلدى.
— جول بولسىن، ەسەكە!.. دۋان ماجىلىسىنەن ءبىر اي بۇرىن كەلىپ قالىپسىز، تىنىشتىق پا ايتەۋىر؟
— تىنىشتىق بولسا كەلەتىن بە ەدىم، ءتاڭىرى! جىن ۇرعان باۋىرىڭ قول استىنداعى ەلدى كۇندە شاۋىپ دامىل بەرىپ وتىر ما! — دەدى ەسەنەي. ادەيى تىلەۋىمبەتكە تيگىزە دە قاداي ايتتى.
— كەرەي-ۋاقتىڭ ىشىندە ەسەكەڭ باردا سىرتتان ەشكىم باتا الماس دەپ، ءبىز مۇندا تىنىش جاتا بەرىپ ەدىك... — دەپ شىڭعىس ءسوز اياعىن ىركىپ توقتادى.
— سول كەرەي-ۋاعىڭ ات ۇستىندە ۇيىقتايتىن بولعالى ءۇش جىلعا اينالدى. ول سەنىڭ ءبىلىپ وتىرعان جايلارىڭ... — دەدى ەسەنەي، ەندى شىڭعىستىڭ وزىنە تۋرا قادالىپ،
— و، ەسەكەم شيرىعىپ كەلگەن ەكەن... ەسەكەم شيرىعىپ كەلسە، مەن قاشانعى ادەتىم بويىنشا اۋزىمدى اشا المايمىن، — دەپ شىڭعىس كەڭكىلدەگەن بولىپ وتىرىك كۇلدى. — شامدانا سويلەسپەي، شىداسا تۇرايىق دەۋگە دە اۋزىم بارار ەمەس.
ءسوز جالعانىسى ۇزىلە باستاعانىن سەزىنە قالعان تىلەۋىمبەت بي سويلەپ كەتتى. سوزشەڭ ادام ەكەن. وراعىتىپ-وسپاقتاپ، ماقالداپ، ماتەلدەپ، شىرعالاپ كەلىپ، اياعىندا شامدانىپ، كۇش كورسەتىپ قالدى.
— قازاق-قازاق بولعالى، ءوز الدىنا ەل بولىپ وڭاشا ءبىر قونعالى، حاندىعىنان ايرىلسا ەل بولۋدان قالعانى. قارا سابا تاي جۇزگەن بۇحاردان كەلگەن تايقازان، ءبارى ادىرا بولعانى. قارا نانعا قۇل بولىپ، حانىنا ءتىل تيگىزگەن مەيلى بي، مەيلى قۇل بولسىن، تارتاتىن ءبىر سازايىن، كورگەن ەمەن وڭعانىن!
تىلەۋىمبەت وسىلاي ايبار شەگىپ توقتادى. ەسەنەي وعان جاۋاپ بەرگىسى كەلمەي مۇسىرەپكە يەك قاقتى.
— وتاعاسى، ءسىز قاشانعى حاندىقتى، قاي حاندى ايتىپ وتىرسىز؟ وسى وتىرعان اعا سۇلتانىمىزدىڭ اكەسى ءۋاليحان قايتىس بولعالى جيىرما جىلدان اسىپ كەتتى. سودان بەرى سىبىرگە قارايتىن التى دۋان قازاقتىڭ حانى بارىن ەستىگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىز. كەنەسارىنى ودان-بۇدان قوسىلعان ساياقتار حانىمىز دەسە، وندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جوق، دەي
بەرسىن. ءبىراق، مەنى حان سايلاماساڭ شاۋىپ الام دەپ وتىرعان بۇزاقىنى ەسى بار ەل حان سايلامايتىن بولار. ءسىز ءبىزدىڭ ەلگە ەكى رەت كەلىپ، وسى تاقپاعىڭىزدى ەكى رەت ايتتىڭىز. سوندا ءبىزدىڭ بەس بولىس كەرەي-ۋاق قانداي جاۋاپ قايتاردى؟ ەسىڭىزدە بولار؟
تىلەۋىمبەت بي تۇرىكپەن مۇسىرەپتىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىگىسى كەلمەي، كوزىن جۇمىپ الىپ، باسىن تومەن سالىپ تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. كەنەسارىنىڭ بيىنە ورىس قويعان دۋان ءبيىنىڭ ءوزى جاۋاپ بەرمەي قاسىنداعى اتقوسشى تۇرىكپەنىنە جاۋاپ قايتارتقانى قاتتى قورلاۋ ەدى.
تىلەۋىمبەتتىڭ مەنسىنبەگەنى مۇسىرەپكە دە باتىپ كەتكەن ەكەن سوندىقتان ول ءسوز اياعىندا ءبيدىڭ ءوزىن تۇيرەي كەتتى:
— ءبىرىنشى كەلگەنىڭىزدە امان كەتىپ ەدىڭىز... ەكىنشى كەلگەنىڭىزدە قالاي بولدىڭىز؟ — دەپ مۇسىرەپ ازعانا كىدىردى دە، ەسەنەيدىڭ قاباق ءتۇيىپ قالعانىنا قاراماي، — استىڭىزداعى اتىڭىزدان ايرىلىپ قايتقانسىز! — دەدى.
كەنەسارىنىڭ كەرەي-ۋاق ەلدەرىنە ەكىنشى رەت جىبەرگەن ەلشىسى تىلەۋىمبەت بي سول جولى ۇلكەن ۇياتقا ۇشىراپ قايتقانى راس بولاتىن. «ايىر كومەي، جەز تاڭداي» اتانعان بي ماقال-ماتەلدەرىمەن جۇرتتى ۇيىتىپ اكەتىپ ەدى. بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ، اراسىنا ۇلكەن تولقۋ كىرىپ، ويدان گورى ءسوز شەشەندىگىنە باستارىن شۇلعي باستاعان-دى. ول شەشەندىك ءبيدىڭ، ءوز ءسوزى ەمەس، ءوڭىن اينالدىرىپ الىپ تانىتپاي وتىرعان ەل قازىناسى ەكەنىن قاراڭعى جۇرت اڭداي الماي قالعان.
— پاي-پاي، ايتتى-اۋ! ەل قامىن جەگەن ەدىگە وسىنداي-اق بولار! — دەگەن داۋىستار شىعا بەرگەندە، تىلەۋىمبەت:
— ۇعىنساڭ بولدى، جۇرتىم! — دەپ شالقايا بەرگەن.
تاپ وسى تۇستا قالىڭ توپتىڭ ورتاسىندا وتىرعان
ەسەنەي ءبيدىڭ الدىنا ءبىر بۋرىل ساقال ادام كەلىپ تىزە بۇگىپ ەدى.
— ءادىل بي دەپ الدىڭا جۇگىنۋگە كەلدىم، ەسەنەي. ارىزىمدى تىڭدا. وسى اۋليەسىپ وتىرعان تىلەۋىمبەت ءبيدىڭ ءمىنىپ جۇرگەن سارى الا جورعاسى كىمدىكى ەكەن؟ سونى سۇراپ بەرىڭىزشى! — دەگەن.
— وزىنىكى بولات تا! — دەگەن ەسەنەي. — تىلەۋىمبەت بي بىرەۋدىڭ اتىن ءمىنىپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟
— ەسەنەي بي، قۇرىپ قويعان قاقپانىڭ بار ەكەن عوي! — دەگەن تىلەۋىمبەت اشۋ شاقىرىپ قالدى.
— جوق، ەسەنەي بي، التى دۋانعا اتاعى جايىلعان سارى الا جورعا مەنىكى. وسى كىسى باس بولىپ كەلىپ، ەكى جەتى ەتتى، سارى الانىڭ تۇقىمىن تۇگەل ايداپ اكەتتى. سودان كەيىن ءوزىم كەشە كوشىپ كەلىپ كپيتان اۋزىنا توقىرادىم...
جاڭا عانا تىلەۋىمبەتكە باس ءيىپ قالعان جۇرت ەندى ونىڭ تەرىسكەي جاعىنا شىعىپ كەتتى.
— ۇيات-اي، ۇيات-اي!
— بۇدان دا ولگەن ارتىق قوي!
— سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ەسەنەي.
— بىرەۋدىڭ قاندى اتىمەن شىعادى، بىرەۋدىڭ داڭقى — يتىمەن! قاراۋىل-اتىعاي ساۋىتبەكتىڭ اتى سارى الا يتىمەن شىقسا، مەن سارى الا جورعاسىمەن اتى شىققان قويلى-اتىعايدىڭ ءبىر جامان شالىمىن...
— وندا سەن جامانبالا بولدىڭ عوي؟
— بولساق بولارمىز.
— ال، بي-ەكە، تورەسىن ءوزىڭىز ايتىڭىز! — دەدى ەسەنەي تىلەۋىمبەت بيگە.
— قىرىق قامشى دۇرە!
— كىمگە؟
— بي ۇستىنەن شاعىم ايتۋشىعا بولات تا!
ەسەنەي از ايالداپ وتىردى دا:
— A سەنىكى! — دەدى جامانبالاعا.
مۇسىرەپ تىلەۋىمبەتكە وسىنى ەسكەرتىپ، قىتىقتاپ الدى دا توقتادى. تىلەۋىمبەت سول قاتىپ قالعان بويى قاتتى دا قالدى.
ەسەنەي ءسوزىن شىڭعىسقا بۇرىلا قاراپ وتىرىپ باستادى:
— اشىنا كەلسەم، سەبەبىم بولدى، اعا سۇلتان. ونىمدى اۋىر الما! تاي جۇزگەن قارا سابا، تايقازان دەگەندەر ەندىگى زاماندا بوس سوزدەر. نانمەن وينامايىق. نان ءار قازاقتىڭ كۇن كەرىسىنە اينالدى. قارا ساباسى بار، تايقازانى بار حاندار قاي قازاقتى اسىراپ ەدى؟ حاننىڭ قازانىن دا، ساباسىن دا قارا قازاق تولتىرىپ وتىراتىن. ءقازىر دە سولاي. قالقايتىپ حان سايلاعان ەل حاندىعىن قاي جەرگە قۇرماق؟ بەتپاقتىڭ شولىنە مە؟ بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن كەنەسارىنى حان سايلايمىز دەپ داۋرىققان ەلدەر ءقازىر شۇبىرىپ مەكەنىنە قايتىپ جاتىر. مەن بىردەمە بىلسەم، كەنەسارى التى دۋانعا حان بولماق تۇگەل ءاز ەلىنە سىيىسا الماي دالاڭقى سارىارقاعا قاراي قاشقالى وتىر. ەندى ول قاشقىن! — دەپ توقتادى.
شىڭعىستىڭ ءوز ويى دا وسىعان جاقىن ەدى. ناپولەوندى جەڭىپ، باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ تاكاپپارلىعىن باسىپ قايتقان ورىس قۇرالىنا قارسى اتتانۋعا ءقازىر قانداي ۇلى مەملەكەتتىڭ بولسا دا باتىلى بارى ايدى. ونداي كۇش ءقازىر جەر جۇزىندە جوق! تۇپتەپ كەلگەندە كەنەسارى ەلدى ءبىراز ارانداتادى دا تاس-تالقانعا ۇشىراپ تىنادى. دەگەنمەن ءۇش ءجۇزدىڭ بولىس-بيلەرى باس قوسىپ كەنەسارىنى حان سايلاسا، مۇمكىن، قازاقتىڭ ەلدىگىن تانىعان پاتشا ۇكىمەتى قىسىمىن
باسەڭدەتەر مە ەدى، الدە قايتەر ەدى؟ ءبىراق، حاندىق دەگەن ءومىرلى تىرشىلىك بولا المايدى. اعا سۇلتان مۇنى جاقسى بىلەدى. شابىن-شاپقىدان ازار بولعان ىزالى ەل «كوپ بولسا كەنەسارى جۇزگە كەلەر!» دەگەندى تاراتىپ جىبەرگەن. قالىڭ بۇقارا ودان ءبىرجولا بەزىنۋگە جاقىن. مىنا وتىرعان اقىلدى قارا شۇبار وسىنىڭ ءبارىن ابدەن ءتۇسىنىپ، حان تۇقىمداس اعا سۇلتاننىڭ بەتىنە تۋرا ايتىپ وتىر. نە ەلمەن بول، نە تۋىسقانىڭدى جاقتاپ شىق، بەتىڭدى اش دەگەلى كەلگەن عوي.
پاتشالىق ءتارتىپ بويىنشا اعا سۇلتان بولىپ وتىرعان ادام ءبىرىنشى بولىپ كەنەسارىعا قارسى اتتانۋى كەرەك ەدى. وعان قالاي بارار؟ تىلەۋىمبەت بي قول جيناپ كەلىپ كەنەسارىعا قوسىل دەپ سالماق سالادى. بۇعان قالاي بارار؟
ەسەنەي تاعى سويلەپ كەتتى:
— كەنەسارى كەرەي-ۋاقتىڭ ءدال وكپە تۇسىنا مىڭداعان ساربازىن توگىپ، ەرتەڭ-بۇگىن شابۋىلدايىن دەپ وتىر. ءبىز دە قاراپ وتىرعانىمىز جوق. تەگىندە وسى جولى ءبىر جاعىمىز اعالاپ تىناتىن بولارمىز. ادەيى سونى حابارلايىن دەپ كەدىم...
ءسوز اراسىنداعى از عانا كىدىرىستى پايدالانىپ تىلەۋىمبەت بي ەسەنەيگە قاراپ:
— امانقاراعاي دۋانىنىڭ توبە ءبيى ەسەنەي ورىستىڭ قورجىنشىسى بولىپتى دەگەندى ەستىگەندە قۋانارىمىزدى دا، ۇيالارىمىزدى دا بىلمەدىك... قالايدا وزىڭە لايىق بولسا، بىزگە سول بولادى. قايىرلى بولسىن! — دەپ بۇيىدەي شاعىپ الدى.
ەسەنەي دە بوگەلگەن جوق.
— ەسەنەيدىڭ ەسكى قورجىنىنا كەنەسارىنىڭ ەكى ءجۇز جاۋىنگەرى سىيىپ كەتكەن سوڭ قورجىنىما ابدەن ىرزامىن، — دەدى ول. — اتىعاي-قاراۋىلدىڭ دارداي ءبيى ەدىڭىز، كەنەسارىنىڭ پوشتابايى بولىپ دالاقتاپ جۇرگەنىڭىز وزىڭىزگە دە قايىرلى بولسىن...
شارپىسىپ، سەرپىسىپ قالدى دا ەكەۋى دە توقتادى. ءۇش جىلعا سوزىلىپ بارا جاتقان ايقاستاردا ەسەنەي كەنەسارىنىڭ ەكى جۇزدەي ادامىن تۇتقىنداپ الىپ ستاپقا تاپسىرعان. سونىسى ءۇشىن حورۋنجيي دەگەن اتاق العان. تىلەۋىمبەت بي اعا سۇلتان سايلاۋىندا بۇرىنعى بي اتاعىنان ايرىلىپ قالىپ، ءقازىر كەنەسارىنىڭ «اندا بار — مىندا بارىندا» ءجۇر. ەكى ءبيدىڭ الما-كەزەك كەكەتىسىپ قالعاندارى وسى جايلار.
شىڭعىس قاتتى قىسىلىپ قالدى. تۇپتەپ كەلگەندە ەسەنەيدىڭ نە ايتارىن شىڭعىس ەرتەدەن سەزىنەتىن. بۇل جولعىسى نە قوسىل، نە ءبولىن، بويىڭدى كورسەت دەگەنى دە. ەرتەڭ ءوزى باسقارىپ وتىرعان دۋاننىڭ قاق جارتىسىنداي قالىڭ، ءبىر جەرى شابىلىپ قالسا، ەسەنەي ول جايدى ءسىبىر گۋبەرناتورىنا تۋراسىنان باسادى. ومبىدا التى دۋان ۇستىنەن باقىلايتىن تۇرلىبەك وتىر. ول ەسەنەيدىڭ تۋىسقانى، قارىن-بولەسى. شاعىمنىڭ، ءبىرىنشى جولدارى «شاۋبىل الدىندا اعا سۇلتانعا ءوزىم بارىپ حابارلاپ ەدىم، قۇلاق اسپادى» دەگەن سوزدەردەن باستالاتىن بولادى دا. جاۋىعىپ العان ەكى جاقتىڭ مەنىڭ الدىمدا كەزدەستى قالعانىن قايتەرسىڭ. وسى ءبىر قولما-قول جانجالعا اينالۋعا بەت العان كەزدەسۋدى ەبىن تاۋىن ىدىراتىپ جىبەرەتىن نە شارا تابىلار ەكەن؟
وسى تۇستا نەمىس پە، شۆەد پە، ەل قازاعى بەرسەن دەپ كەتكەن شيكىلسارى مايور بەرگەن كەلىپ:
— اعا سۇلتان مىرزا، ات ويىندارى ازىرلەندى. مەرگەندەر دە ءازىر. قابىل ەتىڭىز، — دەدى. شىڭعىس قۋانىپ كەتتى:
— ءقادىرلى بيلەر، ەندى ءسوز جارىستىرىپ ۋشىقتىرا بەرگەنىمىز لايىقسىز بولار. ەكى جاقتىڭ دا ءتۇتىنى تانىلدى. دالاعا شىعىپ اسكەري ويىنداردى كەرسەك قايتەر؟ — دەپ ورنىنان تۇردى. قوناقتارى دا سوڭىنان ەرىپ ءبارى دالاعا شىقتى.
«ءقاۋىپتى كەزدە كەرەگى بولار» دەپ ءسىبىر گۋبەرناتورى شىڭعىس اعا سۇلتانعا قىرىق ادام قارۋلى قازاق-ورىس بەرىپ قويعان ەدى. ولارى ءارى اعا سۋلتاندى قورعاۋشى، ءارى تىرپ ەتكىزبەيتىن باقىلاۋشى بولاتىن. اۋەلى سولار ات ۇستىندەگى قازاق-ورىس ويىندارىن كورسەتتى.
قازاق-ورىستار ابدەن ماشىقتانىپ العان قۋلار ەكەن. شاۋىپ كەلە جاتقان اتقا قارعىپ ءمىنىپ تە كەتەدى، اعىپ كەلە جاتقان اتتىڭ باۋىرىنان ەتىپ تە كەتەدى. اتتارى قانداي داعدىلانىپ العان! شاۋىپ كەلە جاتىپ كىلت توقتاپ، ءبارى ءبىر جاعىنا قاراي سۇلاپ تۇسەدى. تىپىر ەتپەي جاتىپ قالادى. قازاق اتتارى مۇندايدا وزىنەن ءوزى ەسەڭگىرەپ، بولماشىدان ۇركىپ اۋرەلەر ەدى.
كەلەسى جولى قازاق-ورىستار قارۋ-جاراقتارىن تۇگەل اسىنىپ جارقىلداسىپ شىقتى. قىلىش، مىلتىق، نايزالار كەزەك-كەزەك ايقاسىپ، كەزەك-كەزەك سىلتەسسە دە ەشكىمگە دارىعان جوق. ءبىراق، شىن ايقاستا بۇلارعا قارسى تۇرۋ قيىن سياقتى. اسىرەسە كۇنگە شاعىلىسقان قىلىشتاردىڭ جارقىلداسۋىنان جانىڭ تۇرشىككەندەي ەكەن!
شىڭعىس تىلەۋىمبەت بيگە ۇمىتپاستاي ءبىر ساباق بەرگەندەي ونىڭ بەتىنە ارا-تۇرا قاراپ قويادى. كور-ازۋ قىرسىق بي:
— بۋلار اتتارىن جاتقىزىپ-تۇرعىزىپ جۇرگەندە ءبىز دە قاراپ تۇرماسپىز! — دەدى.
ءيا، كەنەسارى توبىرىنىڭ بەتى قيسايعان جاعىنان بۇرىلار ەمەس! بۇل دالاڭقى ەلدەردىڭ بي-بولىس، اقساقالدارىنىڭ بەتى. ەلدىڭ پاتشا وتارشىلدىعىنا زاڭدى قارسىلىعىن پايدالانىپ حاندىق قۇرماقشى، ەندى ول بەتىنەن قايرىلا الماسا كەتكەن — «ءبارىبىر، قايرىلعانىڭمەن پاتشا دا جارىلقامايدى».
قازاق-ورىستار ويىنىنان كەيىن «جامبى اتۋ» باستالدى. بۇل ويىنداردىڭ ەكەۋى دە تىلەۋىمبەت ءبيدىڭ كەلۋىنە كورسەتىلگەن قۇرمەت رەتىندە ادەيى ازىرلەنىپ ەدى. ەكى بيىك قاراعاي باعانعا كولدەنەڭ سالىنعان ارقالىققا سالبىراتىپ ىلگەن بىرنەشە جامبى جارقىرايدى. ەكەۋى تاي تۇياعىنداي باقىر. ەكەۋى ءبىر تەڭگەلىك كۇمىس، ەكەۋى بارماق تىرناعىنداي عانا التىن جامبى.
مايور باسەكەلى اتىستىڭ شارتتارىن ءتۇسىندىردى: تاي تۇياعىنداي باقىر جامبىنى اتىپ تۇسىرگەن مەرگەنگە — تۇلكى تەرىسى، كۇمىس جامبىنى تۇسىرگەنگە — قاسقىر تەرىسى، التىن جامبىنى تۇسىرگەنگە قۇندىز بەرىلەدى ەكەن.
ەسەنەي توبىنان — ارتىقباي، تىلەۋىمبەت توبىنان — جاناي دەگەن مەرگەندەر شىقتى. ەكى مەرگەن قاتار تۇرىپ بىرىنە ءبىرى يبا-مەزىرەت ەتىستى:
— كەرەيدىڭ مەرگەنى كىمگە جول بەرەدى دەيسىڭ، ات! — دەدى
— ارعىن اعا بالاسى، جول سىزدىكى، اتىڭىز.
— بەردىم جولىمدى!
— جوق، مەن اعا جولىن اتتاي المايمىن، اتىڭىز!
— كەۋدەم سوق كەرەيدىڭ مەرگەنى، اتا بەر ءارى!
— جاسىڭىز ۇلكەن اعاسىز، ءسىز اتىڭىز!
وسىلاي ءۇش قايىرىسقاننان كەيىن جاناي مەرگەن ساداعىن وقتاپ اتا بەردى دە وڭ كەزىنە قونعان شىركەيدى قاعىپ جىبەرىپ، شىركەي شاققان جەرىن سيپاپ قالدى.
— كوزىڭىزدى بەكەر سيپادىڭىز... — دەدى وعان ارتىقباي.
جاناي وعان قاراماي ساداعىن تارتىپ قالىپ ەدى، ساداق وعى التىن جامبىنى جاناپ ءوتىپ شايقالتتى دا دارىماي كەتتى. ىلە-شالا تارتقان ارتىقباي وعى التىن جامبىنى جۇلىپ ءتۇسىردى.
داياعاشى جالتىلداعان قارا قۇندىزدى ارتىقبايعا اكەلە جاتىر.
— ءاي، سەڭ مەن اتايىن دەپ جاتقاندا نەگە سويلەپ قالدىڭ، وتتاپ! — دەدى جاناي ارتىقبايعا ءتۇيىلىپ.
— مەن سىزگە دوستىق ءسوز ايتتىم: وق اتاردا كەزىڭدى ۋقالاساڭ وعىڭ دالاعا كەتەدى... كەتپەدى مە؟
— مەنىڭ كوزىمدە سەنىڭ نە اكەڭنىڭ قۇنى بار ەدى؟
— ارتىقباي باتىر اكەسىنىڭ، قۇنى تۇگىل قوتىر لاعىنىڭ قۇنىن كىسىگە جىبەرىپ كورگەن ەمەس! — دەپ ارتىقباي دا كەۋدەسىن كورىپ تۇرا قالدى.
— ارام!
— قاشاق بايتالدىڭ... جالاپ جۇرگەن كورى ارامدىق سەنەن ءوتىپ ماعان كەلىپ پە!
كەنەسارىنىڭ بوپاي دەگەن قارىنداسى كوپتەرمەن كوڭىلدەس بولا بەرەتىن تويىمسىز اتانعان ادام. ءوزى شىڭعىس حام ناسىلىنەن بولعان سوڭ، قارا قازاققا تيە دە الماعان، باتىر-باعلاندى قۇر اۋىز وتكىزەتىن ادەتى دە جوق. ارتىقباي جانايعا سول كوپتىڭ ءبىرىسىڭ دەپ شاعىپ الدى.
جاناي مەرگەننىڭ بۇعان شىدار جايى جوق ەدى.
— اكەڭنىڭ اۋزىن يت ۇرعىر-اي، نە دەدىڭ، نە دەدىڭ؟ — دەپ ساداعىن وقتاپ وڭتايلاي باستادى. ارتىقباي دا سونى ىستەدى. ءبىرىن ءبىرى اتىپ جىبەرگەلى تۇر.
شىڭعىس ايعاي سالدى:
— توقتاڭدار، ءارى!
ەكى مەرگەن ەكى جاققا كەتتى. بۇرىن الىستان وشتەسىپ، ساداق وقتارىن الىستان كوزدەسىپ جۇرەتىن كۇندەس مەرگەندەر ءومىر بويى ءبىر كولدەن سۋ ىشپەستەي، ءبىر دۇنيەدە بىرگە جاساسپاستاي بولىپ ايرىلدى.
شىڭعىس ويىندى توقتاتتى دا ورداسىنا قاراي جۇرە بەردى. ەكى توپتىڭ نايزاگەر باتىرلارى، مەرگەندەرى ەكى ءبولىنىپ ورنالاسقان قوناق ۇيلەرىنە كەتىپ بارادى. ارتىقباي بايگەدەن العان قۇندىزىن ەسەنەيدىڭ الدىنا اكەلىپ تاستاي بەرىپ:
— بايلانىڭىز! — دەدى.
تۇسكى تاماقتان كەيىن شىڭعىس ەسەنەيمەن وڭاشا قالىپ:
— ەسەكە، جاقسى كەلىپسىز. ءبىراز كۇن جاتىپ قوناعىم بولىڭىز، — دەپ ءوتىنىش ەتكەندەي بولىپ ەدى، ەسەنەي موينى بۇرىلمادى.
— مەن ءبىر كۇن كىدىرە المايمىن. ماناعى ايتقانىم بوس ءسوز ەمەس. كەنەسارى قولى وكپە تۇسىمىزدان قادالعالى تۇر. ءوز ويىڭدى اڭعارتساڭ بولدى، ءجۇرىپ كەتەم. ستاپ، كپيتانمەن دە تەزبە-تەز حابارلاسۋىم كەرەك.
— ەسەكە، مەنىڭ قينالىسىم قانداي ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلسەڭىز كەرەك ەدى، — دەپ باستادى شىڭعىس. — ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالمادىم با! ەل نە قىلامىن دەسە دە ءوزى ءبىلسىن. مەن اعا سۇلتان بولسام، ءسىز جەتى ءبيدىڭ ءبىرىسىز. پاتشانىڭ قىزمەتىندەگى ادامدارمىز... بىزگە اسكەر بەرىپ قويعان جوق، سەنە دە بەرمەيدى. حان سايلاي ما، سايلاماي ما، ول ەلدىڭ ءوز جۇمىسى. ءبىزدىڭ باسقارىپ وتىرعانىمىز ءبىر-اق دۋان. كەنەسارىنى حان سايلايمىز دەۋشىلەر «ءۇش ءجۇز» كولەمىندە ءسوز بايلاسىپ جاتقان كورىنەدى. «ءۇش جۇزگە» ءبىزدىڭ ءامىرىمىز جۇرە مە؟ مەن وسىنىڭ بىرىنە دە ارالاسقىم كەلمەيدى. بىزگە شىن-اق سەنىپ، اسكەرىن بەرىپ وتىرعان اق پاتشا دا جوق. ءوزدى-وزىن قىرقىسا بەر دەگەندەي مە قالاي؟ — دەپ توقتادى.
قازاقى مىنەز ەسەنەي تۋراسىنان ءبىر باسىپ قالدى:
— قىسقاسى، دۋانىڭنىڭ قاق جارتىسى شابىلعالى وتىرعاندا، دۋان باسىنان قايىر كۇتپەيمىز عوي؟ — دەدى.
— جاۋدىڭ قولىنان ءسىزدىڭ قول، كەم بولعاندا، بەس ەسە كوپ... باسىندا ەسەكەم بار! وعان مەن ارالاسسام ەل-جۇرتقا كۇلكى بولمايمىن با! — دەپ شىڭعىس كۇلگەن بولدى.
كەشكە قاراي ەسەنەي ءوز ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى. شىڭعىستان ءبىرجولا ءۇمىت ءۇزىپ، نە كورسە دە كەرەي-ۋاق ءوز بەتىمەن وڭاشا كورەرىن ءبىلىپ كەتتى. بىرنەشە كۇننەن بەرى شىڭعىسقا سالماق سالىپ جاتقان تىلەۋىمبەت بي ورنىنان دا قوزعالعان جوق...
دۋان ورتالىعى امانقاراعايدان كەشتەتىپ شىققان ەسەنەي توبى تاڭ قۇلان يەكتەپ كەلگەندە وباعان وزەنىنىڭ جالعاسى «كىشى تەڭىزدە» وتىرعان جازى ءبيدىڭ اۋىلىنا جەتىپ ەدى. ارعىن جازى بي ورىنبور، ءسىبىر گۋبەرنالارىنىڭ شەكاراسىن سالىسقان، كەنەسارى قوزعالىسىنا قانى قارسى ادام. ءازىر قول جيناپ «اتتان!» سالماعانىمەن ەسەنەيگە قاتتى تىلەكتەس، سىرلاس جۇرەتىن ەدى. ازداپ ورىسشا وقىعانى دا بار، امانقاراعاي دۋانىنىڭ ەسەنەيدەن كەيىنگى بەلدى ءبيى. ەسەنەيدى ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى الدى. ءبىراق، بيلەر اۋىز جارىتىپ سويلەسە العان جوق. قوناقتار اتتان ءتۇسىپ ۇلكەن اق ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە قاتتى شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى اتتىنى كوردى دە، ۇيگە كىرمەي تۇرىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ حابارشى! — دەدى ەسەنەي.
ەسەنەيدىڭ شولعىنشىلارى ەكەن.
— كەنەسارى قولى كەشە ەسىلدىڭ بەرگى بەتىنە ءوتىپ الدى، — دەدى.
— جازى، ماعان قىرىق ات تاۋىپ بەر. ءتىرى قالسا كوزىن قايتارارمىن، ولسە — قۇنىن.
قوناقتار ۇيگە كىرىپ تەك قانا سۋسىنداپ ۇلگىرگەنشە جازى بي ءوز جىلقىسىنان قىرىق سايگۇلىك اتتى الدىرىپ تا ۇلگىرىپ:
— سۇراۋى جوق، ەسەكە، — دەدى.
قوسالقى سايگۇلىك اتتارمەن جەدەل ءجۇرىپ ەل شەتىنە جاقىنداعان سايىن كەنەسارى قولىنىڭ كەرەي-ۋاقتىڭ اۋىلدارىنا ءار تۇستان تاقاپ-تايانىپ قالعانى انىقتالا بەردى. جازدىق جايلاۋىن قيماي شەتىرەكپىز عوي دەپ وتىرا بەرگەن اۋىلداردىڭ، جىلقى مالدارىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن ايداپ اكەتكەن كيىز-كىلەم سياقتى ءۇي جيھازدارىن توناپ كەتكەن.
ەسەنەي توبى سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ كەلەر كۇنى تاڭ اتا، باستالىپ كەتكەن ايقاستىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ ەدى. سىرت شاماسى بەس شاقىرىمعا سوزىلعان جازىقتا كەنەسارى قولى مەن كەرەي-ۋاق قولى ايقاسىپ قالىپتى. نەسىنەن اتتار ايقاس ۇركىپ شىعىپ، الدەقايدا ويقىلاسىپ ءجۇر. ايقاس شەگى سولقىلداپ بىرەسە وڭتۇستىككە بىرەسە سولتۇستىككە قاراي ويىسىپ قالادى. قۋعاندار قاشقاندار ەكى جاقتا دا بار. قازاق سوعىستارىنىڭ ءبارى وسىلاي. بىرەسە قۋعاندار كەيىن ورالادى دا، قاشقاندار قايتا ورالىپ سوعىسىپ كەتەدى«
ەسەنەي ايقاس جايىن بىردەن شامالاپ الدى. جاۋ قولى بەس ەسە از، ءبىراق، جيناقى. ەل قولى بەس ەسە كەپ، ءبىراق، كەيدە شوعىرلانىپ ءبىر تۇسقا ۇيمەلەسىپ قالادى دا باسقالارىمەن قاناتتاسا بىلمەيدى. ەكى جاعى دا باسقارۋسىز. قاي جەردە وجەت باتىرلار، نايزاگەرلەر كوبىرەك بولسا، سول تۇس ەڭسەرىپ اكەتىپ ءجۇر.
ەسەنەي ءوزى دە ەشبىر قولباسىلىق ىستەي العان جوق. ول باتىر ادام، ءبىراق قولباسى ەمەس. كەلگەن بەتىندە ايقاس مايدانىنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن ايعاي سالىپ، كەرەي-ۋاقتىڭ ۇرانىن شاقىرىپ شاۋىپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلدىردى. كەزدەسىپ قالعان باتىرلارىنا ءبىر-بىر اۋىز ماقتاۋ ايتتى. سودان كەيىن بورىكتىرە ايعايعا باسىپ، كۇركىرەپ كەلىپ سوعىسقا ارالاستى دا كەتە باردى. قاي تۇستا ەل قولى السىرەپ بارا جاتقانىن باقىلاي ءجۇرىپ، اندا-ساندا سول توپقا بارىپ ارالاسادى. قاسىندا تورت-بەس باتىرى بار ەسەنەي ارالاسقان توپتار جاۋىن وڭاي جاپىرىپ تاستاپ ءجۇر.
ءتۇس اۋا ەكى جاقتىڭ دا اتتارى بولدىرىپ، قورامساقتاعى وقتار تاۋسىلا باستاعان. ەسەنەيدىڭ ءوزى ارالاسقان قولما-قولدان ەلۋگە تارتا جاۋ جىگىتتەرى قولعا ءتۇستى. كوپشىلىگى كەنەسارىدان قاشىپ كەتە الماي جۇرگەن ادامعا ۇقسايدى. تاعى ءبىرازى جارالانعان جاۋىنگەرلەر.
جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالعان ەل جاۋىنگەرلەرى ەكى-ۇش ەسە كەپ. ەكى جاعى دا قولعا تۇسكەندەردىڭ، قولدارىن ارقاسىنا تاڭىپ تاستاپ، ءوز جاعىنا قاراي ايداپ اكەتىپ بارادى. اسىرەسە، يەسىز قالعان اتتاردى قۋىپ جۇرگەندەر كەپ...
وسى كەزدە ەسەنەيدىڭ ءوزى جارالانىپ قالدى. ساداق وعى ەكى جاۋىرىننىڭ ورتا تۇسىنان كەلىپ قادالىپتى. قاشۋعا بەت العان ءبىر توپ جاۋىنگەردى قۋا جونەلىپ ەدى، قىلشا موينىنان وق ءتيىپ ەسەنەيدىڭ اتى وماقاتا قۇلادى. ەسەنەي جەردى سۇزە قۇلادى. ونسىز دا قارا شۇبار ىبەتىنىڭ دال-دالى شىعىپتى. بەت-اۋزىن قان جۋىپ كەتكەن. قوسالقى اتتى جەتەلەپ جۇرگەن بەكەنتاي اۋىزدىعىمەن الىسىپ قىزىپ العان تىڭ اتتى توسا بەردى. ەسەنەي سول اياعىن ۇزەڭگىگە سالىپ كوتەرىلە بەرگەندە، ساداق وعى كەلىپ قادالدى. ەسەنەي ات جالىن قۇشىپ قوزعالا الماي قالدى.
ەسەنەيدەن تىزە ايىرماي جۇرگەن ءسادىر، مۇسىرەپ، ارتىقباي باتىرلار ەسەنەيدى قورشاي تۇرىپ ەم-دومدارىن جاسادى. اۋەلى ەسەنەيدىڭ ارقاسىندا ءالى شانشىلىپ تۇرعان وقتى جۇلىپ الىپ، ەسەنەيدىڭ قان سورعالاي جونەلگەن جاراسىن سول وقپەن ۇشىقتادى.
— ۇشىق، ۇشىق، ۇشىق!
داۋاسىن بەرە گور، پايعامبار ءجۇسىپ.
ۇشىق، ۇشىق، ۇشىق،
ۇشىقتاعان ءبىز ەمەس،
الداي قارا باقسى پۇشىق...
ۇشىق، ۇشىق، ۇشىق!
ۇشىق، ۇشىق، ۇشىق!
— ال، ەندى ەلگە قاراي، ستاپتاعى دوكتورعا قاراي! بەكەنتاي، ءبيدىڭ اتىن جەتەلەپ ال!
مۇسىرەپ پەن ءسادىر ەكەۋى ەسەنەيدى ەكى جاعىنان سۇيەمەلەپ الدى دا، ارتىقباي باتىر ارت جاعىنان قورعاپ، ەسەنەي توبى قوزعالىپ كەتتى.
— ويباي، اياڭ، اياڭ! — دەدى ەسەنەي اۋىرسىنىپ.
اياڭنىڭ اياعى تۇگەل قولعا تۇسۋمەن تىنارىن كورىپ كەلە جاتقان مۇسىرەپ بەكەنتايعا:
— اياڭى قۇرسىن، شابا بەر، شابا بار! — دەدى.
ەسەنەي توبىنىڭ قاشا جونەلگەنىن تانىعان سوڭ جەڭىلە بەرگەن جاۋ ەس جيناپ، ەرلەنىپ كەتىپ ەدى. ەسەنەي توبىن جان-جاعىنان قاپتالداپ، اسىرەسە ارت جاقتارىنان تاقاپ كەلەدى.
وسى كەزدە ستاپتان جىبەرىلگەن قازاق-ورىس جۇزدىگى دە كەلىپ قالىپ ەدى. قىلىشتارى جارقىلداپ، نايزالارى ارانداي تىكىرەيىپ شوشىندىرا كەلە جاتىر. جاۋ جالت بەرىپ كەيىن بۇرىلدى. ارت جاقتان تاقاپ قالعاندارى اسىعىس بولسا دا ون شاقتى وق جىبەرىپ بارىپ بۇرىلدى. سول ون شاقتى وقتىڭ ءبىرى ەسەنەيدى ارت جاعىنان قورعاپ كەلە جاتقان ارتىقباي باتىردىڭ بەلدەمەسىنەن قادالىپ ەدى.
باتىر ادام بەلىنەن قادالعان وقتى ءوز قولىمەن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە ەت قىزۋمەن شابا بەردى. جاقىن قالعان قازاق-ورىس جۇزدىگىنە ۇشىراسقانشا جارالانعانىن بىلدىرگەن جوق. باسقالارمەن بىرگە ءجۇزباسىعا «زدراستي!» دەدى دە، اتىنان سىرعىپ قۇلاپ ءتۇستى.
بۇدان ءارى تۇيەگە تەڭدەلىپ كەلىپ ستاپتىڭ اسكەرلىك ەمحاناسىندا ءبىر اي جاتىپ، ەسەنەي اۋىلىنا سالت اتقا ءمىنىپ قايتتى. ارتىقباي باتىر التى اي جاتىپ شاناعا ءتۇسىپ قايتتى. سودان بەرى ول شويىرىلعان شويناق. ەكى اياعى سال بولىپ قالعان جانسىز. ەسەنەيگە تيەر ەكىنشى وققا ءوز ارقاسىن توستى دا ونى امان الىپ قالدى، ءوز مىندەتى كىسىدە، مۇگەدەك. «اڭعال باتىر ارقاسىنا تيگەن وقتى جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرمەي، تابان اۋزىندا ۇشىقتاتىپ جىبەرسە، وسىنداي مۇگەدەك بولىپ قالار ما ەدى! ۇشىقتاتقان ەسەنەي انە جازىلدى دا كەتتى عوي!»
سول سوڭعى ايقاستان كەيىن كەنەسارى كەرەي-ۋاقتى مازالاعان جوق. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي ويىسقان بويى الاتاۋعا جەتتى دە قۇلادى. قايتىپ ورالعان جوق.
ەسەنەي ستاپ ەمحاناسىندا دا تىنىش جاتا المادى. ول كەنەسارىعا قارسى بولعان ەلدەردىڭ تۋىن ءوز قولىنا العاندا دا وي تۇبىندە ءبىر تۇيگەنى بولاتىن. سوڭعى رەت اعا سۇلتان شىڭعىسقا بارىپ قايتۋىندا دا سول ەسەبى بار ەدى. حان تۇقىمدارى حاندىعىن اڭساماي وتىرا المايدى. حان تۇقىمى شىڭعىس كەنەسارىعا قارسى اتتانباي ەل ىشىنە ىرىتكى سالدى. رەسەي وكىمەتىنە ۇلكەن وپاسىزدىق جاسادى. وسى ويلارى ءسىبىر گۋبەرناتورى، گەنەرال-مايور فون فريدريكستىڭ ميىنا قورعاسىنداي قۇيىلا قالسا، شىڭعىستى ۇشىرىپ تۇسىرۋگە بولار ەدى!
ەسەنەيدىڭ بۇل ويلارىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قۇلاعىنا قۇيا بىلەتىن ادامى دا بار. ول ەسەنەيدىڭ قارىن-بولەسى تۇرلىبەك كوشەن ۇلى، التى دۋان ۇستىنەن قارايتىن ۇلكەن تورە .
ەسەنەي سول تۇرلىبەكتى ستاپقا شاقىرتىپ الدى. جاراسى جازىلا قويماي ىرىڭدەي بەرىپ قاتتى كۇيزەلىپ جاتقان كەزى ەدى، تۇرلىبەكپەن قاتال سويلەستى.
— سەن وسى ومبىدا نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭ؟ تورە تۇقىمدارىن قاشانعى توبەمىزگە كوتەرە بەرەمىز؟ شىڭعىس دەگەننىڭ كىم ەكەنىنە ءالى كوزدەرىڭ جەتىپ بولعان جوق پا؟ ول كەنەسارىنىڭ ءبىرىنشى قولداسى بولىپ شىقپادى ما؟
— ونداي كوزقاراس ومبىدا دا ءورشىپ كەلەدى، ەسەكە. ءبىراق...
— ءبىراق، باتا الماي وتىرمىز دەيسىز عوي! وندا وزىمە ەرىك بەرىڭدەر. بەس كۇندە قول-اياعىن كىسەندەپ ومبىعا ايداپ اكەلەيىن!
ورىسشا سەميناريا بىتىرگەن تۇگەل قالاشا كيىنگەن تۇرلىبەك ەسەنەيدەي ۇرت مىنەز، ءور كوكىرەك ەمەس، زاڭ شەڭبەرىنەن شىقپايتىن، جەگىن اتتاي جورتاقى ادام ەدى. قارىن بولەسىنە قانشا بولىسقىسى كەلسە دە، شىڭعىس قىلىعىنا قانشا نارازى بولسا دا قول ىسكە دە، قولما-قولعا دا قارسى، زاڭدىلىقتى اتتاپ ءوتىپ كورگەن ەمەس.
حاندىق جويىلىپ اعا سۇلتان باسقاراتىن دۋان اشىلعالى ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ مازاسىن العان كەنەسارى بۇلتالاعىنىڭ اياعى كوتەرىلىسكە اكەلىپ سوقتى. سول كەزدەن باستاپ
تۇرلىبەك كەنەسارى جايىندا الدە نەشە رەت ءادىل ويلارىن ءبىلدىرىپ كەلدى. قازاقتىڭ قارا بۇقاراسىن تىم جابايى، تىم قاراڭعى، بەدەلسىز دە تۇراقسىز كورەتىن پاتشا ۇكىمەتى حان تۇقىمدارىن ءبىرجولا ءپىشتىرىپ-اقتاپ تاستاۋعا بارا الماي ءجۇر.
كەنەسارى قازاق ەلىنىڭ پاتشاعا نارازىلىعىن پايدالانىپ حان سايلانباقشى، ەسەنەي بولسا شىڭعىستىڭ كەنەسارىعا قارسى اتتانباعانىن پايدالانىپ اعا سۇلتان سايلانباقشى.
ەسەنەي تۋرالى شىڭعىستىڭ ويىن. دا تۇرلىبەك جاقسى بىلەدى. الداعى سايلاۋدا شىڭعىس ەسەنەيدى ورنىنان ءتۇسىرىپ باسقا بىرەۋدى بي قويۋعا ازىرلەنىپ ءجۇر. ءتۇپ تىلەگى قاراۋ بولعانىمەن ءقازىر ەسەنەيدىڭ دالەلدەرى ۇتىمدى، امال نە، گۋبەرناتور الدىندا شىڭعىس ۇتىمدى. گۋبەرناتور ونى سىرتىنان بالاعاتتاپ-بالاعاتتاپ الادى. شەكسپيردىڭ ءبىر سوزدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ:
— «بارلىق ءتۇنى ويىن-كۇلكى، ماستىقتا، كۇندىز باسى جاستىقتا!» — دەيتىنى دە بار. شىڭعىس ءومىرى ويىن-كۇلكى، قىز-كەلىنشەك، ۇيقىمەن ءوتىپ جاتىر دەگەندى اڭعارتادى.
شىڭعىستىڭ قاسىنداعى مايورى بەرگسەننىڭ دە ەكى-ۇش شاعىم ەتكەنى بار. ول دا كەنەسارىنىڭ ەلشىلەرى ءجيى-جيى كەلىپ تۇراتىنىڭ تۇنگە قاراي اۋىل سىرتىندا وڭاشا كەڭەسەتىندەرىڭ ەكى ارادا سىيلىقتار ءجۇرىپ جاتاتىنىن جازاتىن. سوندا دا شىڭعىسقا قارسىلىقتىڭ تىرەلىپ قالار ءبىر بوگەسىنى بار. تۇرلىبەكتە ونى بۇزا الار دارمەن جوق. اياقتاپ كەلگەندە، ارينە، شىڭعىس جەڭەدى، ەسەنەي جەڭىلەدى، بيلىگىنەن ايرىلادى.
ەسەنەي تاعى دا كوتەرىلە سويلەدى. ارقاسى تاڭۋلى، ەتپەتىنەن جاتىر، موينىن دا بۇرا المايدى ەكەن. قارا شۇبار بەت-اۋزى جارالى. يەگىن ورتا دەنەلى ادامنىڭ قارا سانىنداي دەرلىك بىلەكتەرىنە سۇيەپ گۇمپىلدەپ سويلەدى:
— مەن سەنى نەگە وقىتتىم؟ سەنەن باسقا جەتىم قالعان بالا تابا المادىم با؟ كورسەت ونەرىڭدى. شىڭعىستىڭ قۇلار كەزى وسى. اتتەڭ، جاتىپ العانىمدى كورمەيسىڭ بە؟ ايتپەگەندە ەڭ بەرىسى شىڭعىستىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ شاۋىپ الار ەدىم!
ەسەنەي مۇنى ىستەۋدەن تايىنبايتىن ادام. ستاپ قازاق-ورىستارى دا وندايدان باس تارتپايدى. ولار ءۇشىن ءبارى «وردا»، كەنەسارىسى نە، شىڭعىسى نە؟ «باري بير!» كەنەسارى قولىمەن ەسەنەيدىڭ سوڭعى ايقاسى اياقتالىپ قالعاندا كەزدەستى دە جاۋىنگەر قازاق-ورىستاردىڭ قول قىشۋى قانعان جوق...
وسى جايلاردى ەسكە الىپ تۇرلىبەك ەندى شىڭعىس پەن
ەسەنەيدىڭ اراسىن ۋشىقتىرماۋ جاعىن قاراستىردى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنا جانجال ارالاسسا ەل ىشىنە بۇلىنشىلىك كىرەتىنى دە داۋسىز عوي.
— ەسەكە، ءقازىر ومبى ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدى اسا جوعارى باعالاپ وتىر. امانقاراعاي دۋانىن تالان-تاراجداپ امان الىپ قالعان شىڭعىس ەمەس، ءسىز دەپ بىلەدى. جۇرەر الدىمدا گەنەرال-گۋبەرناتورعا كىرىپ لۇقسات سۇراپ شىقتىم. سىزگە كوپ-كوپ سالەم ايتتى. رەسەي وكىمەتى ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزدى ۇمىتپايدى، ءقازىر ەسەنەي بيگە قانداي قوشامەت كورسەتۋ كەرەك، سونى ويلاستىرىپ وتىرمىن، دەدى.
ەسەنەي ازىراق جادىراپ، باسەڭ سويلەسە باستادى:
شەكارالىق كوميسسياعا مەنىڭ، اتىمنان راپورت جازىپ قالدىرارسىڭ... ءۇش جىل بويىنداعى كەنەسارىمەن الىس-جۇلىسىمدى تۇگەل جاز. اياعىندا ەلگە سىيعىزباي ايداپ تاستاعانىمدى جاز. كەنەسارىنىڭ وسى كەتكەنى — كەتكەن. سىرعي-سىرعي بەتپاقتىڭ شولىنە قامالادى دا بەرى قاراي بۇرىلا المايدى. اكەسى قاسىم ون جىلداي حيۋا حانىنا جالدانىپ ورىسپەن سوعىسقان بولاتىن. بۇل دا سودان اسىپ كەتە الماس، — دەپ كىدىرىڭكىرەدى دە، قارىن بولەسىنىڭ ايانبايتىنىنا سەنىپ، — گۋبەرناتورعا نە ايتارىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، ايتەۋىر، شىڭعىستى ءبىر قۇلاتىپ بەرسەڭ بولعانى! — دەپ توقتادى.
وسىعان كەلىسىم بەرىپ تۇرلىبەك كەتۋگە اينالىپ ەدى، قاسىنا قالا جاتاعى تىلەمىس دەگەن جاس جىگىت ءتىلماشىن ەرتىپ ءجۇزباسى كەلىپ كىردى.
— امان، ەسەنەي-بەي ەستەمەسوۆيچ!
— امان، ەفيم-تورە كوتسۇق، امان. — ەسەنەيدىڭ كوسۋح دەۋگە ءتىلى كەلمەي مە، ادەيى بۇرمالاي ما، ونىسىنا جۇزباسىنىڭ كوزى جەتە بەرمەيدى. ءبىراق قۇلاعى ۇيرەنىپ بولعان.
— ءجا، ەسەنەي-بەي، وسىمەن بارلىق ءىس ءبىتتى دەيمىز بە؟
— نەمەنە، جاۋدىڭ قايتا ورالعان حابارى بار ما؟
— جو-وق. ەسەنەي-بەي باستاپ، ءجۇزباسى كوسۋح اياقتاعان ىستە قايتالايتىن نە قالاتىن ەدى!
ەسەنەي مەن كوسۋح كەپتەن بەرى تۇسىنىسكەن ادامدار سياقتى. اشىق تا اق جارقىن سويلەسەتىن سىرلاس ادامدار ەكەن. ءبىرىنىڭ ورىسشا، ءبىرىنىڭ قازاقشا تۇسىنبەي قالعاندارىن تىلەمىس سەپتەپ جىبەرىپ وتىر.
— بۇل جولى كەنەسارىنىڭ بەتى ءبىرجولا قايتقان بولار دەيمىسىڭ؟
— ەندى ول تۇمسىعىن دا سۇعا المايدى! قازاق-ورىس قىلىشىنىڭ ءدامىن ءبىر تاتقان جاۋ، كىم بولسا دا، قايتىپ ارتىنا قاراي العان ەمەس. اتتەڭ، اينالاسى ءبىر-اق ساعات ايقاسىپ قالدىق! شاۋىپ جاتقان شوپتەرىن تاستاپ بارعان قازاق-ورىستاردىڭ، ايىزى قانباي قالدى. شولعىنشىلار مىنا تىلەمىستى ەرتىپ الىپ ءتورت كۇن ءجۇرىپ تۇندە ورالدى. ەسىلدىڭ بەر جاعىندا ءبىر جان قالماي تىراعايلاپ قاشقان بويى كەتىپ وتىرىپتى.
— الدىڭعى كۇنى ەسىلدىڭ ار جاعىنا دا شىعىپ، قىرىق-ەلۋ شاقىرىم جەر ءجۇرىپ شولىپ قايتتىق. جان جوق. كەنەسارى وڭتۇستىككە قاراي ويىسقان كورىنەدى. ون شاقتى اۋىلدىڭ جۇرتىندا قالعان اقساق-توقساق كەمپىر-شالداردىڭ ءبارى سولاي دەيدى.
— اۋەلى جان جوق دەپ ەدىڭ عوي؟
— جاۋىنگەر زالىتتەس ادام كەزدەسپەدى دەگەنىم عوي، ەسەكە.
ەسەنەي مەن ارتىقباي باتىر جارالانىپ كەلىپ اسكەرلىك ەمحاناعا تۇسكەن كۇنى حيرۋرگ دوكتور وسى تىلەمىستى ەرتىپ كەلىپ سويلەسىپ ەدى. ەسەنەيگە ءسىزدىڭ جاراڭىز جەڭىل، انا باتىرىڭىز اۋىر جارالانعان دەگەن.
سودان بەرى ەسەنەي تىلەمىسپەن ءتىل تابىسا الماي كەلەدى. بۇدان ون جەتى جىل بۇرىن ەسەنەي تىلەمىستىڭ اكەسىنە شوشقا باقتىڭ دەپ دۇرە سوقتىرعان ەدى. سوندا ون جاستاعى بالا تىلەمىس ءمىز باقپاي سىلەيىپ تۇرىپ قالعان. شەشەسى جىلاپ كەلىپ ەسەنەيدىڭ اياعىنا جىعىلعاندا جاس بالا شەشەسىن ەرىكسىز تۇرعىزىپ جەتەلەپ الىپ كەتكەن. اجارلى ايەلدىڭ اياعىنا جىعىلعانىنا ءجىبىدى مە، بالانىڭ قايسارلىعىنا ريزا بولدى ما، ايتەۋىر ەسەنەي بەس كوك شىبىقتى كەشىرىم ەتىپ ەدى. اكەسى تىم قاراپايىم، شەشەسى ەركەك كوزى ءبىر قادالماي وتە الماس اجارلى ادام ەكەن.
«اي، سەنىڭ اكەڭ مىناۋ كەششە ەمەس، وسى ەلگە كەلىپ-كەتىپ ساقينا-جۇزىك سوعىپ جۇرەتىن زەرگەر شەركەس-اۋ! شەشەڭنىڭ تۇبىنە جەتكەن سول ساقينا-جۇزىك قوي!» — دەپ ەسەنەي ىشىنە ءبىر تۇيگەن بولاتىن.
سول بالا تىلەمىس، كاۆكاز كەسكىندى كوركەم جىگىت بولىپ ءوسىپتى. ورىسشا جاقسى بىلەتىن سياقتى. زەيىندى، زەردەلى جىگىت. دۇرە جايى ەسەنەيدىڭ ەسىنە قايتا ءتۇستى. تىلەمىس تە ۇمىتقان جوق ەدى. ەكەۋىنىڭ كەزىندە دە وسى جايدىڭ ۇشقىنى تۇر. تىلەمىس ەسەنەيگە قاتتى ۇنادى.
— اكە-شەشەڭ امان با، شىراعىم؟ — دەپ جىلى شىرايمەن سۇرادى.
— اكەم قايتىس بولعان، شەشەم بار، — دەدى تىلەمىس. ەسەنەي جىگىتكە ەداۋىر قىزىعا دا سىناي، ءىش تارتا قاراپ جاتتى دا اياعىندا:
— ءىربىت بازارى جاقىنداپ قالدى. بيىل، ءبىزدىڭ ۇيگە دامدەس بولىپ، سول بازارعا سەن بارىپ كەلسەڭ قايتەر؟ مەنىڭ جايىم مىناۋ. مەندە بالا بولمايتىن... — دەدى. كۇرسىنگەندەي بولدى.
— بولسىن، ەسەكە. قاي ۋاقىتتا ءجۇر دەسەڭىز دە ءازىرمىن.
— ەكى كۇننەن كەشىكپەي ءبىزدىڭ ۇيدە بولعانىڭ دۇرىس بولار ەدى. بازارعا ايدالاتىن مالدى ىرىكتەپ العاندارىڭشا جۇرەتىن كەزەڭ دە بولىپ قالادى.
— جاقسى، ەسەكە.
— جۇرەرىڭدە ماعان جولىعا كەت.
وسى ءبىر ءبارىن ءبىلىپ تۇرعان وڭتايلى جىگىتتى قولىنا قوندىرىپ الارىنا سەنگەن ەسەنەي وزىنە ءوزى قاتتى ريزا بولدى.
كوسۋح سوزگە ارالاستى:
— ەسەنەي-بەي ەستەمەسوۆيچ، مەن اعا سۇلتان ورداسىنا بارىپ قايتقالى وتىرمىن. ەرتەڭ جۇرەم. اعا سۇلتاندى كۇزەتۋگە قويعان قازاق-ورىستارىمدى الىپ قايتام. قاتىندارى مازالاپ بولدى. ەندى وعان كۇزەتتىڭ كەرەگى نە؟ كەنەسارى كەتتى. ءبىزدىڭ گۋبەرناتور دا قىزىق: ءبىر سۇلتانمەن سوعىس دەيدى، ەكىنشى سۇلتاندى كۇزەتىپ وتىر دەيدى. ول ەكەۋى بىرىمەن ءبىرى قولداسىپ وتىرادى! مەن اعا سۇلتاننىڭ قۇيرىعىنا ءبىر قىزىل بۇرىش قىستىرا قايتاتىن بولارمىن!
ەسەنەي بار دەنەسىمەن سەلكىلدەپ، ەڭكىلدەي كۇلدى. كوپتەن بەرى بۇلاي كۇلگەن ەمەس ەدى. جاراسىنىڭ اۋىرعانىنا دا قاراعان جوق. ەتپەتىنەن جاتىپ كۇلگەن ادامنىڭ قارا قازانداي ۇلكەن باسىنىڭ سالماعىنان، جالاڭ تىستى جاستىقتىڭ ءار جەرىنەن قۇس جۇندەرى ىتقىپ شىعا باستادى.
— مەن ءۇشىن دە ءبىر قىزىل بۇرىش قىستىرا كەت!..
وسىدان ءبىر اي وتكەننەن كەيىن شىڭعىس دۋان ورتالىعىن تاستاپ ءوز ەلىنە بارىپ جاتىپ الدى. دۋانىم باسقارۋسىز قالدى-اۋ دەپ قايعىرعان اعا سۇلتان دا جوق. اعا سۇلتانسىز قالدىق-اۋ دەپ قايعىرعان ەل دە بولعان جوق.
بۇل وقيعالار ەتكەلى مىنە، ون بەس! جىل!..
قوسىنا قايتىپ كەلە جاتقان ەسەنەيدىڭ، ەسىنە ءتۇسىپ كەز الدىنان تاعى ءبىر وتكەن ۇلكەن وقيعالاردىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى ەدى. ول جىلدارى قامشىسىنان قان سورعالاعان دەر كەزى بولسا، ءقازىر الپىسقا تاياپ قالدى. تاۋباعا كەلەر، زورلىق-زومبىلىققا ىرىق بەرمەس كەزى. امالى قايسى، ءوزىن وققا توسىپ مۇنى امان الىپ قالعان ءبىرىنشى دوسىنىڭ پانالاپ وتىرعان جەرىنە كەز الارتا كەلىپتى. نە دەگەن ۇيات، قانداي وكىنىش! قوسالقى اتىن ايىپقا تارتقانى باتىردىڭ كوڭىلىنە داق قالدىرماي جۇباتار ما، جوق پا! ەرتەڭ ءوزى بارىپ وكىنىشىن ايتىپ ءوتىل سۇرار-اۋ، سوندا دا اۋلەكى اڭشى مۇسىرەپكە سەنىپ ەدىم دەۋدىڭ ءوزى قانداي ۇيات!
قوس تىكتىرگەن كولدىڭ كۇنباتىس، وڭتۇستىك جاقتارىن وراپ كەتكەن قايىڭ مەن تەرەگى ارالاس قالىڭ ورمان. سولتۇستىك، شىعىس جاقتارى تال مەن شىلىك ارالاسقان شىرشا — شىتىرمان ويپاتتا جاتقان وزەكتى بويلاپ كەتكەن. قامىسى قالىڭ، ايدىنى كوپ تەرەڭ كولدىڭ ورتاسى ءالى قاتقان جوق. كەلە جاتقان قىس سۋىعىنان شىمىركەنگەندەي از عانا دىرىلدەپ قويادى.
قىستاپ شىعۋعا قانداي قولايلى جەر! ورمان ءىشى ەرىپ جۇرگەن اڭ عوي. سۋى قانداي كوك ءمولدىر! وتىنى دا بار، پاناسى دا بار. ارتىقباي باتىر تىم بولماسا ءبىر قوس جىلقىنى قىستاتىپ شىعارۋعا ءوز اۋزىنان ىرزاشىلىق ەتسە قانداي جاقسى بولار ەدى.
ەسەنەي قوسى دەگەن ەكى اق ءۇي، ءۇش قاراشا ۇيلەر ەدى. ءبارى دە تال مەن شىلىك اراسىنا، ىعىنعا تىگىلىپتى. اعاش تاباندى شانالار، جەگىن سايماندارى ءوز الدىنا جەكە قورالانىپتى. ەسەنەيدىڭ ءوزى جاتاتىن ۇلكەن اق ءۇيدىڭ ەكى بوساعاسىندا ەكى ۇلكەن ارابى يتتەردىڭ ۇيشىكتەرى تۇر.
يتتەر يەسىنە ۇرگەن دە جوق، ەركەلەگەن دە جوق. ۇيشىكتەرىنەن شىعىپ ءبىر-بىر كەرىلدى دە، يەسىنەن بۇيرىق كۇتكەندەي اڭىرىسىپ قالدى.
ءىڭىر اۋا كەنجەتاي قايتىپ ورالدى.
— يە؟
— «مۇزبەلدى» اپارىپ باتىردىڭ بەلدەۋىنە بايلادىم. باتىر ابدەن ىرزا بولىپ قالدى.
— نە دەدى؟
— كىم ايىپتى ەكەنىنە ءالى كوزىم جەتە قويعان جوق. ۇلپانجان بەتىنە ادام قارسى كەلمەي ەركە ەسكەن بالا ەدى، كىم ءبىلسىن... ەسەنەيدىڭ ايىبى بولماسا مىرزالىعى شىعار. الدا رازى بولسىن، — دەدى.
— ءوزى قالاي ەكەن؟ توسەك تارتىپ جاتاتىن بولار؟
— جوق، ەسىكتى اشتىرىپ تاستاپ ءجۇز قادام جەردەگى جۋان تەرەكتى نىسانا قىلىپ ساداق تارتادى ەكەن توسەك ۇستىندە وتىرىپ. ەرتەڭ ءسىزدى قوناققا شاقىردى. نەسىبەلى جەڭگەسىنىڭ ىستىق باۋىرساعىن ساعىناتىن ۋاقىتى دا بولعان شىعار... — دەدى.
ەسەنەي ىشىنەن ەڭ قارىزدار ادامىنىڭ ۇيىنە ات ءىزىن سالماعالى ون ءۇش جىل وتكەنىن ەسىنە الدى.
— باسقا ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق پا؟
كەنجەتاي تۇيىرتپەگى بار ءبىر ءسوزدى ايتقىسى كەلمەسە دە جاسىرا المادى.
— اكەسى قىزىنا: «بالام-اي، ايىپتالىپ قالىپ اتىمدى بەرىپ كەتتىم دەپ، سەن كەلىپ ەدىڭ، ايىبىم دەپ ەسەنەي ءوز اتىن بەرىپ جىبەرىپتى... تەگى، مەن بىردەمەگە تۇسىنە الماي قالىپ جۇرمەيىن...» — دەپ ەدى، قىزى ءىلىپ اكەتىپ:
— ويداعى ون اۋىل سيباننىڭ بارلىق مالىن ايداپ اكەلسە دە ءبىر قىس اسىراپ شىعۋعا «قارشىعالىنىڭ» شۇبارى جەتەر ەدى. جالعىز ەسەنەيدىڭ جىلقىسىن اسىراپ شىعۋعا جەرىمىز جەتپەي جاتسا، ايىپتى بولماقپىز با؟ مەن سونى ايتتىم، اكە... اسقاق سويلەيدى ەكەسىن، شىراعىم، دەپ قالدى ءبىر ادام... مەن داۋلاسپاي مويىنداپ ايىبىما اتىمدى بەردىم دە جۇرە بەردىم. ەندى ەسەنەي بي مەنىڭ اتىمدى قايىرىپ جىبەرسە، مەنىڭ اقتالعانىم ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە ءوز اتىن قوساقتاپ جىبەرسە ايىپ مەندە دەگەنى ەمەس پە؟» — دەدى قىزى. اكەسى: «بولار، بالام، بولار»، — دەپ توقتاۋ ايتپاعاندا قىزدىڭ ايتارى ءالى دە كەپ پە دەپ قالدىم.
— ءۇي ءىشى قالاي، جۇدەۋ ەمەس پە ەكەن؟
— ونشا جۇدەۋ ەمەس. قاتارلاپ جيناعان قازىناسى جوق بولعانىمەن بار-جوعى جيناقى كورىندى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا كەرەگە باسىنا كولدەنەڭ اسىپ قويعان ۇزىندى-قىسقالى ەكى-ۇش نايزا، بىر-ەكى ساداق، قىنابىندا تۇرعان قىلىش، كىسە...
— جارايدى. ناماز وقىلىق.
كەنجەتاي ەسەنەيدىڭ ءارى اتشىسى، ءارى يمامى، انىعىراق ايتقاندا سىبىرشىسى-سۋفلەرى. ناماز دۇعالارىن ول ەسەنەيگە ەستىرتە ايتىپ تۇرادى، ەسەنەي ىشىنەن عانا كۇبىرلەيدى. اراب تىلىندەگى دۇعالارعا ءتىلى دە كەلمەيدى، جاتتاپ تا الا الماي قويدى. اراب تىلىندە ءتورت ءتۇرلى «ز»، ءۇش ءتۇرلى «س»، ەكى ءتۇرلى «ح»، ەكى ءتۇرلى «ع» بار. ەسەنەي مۇنىڭ ءبىرىن دە دۇرىس ايتا المايدى. سوندىقتان كەنجەتاي نامازدى ەسەنەيمەن قاتار تۇرىپ، دۇعالاردى ەسەنەيگە قاراي بۇرىلىپ، تۇگەل ەستىرتە وقيدى. ەسەنەي قايتالاعاندا دا كوبىن الدە نەمەنەگە ۇقساتىپ جىبەرەدى.
ەسەنەي ءقازىر ءدىندار ادام بولعانىمەن ءبىر كەزدە اسا ءار كوكىرەك، وزبىر بي بولاتىن. ورىس شەكاراسىن پانالاي وتىراتىن نۇرالى دەگەن مومىن ەلدىڭ بارلىق جەرىن تارتىپ الىپ، دالاڭقى جايلاۋعا قاراي ايداپ تاستاعانى بار-دى. مومىن ەل قارعاپ-سىلەپ كەتكەن ەكەن — كەلەر جىلى ەسەنەيدىڭ ەكى ۇلى قارا شەشەكتەن ءبىر كۇندە، ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە بىرگە ءولىپ كەتتى.
بالالارىن جەرلەپ قايتقان كۇنى قارا شەشەك ەسەنەيدىڭ ءوز دەنەسىنە دە قاپتاپ ءبىلىنىپ كەلەدى ەكەن. شىلدەنىڭ قايناپ تۇرعان ىستىق كەزى ەدى. ءور كوكىرەك باتىر ادام باسقالاردا جوق ءىرى مىنەز كورسەتتى. اتىنا مىنە سالىپ قوزىكوش جەردەگى «اۋليە سور» اتانعان تۇزدى كولگە تىرجالاڭاش پەرىپ كەتتى. ارتىنان كەلگەن ادامدارعا وسى اراعا ءۇي تىككىزۋگە، سۋسىن اكەلۋگە بۇيرىق بەردى دە سۋى جىلى سور كولگە كۇنى-تۇنى شومىلا بەردى، شومىلا بەردى. قوراسان شىققاندا دۋىلداپ قىشيتىن دەنەنى قاسىماۋعا شىدادى. باقسى-قۇشناشتاردى دا ماڭايىنا جولاتقان جوق.
سوردىڭ سۋىندا قوراسانعا داۋا بولعانداي قانداي قاسيەت بار، ونى ەشكىم بىلگەن ەمەس، ايتەۋىر ەسەنەي بار دەنەسىنە بارماقتاي-بارماقتاي قارا تاڭبا تۇسسە دە امان قالدى. سودان بەرى ايەلى دە بالا تاپقان ەمەس. قورلىق-زورلىق كورگەن نۇرالى ەلىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ ۇرپاقسىز قالدىم دەپ ءبىرجولا سەنىپ بولعان. ءبىر بەت ەر كەۋدە ادام سودان كەيىن نامازعا مويىندادى. بىلمەيتىن، تۇسىنبەيتىن ءىستىڭ اينىماس ق ۇلى بولىپ كەتتى.
اڭشى مۇسىرەپتىڭ «يەسىز جاتقان جەردى ءبىر قىس جايلاساڭ بولدى، بالاڭنىڭ بالاسىنا دەيىن سەنىكى بولىپ كەتە بەرەدى» دەگەنى شانشۋداي قادالاتىن سەبەبى دە وسىدان ەدى. بالاسى جوق ادامعا «بالاڭنىڭ بالاسىنا دەيىن» دەگەندى ەسىتۋ ارينە اۋىر تيەدى.
ەسەنەيدىڭ بۇگىنگى كەشكى نامازى ناماز بولماي شىقتى. دۇعا بىتكەننىڭ بىردە-بىرىن ىشىنەن بولسا دا دۇرىس قايتالاي العان جوق. بۇرىنعى بىلگەندەرىن ۇمىتىپ قالعان سياقتى. ىشكى سارايىم تازا، قۇداي ءوزى كەشىرەر، دەدى دە نامازدى شالا اياقتاپ تۇرىپ كەتتى. ەسەنەي بۇگىن ەرتە جاتتى، كەش تۇردى. ءبىراق ۇيىقتاي العان جوق، اۋناقشۋمەن بولدى. كوڭىلگە ءبىر الاڭ ورناپتى. الدە نە الىستان قىلاڭداعانداي بەيمازا ءبىر تىنىشسىزدىق بار. ەسەنەي ونى ارتىقباي باتىرعا بايقاماي تىزە كورسەتىپ قالعاندىعىنىڭ وكىنىشى بولار دەپ جورىپ ەدى، ءبىراق ءىشى وعان سەنەر ەمەس. «ءوزىڭدى ءوزىڭ الداما، ەسەنەي، ايارلانبا!» — دەپ تۇر. كوڭىلگە ءبىر وي كىرگەلى قىلاڭداپ تۇر ما، قالاي... وي ەمەس-اۋ، جانىندا ءبىر الدە نەگە الىستان سەزىنۋ بار... ۇيالارلىق تا، تۇپتەپ كەلگەندە قاۋىپتەنەرلىك تە سەزىم سياقتى. ەسەنەي سول سەزىنۋدى بەلدەن بەلگە ىسىرىپ تاستاعىسى كەلەدى. ىسىرىپ تاستادىم بىلەم دەپ، تەرىس اۋناپ ءتۇسىپ تە جاتتى. كوزىن دە جۇمدى. قۇدايعا سىيىندى. ءبىراق، قىلاڭداعان سەزىم ورالا بەردى، ورالا بەردى. وي كوزىنىڭ، الدىنا بىرەسە اق بوتانىڭ كەزى كەلەدى، بىرەسە قاردان اق قارا كوز بەدەۋدىڭ ءوزى كەلەدى... جۇرەگى جورتقان اتتاي دۇرسىلدەي سوعىپ، ۇلكەن دەنەسى قىزىنىپ بارادى.
سول ءبىر ىشكى تۇيتكىلدەن قۇتىلام با دەپ ەسەنەي جىلقى قوستارىن قاي جەرگە ورنالاستىرارىن دا ويلاعان بولدى. قىس بويى اڭ اۋلايتىن يتتەرى مەن اتتارىن قايتا-قايتا تۇگەندەپ شىقتى. ءبارىبىر تىنشىعا العان جوق.
ارتىقباي باتىر شويىرىلىپ قالعاننان كەيىن ەسەنەي ونىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا بارىپ ەدى. وعان مىنە ون ءۇش جىل. ەسەنەي سالەم بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندە تورت-بەس جاسار قىز بالا زارەسى ۇشىپ ۇيدەن شىعا قاشقان بولاتىن. سول بالا ءۇش كۇن بويى ءوز ۇيىنە كىرمەي قويعان. بوساعادان سىعالايتىن دا قاشا جونەلەتىن.
ول ەسەنەيدىڭ ءىربىت بازارىنان قايتقاننان كەيىن دوسىنىڭ ۇيىنە ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلگەن جولى ەدى. ءبىر ات، ەكى قۇلىندى بيە جەتەلەپ، ءبىر نار تۇيەگە شاي-قانت، ورىك-مەيىز، كيىم-كەشەك، ءۇي ىشىلىك ءار ءتۇرلى جيھاز ارتتىرىپ اكەلگەن.
سول ورىك-مەيىز، تانا-مونشاق ارقىلى بالا قىز ۇلپان ەسەنەيگە ءبىر جەتىدەن كەيىن ارەڭ ۇيىرىلگەن. تۇيەدەن ۇلكەن ادام، قالتاسى تولعان ورىك-مەيىز، كامپيت... اشۋلانبايتىن، از سويلەيتىن، جۇمساق داۋىستى كىسى. بەت-اۋزى قاپ-قارا، قارا شۇبار بولسا دا جاقسى ادام بولىپ شىققان. كۇناسىز بالا كوپ ۇزاماي ەسەنەيمەن دوستاسىپ كەتتى. ەسەنەي ناماز وقىعاندا ارقاسىنا اسىلىپ:
— مەن تۇيەگە ءمىنىپ كەتتىم! اكە، سەن ۇيدە قالدىڭ! — دەپ ايعاي سالىپ ءماز بولۋشى ەدى. نامازدىڭ وتىراتىنى، تۇراتىنى، يىلەتىنى، بۇگىلەتىنى، ەڭكەيەتىنى، شالقاياتىنى بار، سونىڭ ءبارى بالا ءۇشىن قىزىق كورىنەتىن.
— تۇر ەندى، وتىر ەندى، شالقاي، ەڭكەي! — دەپ قانشا اۋرەلەسە دە «تۇيەسى» كەنە بەرەتىن. بالاسىز قالعان ادام ءبىر ساتكە بالا قىزىعىن كورىپ، ءىشى ەلجىرەپ-ەرىپ بالاسى بار ادامنىڭ باقىتىن سەزىنىپ ەدى.
ەكى ۇلى ءبىر كۇندە قايتىس بولعالى ەسەنەي ءوز ۇيىندە جاس بالانىڭ داۋسىن ەستىگەن ەمەس، جاس بالانىڭ ءيىسى قانداي بولارىن ۇمىتىپ قالدى، جاس بالانىڭ بىلدىرلاپ سويلەپ، بولماشىعا قۋانىپ، بولماشىدان رەنجىپ قالارىن تۇسىنبەي كەلگەن ەكەن.
ۇلپان كەش ويانادى. جۋىنادى. تاماعىن ءىشىپ بولادى دا ەسەنەيگە:
— اتا، ناماز وقى! — دەيدى.
ەسەنەي تاڭ نامازىن الدەقاشان وقىپ قويسا دا نامازعا قايتا تۇرادى.
— اۋەلى وتىر! — دەيدى ۇلپان. ەسەنەي جۇگىنىپ وتىرا كەتەدى.
ۇلپان اۋەلى ونىڭ وكشەسىنە شىعىپ، جاعاسىنان تارتىپ ارەڭ دەگەندە قولى مويىنعا ىلىككەن سوڭ:
— ەندى تۇر! — دەيدى.
ءبىر كۇنى ۇلپان ەسەنەيدىڭ الدىندا ەركەلەپ جاتىپ:
— اتا، سەنىڭ بەتىڭدى كىم تىرناپ تاستاعان؟ — دەپ سۇرادى.
— سەندەي كىشكەنتاي كەزىمدە قارا قاسقىر تالاپ كەتىپتى. سەن اۋىلدان الىس كەتىپ ويناما، جاراي ما؟
ەندى بىردە ۇلپان ەسەنەيدەن:
— سەن قارا بۇقامىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى. مال ىشىندە وسكەن بالا ارىستان ءپىل دەگەندەردى بىلمەيتىن.
— جوق، بۇقا ەمەسپىن. ءمۇيىزىم جوق. بالالاردى سۇزبەيمىن.
— ا، ءبىلدىم، ءبىلدىم، سەن قارا بۋراسىڭ! تاۋداي ۇلكەن قارا بۋراسىڭ. مەن سەنەن قورىقپايمىن. سەن جاقسى بۋراسىڭ، يە؟
— يە، يە.
تاعى بىردە ناماز وقىپ تۇرعان ەسەنەيدىڭ موينىندا اسىلىپ ءجۇرىپ:
— ويباي، اتا، ارقامدى قۇمىرسقا شاعىپ تۇر! — دەپ جەرگە ۇشىپ تۇسە جازدادى. ىرشىپ كەتتى.
ەسەنەي بالانى ءبىر قولىمەن قاعىپ الىپ كويلەگىن كوتەpءىپ، بارقىت شالبارىن ىسىرىپ ىشقىرلىقتا جۇرگەن قارا قۇمىرسقانى ۇستاپ الدى. بالانىڭ بەلىن بىر-ەكى رەت سيپاپ جىبەردى. مىقىنىنان از عانا تومەن از عانا سىرتتاراق كويلەكتىڭ تۇيمەسىندەي عانا ماقپال-قارا مەڭى بار ەكەن ەسەنەيدىڭ كوزىنە ەرىكسىز ءتۇستى.
ەسەنەيدىڭ، بۇگىنگى كورگەن بوي جەتكەن قىزى سول ۇلپان. بۇدان ون ءۇش جىل بۇرىن كورگەن بالا قىز الدەقاشان ەسىنەن شىعىپ كەتكەن ەدى. ەندى مىنە، بۇگىنگى باتىلدىعىمەن بالا كەزىندەگى ەركەلىگىمەن ماقپال-قارا مەڭىمەن كەز الدىندا تۇردى دا قالدى. ەركە بولۋشى ەدى، ىعىسپاي سويلەيتىن قىز بولىپتى-اۋ!.. زەيىندى، زەردەلى بولارسىڭ دەپ ويلاپ كەتىپ ەدى، ويلاعانى كەلگەن دە قويعان. ۇتقىزباي كەتتى عوي! اڭشى مۇسىرەپ دۇرەلەپ الار ما ەدىم، دەدى-اۋ!.. يە، دۇرەلە دەسە... دۇرەلەي باستاسا... ماقپال-قارا مەڭ كوزىنە تۇسسە، تانىر ما ەدى؟!..
ءتاڭىرى-اۋ، مەنىڭ ويىما نە كەلىپ جاتىر ءوزى! لاقاۋلى ەلدا-بەلدا، عالى مەن قازىم... وڭ جاعىما اۋناپ جاتايىنشى، ۇيىقتايىنشى...
جوق، ۇيقى كەلەر ەمەس. دەنە قىزىنىپ الىپتى. ماعان قارا بۋراسىن، دەپ ەدى-اۋ!.. مەن سەنەن قورىقپايمىن دەگەن. قوي، كارى بۋرا، قوي!.. قۇتىرما!
شىمىر دەنەلى ەدى، سوم دەنەلى، سۇڭعاق بويلى قىز بولىپتى، ا؟ قارا مەڭى دە ءوستى مە ەكەن؟ الدە سول كويلەك تۇيمەسىندەي بولىپ اپپاق جايالىعىندا جابىسىپ تۇر ما ەكەن؟ جوق، مەڭ وسپەسە كەرەك... اتتەڭ ماقپال-قارا مەڭ سول جاق بەتىندە ميىعىنا تامان .تۋرار ما ەدى!
قوي دەيمىن، كارى بۋرا، قوي ەندى! ەرتەڭ ارتەكەمە بارىپ سالەم بەرىپ قايتامىن. جىلقىمدى باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەرگەنىمدى ايتىپ كەشىرىم سۇراسام باتىردىڭ كوڭىلى دە تىنىپ قالار.
ۇلپان تىم بولماسا شاي قۇيىپ بەرەتىن بولار-اۋ... بالا كەزىندە ەرىندەرى قىپ-قىزىل، ساۋساقتارى سالالى، كوزى وتتى بولۋشى ەدى. بايعۇس بالا قوراسانعا ۇشىراماعان ەكەن ايتەۋىر... قۇداي-اي، ساقتاي كورشى!..
الدە كىم الدەقاشان ايتتىرىپ، قۇدا ءتۇسىپ قويعان بولار-اۋ... وعان ءسوز جوق قوي. يت-اي، نە دەگەن ماڭدايى جارىلىپ تۋعان يت ەدى! قازاق بەسىگىندە جاتقان بالانى دا ايتتىرا بەرەدى. كەدەيلەنىپ قالعان باتىر الدەقاشان قالىڭ مالىن الىپ جەپ تە قويعان بولار.
شەشەسى نەسىبەلى سۇلۋ دا سۇيكىمدى كىسى ەدى، سوعان تارتقان عوي. مىنەزى دە شەشەسىنە تارتسا اق جارقىن، اشىق، اق كوڭىل بولار. ول ءبىر تاپتىرمايتىن مىنەز عوي. وزىنە ساۋكەلە قانداي جاراسار ەدى!
كۇمىستەتكەن سارى الا تەگەنە الدىندا، ويۋلى وجاۋ قولىندا، قىمىزدى قالاي ساپىرىپ وتىرعانىن كورەر مە ەدىم ءبىر... ءبىر عانا! ۇلكەن اق ءۇيدى جايناتىپ جىبەرەر ەدى-اۋ!..
قوي دەيمىن، كارى بۋرا، قوي ەندى، باسىڭا بالە شاقىرما!
جەتى جىلدان بەرى بولەك تۇراتىن ايەلىن ەسىنە الدى. يە، قانىكەي دە سۇلۋ ايەل ەدى. بايعۇس جەڭىلتەكتەۋ بولدى. ەسەنەي بي بولعان سوڭ ول دا ءوزىن بي بولدىمعا ساناپ ەل ءىشىن بۇلدىرە بەردى. اتاقتى بايدىڭ قىزى ەدى. ەسەنەيمەن ارپالىسا بەردى. جىبىر-جىبىرى كوپ، كەكەسىنى كەپ ادام ەدى. وندايدى ۇناتپايتىن ەسەنەيمەن ءجيى-جيى ارازداسىپ قالىپ ءجۇردى. وزىنەن تۋعان ەكى ۇلى ءبىر كۇندە قايتىس بولعانىن ەسەنەيدىڭ قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعانى دەپ سەندى دە قانىكەي قوسىلا قارعايتىن بولدى. اياعىندا ەنشىسىن ءبولىپ الىپ كىركويلەك دەگەن جەردە بولەك تۇرادى.
قاتال مىنەزدى ەسەنەي سودان بەرى ايەل اتىن ۇمىتقانداي، مالىمەن بيلىگىمەن عانا اينالىسىپ جۇرە بەرەتىن. ەندى مىنە، كەۋدەسىنە ءبىر سايتان كىرگەندەي، ءتۇن بويى وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ ۇيقى كورمەي شىقتى. ءتاڭىرىسى تاۋبەگە كەلتىرمەسە، ۇرىنباسقا ۇرىنىپ قالار ما ەكەن الدە قايتەر ەكەن....
ەرتەڭىنە جىلقىلارىن جان-جاققا تاراتىپ جىبەردى دە، ەسەنەي كەشكە قاراي ارتىقباي باتىردىڭ ۇيىنە كەلدى. قاسىندا تۇرىكپەن مۇسىرەپ، ءسادىر نايزاگەر، قوسالقى اتىن جەتەلەپ جۇرەتىن كەنجەتاي. اڭشى مۇسىرەپتى ەرتپەي كەتتى.
— ارتىقباي باتىردىڭ قىزىنا نە دەگەنىڭ ەسىڭدە مە؟ سەنىڭ، ايىبىڭدى مەن تارتتىم. قار قالىڭداعان سوڭ بۇركىتىڭە بىر-ەكى تۇلكى الدىرىپ، ارتەكەڭە بايلاپ، اياعىنا جىعىلىپ ايىبىڭدى جۋىپ قايتارسىڭ. بۇگىن قوستا قالاسىڭ. سەنىڭ تارتقان ايىبىڭ وسى بولادى.
ارتىقباي باتىر قوناقتارىن بار پەيىل-ىقىلاسىمەن قۋانا قارسى الدى.
— ارىستانىم-اي، اق بەيىلىم-اي، شويىرىلىپ قالعان اعاڭ قالاي ەسىڭە ءتۇستى! كەلشى بەرى! — دەپ قۋانىشىن دا، وكپە-نازىن دا بىرگە، ءبىر-اق ايتىپ تاستادى. ەسەنەيدىڭ تاياقتاي-تاياقتاي قارا شۇبار ساۋساقتارىن ۇزاق قىسىپ وتىرىپ، ءسۇيىپ الىپ بوساتتى.
— تۇرىكپەنىمبىسىڭ، قىسىلماسىم، ساسپاسىمبىسىڭ! — دەپ مۇسىرەپتىڭ قولىن دا ۇزاق قىسىپ وتىرىپ كوزىنە جاس الدى.
— جۇرت ەسەنەيدىڭ جانىن الىپ قالعان ارتىقباي دەسە، مەن ارتىقبايدىڭ جانىن الىپ قالعان سەن دەيمىن، اق جولتايىم.
قارت باتىر ستاپ دارىگەرحاناسىندا جاتقان التى ايدىڭ ىشىندە مۇسىرەپتەن كورگەن از-ماز قايىرىمدىلىقتى ەسىنە الىپ وتىر. ۇمىتا الماعان ەكەن. ستاپقا اۋىلى جاقىن مۇسىرەپ ارتىقبايعا جەتىسىندە ءبىر رەت اس-سۋ جىبەرىپ تۇرىپ ەدى. اسكەرلىك دارىگەر «ءبىز قولدان كەلەردى ىستەپ بولدىق» دەگەننەن كەيىن قاقاپ تۇرعان سۋىق قىستا باتىردى ۇيىنە جەتكىزىپ سالعان. اق كوڭىل باتىر سوندا ايتقان العىسىن قايتالاپ جاتىر.
ارتەكەڭ ءسادىر باتىرمەن ەرەكشە ساعىنىشتى امانداستى.
— باتىرىم-اي، وق وتپەسىم-اي، نايزاگەرىم-اي، سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ!.. سەن يت، ون بەس جىل بويى نەگە ات ءىزىن ءبىر سالماي كەتتىڭ؟ ءولىپ قالدىڭ با؟
باسقا قوناقتار مۇگەدەك باتىرعا ەڭكەيىپ سالەمدەسسە، ءسادىر جەر توسەكتە وتىرعان شويناقتىڭ قاسىنا تىزەرلەنىپ وتىرا كەتىپ، ەكى قولىن بىردەي سوزىپ ەدى. مۇگەدەك باتىر ونى قۇشاقتاي الىپ، ايمالاپ، ارقاسىنان جۇدىرىقتاي وتىرىپ:
— يت-اۋ، قايدا ءجۇردىڭ، قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟ — دەپ قايتالاي-قايتالاي ايتىپ، ۇزاق بوساتپاي قويدى. ەكەۋى دە ەڭكىلدەسىپ الدى.
— باتىر كەرەك، نايزا كەرەك زامان قالدى عوي ادىرا، ادىرا قالعىر! ءسادىر نايزاسىن قۇرىققا ايىرباستاپ جىلقىشى بولىپ كەتكەن — دەپ ءسادىر دە ءوزىنىڭ ەسەنەيدىڭ قولىنا قاراپ قالعان يت ءومىرىنىڭ ارىزىن ايتىپ قالدى.
قوناقتار ارتىقبايدىڭ ايەلىنە دە تۇرا كەلىپ تۇرعان بويلارىندا قول الىسىپ امانداستى. شەشەسىنىڭ قاسىندا تۇرعان ۇلپاندى كوزدەرىمەن عانا جاناپ ءوتتى. قىز بالاعا ودان ارتىق كوڭىل اۋدارۋ ەرسىلىك بولاتىن. قىز دا بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنا كوز قيىعىن سەرپە تاستاپ، كوزىمەن عانا امانداستى. سول كوزقاراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن سۇلۋلىق بارىن قوناقتار تۇگەل سەزىندى. قارا بيەسى جوق ءۇي — قىمىزى جوق ءۇي — سارى بيەسىنە — ساماۋىرعا تەزىرەك ۇمتىلادى. ۇلپان سارى جەز ساماۋىردى كوتەرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن ەسەنەي ءوز كىناسىن تەزىرەك جۋىپ تاستاعىسى كەلىپ سويلەپ كەتتى:
— ارتەكە، ءسىزدىڭ بۇل ارانى مەكەندەي باستاعانىڭىزدى بىلمەي كەلىپ ۇياتتى بولىپ قالدىق. بۇرىنعى مەكەنىڭىز بۇل جەردەن كوپ جوعارى بولۋشى ەدى عوي؟
— يە، دۇزگە جاقىن بولاتىن... «اقسۋات» ەدى عوي. بيىل وسىلاي قاراي اۋىستىق. جاتا-جاستانا ەستىرسىڭ، «قۇدىققا قۇلان قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينار» دەگەندەي ءبىر جايىمىز بولدى.
— يەسىز جاتقان جەر دەگەننەن كەيىن قالىڭ شۇبارعا قىزىعىپ كەلىپ قالىپ ەدىك، ءسىزدىڭ مەكەندەپ وتىرعانىڭىزدى ەستىگەن سوڭ مالدىڭ جارىم-جارتىسىن قۇسمۇرىنعا قاراي، جارىم-جارتىسىن ىشكە قاراي اۋدارتىپ جىبەردىم.
— بەكەر-اق بولعان ەكەن. كوڭىل سىيىسسا، كولدىڭ سۋى جەتەتىن ەدى عوي.
— جوق، جوق، ارتەكە! ەسەنەي ءبىر كەزدە جانىن الىپ قالعان باتىرىنىڭ جەرىن تارتىپ الىپتى دەگەن اتاققا قالعىم كەلمەيدى.
— ەسەنەي ءبىر قىس قوناقتاپ شىعۋعا كوڭىل ەتىپ كەلگەن ەكەن كارى شويناق وت باسىنان ورىن بەرمەپتى دەگەن اتاققا مەن قالىپ جۇرسەم قالاي بولار؟
— سىزگە ءسوز كەلتىرمەيمىن عوي، ارتەكە...
— تىم بولماسا ءبىر قىس دامدەس بولىپ بوي جازىپ قالسىن دەسەڭ، شويناق اعاڭدى شاناعا سالىپ الىپ قاسقىر قۋعانىڭدى كورسەت. مەن ۇيكۇشىك بولىپ قالىپ دالا كورمەگەلى ون بەس جىل... قوسىڭدى اكەلىپ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنا تىكتىر.
وسىمەن ەكى جاعى دا ءبىرىن ءبىرى ۇعىنىسىپ بولدى. جەر جايىنا ەندى ورالا قالسا، ەكى جاعىنا دا ۇيات بولار ەدى. ءبىر قوس جىلقىنىڭ وسى ارادا قىستاپ شىعارىنا ەسەنەي كوزى جەتتى. ەسەنەي قوسى قاسىندا بولسا، توقشىلىق بولارىنا ارتىقبايدىڭ كوزى جەتتى.
— ارتەكە، ساداق-نايزاڭىزدى ازىرلەي بەرىڭىز. قىس بويى قاسقىر قۋارمىز. ەسىكتى اشىپ قويىپ ساداق تارتىپ نىسانا اتادى ەكەن دەپ ەستىدىم. قۇداي بۇيىرسا قاراۋىلىڭىزعا قاسقىر دا ءبىر ىلىنەر، — دەدى.
— ەسەنەي-اۋ، باسقا ەرمەگىم قالدى ما مەنىڭ؟ نايزالارىمدى قايراپ، وق جونىپ ەرمەك ەتەم. ماڭايدا جان جوقتا نىسانا اتام. كەيدە وعىم نىساناعا ءدال تيەدى، كەيدە جوسىپ ايدالاعا كەتەدى.
— بيىل قىس باياعىنى تاعى ءبىر قايتالارمىز ەندەشە.
— الدا رازى بولسىن!
قوناقتار كەلىپ تۇسكەن بەتىندە اتتارىن كەز كەلگەن اعاشقا بايلاي سالىپ ەدى. سول ەسىنە ءتۇسىپ كەنجەتاي دالاعا شىقتى. اتتاردى ىقتاسىنعا اپارىپ بايلاعىسى كەلدى. ەكىنشى ءبىر ۇيدەن قايناعان ساماۋىردى كوتەرىپ اكەلە جاتقان ۇلپاندى كورىپ.
— ساماۋىردى جەرگە قويا تۇرشى، قاراعىم. ۇيگە مەن كوتەرىپ اپارايىن، — دەدى قىزعا تىم تەز جاقىنداي بەرىپ.
ۇلپان ساماۋىردى جەرگە قويدى دا:
— جىگىتىم، سەن ماعان قاراعىم دەپ سويلەسپەيتىن بول. مەنىڭ ۇلپان دەگەن اتىم بار. ءقازىر شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، اناۋ ءبىر قالىڭنىڭ ار جاعىنداعى الاڭدا ارقانداۋلى، كەشەگى كۇنگە دەيىن ءوزىڭ جەتەلەپ جۇرگەن تورى ات تۇر، سونى اكەلىپ ەرتتەپ قوي. ەر انە جاتىر. ەندى ساماۋىردى ۇيگە الىپ كىر... — دەدى. كەنجەتايدى ىقتاتا — ىعىستىرا ايتتى.
ساماۋىردى ۇيگە كەنجەتاي الىپ كىردى. ۇلپان سوڭىندا كەلەدى ەكەن. ەسەنەيدىڭ ءىشى ۇلپاندى كەنجەتايدان قىزعانىپ كەتتى. كەسكىنى ادەمى، بايدىڭ مىرزاسىنداي جاقسى كيىندىرىپ قويعان جاس جىگىت قىزبەن ءتىل تابىسىپ قالا ما دەپ قىزعاندى. ءبىراق، كەنجەتايدىڭ جۇزىندە قىزدان ىعىسقاندىق بەلگىسى عانا بار ەدى. كەنجەتاي قىز بۇيرىعىن ورىنداۋعا شايعا قاراماستان شىعىپ كەتتى.
— اتتاردى ءبىر ىقتاسىنعا جايعاستىرىپ كەلەيىن...
— ەسەنەي مىرزا، از عانا ساۋىن بيە اعىتىلعاننان كەيىن مىنا ساماۋىر دەگەن سارى بيەگە قاراپ قالعامىز. جارىقتىق ەرتەلى-كەش ءييدى دە تۇرادى... — دەدى ارتىقباي. — سارى بيەڭدى جەبەي ساۋعايسىڭ!
ەسەنەي «شىداي تۇر، شالىم، قىس بويى قىمىز ىشكىزەرمىن» دەپ قالا جازدادى دا، ءسوزدىڭ بەتىن شايعا بۇرىپ كەتتى:
— ە، شايعا ۇيرەنىپ بولدىق قوي. بۇل قۇرعىردى قانىپ ىشپەسەڭ، ءتىپتى باسىڭ اۋىراتىن بولدى. بەرمەسەڭىز سۇراپ ىشەتىن ەدىك. نەسىبەلى جەڭگەمىزدىڭ ىستىق باۋىرساعىن ساعىنعانىمىز دا راس، — دەپ ەسەنەي كەڭكىلدەي كۇلدى. ارينە، باسقالار دا كۇلدى.
شايدى ىشە وتىرىپ، قانشا قارامايىن دەسە دە ەسەنەي كوزىن قىزدان اۋدارا الماي قويدى. باسىندا كۇرەڭ بارقىتپەن تىستاعان قارا ەلتىرى بورىك، ۇستىندە سول كۇرەڭ بارقىتپەن تىستاعان جەڭىل پۇشپاق ىشىك، كۇرەڭ بارقىت شالبار، بەلىندە كۇمىس جاپقان قاپتىرمالى بۇلعارى بەلدىك. اياعىندا بيىك وكشەلى شوڭقايما ەتىك — «قوساي قولوش»، ءبارى دە ساندىق تۇبىندە جاتاتىن قىزدىڭ «ءبىر كيەرى» ەكەنى تانىلىپ تۇر.
شاي قۇيىپ وتىرعان قىزدىڭ ون ساۋساعى مەن بەتى عانا كورىنەدى. سۇلۋلىعىن دا، بالعىندىعىن دا پاش ەتپەي تەجەپ ۇستايتىن قىز بولۋ كەرەك. الدە سۇڭعىلا قىز جاسىرا ۇستاعان سۇلۋلىقتىڭ ولتىرە قىزىقتىراتىنىن بىلە مە ەكەن؟.. ۋىسىڭ تولار جۋان بۇرىمنىڭ استىنان از عانا موينى اعاراڭدايدى. ۇلبىرەگەن اق ساۋساق ەمەس ءار ىسكە ۇيرەنىسكەن قولدارى سەنىمدى دە وڭتايلى قيمىلدايدى.
ەسەنەي قىزدىڭ كورىنبەسىن كورىپ، تىنتە قاراپ وتىر. باياعىدا قۇمىرسقا شاققان ارقاسى كەز الدىنا كەلدى. ماقپال-قارا مەڭنىڭ تۇسىنا دا ەداۋىر اينالاقتاپ قالدى. قىز ءوزى دە سۇلۋ، ءبىراق، ەسەنەي ونىڭ سۇلۋلىعىن دا، مىنەزىن دە، اقىلىن دا ءوز ويىنداعى وق جەتپەس بيىكتەن اسىرا كورىپ وتىر. ءتۇن بويى «قۇتىرما، قارا بۋرا، قۇتىرما!» — دەپ شىعىپ ەدى. سول تاۋبەسى ءقازىر دە ەسىندە. ىشىنەن ايتىپ تا قويادى. امالى نە، وزىنە دە، كەزىنە دە يە بولا الار ەمەس. بىر-ەكى رەت ارتىقبايدىڭ سۇراۋلارىن جاۋاپسىز قالدىردى.
ەسەنەيدىڭ كوڭىلىنە ۇلكەن ءبىر ۇيتقۋ كىرگەنىن قىزدىڭ دىمشەسى نەسىبەلى بايقاپ قالدى، مۇسىرەپ تە سەزىندى. تەك، قىز جۇزىنە ەلەڭ كىرگەن جوق. شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ ساماۋىردى ورنىنا قويدى دا، ۇلپان شىعىپ كەتتى.
ءۇي ءىشى اجارىنان ايرىلىپ سۇرعىلت تارتىپ، جۇدەۋلەنە قالدى. وسىندايدا اۋزىڭا ءجونى ءبۇتىن ءسوز تۇسپەگەنى جامان... كەشە جىگىت بولىپ كەلىپ بۇلاردى ۇيالتىپ كەتكەن قىزدىڭ ەركە قىلىعىن ايتىپ ەزۋ تارتتىرۋعا بولاتىن ەدى عوي! قىز سوندا قانداي مىنەز كورسەتەر ەدى؟ مۇمكىن، قىز اۋزىنان تاعى ءبىر قىزىق سوزدەر شىعار ما ەدى، الدە قايتەر ەدى؟ ەڭ بولماعاندا كوزىن جارق ەتكىزىپ سەرپە تاستاپ تۋرا ءبىر قاراماس پا ەدى؟ تاۋداي ەسەنەي بي اتانىپ ءجۇرىپ، وسىنداي وپ-وڭايدىڭ رەتىن تابا الماعانى نەسى؟ الدە الپىسقا تاياپ قالعان جاسى قۇرعىر بوگەي بەردى مە؟
ۇلپان كەپكە دەيىن ورالماعان. ەندى ونى وسى ۇيگە ەرىن از سۇيرەپ قايتىپ اكەلەتىن بىردەمە ويلاپ تابۋ كەرەك-تى.
— كەنجەتاي، سەن باتىرعا ءبىر ادەمى جىر ايتىپ بەرشى! — دەدى ەسەنەي.
— ە، بارەكەلدى! — دەپ ارتىقباي دا ماقۇلدادى.
بۇل ۇيدە دومبىرا دا بولماي شىقتى. كەنجەتاي قامشىسىن ەكى بۇكتەپ «دومبىرا» ەتتى دە، «سۇلۋشاش» جىرىن ايتا جونەلدى.
ءبات قۇندىز قىز بالاعا جاراسقانداي، تۇمان جوق ەر جىگىتكە اداسقانداي. سالاسىن سارتورعايدىڭ مەكەن ەتكەن بار ەكەن قانتاي اتتى ءبىر اسقان باي، سۇلۋشاش قانتاي بايدىڭ جالعىز قىزى سيپاتى حور قىزىمەن تالاسقانداي...
قوڭىر داۋىستى كەنجەتاي ءسوز ىرعاعىن، وي سالماعىن ورىندى-ورنىنا قويىپ باپپەن ايتادى ەكەن. قانتايدىڭ بايلىعىن، اسىرەسە قىزىنىڭ سۇلۋلىعىن شار ايناعا تۇسىرگەندەي قۇلپىرتىپ جىرلادى.
سۇلۋشاشتىڭ ايتتىرىپ قويعان كۇيەۋىنىڭ باسى تاز ەكەن. سۇلۋشاش وعان بارعىسى كەلمەيدى، جيركەنەدى. بەزىنىپ بولعان. اكە-شەشەسى قينالىستا. قالىڭ مالىن الىپ قويعان. قىزىنا دا جانى اشيدى. قىزدىڭ التاي دەگەن سۇيگەن جىگىتى بار. ول باي بالاسى ەمەس، ەتى ءتىرى، تالاپتى جىگىت. جىر بۇل ەكەۋىن قوسۋعا بەيىمدەيدى دە قوسا المايدى. كەنجەتاي وسى جەرىنە كەلگەندە الدە نەنى ءوز جانىنان قوسقىسى كەلگەندەي تەبىرەنىپ كەتتى. قىز قايعىسىن تىڭداۋشىلاردىڭ وي-ساناسىنا شەگەلەي جىرلادى.
قايتادى كۇز بولعاندا قاراشا قاز ايتتىرعان سۇلۋشاشتى ءسۇر قاسقا تاز. قايعىسى قارا نارعا جۇك بولعانداي مال العان قىزىن ساتىپ اكەسى ءماز!
وسى تۇستا ارتىقباي باتىر ءوز باسىنداعى قايعىسىنان حابار بەرگەندەي بولىپ:
— قىز بالانى قور قىلاتىن قالىڭ مال عوي، — دەدى. اۋىر كۇرسىنىپ قالدى.
دالادان قاتتى شاپقان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. ۇيدەگىلەر ەلەڭدەسىپ بىرىنە ءبىرى قارادى. جىر دا توقتالدى. كوپ اتتىڭ ءدۇبىرى جاقىنداپ كەلەدى. يتتەر ازان-قازان. گۇجىلدەسكەن ەركەك داۋىستارى ەستىلە باستادى. كەنجەتاي كەرەگە باسىندا كولدەنەڭ اسىلعان نايزالاردىڭ ءبىرىن الا-سالا اتتارىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى. اۋىر دەنەلى موسقال باتىر ءسادىر دە ءبىر نايزانى قولىنا الىپ جونەلە بەرەم دەگەندە اتتارىنان توپىلداي ءتۇسىپ وسى ۇيگە قاراي جۇگىرگەن ادام دىبىستارىن تانىدى دا، توقتاپ قالدى.
الدىمەن ۇيگە ۇلپان جۇگىرە كىردى. ۇيالعانداي كۇلىمسىرەپ اكەسىنىڭ باس جاعىنا بارىپ كەرەگەگە سوعىلىپ توقتادى. ونىڭ ارتىنان ىلە-شالا ءۇش ەركەك كىردى. الدىمەن كىرگەن تۇلكى تىماقتى مىسىق مۇرت، جالىنىمەن شاڭىراقتى جالاعىسى كەلگەندەي لاپىلداپ جانىپ تۇرعان وتقا سوعىلارداي بولىپ اپتىعىپ توقتادى دا، ارتىندا كەلە جاتقان ەكەۋىنە:
— سۇيرەپ اكەتىڭدەر! انە تۇر! — دەپ ۇلپاندى نۇسقادى.
— ءاي، سەن كەبىس اۋىز، كىمدى سۇيرەپ اكەتەسىڭ! كوزىڭە قاراشى! — دەگەندە ءسادىردىڭ نايزاسى مىسىق مۇرتتىڭ اۋزىنا دا تاقالىپ قالىپ ەدى. قايراپ قويعان نايزا ۇشى اۋزىنان كىرىپ جەلكەسىنەن شىققالى تۇرعانداي ەكەن! جىگىت قاقالىپ قالعانداي سويلەي الماي قالدى.
— وتىر!
جىگىت وتىرا بەرگەندە ءسادىر نايزانىڭ ۇشىمەن ونىڭ باسىنداعى تىماعىن تۇيرەپ الىپ وتقا تاستاپ جىبەردى. ۇلپانعا قاراي ۇمتىلعان ەكى جىگىت تە قىزعا قول تيگىزبەي توقتادى. ءسادىر ول ەكەۋىن دە نايزاسىنىڭ ۇشىمەن نۇسقاپ العاشقىنىڭ قاسىنا وتىرعىزدى. دالادان تاعى ەكى جىگىت كەلدى. جالعىز ءسادىر نايزاسىن جارقىلداتا سىلتەپ بەس جىگىتتى تۇگەل وت باسىنا ءيىرىپ تاستادى. بىرەۋىنە دە نايزاسىن تيگىزگەن جوق.
كوپتەن باتىرلىق جىنى قورلانىپ جۇرگەن ءسادىر نەسىبەلىگە قاراپ:
— كەگەن اكەل! — دەدى.
كەدەيدىڭ بار بايلىعى ءۇيىنىڭ اينالاسىندا عوي. نەسىبەلى جۇگىرە شىقتى دا كوگەندى جىلدام الىپ كەلدى.
ءسادىر جىگىتتەردىڭ، باس كيىمدەرىن لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرىپ ءبىر شەتىنەن كوگەندەي باستادى.
— سەنىڭ باسىڭدى وتقا ءۇيتىپ تۇرىپ، قۇداي قوسسا ءوزىم ءمۇجيتىن بولارمىن! — دەپ اۋەلى ۇيگە بۇرىن كىرگەن مىسىق مۇرتتى كوگەندەدى.
— سەن دە ءبىر جوندانىپ كەتكەن نەمە ەكەنسىڭ، قۇداي قوسسا قىرىق قامشى دۇرەنى ءوزىم سوعاتىن بولارمىن!
— سەن قارا جاپالاق، ۇيىڭدە وتىرعاندا قانداي مىقتى ەكەنسىڭ، ءا؟
وسىلاي ءارقايسىسىنا ءبىر مىسقىل ايتا ءجۇرىپ، جىگىتتەردى كوگەندەپ بولدى دا، كوگەننىڭ ەكى ۇشىن ەكى جاقتاعى كەرەگەگە كورىپ تاستاپ، ءوز قىلىعىنا ءوزى ماساتتانىپ تۇرىپ قالدى. نايزاسىنا سۇيەنىپ، قوزىداي كوگەندەلگەندەرگە جوعارىدان قاراپ تۇر.
— ەندى ەسەنەي ءبيدىڭ كەسىمىن ەستيسىڭدەر!
جىگىتتەر توردە وتىرعان ءداۋ قارا شۇباردىڭ ەسەنەي بي ەكەنىن ەندى ءبىلىپ، مايلى قاسىقپەن توبەگە ۇرعان مىسىقتاي جىم بولدى.
جاۋگەرشىلىكتەن ۇرلىقتان قولعا تۇسكەن ادامداردى اۋەلى كوگەندەپ الىپ قورلاۋ قورلاۋدىڭ دا اۋىر ءتۇرى. بۇل كەزدە قالىپ بارا جاتقان ەسكىلىك. «كوگەنگە ءتۇسىپ» قايتقان جىگىتتە قادىر-قاسيەت قالمايدى. ءسادىر مىنا جىگىتتەرگە سول قورلىقتى كورسەتىپ جاتىر.
ءسادىردىڭ «كەبىس اۋىز»، «قارا جاپالاق» دەگەندەرىندە دە ءمان بار. جەكپە-جەكتە بولسىن، سوعىستا بولسىن، قارسىلاسقان جاۋىڭدى سولاي ءبىر مازاقتاپ، قورلاپ الساڭ، وڭاي اشۋلانادى. اشۋلانعان ادام ۇتىلماي، جەڭىلمەي قويمايدى...
— بۇلارىڭ كىم ءوزى؟ تانيسىز با؟ — دەدى ەسەنەي ارتىقبايعا قاراپ.
— كىم بولسىن، قۇدالارىم بولادى، — دەدى ارتىقباي. — ءبىزدىڭ ۇيدەگى «سۇلۋشاشتى» ايتتىرعان قۇدالارىم، — دەپ قىزىنا ءبىر قاراپ قويدى. — كەدەيلىك نە ىستەتپەيدى. باعلان اۋزىندا وتىراتىن ءبىر ساۋداگەر تۇلەن دەگەنمەن قۇدا بولىپ ەدىم. بالاسى تاز با، مەرەز بە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ۇلپانجان قۇلان-تازا بەزىنىپ كەتتى. شويناق شالدى باسىنىپ الىپ قاشۋعا كەلگەندەرىن كورمەيسىڭ بە! — ارتىقباي تاعى دا اۋىر كۇرسىنىپ توقتادى.
— بولدى، ارتەكە، بولدى. ارجاعىن ايتپاي-اق قويىڭىز. كورىپ وتىرمىز. ءسادىر، سەن مىنا قۇدالاردى قوسىڭا اپارىپ قوندىرىپ شىعارارسىڭ.
كەنەسارى ىلاڭىنان كەيىنگى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ءسادىردىڭ نايزاسى جارقىلداعان كۇنى وسى عانا. سول ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قويداي كوگەندەپ تۇتقىن ۇستاعانى دا وسى. الاقان قىشۋى ءالى باسىلعان جوق. ەسەنەيدىڭ كوزىنشە قول ىسكە بارا الماي، نايزاسىنا سۇيەنىپ زىعىردانى قايناپ تۇر ەدى. ەسەنەيدىڭ بۇيرىعىنا قۋانىپ كەتتى. قۇداي قوسسا، قوسقا اپارىپ قاماعان سوڭ بىر-بىرلەپ شىعارىپ الىپ دۇرەلەيتىن بولار. ءبيدىڭ كەسىمى كەزىندە بولا جاتار، وعان دەيىن كۇزدىڭ ۇزاق ءتۇنى ءسادىردىڭ سايرانداۋىنا مول جەتەدى...
ءسادىر كوگەندەپ العان جىگىتتەرىن اعىتىپ جايداق اتقا ەكى-ەكىدەن مىنگىزدى. ەر-توقىمدارىن قولدارىنا قۇشاقتاتىپ قويىپتى. ۇيگە بەس جىگىت كىرسە، دالادا اتتارىن ۇستاپ تۇرعان تاعى ەكى جىگىت بار ەكەن. سونىمەن التاۋىن ءۇش اتقا مىنگەستەرىپ، ءۇش اتتىڭ شىلبىرىن بىرگە ءتۇيىپ جەتىنشى جىگىتكە ۇستاتتى دا، ايداپ جۇرە بەردى.
ۇلپاندى ايتتىرعان كۇيەۋ تۇلەننىڭ بالاسى مىرزاش دەگەن جىگىت الدىڭعى جىلى ءبىر كەلىپ كەتكەن. دالانىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىعان جازعىتۇرى ەدى. ۇلپان قۇدايدىڭ جازعانىنا مويىن ۇسىنىپ، ويىندا جاقسى كورۋ — جەك كورۋدەن ەش نارسە جوق، كۇيەۋىن كەرۋگە عانا ىنتىعىپ شىمىلدىققا كىردى دە قاشىپ شىقتى. قىز مۇرنىنا كەلىپ كورمەگەن جيىركەنىش يىستەن جۇرەگى اينىپ كەتتى. جەڭگەلەرى اۋەلى قاشانعى ءداستۇر بويىنشا كۇيەۋ مەن قىزدىڭ قولدارىن ۇستاتتىرا بەرىپ ەدى، ۇلپاننىڭ الاقانىنا ءومىر بويى جۋساڭ دا كەتپەس ءبىر مايلى جىلبىسقى جابىسقانداي بولدى. سول جابىسقاق قىز الاقانىنىڭ ەسىندە ءالى بار. ۇلپان ءالى جەركەنەدى. ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، قولدارىن سابىندى كوپىرتىپ تاعى ءبىر جۋىپ الادى.
سودان كەيىن قۇدالاردىڭ اراسى شالعايلانا بەردى. ساۋداگەر قۋ ۇل بالاسى جوق شويناقتى باسىنىپ، اۋەلى قالىڭعا بەرگەن بەس قۇلىندى بيەمدى قايىرىپ بەر دەدى. ارتىقباي ونىسىن دۇرىس كورىپ، كونىپ ەدى، بەس بيەنىڭ ون جىلدان بەرگى ءوسىمىن سۇرادى. ونىڭ ءوزى ارتىقبايدىڭ ماڭدايىنا ءبىتىپ كورمەگەن كەپ جىلقى بولىپ شىعادى ەكەن. ارتىقباي قالىڭ مالعا العان بەس قۇلىندى بيەنى قايىردى دا، ءوسىم داۋىنان ءالى قۇتىلا العان جوق. اياعىندا الىسىراق جەرگە كەشىپ كەتىپ قۇتىلام با دەپ ەدى، تۇلەن قۋ-اياق قىزدىڭ ءوزىن تارتىپ اكەتۋگە جىگىتتەرىن جىبەرىپتى...
بۇل جانجالدىڭ ۇستىنەن شىققانىنا ەسەنەي قۋانىپ وتىر. ۇلپاننىڭ باسى بوس ەكەن! ەرتەڭ ايىپ-قيىبىن تابانداتا سالىپ بەت باقتىرمايتىن كەسىم ايتادى دا، قۇدالاردى ايداپ تاستايدى. كونبەي كورسىن! ول از بولسا، ءبىر قوس جىلقىسىن سول تۇلەن قۋدىڭ جەرىنە اپارىپ قىستاتادى!..
ۇلپان باسىندا كەشەگى تىماعى، ۇستىندە جەڭىل ىشىكتىڭ سىرتىنان كيگەن تۇيە ءجۇن شەكپەن ورنىنان قوزعالا المايتىن اكەسىنە قورعالاعان كۇيىندە ۇزاق تۇرىپ قالدى. قورىققاننان قۋاڭ تارتقان، قورىققانىنا ۇيالعانىنان كۇلىمسىرەگەن قالپى بار. كۇندەگى ادەتى بويىنشا ءىڭىر كەزىندە از عانا جىلقىسىن شارباققا اكەلىپ قاماپ، تاڭ اتا ەرگىزىپ جىبەرۋشى ەدى. كەنجەتايعا ات ەرتتەۋدى تاپسىرعانداعى سەبەبى سول بولاتىن.
ۇلپان جايىلىپ جۇرگەن جىلقىسىن جيناي بەرگەندە، اعاش اراسىنان ەكى سالت اتتى شىعا كەلىپ:
— بۇل كىمنىڭ جىلقىسى؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىزدىڭ ۇيدىكى.
تۇنگە قاراي اعاش اراسىنان شىعا كەلگەن ادامداردى ەڭ بەرىسى ۇرىعا بالاپ، ۇلپان جىلقىسىن قيقۋ سالىپ قۋا جونەلدى. قىز داۋىسى تانىلىپ قالدى. اعاش اراسىنان:
— سول! سونىڭ ءوزى!
— ۇمتىل، ۇستا! — دەگەن داۋىستار جاقىنداي بەردى.
ونسىز دا ساقتانىپ كەلە جاتقان قىز جىلقىسىن تاستاي بەرىپ اۋىلىنا قاراي ءبىر-اق تارتتى. ارت جاعىندا قۋعىنشىلار، ۇلپان ۇيىنە ولاردان وق بويى بۇرىن كەلىپ جەتتى...
ءسادىر جىگىتتەردى ايداپ اكەتكەن سوڭ ۇلپان اكەسىنىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى دە جىلاي باستادى. قوناقتارىنا ارىزىن ايتقانداي، وكسىپ جىلاپ وتىر. نە دەگەن قورلىق! بۇل كۇنگە دەيىن ەشكىم بەتىنە قارسى كەلىپ كورمەگەن ەركە وسكەن ۇلپان مالعا ساتىلىپ كەتە بەرەتىن كوپ قىزدىڭ ءبىرى ەكەن-اۋ! ۇيدە قوناقتار بولماسا عوي، الگى جىگىتتەر مۇنى بايلاپ-ماتاپ الادى دا كەتەدى. اپارادى دا ساسىق مىرزاشتىڭ قوينىنا سالادى. سونان سوڭ جاتا بەر، ءىرىپ-شىرىپ... كونە بەر، ولە بەر... ۇلپاننىڭ تۇلا بويى تىتىركەنىپ كەتتى... بالا مىنەزدى بولۋشى ەدى، قاتتى قورىققان ەكەن جاس بالاشا جىلادى. ەركە بولسا دا ەر مىنەزدى بولۋشى ەدى، قورلانىپ جىلادى. ۇيىنە ءقادىرلى قوناقتار كەلگەن كۇنى ۇياتقا ۇشىراپ قالدىم-اۋ دەپ، ۇيالعانىنان جىلادى.
ەسەنەي مۇسىرەپكە قارادى. بىردەمە ايتىپ ۋاتساڭشى دەگەندەي ەدى. مۇسىرەپ بىردەمە ايتۋعا ءوزى دە اسىعىپ، ەسەنەيدىڭ يەك كوتەرۋىن كۇتىپ وتىر ەكەن ءسوزىن تەز باستاپ كەتتى:
— قاراعىم ۇلپانجان، باسىڭا تۇسكەن ءبىر بالەدەن قۇتىلدىڭ. ەندى ءبىرجولا قۇتىلدىڭ. جىلاما! بۇل ۇيگە دەگەن نيەتىمىز تازا ەكەن قورلىق-زورلىقتىڭ ۇستىنە كەزدەستىك. ەندى ول بالە سەنىڭ باسىڭا قايتىپ ورالمايدى. ارتەكەم مەن نەسىبەلى جەڭگەمىزدەن تۋعان جالعىز اسىل پەرزەنتىن قايدا جۇرسەك تە قورعاي جۇرەرمىز. ەشكىمنىڭ ءتىسى باتا الماس بۇل ۇيگە. باعىڭ اشىلار، قاراعىم. تەڭىڭە كەزدەسەرسىڭ ءالى، جىلاما...
— بۇل ارادا قىرىق ۇيگە جاقىن كۇرلەۋىت بارمىز... — دەدى ارتىقباي. — جازعا قاراي ءبىر اۋىل بولىپ وتىرامىز دا قىسقا قاراي اعاش-اعاشتىڭ قويناۋىن قۋالاپ، قالىڭىن پانالاپ بىتىراپ كەتەمىز. بۇگىن سەندەر كەلمەگەندە كۇنىمىز قاراڭ ەدى. ەسەنەي، سەن جىلقىڭدى ەشقايدا اۋدارما... ءوز قاسىما اكەلىپ قوندىر...
— ارتەكە، ءسىز نەنى قالاساڭىز دا قولىڭىزدى قاقپاسپىن. ءبىراق، ەندى قۇداڭنان ءقاۋىپ ەتپەي-اق قويىڭىز. مەن قوسىمدى سول قۇداڭنىڭ اۋىلىنا جاقىنداتىپ اپارىپ قوندىرسام قالاي بولار دەپ ويلاپ وتىرمىن.
— ويباي-اۋ، وندا ساۋداگەر سۇمدى ءبىرجولا تۇرالاتىپ كەتەسىڭ عوي!..
— تۇرالاسا جاتسىن!.. لۇقسات ەتسەڭىز ءسادىردىڭ قوسىن وسى ماڭايعا كوشىرەر ەدىم... جىلقىڭىزدى ءسادىردىڭ قوسىنا قوسىپ جىبەرسەڭىز، ۇلپانجان دا قىسقى سۋىقتا تۇندەلەتىپ شاپقىلاپ جۇرمەس ەدى.
— بولدى، ەسەنەيجان، بولدى. ماعان سادىردەن ارتىق جولداستىڭ كەرەگى جوق!
ۇلپان وسى ارادا عانا ەزۋ تارتتى. قوناقتار كەشكى تاماقتان كەيىن اتتانىپ كەتتى...
ءسادىر باياعى تۇتقىن ءداستۇرىنىڭ ءبارىن ىستەگىسى كەلىپ، قىز الىپ قاشۋعا كەلگەن جىگىتتەردىڭ قولدارىن ارتىنا بايلاپ، ەسەنەيدىڭ قوسىنا جاياۋ ايداپ اكەلە جاتىر. ءبارى دە جالاڭباس، باس كيىمدەرىن قويىندارىنا تىعىپ بەرگەن. ءسادىر ءوزى ات ۇستىندە، نايزاسى قولىندا، قاسىندا ەسەنەي جىبەرگەن كەنجەتاي بار، ول دا سالت.
— كەرەي-ۋاق كەكەكۋ، ءسۇيىر باتىر تەكەكۋ! — دەپ ايعايلاپ قويادى ءسادىر. — كەرەي-ۋاقپەن كەكتەسسەڭ، ءسۇيىر باتىردىڭ تەپكىسىن كەرەسىڭ! — دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭدەر، قاراقشى يتتەر؟
جىگىتتەردە ءۇن جوق. ءتۇن بويى ەداۋىر قالىڭداپ قالعان كوبىك قاردى ەتەكتەرىمەن سىزىپ بۇلتاڭ-بۇلتاڭ ەتىپ ءجۇرىپ كەلەدى. قارىندارى اشقان، ازداپ قامشى جەگەن. ەسەنەيدىڭ ۇرىعا قاتالدىعىن دا ەستىگەن. قورقىپ كەلەدى.
— قاپ، ستاپقا دا مەن ايداپ اپاراتىن بولدىم-اۋ!.. قۇداي قوسسا، ستاپقا جەتكەنشە قۇلاقتارىڭدى بەرىپ قۇتىلارسىڭدار. ستاپتا قۇلاقتارىڭ جازىلعانشا ەكى اي جاتاسىڭدار. تەمىردى قىپ-قىزىل قىلىپ قىزدىرىپ ماڭدايلارىڭا «قاراقشى» دەگەن تاڭبا باسادى. قۇداي قوسسا، ونى مەن باساتىن بولارمىن... سودان سوڭ قوي-قوش امان بول، «يت جەككەنگە» دەيىن ورىستىڭ ۋريادنيگى ايداپ اپارادى.
ءسادىر مۇنى جىگىتتەرگە ءتۇن بويى كورسەتكەن ازابىن ەسەنەيگە ايتىپ قويا ما دەپ قوقاي-نوقىلاپ كەلەدى.
— كەرەي-ۋاق كەكەكۋ، ءسۇيىر باتىر تەكەكۋ!.. «يتجەككەنگە» دەيىن ەكى قىس، ەكى جاز جاياۋ ايدالاسىڭدار... بالپاقتاي بالپاڭداماي باسىڭدار اياقتارىڭدى!
ەسەنەيدىڭ قوسى ءسادىردىڭ قوسىنان الىس ەمەس ەدى. ءسادىر جىگىتتەرگە وسى وسيەتتەرىن ايتىپ بولعامشا كەلىپ تە قالدى. جىگىتتەر ەسەنەيدىڭ، ۇيىنە كىرە بەرە ەتپەتتەرىنەن ءتۇسىپ، ءبىر-بىر قۇلاپ قۇلدىق ۇردى دا، سودان كەيىن ەسىك الدىنا عانا تىزەرلەنىپ وتىرىپ قالدى.
— ەندى كەتە بەر، قوسىڭدى كوشىر! — دەدى ەسەنەي سادىرگە. ءسادىر شىعىپ كەتتى.
— يە، سەندەر كىمسىڭدەر؟
— كەرەيىڭ ءبىز، اعا سۇلتانىمىز، كەرەيىڭىزبىز ءوزىڭىزدىڭ... باعلان اۋزىندا وتىراتىن.
— كەشە ارتىقباي باتىردىڭ ۇيىنە الدىمەن كىرىپ ەدىڭ... سەن كىمسىڭ؟
— تۇلەن دەگەن كىسىنىڭ ۇلكەن بالاسىمىن... ءوز اتىم مىرزاگەلدى.
— ە، جەسىر سەنىكى ەكەن عوي؟
— يە، تاقسىر... ءىنىم بالا جاسىنان سىرقاتتاۋ بولۋشى ەدى... قىسقا قاراي ءتىپتى جۇدەپ بارا جاتقان سوڭ كوڭىلىن كوتەرەمىز بە دەپ قالىڭدىعىن اكەلىپ بەرسەك دەپ كەلىپ قالىپ ەدىك...
جىگىتتىڭ ءتۇن بويى ويلاپ تاپقان ايلاسى وسى-اق. ءىنىم اۋرۋ دەسەم، ەسەنەيدىڭ، كوڭىلى ءجىبىر، اياۋشىلىق ەتەر دەگەن.
— اۋرۋ ادامعا قاتىن اپەرە مە ەكەن؟
— كوڭىلى كوتەرىلە مە دەگەن ءۇمىت قوي... قالىڭ، مالى تۇگەل تولەنىپ قويعان سوڭ جەسىر بىزدىكى عوي دەپ ويلاعاندىق قوي.
— بەرگەنىڭدى قايىرىپ الىپسىڭ عوي!
— ءوسىمىن الا الماي ءجۇر ەدىك...
بىلجىراپ سويلەگەنىمەن جىگىتتىڭ ارام ويىن ەسەنەي وڭاي ءتۇسىندى. قازاق ايلاسىنىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام. ءىنىسى ءولىم الدىندا ەكەن... قالىڭدىقتى ءبىر اكەلىپ السا، ول سورلى قىز «ءىنى ولسە اعا مۇراسى» بولادى دا قالادى ەمەس پە!
— بۇل اقىل اكەڭ، تۇلەندىكى مە، جاستاردىكى مە؟
— اكەمىزگە بىلدىرگەن جوق ەدىك...
— ەندەشە قايتا بەرىڭدەر. ستاپقا ايداتپاي-اق قويايىن. ارتىقبايدا قالعان مالىم بار دەسە اكەڭ ءوزى كەلسىن ماعان. بولماسا قىس ورتاسى اۋعان كەزدە ءبىر قوس جىلقىنى سول ماڭايعا اۋدارعالى وتىرمىن. سوندا كەزدەسەر... كەنجەتاي، قولدارىن شەشىپ بوساتىپ جىبەر!
جىگىتتەر ەسەنەيگە قايتا-قايتا باس ءيىپ، شىعىپ كەتتى. كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. وزدەرى دە اش، اتتارى دا ءدىر قالتىراپ كەشە تۇندە بايلانعان جەرىندە اش تۇر... قوسىن جىعىپ ارتىقبايدىڭ قاسىنا كوشىرگەلى جاتقان ءسادىر بۇلارعا ءالى ىزعارلى قاراپ تۇر. كەيدە ەسەنەيدىڭ وسىنداي اياۋشىلىق ەتەتىنى دە بار!.. تىم بولماسا دۇرەلەتپەگەنىن كوردىڭ بە!..
مىرزاگەلدىنىڭ ويىنا اسا ۇلكەن ءقاۋىپ كىردى. ەسەنەي ءبىر قوس جىلقىسىمەن كەلىپ ورناي قالسا، ودان ارتىق جۇت بولادى دەيمىسىڭ! ەندى ۇلپاننان دا كۇدەر ۇزبەستەي نە قالدى؟ تەگى تۇلەننىڭ بار شارۋاسى شايقالىپ، تولماي جاتىپ توگىلەتىن بولار. بەس بايتالدىڭ قۇنى ءبىر سايقالدا نەسى بار ەدى؟ ءاي، ول جاي ءسوز عوي، ۇلپانداي قاتىن قايدان كەزدەسەدى دەيسىڭ!.. وسى جولى الىپ كەتە السام، بۇيىرماسا دا بۇيىرىپ ەدى-اۋ!..
وزدەرى دە، اتتارى دا اشىققان جىگىتتەر وسى «قارشىعالى» ورمانىنىڭ ىشىندە شەتىرەك وتىراتىن قۇداندالى تىلدەسىنىڭ ۇيىنە قاراي بەت الدى. ءىز تاستاپ، الىستان وراعىتىپ كەلدى.
ۇلپاندى كىشى بالاسى مىرزاشقا ايتتىرىپ قويعان تۇلەننىڭ اكەسىنىڭ اكەسى تىلەپبايدىڭ شەشەسىنىڭ ءسىڭلىسى اقبايپاقتان تۋعان قارابايدىڭ قايىرگەلدىسىنىڭ جيەنى يگەنبەردىنىڭ نەمەرە قىزىن الىپ وتىرعان ىرىمبەك ۇيىندە ەكەن...
ارتىقبايدىڭ ءۇيى وڭاشا جەردە ەكەنىڭ قىزىنىڭ ءىڭىر كەزىندە ورىستەگى جىلقىنى شارباققا اكەلىپ قامايتىنىن تۇلەننىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ وتىراتىن سول ەدى. ۇلپاندى الىپ قاشۋ — قازدىڭ بالاپانىن ۇستاپ الۋدان دا وڭاي دەگەن.
كەشە كەشكە ىرىمبەك الىپ قاشا كەلگەن جىگىتتەردى ءوزى باستاپ كەلىپ ارتىقبايدىڭ ءبىر ءۇيىر عانا جىلقىسىنىڭ ماڭايىنا، اعاش ىشىنە جاسىرىپ كەتكەن. جىگىتتەر قىزدى قۋا جونەلگەندە ول ۇيىنە قاراي تارتىپ وتىرعان. ودان بەرگى حابار بارلىق «قارشىعالىعا» تاراپ كەتتى دە، ىرىمبەكتە ۇرەي قالعان جوق. ىرىمبەك ۇيىنەن شىعا كەلدى دە:
— ويباي، مىنە توقتىم، مىنە قازانىم... الىڭدار دا جونەلىڭدەر. مەن ەندى قۇرىدىم! - — دەدى. جىگىتتەر دە اينالا بەرۋگە قورقىپ، ىرىمبەكتىڭ، بەرگەندەرىن الىپ كەتىپ قالدى. مىرزاكەلدى جاي كەتكەن جوق، بوقتاپ كەتتى:
— كوزىڭدى ۇرايىن، شوشقا كوز، ارتىقبايدىڭ ۇيىنە ەسەنەيدىڭ كەلىپ جاتقانىن نەعىپ بىلمەدىڭ؟
— اكە قۇلدىق، جونەل ەندى! — دەدى ىرىمبەك.
ىرىمبەكتىڭ سونشا ساسقالاقتاعانى دا جاي ەمەس ەدى.
وتكەن ءتۇنى ارتىقباي شالدىڭ ۇيىندە بولعان وقيعا تاڭ اتقانشا «قارشىعالىنى» قىستاپ وتىرعان قىرىق ءۇيلى كۇرلەۋىتكە تۇگەل تاراپ بولعان. بۇگىن شالدىڭ اعايىن-تۋىسقاندارى ءبارى سوندا.
— اپىر-اي، قۇدايدىڭ ساقتاعانى-اي!
— ەسەنەي جارىقتىق كەلىپ جاتپاسا عوي، ۇلپانجاننان ايرىلامىز دا قالامىز.
— نەسىبەلى اپايدىڭ كوك قوشقار سويىپ قۇرمالدىق بەرىپ جاتقانى ابدەن دۇرىس ەكەن... باسىن ەسەنەيدىڭ وزىنە تارتىڭدار!
— اقساقال، ءسىز بەكەر شەتىرەك قىستادىڭىز... ءالى دە ورتامىزعا كەلىپ قونعانىڭىز دۇرىس بولار...
— وزگە ءسوزدىڭ كەرەگى نە، ارادا جۇرگەن ءبىر ارامى تىلدەس بار عوي! سونى تاۋىپ سازايىن بەرۋ كەرەك!..
ىرىمبەك كۇن بويى ءوزى دە سوندا بولىپ، وسى سوزدەردى تۇگەل ەستىپ، جانىنان ءتۇڭىلىپ قايتقان. ايەلى ءالى قايتقان جوق. ونىڭ الىپ كەلەر قوسىمشاسى تاعى بار عوي!
جۇرتتىڭ ەستىگەن-بىلگەندەرىن ساۋىسقان شىقىلداپ، قارعا قارقىلداپ ءوسىرىپ-وربىتىپ اكەتكەن.
— ەسەنەي قىز الىپ قاشۋعا كەلگەندەرگە قىرىق قامشىدان دۇرە سوقتىرىپتى.
— قوزىداي كوگەندەپ قويىپ ماڭدايلارىنا قىرىقتىق قىزدىرىپ باسىپ، «يت جەككەنگە» ايداتايىن دەپ جاتىر دەيدى. قۇداي بىلەدى، راس!..
— ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ارامى تىلدەستى بىرگە ايداتسا يگى ەدى.
— اۋرۋ ادامعا قاتىن اپەرە مە ەكەن؟
— كوڭىلى كوتەرىلە مە دەگەن ءۇمىت قوي... قالىڭ مالى تۇگەل تولەنىپ قويعان سوڭ جەسىر بىزدىكى عوي دەپ ويلاعاندىق قوي.
— بەرگەنىڭدى قايىرىپ الىپسىڭ عوي!
— ءوسىمىن الا الماي ءجۇر ەدىك...
بىلجىراپ سويلەگەنىمەن جىگىتتىڭ ارام ويىن ەسەنەي وڭاي ءتۇسىندى. قازاق ايلاسىنىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام. ءىنىسى ءولىم الدىندا ەكەن... قالىڭدىقتى ءبىر اكەلىپ السا، ول سورلى قىز «ءىنى ولسە اعا مۇراسى» بولادى دا قالادى ەمەس پە!
— بۇل اقىل اكەڭ تۇلەندىكى مە، جاستاردىكى مە؟
— اكەمىزگە بىلدىرگەن جوق ەدىك...
— ەندەشە قايتا بەرىڭدەر. ستاپقا ايداتپاي-اق قويايىن. ارتىقبايدا قالعان مالىم بار دەسە اكەڭ ءوزى كەلسىن ماعان. بولماسا قىس ورتاسى اۋعان كەزدە ءبىر قوس جىلقىنى سول ماڭايعا اۋدارعالى وتىرمىن. سوندا كەزدەسەر... كەنجەتاي، قولدارىن شەشىپ بوساتىپ جىبەر!
جىگىتتەر ەسەنەيگە قايتا-قايتا باس ءيىپ، شىعىپ كەتتى. كۇن كەشكىرىپ قالىپتى. وزدەرى دە اش، اتتارى دا ءدىر قالتىراپ كەشە تۇندە بايلانعان جەرىندە اش تۇر... قوسىن جىعىپ ارتىقبايدىڭ قاسىنا كەشىرگەلى جاتقان ءسادىر بۇلارعا ءالى ىزعارلى قاراپ تۇر. كەيدە ەسەنەيدىڭ وسىنداي اياۋشىلىق ەتەتىنى دە بار!.. تىم بولماسا دۇرەلەتپەگەنىن كوردىڭ بە!..
مىرزاگەلدىنىڭ، ويىنا اسا ۇلكەن ءقاۋىپ كىردى. ەسەنەي ءبىر قوس جىلقىسىمەن كەلىپ ورناي قالسا، ودان ارتىق جۇت بولادى دەيمىسىڭ! ەندى ۇلپاننان دا كۇدەر ۇزبەستەي نە قالدى؟ تەگى تۇلەننىڭ بار شارۋاسى شايقالىپ، تولماي جاتىپ توگىلەتىن بولار. بەس بايتالدىڭ قۇنى ءبىر سايقالدا نەسى بار ەدى؟ ءاي، ول جاي ءسوز عوي، ۇلپانداي قاتىن قايدان كەزدەسەدى دەيسىڭ!.. وسى جولى الىپ كەتە السام، بۇيىرماسا دا بۇيىرىپ ەدى-اۋ!..
وزدەرى دە، اتتارى دا اشىققان جىگىتتەر وسى «قارشىعالى» ورمانىنىڭ ىشىندە شەتىرەك وتىراتىن قۇداندالى تىلدەسىنىڭ ۇيىنە قاراي بەت الدى. ءىز تاستاپ، الىستان وراعىتىپ كەلدى.
ۇلپاندى كىشى بالاسى مىرزاشقا ايتتىرىپ قويعان تۇلەننىڭ اكەسىنىڭ اكەسى تىلەپبايدىڭ شەشەسىنىڭ ءسىڭلىسى اقبايپاقتان تۋعان قارابايدىڭ قايىرگەلدىسىنىڭ جيەنى يگەنبەردىنىڭ نەمەرە قىزىن الىپ وتىرعان ىرىمبەك ۇيىندە ەكەن...
ارتىقبايدىڭ ءۇيى وڭاشا جەردە ەكەنىڭ قىزىنىڭ ءىڭىر كەزىندە ورىستەگى جىلقىنى شارباققا اكەلىپ قامايتىنىن
تۇلەننىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ وتىراتىن سول ەدى. ۇلپاندى الىپ قاشۋ — قازدىڭ بالاپانىن ۇستاپ الۋدان دا وڭاي دەگەن.
كەشە كەشكە ىرىمبەك الىپ قاشا كەلگەن جىگىتتەردى ءوزى باستاپ كەلىپ ارتىقبايدىڭ ءبىر ءۇيىر عانا جىلقىسىنىڭ ماڭايىنا، اعاش ىشىنە جاسىرىپ كەتكەن. جىگىتتەر قىزدى قۋا جونەلگەندە ول ۇيىنە قاراي تارتىپ وتىرعان. ودان بەرگى حابار بارلىق «قارشىعالىعا» تاراپ كەتتى دە، ىرىمبەكتە ۇرەي قالعان جوق. ىرىمبەك ۇيىنەن شىعا كەلدى دە:
— ويباي، مىنە توقتىم، مىنە قازانىم... الىڭدار دا جونەلىڭدەر. مەن ەندى قۇرىدىم! — دەدى. جىگىتتەر دە اينالا بەرۋگە قورقىپ، ىرىمبەكتىڭ بەرگەندەرىن الىپ كەتىپ قالدى. مىرزاكەلدى جاي كەتكەن جوق، بوقتاپ كەتتى:
— كوزىڭدى ۇرايىن، شوشقا كوز، ارتىقبايدىڭ ۇيىنە ەسەنەيدىڭ كەلىپ جاتقانىن نەعىپ بىلمەدىڭ؟
— اكە قۇلدىق، جونەل ەندى! — دەدى ىرىمبەك.
ىرىمبەكتىڭ سونشا ساسقالاقتاعانى دا جاي ەمەس ەدى.
وتكەن ءتۇنى ارتىقباي شالدىڭ ۇيىندە بولعان وقيعا تاڭ اتقانشا «قارشىعالىنى» قىستاپ وتىرعان قىرىق ءۇيلى كۇرلەۋىتكە تۇگەل تاراپ بولعان. بۇگىن شالدىڭ اعايىن-تۋىسقاندارى ءبارى سوندا.
— اپىر-اي، قۇدايدىڭ ساقتاعانى-اي!
— ەسەنەي جارىقتىق كەلىپ جاتپاسا عوي، ۇلپانجاننان ايرىلامىز دا قالامىز.
— نەسىبەلى اپايدىڭ كوك قوشقار سويىپ قۇرمالدىق بەرىپ جاتقانى ابدەن دۇرىس ەكەن... باسىن ەسەنەيدىڭ وزىنە تارتىڭدار!
— اقساقال، ءسىز بەكەر شەتىرەك قىستادىڭىز... ءالى دە ورتامىزعا كەلىپ قونعانىڭىز دۇرىس بولار...
— وزگە ءسوزدىڭ كەرەگى نە، ارادا جۇرگەن ءبىر ارامى تىلدەس بار عوي! سونى تاۋىپ سازايىن بەرۋ كەرەك!..
ىرىمبەك كۇن بويى ءوزى دە سوندا بولىپ، وسى سەزدەردى تۇگەل ەستىپ، جانىنان ءتۇڭىلىپ قايتقان. ايەلى ءالى قايتقان جوق. ونىڭ الىپ كەلەر قوسىمشاسى تاعى بار عوي!
جۇرتتىڭ ەستىگەن-بىلگەندەرىن ساۋىسقان شىقىلداپ، قارعا قارقىلداپ ءوسىرىپ-وربىتىپ اكەتكەن.
— ەسەنەي قىز الىپ قاشۋعا كەلگەندەرگە قىرىق قامشىدان دۇرە سوقتىرىپتى.
— قوزىداي كوگەندەپ قويىپ ماڭدايلارىنا قىرىقتىق قىزدىرىپ باسىپ، «يت جەككەنگە» ايداتايىن دەپ جاتىر دەيدى. قۇداي بىلەدى، راس!..
— ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ارامى تىلدەستى بىرگە ايداتسا يگى ەدى.
— ەسەنەي شالدىڭ ءۇيىن ءبىر قىس كۇزەتىپ شىعۋعا ءسادىر دەگەن باتىرىن قالدىرىپ كەتەتىن بولىپتى...
ءسادىر قوسىن ارتىقبايدىڭ ۇيىنە جاقىن تىگىپ جاتقانى دا راس ەدى. ءسادىردىڭ قوسى دەگەن ءتورت قاراشا ءۇي: ات باپتايتىندار، قىسىر ساۋاتىندار، يت، بۇركىت باپتايتىندار — ءبارى وسىندا. ءسادىردىڭ قاسىندا ون شاقتى جىگىتتەرى دە بار. ەندى ارتىقباي شال ەشكىمنەن دە قورىقپايتىن بولدى.
ەسەنەي ءوز قوسىن ورنىنان قوزعاعان جوق. ءبىر ساتكە ۇلپانعا كوز تىگۋىم وبال عوي دەپ تە ويلادى. مەن جەتپىسكە تايانعاندا ول ارەڭ-ارەڭ وتىزعا كەلەدى. سوندا كۇنىم نە بولار دەپ تە قاۋىپتەندى. ۇلپان باسقا قىزدارداي قۇداي قوستى — مەن ءبىرجولا كوندىم دەپ ماڭگى مويىن ۇسىنىپ، ماڭگى ءۇن شىعارماي وتىرىپ قالاتىن جانعا ۇقسامايدى، بۇل ادال ويى، شىنى ەدى.
اتتەڭ، ول ويى، ول ادال شىندىعى ناماز ۇستىندە بۇزىلىپ كەتتى. تاڭ نامازىن وقىپ وتىر ەدى. ەسىنە بالا ۇلپاننىڭ ارقاسىنا كەلىپ جابىسا تۇسەتىنى كەلە قالدى. قانداي جىلى ءتيۋشى ەدى! بۇكىل دەنەسىنە بۇرىن سەزىنبەگەن ءبىر جىلىلىق تاراپ، بالقىتىپ اكەتەتىن. ماقپال-قارا مەڭى قانداي جاراسىمدى ەدى...
سول ۇلپان وسى كەزىندە ارقاما كەلىپ اسىلار ما ەدى! ءبىر-اق رەت... قانداي ءلاززات لەبىن سەزىنەر ەدى!.. تالىپ تۇسەر مە ەدىم، الدە قايتەر ەدىم. مەن بىردەمە بىلسەم، ءاعالى-ىنىلى ەكى تۇرىكپەننىڭ، ەكەۋى دە ۇلپانعا قىرىندايتىن سياقتى. بىرەۋى سۇلۋشا عانا جاس جىگىت. اعاسى ءالى كۇنگە قاتىن الماعان ءسۇر بويداق. اسىرەسە اعاسى قىز-كەلىنشەككە سايتانى بار ادام. ءبىر كۇنى — ەسەنەي، وسى قىزدى ماعان ايتتىرىپ بەر دەپ قالسا، نە ايتام؟ جوق، مەن وسىلاي ويلانىپ وتىرا بەرسەم، جىندانىپ كەتەتىن شىعارمىن. اڭشى مۇسىرەپكە ەرىپ تۇلكى اۋلاپ قايتايىن. ەسەنەي نامازىن شالا وقىپ تۇرىپ كەتتى.
اڭشى مۇسىرەپ كەشەدەن بەرى ولەردەي بولىپ قورلانىپ ءجۇر ەدى. ەسەنەيدىڭ اڭعا شىعايىق دەگەن حابارىن العان سوڭ قايتا قۇلپىرىپ سالا بەردى.
— ا، قۇداي بار ەكەن!.. مۇسىرەپ ءالى ولگەن جوق ەكەن! — دەدى سادىرگە.
قاسىندا ون شاقتى جىگىتتەرى بار ەسەنەي «قارشىعالى» شۇبارىن كەزىپ كۇن بويى دالادا بولدى. ەكى بۇركىت، ءتورت ءبورى باسار يت ەسەنەيدىكى، ەكى سارى الا تۇرىكپەن مۇسىرەپتىكى.
ەسەنەيدىڭ يتتەرى اركىمنەن قالاپ العان ءىشىنارا اراز يتتەر بولسا، مۇسىرەپتىڭ ەكى سارى الاسى ۇيالاس، تالاسىپ كورمەگەن تاتۋ يتتەر. بۇل ەكەۋى اتاقتى — اسىل تۇقىمدى، اڭشىلىق قانىنا سىڭگەن پالەلەر. اڭشىلىقتى يەسىنە وزدەpi ۇيرەتەدى. قاسقىر مەن تۇلكىنى قاي بۇرىن كورگەنى تۋرا قۋىپ كەتەدى دە، ەكىنشىسى الىستان بارلاپ توتەلەي، توسقاۋىلداي جۇگىرەدى. ءبىرىنىڭ، اتى بارىس، ءبىرىنىڭ اتى ساداق. ەكەۋى يەسىمەن بىرگە ءبىر قوستا جاتادى.
ەسەنەيدىڭ يتتەرى اۋەلى شىعا سالا تالاسىپ الدى. تايىنشاداي دىراۋ، قاسقىر ازۋ يتتەردىڭ تىستەرى قانجارداي جارقىلداسىپ كەتتى. يتتەردە قاي بۇرىن جىعىلعانىن تالايتىن ادەت بار. تورتەۋدىڭ ءبىرى شويىرىلىپ تۇرا الماي قالدى. ءۇستى-باسى قىزىل جوسا قان.
ەكى مۇسىرەپتىڭ يتتەرى سىيىسا الار ەمەس. تۇرىكپەن مۇسىرەپ قاسىنا ءسادىردى الىپ، ءوز يتتەرىن ەرتىپ ءبولىنىپ كەتتى. ەكى سارى الا يەسىن وزدەرى باستاپ مال جايىلعان شيىردان الىستاپ شىققان سوڭ عانا اۋانى يىسكەلەپ، كەزدەسىپ قالعان ىزدەردى يىسكەلەپ ۇزاي بەردى. اڭشى اقىرىن ءجۇرۋ كەرەك. اڭشىلار يتتەرىنىڭ قاراسىن ۇزدىرمەي الىستان باقىلاپ، جاي ءجۇرىپ كەلەدى.
قاسقىر ءتۇس اۋا كەزدەستى. شاقىرىمداي جەردەن ودىرايىپ ءبىر قارادى دا جونەپ بەردى. بارىس تۇرا ۇمتىلدى.
— تايىنشاداي ەكەن. ارلانى، ارلانى! — دەپ ءسادىر دە شاۋىپ جونەلدى.
ساداق قاسقىردىڭ ويىسقان جاعىنا قاراي جولىن كەسە، قيىستاي كەتىپ بارادى. اسىقپاي، اقىرىن شاۋىپ بارادى. مۇسىرەپ ءوزى سونىڭ سوڭىنان كەتتى. ازدان كەيىن بارىس تا، ءسادىر دە قارا ءۇزىپ كورىنبەي كەتىپ ەدى، ساداق بەتىن بۇرعان جوق. سول كولدەنەڭدەي شاپقان بەتىمەن كەتە بەردى. اندا-ساندا قارعىپ-سەكىرىپ قاسقىر جاققا قاراپ قويادى.
ساداق قاسقىردىڭ الىستان سەزىلگەن ءيسىن شالىپ كەلە جاتىر. ءيىس ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ قويادى. اۋەلى قاسقىردىڭ جاي ءيىسى كەلەتىن ەدى. بەس شاقىرىم شاپقاننان كەيىن قاسقىردىڭ ءوز يىسىنە تەر ءيىسى ارالاسا كەلدى. توق پا ەكەن سەمىز بە ەكەن؟.. بۇل كەزدە قانشىق قاسقىرلار جالعىز جۇرمەيدى، بالالارىن اۋىزداندىرىپ بىرگە جۇرەدى. مىناۋ، ارينە ارلانى. ارلان ەكەندىگى يىسىنەن دە تانىلىپ كەلەدى. قوي جەگەن بولار، قوي قانىنىڭ ءيىسى سەزىلەدى. اپىر-اۋ، ءيىس قايدا كەتتى؟ جوق قوي!
ساداق تاعى ءبىراز ۇمتىلا شاپتى دا توقتاپ قالدى.
— ءبىلدىم، ءبىلدىم! ءارى قاراي بۇرىلعان بولدى. ءبارىبىر جەل سول جاقتان. ءقازىر تاۋىپ الامىن، ءقازىر... يەسىنە ءبىر قاراپ كەشىرىم سۇرادى دا، بۇرىلىپ الىپ ەكىنشى جاققا قاراي كولدەنەڭدەپ شاپتى. ۇزاماي شابىسى دا ۇدەپ كەتتى. اتىلىپ بارادى. يەسى دە اتقا قامشى باستى. مۇسىرەپتىڭ اتى دا تاڭداۋلى اتتاردىڭ ءبىرى ەدى، ءبارىبىر ساداق الىستاي بەردى.
ءبىرازدان كەيىن مۇسىرەپ جارتى شاقىرىمداي جەردەن الدىن كەسە وتە بەرگەن قاسقىر مەن جاقىنداپ قالعان بارىستى كوردى. ءسادىر الدەقايدا قالىپ قويعان. قاسقىردىڭ وكپە تۇسىنان كۇنگە شاعىلىسقان سارعىلت جالىن جارق ەتە ءتۇستى دە، قاسقىر ۇشىپ ءتۇستى. بارىس تا جەتتى. اپىر-توپىر...
— اينالايىنىم-اي، سارى ساداعىم-اي! — دەپ مۇسىرەپ تە كەلىپ قالدى.
قاسقىردىڭ ءۇستى-باسى قان. شەك-قارىنى اقتارىلىپ جاتىر. ساداق قاسقىردىڭ القىمىنان الا تۇسكەن بويى ءالى مىتىپ جاتىر. شەك-قارىن بارىستىڭ قولىنان كەلگەن ءىس...
مۇسىرەپ ساداقتىڭ ماڭدايىنان، جەلكەسىنەن سيپاپ: اينالايىنىم-اي، سارى ساداعىم-اي، دەپ وتىرىپ ءيتتىڭ اۋزىن ارەڭ اشتىردى. جاعى قارىسىپ قالعان ەكەن.
مۇسىرەپ ەندى ابايلاسا ساداق وسى اراعا جەتكەنشە ەلۋ قادامداي جەر باۋىرلاپتى. تانىس مىنەزى. قاسقىرعا كورىنبەيىن دەپ ىستەگەنى. مۇسىرەپ مۇنى ءبىرىنشى كورىپ تۇرعانى ەمەس. قاسقىردىڭ وتە بەرەر تۇسىنا جەر باۋىرلاپ كورىنبەي كەلىپ جاتادى دا، تۇسپا-تۇس كەلگەندە وقتاي اتىلادى. ەكپىنىمەن قاسقىردى الىپ ۇرادى دا القىمىنا جارماسادى. مىتي بەرەدى. مىتي بەرەدى. ول ەكى ارادا بارىس تا جەتىپ قالىپ قاسقىردىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرەدى. ىزالانىپ جەتكەن بويى شاپتان تۇمسىقتى سالىپ جىبەرىپ باسىن ەكى شايقادى، بولدى، ءىس بىتەدى.
قاسقىردى ءسادىردىڭ ارتىنا بوكتەرىپ بەرىپ، مۇسىرەپ قوسقا قاراي بەت الدى. ارتىقباي اۋىلى بۇلاردىڭ قايتار جولىندا ەدى. تۇسپەي كەتسەڭ دە ۇيات، قاسقىرىڭدى بايلاپ كەتپەسەڭ ودان دا ۇيات. مۇسىرەپ تايىنشاداي ارلان قاسقىردى ۇيگە سۇيرەي كىرىپ:
— ارتەكە، مىنە قاسقىرىڭىز! — دەدى.
— ويباي، قاتىڭ توي قىل، قازان اس! ءبىزدىڭ ۇيگە ون بەس جىلدان بەرى كىرگەن قاسقىر وسى!
كەشتەتىپ ەسەنەي توبى دا وسى ۇيگە كەلىپ تۇسكەندە بىتەۋدەي سويىپ كەرگىشكە كورىپ قويعان قاسقىر تەرىسى كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇر ەدى. ۇلكەن ەكەن. تۇمسىعى ۋىقتىڭ قارىنا جاقىنداپ، قۇيرىعى جەرگە ءتۇسىپ جاتىر.
— تۇرىكپەن ارتەكەڭە قاسقىر اكەلىپ بايلاپسىڭ عوي! — دەدى ەسەنەي.
— قولعا تۇسكەنى جالعىز وسى.
— ارلانى ەكەن ۇيىرىمەن ءۇش توعىز بولسىن، ارتەكە.
ەكى تۇلكىنى قوساقتاي كوتەرىپ اڭشى مۇسىرەپ كەلدى.
— قايدا الگى اق ۇلپانىم، اق پاتسام! بەرى كەل، بايلان مىنا ەكى قىزىلدى. سالاۋماليكەم، ارتەكە. مال-جان امان با؟ قاراعىم-اي، كارى اعاڭ ايىپتى بولىپ قالدى عوي... مىنە، سول ايىبىم! نەسىبەلى، دەنىڭ ساۋ ما؟ مەنى مازاقتاپ قوي كۇندە ءبىر كۇلىپ الاسىڭدار؟ كۇلسەڭ كارىگە كۇل دەگەن وسى دا.
ۇلپان كۇلىمدەي كەلىپ ەكى تۇلكىنى الدى دا:
— ايىپ بىتكەن قايتارىلىپ جاتقان جوق پا، مۇسەكە؟! ءسىز بەردىڭىز، مەن الدىم. ەندى وزىڭىزگە قايتاردىم... ءوزىڭىز الىڭىز، — دەپ قايتا ۇسىندى.
ەسەنەي تورگە شىعىپ وتىرا بەرىپ:
— ايىپ-قيىپتىڭ قايتارىلمايتىنى دا، قايتپايتىنى دا بولادى، — دەدى. ونىسى «مۇزبەل تورى» ات قايتارىلمايدى دەگەندى اڭعارتۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە وسى جولى ۇلپاندى قالايدا ءبىر سوزگە تارتۋدى كۇن بويى ويلاپ كەلگەن.
— قايتىپ ۇيىرىنە قوسىلعاندى قايتارىلدى دەپ جاتقانىم عوي اشەيىن. — ۇلپان كەشەدەن بەرى ۇندەمەي جۇرگەنىن ەرسى كورىپ قالجىڭداپ ەدى.
ەسەنەي از ويلانىپ قالدى دا، ارتىقبايدىڭ جىلقىسى «مۇزبەل تورىمەن» بىرگە ءسادىر قوسىنا قوسىلعانىن ءتۇسىندى.
— ۇيىرىنە بارىپ قوسىلسا، ءۇيىرىن تۇگەل الا قايتايىن دەگەنى دە! — دەدى.
بۇل نە دەگەنى؟ قالىڭ مال بەرگەلى وتىرمىن دەگەنى مە؟ وسى شالدا سونداي وي دا بولار-اۋ! قوي، بۇل بەتىنەن قايتارىپ تاستاۋ كەرەك بولار.
— ءبىزدىڭ ۇيگە ۇيىرلەپ كەلگەن مالدىڭ قايىرى بولعان ەمەس، — دەدى ۇلپان. داۋسىنا سەزىلەر-سەزىلمەس قاتقىل ءۇن قوسىپ ايتتى.
بۇلاردىڭ نەنى وسپاقتاسىپ قالعاندارىن اڭداي الماعان اڭشى مۇسىرەپ:
— ۇلپانجان، ساداعاڭ كەتەيىن، ايىبى قۇرسىن، اكەڭە بايلاعانىم بولسىن. الا قويشى، كۇنىم! — دەپ ءسوزدى ءبولىپ كەتتى. ۇلپان سول ويناقى كۇلىمدەپ تۇرعان بويى تۇلكىنى الدى دا، اس ۇيگە شىعىپ كەتتى.
شاي ۇستىندە تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشقىنى ۇلپانعا سوعىپ كەتىپ وتىردى. ەسەنەي توبى ءبىر مارالدان ايرىلىپ قالىپ ەدى. اڭشى مۇسىرەپ سونى ايتتى.
— پاي-پاي-وي! التىن ءمۇيىز اق مارالدىڭ ءوزى ەكەن! ەسەكە، ءسىزدىڭ يتتەردىڭ الا اۋىزدىعى بولماعاندا قۇتىلمايتىن ەدى. اككى بولعان يتتەر ءبارى بىرگە جاپا-تارماعاي ۇمتىلماي توسقاۋىلداپ قۋادى. ءسىزدىڭ يتتەر ۇشەۋى بىرگە ۇمتىلىپ، بىرگە بولدىرىپ، اياعىندا ءوزدى-وزى تالاسىپ قالىپ، ارەڭ ايىردىق. ءار جەردەن كەلگەن يت، يت بولمايدى.
ارتىقباي شوشىپ كەتتى:
— التىن ءمۇيىز اق مارال دەدىڭ بە؟ ويباي، ونى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى كۇن بويى قۋىپ ابدەن قالجىراتىپ، قاماپ تۇرعاندا ۇلپانجان ايىرىپ الىپ قالعان... بايعۇس مارال قالجىراعان سوڭ كولگە كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتىپتى. سول ەمەس پە ەكەن ۇلپانجان؟
— سول بولار.
ۇلپاننىڭ مارالدى ايىرىپ الىپ قالعانى راس بولاتىن. جىگىتتەر كولگە ءتۇسىپ كەتكەن مارالدى قالاي ۇستاۋدىڭ ايلاسىن تابا الماي ارتىقباي شالدىڭ ساداعىن سۇراتىپ كىسى جىبەرىپتى. ۇلپان اكەسىنە:«بەرمە!» — دەدى دە، اتىنا مىنە سالا شاۋىپ كەتتى.
ول ۇلپاننىڭ اندا-ساندا كورىپ جۇرەتىن مارالى ەدى. قۋمايتىن، يت ايتاقتامايتىن قىزعا مارالدىڭ كوزى ۇيرەنىسىپ كەلە جاتقان. كوپ جاقىنداتپاعانىمەن سەكىرىپ-ورعىپ قاشىپ تا كەتپەيتىن. شىلىك جاپىراعىن جۇلىپ الىپ ۇلپاننان كوزىن ايىرماي ساق تۇرسا دا قاراپ تۇرا بەرەتىن.
ۇلپان كولگە كەلسە ون بەس شامالى سالت اتتى جىگىتتەر كولدى اينالا قورشاپ الىپ يت ايتاقتاپ شاپقىلاپ ءجۇر ەكەن. سۋدىڭ سۋىنعان كەزى، كولگە ەشكىم تۇسە الماپتى.
ۇلپان جىگىتتەردى قۋىپ جىبەردى.
— نەمەنە، قىرىق ءۇيلى كۇرلەۋىت قىرىق جاپىراقتان ءبولىپ الايىن دەپ پە ەدىڭدەر؟ ءتيۋشى بولماڭدار! بۇل مەنىڭ مارالىم! — دەدى.
جىگىتتەر ۇيالىپ، يتتەرىن ەرتىپ تاراسىپ كەتتى. ازدان كەيىن مارال دا سۋدان شىعىپ، سىلكىنىپ الدى دا، قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنا كىرىپ جوق بولدى. كۇن بويى ادام بالاسىنان قۋعىن كەرسە دە ۇلپاننان بۇل جولى دا قاشقان جوق، سەرگەك اياڭداپ جۇرە بەردى.
— جارىقتىقتىڭ كوزى-اي، قاپ-قارا... — دەدى اڭشى مۇسىرەپ.
— قارا كوز، اق ماڭداي دەمەيسىڭ بە! — مۇنى ەسەنەي ءوزى قىستىرىپ قالىپ ەدى، ۇلپانعا تىم تۋرالاپ ايتىلعانداي بولىپ شىققانىنان قىسىلىپ، تۇرىكپەن مۇسىرەپكە بۇرىلىپ:
— سەن ءبولىنىپ كەتپەگەندە، اق مارال قۇتىلمايتىن ەدى! — دەي سالدى.
— ە، ول ماعان دا كەزدەستى. جان-جانۋار بولىپ جارالعاننىڭ سۇلۋى ەكەن. ەلۋ قادام جەردەن شىلىك اراسىنان اتىلىپ شىعىپ ەدى، قۋمادىم.
ۇلپان العىس كوزىمەن مۇسىرەپتىڭ ءجۇزىن ءبىر سيپاپ ءوتتى.
— مەن يتتەرىمدى ادال جان-جانۋارعا اۋىزداندىرماي ءجۇرمىن. سونشا سۇلۋ جارالعاندى يتكە تالاتىپ، قانعا بوياپ سوعىپ الۋدى وبالسىنامىن. مەنىڭ قۇمارىم قاسقىر مەن تۇلكى عوي...
«شىنىڭ با؟ نەعىپ؟» — دەگەندەي ۇلپاننىڭ از عانا كۇلىمدەگەن كوزدەرى جارق ەتىپ مۇسىرەپكە قاراي تاعى ءبىر سەرپىلىپ قالدى.
مارالدى ماقتاعان سوزدەردىڭ ۇلپانعا ارنالىپ جاتقانىن سەرىلەۋ مۇسىرەپ قولدادى دا، ونى ءتۇز تاعىسىنداي سوعىپ الۋعا قارسى ەكەنىن اڭعارتتى.
— ۇلپانجان، سەنىڭ تىلەكتەسىڭ، دە بار ەكەن! — دەپ ارتىقباي قۋانىپ قالدى. — ونىڭ ءوزىن وسى اۋىل تۇگەل ۇلپاننىڭ مارالى دەيدى. ءبارى كۇزەتىپ جۇرەدى.
— ويباي، اق پاتسام، تيمەيىن مارالىڭا، تيمەيىن. ەندىگارى كوز تىكسەم، بەسىكتە جاتقان بوبەگىمدى، كورمەيىن! — دەپ اڭشى مۇسىرەپ قارعانا باستادى.
— ەكى لاعى مەن ەنەسى تۇزدىكول ماڭايىندا جۇرەدى، — دەپ، ۇلپان ونى دا ەسكەرتىپ قالدى.
ەسەنەي مارال جايىنداعى اڭگىمەنىڭ باستالىپ كەتۋىنە قۋانسا دا، اياقتالۋىنا نارازى بولىپ قوڭىرايىپ قالدى. الدىمەن ءوز اعايىنى مۇسىرەپكە وكپەلەدى. مارالدى قىزعا تەڭەپ ماقتاي بەرمەي، يتكە تالاتىپ... قانعا بوياپ... سوعىپ العان وبال بولادى دەگەنى قاي ساندالعانى؟ ادەيى مەنى ىزا قىلايىن دەپ ايتادى. تىم بولماسا ءبىر كەش قىزدى ايتىپ مارالعا تەڭەپ، مارالدى ايتىپ قىزعا تەڭەپ ويناپ-كۇلىپ وتىرۋعا بولاتىن ەدى عوي. ۇلپان دا سەزدەن قاشايىن دەپ وتىرعان جوق ەدى. ەكى مۇسىرەپ كەزەك-كەزەك كيىپ كەتىپ،ءسوز اياعىن قۇردىمعا اپارىپ جوعالتا بەرگەنىن كوردىڭ بە!.. ءوزىم دە قۇدايعا شۇكىر، كەپ ولاقتىڭ ءبىرىمىن... ايىپ-قيىپ، ات جايى، مارال جايى ءسوز بولدى... سونىڭ بىردە-بىرىن نە ءيىرىپ، نە شيىرىپ اكەتە المادىم. ۇستالا بەردىم. تەگى، مەن سەزدىڭ ورۋ-وربىتۋىنە كوڭىل قويماي، بايلامىن ايتىپ ادەتتەنگەن اداممىن. قىزعا ءسوزدىڭ بايلامى نە كەرەك؟ ون كۇن ويلانسام دا كەلەر ءبىر كەشتە ۇلپاننان باسقا ءتىرى جانعا ءسوز بەرمەي... ۇلپان ىس ايتسا دا قاعىپ الىپ... بىرەسە كۇلدىرىپ... بىرەسە ويلاندىرىپ... كەيدە توبەسىنەن شۇيىلگەن قىرانداي... كەيدە وقتاي قادالىپ... كۇيدىرىپ، جاندىرىپ... قايتارمىن.
ەسەنەي ون كۇن ويلانسا دا قىزدى كۇيدىرىپ-جاندىراتىن ەش نارسە تابا العان جوق. ەكى رەت ارتىقبايدى شاناعا بايلاپ-ماتاپ وتىرعىزىپ اڭعا الىپ شىعىپ ەدى. ونىڭ قاراۋىلىنا قاسقىر ىلىكتىرە المادى. بۇگىن تۇرىكپەن مۇسىرەپ
ۇيىنە قايتقالى جاتىر. ول كەتكەن سوڭ ەسەنەي قوسى ءتىپتى ساقاۋ بولىپ قالاتىن سياقتى. اڭشى مۇسىرەپتىڭ شاتپاعىن ۇلپان كۇلە قاراپ تىڭدايدى. ءويتىپ ەزۋ تارتقانىن كورسەتكەننەن كورسەتپەگەنى جاقسى دا... ونىڭ سوزىنە كۇلمەيدى، وزىنە كۇلەدى. تەگى ەسەنەي — ەسەنەي عانا بولا السا كەرەك. باسقا بىرەۋگە ۇساپ سوزشەڭ بولام، بيازى بولام، سىپايى بولام دەسە — كۇلكى بولاتىن جايى بار. باياعىدان بەرى مەنىڭ اتاعىم ەسەنەي بولعاندىعىمنان قادىرلەنەتىن. ەندىگىم قاي الجىعاندىق؟ جوق، مەن ەسەنەيدەن باسقا ەشكىم دە بولا المايمىن!
ەسەنەي ەلىنە قايتقالى جاتقان مۇسىرەپتى شاقىرىپ الدى.
— ءبىر قىس بىرگە بولايىق دەپ ەدىم، كونبەدىڭ، ءسۇر بويداق... سەبەبىڭ بار شىعار، سۇرامايمىن. تەك، مەنىڭ سوڭعى ءبىر جۇمىسىمدى ورىنداپ بەر. ءبىر كۇن ايالدا.
— جارايدى، ايالدايىن.
— ايالداساڭ ءقازىر اتتان. ارتىقبايعا قۇدا ءتۇسىپ قايت. نەگە شوشىپ كەتتىڭ؟.. ۇلپانعا ەسەنەيدىڭ كوڭىلى اۋىپ ءجۇر دە. مەندەي شالداردىڭ، تالايى-اق توقال الادى. مەن دە وزىڭدەي ءسۇر بويداق. سەن قاتىنى جوق ءسۇر بويداق، مەن قاتىنىم بولسا دا ون جىلدان بەرى ءسۇر بويداقپىن. الپىسقا كەلگەنىم جوق. كەرەگى بولىپ قالسا، قىزدىڭ وزىنە دە سويلەسە كەل. سەنىڭ «العاشقىم» دەگەن كۇيىڭ بولسا، مەنىڭ «سوڭعىم» دەيتىن كۇيىم وسى قىز — ۇلپان. قىز-كەلىنشەك دەگەندە قىرىڭ سىنىپ كورمەگەن بوزداقسىڭ، كورسەت وسى جولى!
— جارايدى، بارىپ قايتايىن.
— بارىپ قايتپا، ءبىرجولا ءبىتىرىپ قايت. سيبان دەگەن ءبىر رۋلى ەلدىڭ ورداسى ءبىر كۇنى ءبىرجولا جابىلىپ قالسىن دەمەسەڭ، كوندىرىپ قايت!
ەسەنەيدىڭ سوڭعى ءسوزى مۇسىرەپكە اۋىر ءتيدى. سيبان دەگەن جالعىز ەسەنەيى بولماسا، اعاش-اعاشتىڭ قويناۋىن پانالاپ بىتىراپ كەتكەن ءالسىز ەل ەدى. ەسەنەي كوتەرىلگەلى نە بارى التى اۋىل سيبان ەل قاتارىنا قوسىلدى. سول ەسەنەي ۇرپاقسىز. تۋعان-تۋىسقاندارىندا مۇنىڭ ورنىن باسار ەشكىم جوق. ونداي ادام جالپى سيباندا جوق. ونىڭ وزگە جاعىن بىلاي قويعاندا، ەكى ۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرجولا ۇرپاقسىز قالعانى دا مۇسىرەپكە قاتتى باتاتىن ەدى. و دا ادام عوي! ىشىنەن ۇلپاندى دا ايادى. ەسەنەي قانشا اعايىنى بولعانىمەن قۇرىعىن ۇلپاننان باسقا بىرەۋگە سالسا دا بولار ەدى عوي! وندا شە؟ ول قىزعا وبال بولماس پا ەدى؟ شىركىن-اي، التى اۋىل سيباننىڭ ءبىر قاتىنى جەسىر وتىرماعانىن كەردىڭ بە!.. ىشتەي ەسەنەيدى دە اياپ، ۇلپاندى دا اياپ، مۇسىرەپ ارتىقبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى.
ۇلپان ۇيىندە جوق ەكەن. سونى پايدالانىپ مۇسىرەپ كەلگەن جۇمىسىن سوزباققا سالماي قىزدىق اكە-شەشەسىنە بىردەن ايتىپ تاستادى. ەسەنەيدىڭ سالەمىن تۋرا جەتكىزدى. بوياعان دا جوق، بۇرمالاعان دا جوق. ارتەكەڭ ۇندەمەي تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى دا، قىز شەشەسى نەسىبەلى جىلان ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— وسى، ارتەكە، كەلگەن جۇمىسىم. نە جاۋاپ قايىراسىز؟
— ويبوي، مۇسىرەپ-اي!.. ەسەنەي قادالسا الماي تىناتىن با ەدى! ۇلپانىمدى مەن بەرمەيمىن دەسەم، ەسەنەي كونەدى دەپ وتىرمىسىڭ؟ ايتتى، الدىمنان ءوتتى بولدى ەمەس پە، الماي تىنبايدى ول!
— ولاي بولعاندا ءسىزدى ريزا دەيىن بە؟
— قايداعى ريزا؟
— ەندى ءسىز نە ايتتى دەپ قايتام؟
— ۇلپاننىڭ ەركى وزىندە. وزىمەن سويلەسە بەرسىن دەپ ايتتى دە. ال، اكە، باتاڭدى بەر دەگەن كۇنى، جەتپەي جاتقانى باتا بولسا، بەرە سالۋ قيىن ەمەس قوي...
ارتىقباي تاعى دا ءبىراز ۇندەمەي قالدى. مۇسىرەپ تە شال جاۋابىنىڭ وزگەرىسى بولا ما دەپ كۇتىپ وتىر. شەشە نارازى، اكە نارازى. وسىنى ايتىپ بارسام، ەسەنەيدىڭ بەتى بۇرىلار ما؟ جوق، بۇرىلمايدى. وعان قىز نارازىلىعى قوسىلسا شە؟ وندا زورلاۋىنا قورلاۋى قوسىلادى.
— مۇسىرەپ، مەن سەنى جيىرما جىلدان بەرى بىلەمىن. ادالدىعىڭنان باسقا سىرىڭدى كورگەن ەمەن. ۇلپانمەن ءوزىڭ دە سويلەس. ادال اقىلىڭدى ايت. الگى مىلجىڭباي اداسىپ تاڭ اتپاي كەلىپ ۇلپانجاندى تۇلكى اۋلاۋعا ەرتىپ اكەتتى. بارامىز دەگەن جەرى تۇزدىكول... وسى ءۇيدىڭ ەسىگى قاي جاققا قاراپ تۇرسا سول بەتتە.
مۇسىرەپ اتىنا ءمىندى دە ارتىقباي شالدىڭ سىلتەگەن جاعىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. يە، بۇل ءبىر ابىرويسىز ەلشىلىك بولعالى تۇر. ەسەنەيگە ەكى نارسە وتپەيدى: «وق وتپەيدى، ءسوز وتپەيدى». «سەنىڭ «العاشقىم» دەگەن كۇيىڭ بولسا، ۇلپان مەنىڭ «سوڭعىم» دەگەن كۇيىم» دەدى، بولدى.
ۇلپان بۇگىن اسا كوڭىلدى ەدى. اكەسىنىڭ از عانا جىلقىسىن سادىرگە قوسىپ جىبەرگەلى ءبىر جەتى بويىندا اتقا ءمىنىپ دالاعا شىعار، بوي سەرگىتەر سەبەپ قالعان جوق-تى. جاستىق جالىنى لاپىلداپ تۇرعان سەرگەك جاندى ۇلپانعا ۇيدە وتىرىپ قالۋ دەگەن ادام شىداي الماس ازاپ ەكەن. بۇگىن مىنە تاڭ اتقالى ات ۇستىندە. كۇن كۇلىمدەپ تۇرعانداي اشىق. كوگىلدىر اسپان كۇندەگىسىنەن گورى كوبىرەك كوتەرىلىپ كەتكەندەي بيىك سەزىلەدى. تۇندە جاۋعان ۇلپا قار بارلىق دۇنيەنى اق جىبەكپەن وراپ الىپتى. جاس قايىڭدار اق جەلەڭ جامىلعان ادەپتى كەلىنشەككە ۇساپ ءتاجىم ەتەردەي ءيىلىپ تۇر. اققا ورانعان شىلىك تۇبىنەن سىدىر ەتىپ اق قۇر ۇشقاندا بۇتاققا قونعان ۇلپا قار وڭاي ۇشقىنداپ كەتەدى دە، اق قۇر قاناتىنان شىلىك بۇتاقتارىنا كىر جۇعىپ قالعانداي سەزىلەدى.
دالادا ەسكەن قازاق قىزىنا جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى عانا ەمەس، ءار كۇننىڭ وزىندە الدەنەشە مەزگىل بار. ءبارىنىڭ دە ءوز قىزىقتىرارى بار. ءبىر جۇماداي اتقا ءمىنىپ دالاعا شىقپاعان قىز دالاسىن ساعىنىپ قالىپتى.
بۇگىن اڭشى مۇسىرەپتىڭ بۇركىتى دە كورىنگەن تۇلكىنى ادىمىن اشىرماي بۇكتەپ تاستاپ ءجۇر. ءبىراق، بۇركىتكە تۇلكى الدىرۋ دەگەن ونشا قىزىق ەمەس ەكەن. شابۋ دا جوق، قۋۋ دا جوق. ءمىنىپ جۇرگەن «مۇزبەل تورى» دا نارازى. اڭعا شىققاندا تاقىم جازىپ شاپپاعان سوڭ، ونىڭ نەسى قىزىق! ەسەنەيدىڭ ۇشتەن بىرىندەي سالماعى جوق وسى ءبىر قىزدىڭ قور قىلعانى-اي! قولى قاتتى-اق ءوزىنىڭ. تەمىر اۋىزدىق بولماسا كورسەتەر ەم قالاي شاپقاندى! تاقىمىڭنىڭ دال-دالى شىققانشا شابار ەدىم...
اڭشى مۇسىرەپ قىزىق ادام. كەيدە ءولىپ جاتقان تۇلكىمەن ۇرىسىپ وتىرادى. سەن نەمەنە، قىزىل قاندەل، قارا بالاق سايقال!.. قۇتىلىپ كەتەم دەدىڭ بە؟ ۇيىنە جەتپەي جاتىپ سايقالدىعىن قاراشى مۇنىڭ! يت تۇقىمىن قازاق تۋعانىنا توعىز اي تولعاندا «ۇيىنە جەتتى»، ەر جەتتى دەپ ەسەپتەيدى. بۇركىت جوعارىدان سورعالاپ كەلىپ شانشىلعاندا ەكى رەت جالت بەرىپ كەتىپ العىزباعان قانشىق تۇلكىگە اڭشى سول ۇياتسىزدىعىن ايتىپ ۇيالتىپ وتىر. سەنىڭ شەشەڭ عوي، سەنەن دە اسقان ءزانتالاق...
اڭشى سودان كەيىن بۇركىتىنە ۇرسا باستادى. سەن نەمەنە، بۇدان بۇرىن قانشىق كورمەپ پە ەدىڭ؟ كورگەنسىڭ! قاشاننان بەرى ايتىپ كەلەم ساعان: قۇيرىعىن شانشىپ الا جونەلگەنى تۇلكىنىڭ قانشىعى بولادى. ونىڭ، باسى قۇيرىعىنىڭ ءتۇپ جاعىندا ەمەس، قالاي قاراي جۇگىرىپ بارا جاتسا سول جاعىندا. قۇيرىعىنىڭ ءتۇپ جاعىنان كيلىكسەڭ بەت-اۋزىڭا سارىپ كەتەدى. سونسوڭ ءبىر اي وتىر ۇيدە، اكەڭ ولگەندەي بولىپ سالبىراپ... قاراعىم ۇلپان، بايلان مىنانى...
جاسامىس ءبىر تۇلكىگە ءوزىنىڭ ايەلىنە ۇرىسقانداي ۇرىستى. مەن سەنىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەم، ساۋىس-ساۋىس ساردامبال كارى سايقال! ساعان نە بار ەكەن سونشا ءبالسىنىپ. كارى مۇسىرەپتىڭ كوزىنە ىلىنگەن ەكەنسىڭ، جاتا كەتپەيسىڭ بە؟..
بۇدان ءارى اڭشىنىڭ ساپىرىندى سوزدەرىن ەستىگىسى كەلمەي ۇلپان ۇيىنە قايتتى.
— اعاي، مەن مارالىمدى كورە قايتايىن دەپ ەدىم...
ۇلپان مارالدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى، تۇرىكپەن مۇسىرەپتى سونادايدان تانىدى. ەكى ءيتى سوڭىندا، اياڭ-جورتاقپەن اقىرىن كەلە جاتىر. باسىندا قارا ەلتىرى بەرىك، قارا قۇلىن جارعاق، اياعىن بەزەپ باساتىن سال جيرەن ات ۇلپانعا ابدەن تانىس بولىپ العان. ۇلپان قۋانىپ كەتتى. بۇل كىسىمەن ەركىن قالجىڭداسۋعا بولادى. قاقپان قۇرماي، قالتارىسسىز قالتقىسىز سويلەسەدى. جاقسى كورەتىنىن جاسىرمايدى دا. ونىسىندا قاۋىپ-قاتەر دە جوق. ۇلپان دا ونى جاقسى كورەدى.
بۇل جاقسى كەرۋدىڭ ءبىر تازا ءتۇرى. ەكەۋى دە بىلەتىن، بىرىنە ءبىرى ايتپايتىن، ءومىر بويىنا ءۇنسىز كەتەر ءتۇرى. ۇلكەندىك تە، كىشىلىك تە بوگەت ەمەس، باسقا بوگەسىن دە جوق. مۇنداي جاقسى كورۋ — قاشاق قۇمارلىعىنان جوعارى دا تازا تۇرادى. ەركەلەتە بىلەتىن اعا مەن ەركەلەي بىلەتىن قارىنداس اراسىنداعى جاقسى كورۋ سياقتى. نەدەن ەكەنى، نەدەن باستالعانى بەلگىسىز. ۇلپان مەن تۇرىكپەن مۇسىرەپتىڭ اراسى وسىلاي بولا باستاپ ەدى.
ۇلپان قاتتى شاۋىپ كەلگەن بويى:
— مۇسىرەپ اعا، قاسقىرعا تىم كەش شىعىپسىز عوي؟ — دەدى.
— قاسقىرعا ەمەس، ساعان امانداسا كەتەيىن دەپ كەلە جاتىرمىن، قاراعىم. ەرتەڭ ەلگە قايتاتىن ەدىم.
— ەلگە؟ ءبىزدى وسىلاي تاستاپ كەتەسىز بە؟
— تاستاپ دەگەنىڭ نە، اينالايىن-اۋ... سەنى كىم قيىپ تاستاپ كەتەر! ۇزاماي قايتىپ كەلەمىن.
— ءبارىبىر، بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولاسىز. كەتپەيسىز. مەن سىزگە ءبىر قۇشاق قۋراي كەسىپ اكەلىپ قويدىم... نەشە ءتۇرلىسى بار! كەپكەنى دە، شىلىك اراسىندا بالعىن تۇرعانى دا بار...
— بولسىن، ۇلپانجان، بولسىن...
— ول كەشكە بولادى. وعان دەيىن قاسقىر قۋعاندى كورسەتەسىز.
— و دا بولسىن... قاسقىردان قورىقپايتىن با ەدىڭ؟
— ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا ءجۇرىپ قورقامىن با؟
— ە، جارايدى، قالقام... ءبىراق، مەنىڭ ايتقانىمنان شىقپايتىن بولاسىڭ،!
— كوندىم، مۇسىرەپ اعا، كوندىم. قۇلىڭمىن قۇلاق كەستى...
مۇسىرەپ اتىنان ءتۇسىپ، ۇلپان استىنداعى اتتىڭ ايىل تارتپاسىن دۇرىستاپ تارتىپ بەردى. ۇزەڭگى تارالعىسىن از عانا ۇزارتىپ جاتقاندا قولى قىزدىڭ اياعىنا ءتيىپ كەتىپ ەدى، جىپ-جىلى ەكەن. جىلىلىق بۇكىل دەنەسىنە لاپ بەرىپ ەدى، قولىن تەز تارتىپ الدى.
— ال، ەندى جونەلدىك.
ەكەۋى جەلە-شوقىتا قاتار كەلە جاتىر ەدى، ۇلپاننىڭ كوزىنە مارالدىڭ جاڭا عانا جۇرگەن ءىزى شالىندى.
— مۇسىرەپ اعا، مارالىمدى كورەسىز بە؟
— كور دەسەڭ كورەيىن.
ەندى ۇلپان العا ءتۇسىپ كەتتى.
— شوگە، شوگە، شوگە!..
مارال شىلىك اراسىنان اتىپ شىقتى دا، ورداڭداي جورتىپ اشىققا شىعىپ توقتادى. بۋناق-بۋناق سارعىش ءمۇيىزى كۇنگە شاعىلىسىپ، التىن قانجارداي جارقىرايدى ەكەن. اڭشى مۇسىرەپتىڭ «التىن ءمۇيىز اق مارال» دەگەنى سودان بولۋ كەرەك. اپپاق اق مارال ەمەس، قىسقا قاراي اق قىلشىقتانعان، اق ماڭدايلانعان، بوزعىلت ءتۇستى.
مارال ۇلپاننىڭ تانىس داۋسىنان شوشىنباي-اق كەزگە ءتۇسىپ ەدى. ەندى تاڭ قالىپ، سەسكەنە قاراپ تۇر. مىنا قىز دا يت ەرتىپ جۇرەتىن بولعانى ما؟ ءپالى، قاسىندا ەركەگى دە بار. ەركەك بىتكەن ءبىزدىڭ جاۋىمىز. ءبىر جاقسىسى يتتەرىن ايتاقتاعان جوق. مىناۋ ەكى سارى الا ناعىز دال-دالىڭدى شىعاراتىن پالەنىڭ ءوزى بولار!..
— شوگە، شوگە، شوگە!..
جوق، بۇگىن مەن سەن قىزعا ەركەلەپ سەكىرىپ-قارعىپ ويناماسام كەرەك. ءتورت اياعىم تۇگەل اتا جونەلگەلى تۇر. ەركەلەسىن دەسەڭ جالعىز كەل. ءيتىڭدى اكەلمە!..
مارال ءبىر-اق جالت ەتتى دە جوق بولدى. يتتەر ونى كوردى دە مالعا سانادى، قۋعان جوق — ەشكى مە ەكەن؟ جوق تەكە بولار...
— سۇلۋ-اق ەكەن! — دەدى مۇسىرەپ. — بۇكىل دەنەسىندە ءبىر كەلىسپەي تۇرعان جەرى بولسايشى! قانداي جاراۋ، قانداي سىمعا تارتىلعانداي سۇلۋلىق. وسىنىڭ سۇلۋلىعىنا قىزىقپاي، كوزگە تۇسسە-اق قۋا جونەلەمىز. سۇلۋدى سويىپ ەتىن جەيمىز.
ۇلپان قازاق جىگىتتەرىنىڭ سۇلۋ دەگەن قىزعا قانداي ەش بولاتىنىن ايتقىسى كەلدى دە، ءوز تاعدىرىنا تۇسپالداعان بولىپ شىعا ما دەپ ىركىلىپ قالدى. ءوز قارا باسى وندايعا ۇشىراماعانىمەن جاس كەزىندە سۇلۋ اتانعان جەڭگەلەرىنىڭ بەتىنە كەتپەس كۇيە جاعىلىپ قالعاندارىڭ قالاي قور بولعاندارىن بىلەتىن.
ەكى سارى الا يت جەر مەن جەلدى يىسكەلەي ءجۇرىپ، ءبىر-بىر قاراپ قالدى دا جەلگە قارسى قاتتىراق جۇگىرە جونەلدى.
— ال، ۇلپانجان، يتتەر بىردەمەنى سەزىندى. ءقازىر ءبىر جەردەن قاسقىردى ايداپ شىعادى. سەن قاسقىردى قۋا جونەلگەن ءيتتىڭ سوڭىنان ەرە بەر. جارتى شاقىرىمنان ارتىق جاقىنداما! قاسقىر اعاشقا، نە كولگە قاراي ورالسا، الدىنان شىعىپ بەتىن بۇرام دەپ اۋرەلەنبە. ءيتتىڭ سوڭىندا بول. قاسقىر ون شاقىرىمداي قاشىپ بارىپ اعاشقا بۇرىلادى. سول كەزدە ءبىر جاعىڭنان مەن دە شىعا كەلەرمىن.
مۇسىرەپ پەن ۇلپان قاتار شاۋىپ كەلەدى. قالىڭ ورماننان الىستاپ تالدى-شىلىكتى ويپاتتىڭ ارعى قاباعىنا شىعا بەرگەندە ۇلپان مۇسىرەپكە جالت قاراپ:
— ويباي، اعا، ءبىر يت تۇرىپ قالدى، — دەدى.
— ەندەشە ۇمتىل، شاپ! سوناۋ قىلاڭداپ جالعىز كەتىپ بارا جاتقان سارى الانىڭ سوڭىنان قالما!
ۇلپان قۇيىنداتىپ جونەلدى. اتپەن بىرگە جارالعانداي ۇشىپ بارادى. بارىس يەسىنە كورىنبەي كەتتى. ساداق قاسقىردىڭ ءيسىن الىستان سەزىنىپ ءبىرتالاي قيعاشتاپ كەتىپ بارادى. مۇسىرەپ سونىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
ساداق اشەيىن ويناپ شاۋىپ كەلە جاتقانداي. ءتاڭىرى دەگەن قانشىق اشەيىن!.. جاراۋ بولار، قويان جەپتى. ءبىراق، بارىس ءبىراز جۇگىرەر. جاقىندا اعاش تا، كول دە سەزىلمەيدى. قانشىقتىڭ اتى قانشىق، قاشا بەرەدى بەتىمەن. سول يت قانشىق — بۇلتالاققا سالىپ، ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي قاشىپ اۋرەلەمەسە جارار ەدى. ە، بارىس ول ەركىنە جىبەرە قويماس. قىز دا جاقىن بارا جاتىر. بارىستىڭ ءيسى مەن قىزدىڭ ءيىسى كەيدە بولەك، كەيدە ارالاس كەلەدى. ءاي، قانشىقتىڭ ءيىسى-اي! مۇرنىڭدى جارادى. قىستىڭ ورتا كەزى بولسا قانشىقتىڭ ءيىسى ءتىپتى كۇندىك جەردەن تانىلادى. سول كەزدە ءبىر كەزدەسىپ كورەر مە ەدى وزىمەن...
ۇلپان بارىستىڭ سوڭىنان مانادان بەرى شاۋىپ كەلەدى. قاسقىر مەن ءيتتىڭ اراسى ەداۋىر جاقىنداسا دا ءالى الشاق. شابىسقا جارالعان جازىق دالا، ات تىزەسىنەن كەلمەيتىن اقشا قار يتكە دە، قاسقىرعا دا اۋىر ەمەس. تىزگىندى بوساتسا «مۇزبەل تورى» قاسقىردىڭ ادىمىن اشىرمايتىن سياقتى. ءبىراق، وندا نە بولار ەدى؟ ال جەتتىڭ قاسقىرعا، قامشىمەن سوعىپ الاسىڭ با؟ ۇلپان ءتىپتى ءتىرى جاندىككە قامشى جۇمساپ كورگەن جان ەمەس. قاسقىردىڭ بەتىن بۇرام دەپ اۋرە بولما دەگەن ءسوز تاعى ەسىندە. مۇسىرەپ ونى قاداعالاي تاپسىرعان. شىنىندا دەيمىن-اۋ، قاسقىردى قۋىپ جەتىپ بارسام، ول عوي قارسى تۇرا قالىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ سەكىرەدى ماعان قاراي! «قىزدى كەرسەم قىزىل وڭەشىم قىشىپ كەتەدى، قىلعىپ جىبەرەم دە جۇرە بەرەم!» دەيتىن وسى قاسقىر ەمەس پە!.. قۇداي-اي، ساقتاي كور!
ۇلپان سارى الا يتتەن كوزىن ايىرماي شاۋىپ كەلە جاتىپ قاي جاققا، قاي بەتكە قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭداماي قالىپ ەدى. قاشىپ قۇتىلا الماسىن سەزىنگەن قاسقىر تالاي جورتقان قالىڭ اعاشقا قاراي ويىسا بەرگەنىن دە بىلگەن جوق. ەندى ءبىر كەزدە ابايلاسا الدىندا قالىڭ قارا ورمان كورىندى. بۇل قاي جەردەگى ورمان بولدى ەكەن؟ يت پەن قاسقىردىڭ اراسى دا جاقىنداپ.قالىپتى. ول ەكەۋىنە ءوزى دە جاقىن كەلەدى. اتتەڭ، ورمانعا قاسقىر بۇرىن كىرەتىن سياقتى. سارى الا يت ورمانعا دەيىن ءىلىپ تۇسپەسە، قاسقىر قۇتىلىپ كەتەتىن. شاقىرىمداي عانا جەر قالدى. ايعاي سالۋ كەرەك شىعار؟ كىمگە؟ قاسقىرعا ما؟ مۇسىرەپ اعاي كورىنسە ءبىر ءجون. ول كىسى كورىنبەيدى. قاسقىر قۇتىلاتىن بولدى. جارتى-اق شاقىرىم قالدى اعاشقا... وق بويى... ارقان بويى... قۇتىلدى-اۋ، قان جاۋعىر... قوي، ۇمتىلماسا بولماس... ءوي، مىنا ءبىر اپالاڭ-توپالاڭى نەمەنە؟ قار بۇرقىراپ كەتتى عوي. قاسقىر قايدا، اپانىنا كىرىپ كەتتى مە؟ سارى الا يت تە ەكەۋ بولىپ كەتتى. قاسقىردان ايرىلىپ قالىپ ەكى سارى الا وزدەرى تالاسىپ جاتقانداي الاي-تۇلەي...
ۇلپان اعىزعان بويى ۇستىنە كەلىپ قالعاندا ەكى سارى الا قاسقىردى كورىپ تاستاعان ەدى. ۇلپان يتتەرگە از-اق سوعىلماي ەتتى. قاسقىردى دا كوردى. كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. «ءتۇۋ، قۇداي-اي!..»
مۇسىرەپ كەلىپ جەتكەندە ۇلپان ءالى كوز جاسىن تيا العان جوق ەدى. ىقىلىقتاپ، وكسىپ قالادى. قۇداي-اۋ، نە بولدى ماعان؟..
مۇسىرەپ يتتەرىنە دە، قاسقىرعا دا بۇرىلماي ۇلپاننىڭ قاسىنا كەلدى.
— اۋ، نەمەنە، جىلاپ ءجۇرمىسىڭ؟
— جوق، مۇسىرەپ اعا، جىلاعانىم جوق، كوزىمنىڭ جاسىن تيا الماي ءجۇرمىن، — دەپ تاعى ءبىر وكسىپ قالدى.
— ونداي بولا بەرەدى، اينالايىن. اتىڭ بايگەدەن كەلگەندە، ءيتىڭ قاسقىر العاندا كوزىڭە يە بولا المايسىڭ. اتىڭدى اياڭداتىپ، الىسىراقتا جۇرە تۇر...
مۇسىرەپ يتتەرىنەن قاسقىردى ايىرىپ الىپ، ءىشىن اقتارىپ تاستادى دا، اق قارعا ەتپەتىنەن سالىپ ءبىراز سۇيرەتىپ قان-جىنىن كەتىرىپ بولعان سوڭ ۇلپاندى شاقىردى.
— بەرى كەل، بايلان مىنانى!
— جوق، مۇسىرەپ اعا...
— جوقتى قويا تۇر. ءبىرىنشى سوعىلعان اڭدى اڭعا ءبىرىنشى رەت شىققان ادامنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ الىپ قايتادى. ىرىمى سول. ايتپەسە، قىز بالاعا قاسقىر بايلامايدى.
ۇلپان امال جوق كوندى.
— قالاي، ۇلپاش، قاسقىر قۋعاننىڭ قىزىعى بولا ما ەكەن؟..
— بولادى ەكەن... قۋىپ كەلە جاتىپ قورقاسىڭ، قورقىپ كەلە جاتىپ قۋا بەرەسىڭ... ءتىپتى داۋسىڭ شىقپاي قالادى ەكەن...
— ەندىگارى قاسقىر قۋا قالسام، مەن سەنى عانا ەرتىپ شىعارمىن. سەن ايتقان جەرىمنەن شىقتىڭ.
— قاسقىر اعاشقا جاقىنداپ قالعاندا جانىم شىعىپ كەتە جازدادى... ايعاي سالايىن دەپ ەدىم، داۋسىم شىقپاي قالدى.
— ايعاي سالماعانىڭ جاقسى بولدى. يەسىنىڭ ايعايىنا يت الاڭدايدى دا ەكپىنىنەن ايرىلادى. قاسقىر ىعىسا تۇسەدى. قاسقىر مەن يت قارسى كەلىپ ايقاسىپ قالعاندا دا يت جاعىندا تۇرماي قاسقىردىڭ تۋ سىرتىنا شىعا بەرگەن دۇرىس — قاسقىر الاڭدايتىن بولسىن. ال، جۇرەيىك...
— اعا، ەندى ءسىز ءبىزدىڭ اۋىلدى تابا الاسىز با؟
— نەگە تابا المايىم؟
— مەنىڭ باسىم اينالىپ كەتتى. ايدالاعا شىعىپ كەتكەن جوقپىز با ءوزى؟ مىناۋ ءبىر مەن كورمەگەن اعاش...
— كورگەندە قانداي، كۇندە كورىپ جۇرگەن اعاشىڭ. قاسقىر سەنەن قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، ماناعى ورماننىڭ شىعىس جاق شەتىنە قاراي بۇرىلدى عوي.
— ماعان ىلعي تۋرا قاشقانداي كورىنىپ ەدى.
وسىلاي باياۋ ءجۇرىپ، سويلەسىپ كەلە جاتىپ مۇسىرەپ ءبىر كەزدە ۇندەمەي قالدى. ۇلپاننىڭ بىرەر سوزىنە جاۋاپ تا قايىرمادى. ازىمەن ءوزى، الدەنەنى ويلانىپ قالعان. اشىق ءجۇز، ەركەلەتە سويلەۋدىڭ ءىزى دە جوق.
— مۇسىرەپ اعاي، ءسىز نە ويلانىپ قالدىڭىز؟ — دەدى ۇلپان.
مۇسىرەپ ويانىپ كەتكەندەي ۇلپاننىڭ بەتىنە سەلت ەتىپ قارادى. «مەن بە؟» — دەدى دە تاعى دا ۇندەمەي قالدى. كوزى ۇلپاندا. اياي قاراي ما، ايالاي قاراي ما؟ اپىر-اۋ، ءبىر جات ءسوز ايتىپ قالماسا قايتسىن! ۇلپان سەسكەنە باستادى.
— ۇلپان! — دەدى مۇسىرەپ، ۇلپاننىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، — ۇلپان، سەڭ مەن ءقازىر نە ايتسام دا تۇگەل تىڭدا، ويلانا تىڭدا. قۇلاعىڭا جاقسىن، جاقپاسىن، تۇگەل تىڭداپ ال! ءبىر اۋىز ءسوز قوسپاي تىڭدا!..
سودان كەيىن ءوزىنىڭ ەسەنەي جىبەرگەن ەلشىلىگىن ايتتى. داۋىسىندا نە جانىن سالعاندىق، نە جانى اشىعاندىق جوق، ءبىر قالىپتى قوڭىر ۇنمەن سويلەپ كەلەدى. الدەنەنى قاداعالاپ، الدەنەنى ەلەمەۋ دە جوق. بيىل كۇز جاقسى، مالعا جايلى بولدى عوي دەگەندى ايتىپ كەلە جاتقانداي بەيجاي...
ۇلپانعا سول بەي جايدىڭ ءازى قانجارداي قادالدى. ەسەنەيدىڭ كوز ايىرماي قارايتىنىن بىلەتىن. ونىسى اكەسىندەي ادامنىڭ بالعىن جاسقا قۋانا قارايتىنى شىعار دەيتىن. ءبىراق، ءىشى قىمسىنا بەرۋشى ەدى، سەزدىرىپ ءجۇر ەكەن دە... كوز الدىنا كوپ نارسەلەر كەلدى. ۇلپاننىڭ ءوزى بىلەتىن دۇنيەنىڭ ءبىرىنشى ادامى اتاقتى ەسەنەي بي... كەم بولسا قىرىق جاس ۇلكەن ادام. ۇرپاقسىز قالىپتى. اعاشقا اسىلىپ ولمەسەڭ، قۇتىلا المايسىڭ. ەسەنەيدەن اراشالاپ الىپ قالار ادام جوق. ايتتى — بولدى. باسىڭ بولسا يە بەر، تىزەڭ بولسا بۇگە بەر...
ۇلپان ءبىر تۇسىنىكسىز كۇلكىمەن كۇلە باستادى. توقتاي الماي كۇلدى. قۋانىش كۇلكىسى، ويىن قالجىڭ كۇلكىسى بۇلاي بولمايدى. بۇلاي كۇلگەنىنەن دە جىلاعانى جاقسى بولار ەدى. جىندانىپ كەتكەندەي اتىنان اۋىپ ار جاعىنا قاراي قۇلاپ كەتىپ بارادى. مۇسىرەپ ۇلپاننىڭ تىزگىن ۇستاعان قولىنا شاپ بەرىپ وزىنە قاراي جۇلقىپ قالدى. جىندانا باستاعان ادامدى شوشىندىرۋ كەرەك.
— قوي ەندى! توقتا! — دەدى اقىرىپ.
كۇلكىسى توقتاپ، ۇلپان اتىنا وڭدالىپ وتىردى. ۇندەگەن جوق.
— اعاشتى ەندى تانىدىق با؟ — دەپ سۇرادى مۇسىرەپ.
— تانىدىم. سوناۋ كورىنگەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءتۇتىنى بولار.
— نەسىبەلى جەڭگەي باۋىرساق ءپىسىرىپ جاتىر بىلەم، ءيىسى مۇرنىمدى جارىپ بارادى.
مۇسىرەپتىڭ بىر-ەكى اۋىز بوس ءسوزدى نەگە ايتقانىن ۇلپان بىردەن ءتۇسىندى. ەسى دۇرىس پا دەپ قاۋىپتەنەتىن بولار. جوق، ۇلپان كونتەرىلى قىز، وڭاي اداسا قويماس ەسىنەن.
— مۇسىرەپ اعا، كۇلگەنىمە وكپەلەي كورمەڭىز، كۇلكىم كەلىپ كۇلگەنىم جوق. ەندى ەسەنەي اعاڭا قايتاراتىن جاۋابىمدى ايتايىن: ەسەنەيدىڭ قۇرىعى موينىنا تۇسە قالسا، ونى الىپ كەتەتىن كۇش ءبىزدىڭ ازعانا اۋىل كىرمە كۇرلەۋىتتە جوق. قۇداي سالدى — ءبىز كوندىك. ءبىراق، اعاڭنىڭ ەسىندە بولسىن — ۇلپان ارزانعا تۇسپەيتىن قىز.
— بولدى، اينالايىن، بولدى. قالعانىن وزىنە ايتارسىڭ، — دەدى مۇسىرەپ.
«بولدى، بولدى» دەگەنى نەسى ەكەن؟ — دەپ ويلادى ۇلپان. ەسەنەيدىڭ ايتتىرعانىنا قۋانىپ كەتتى دەپ ويلاپ قالدى ما؟ جوق، ولاي ويلاماسا كەرەك. ۇلكەندەردىڭ ءبىر-بىر اۋىز سەزبەن ءتۇسىنىسىپ قالاتىن سالتتارى بولۋشى ەدى، سول شىعار... الدە مەنى اياپ، اعاسىنان دا قىزعانىپ كەتتى مە ەكەن؟..
— مۇسىرەپ اعا، ول كىسىنىڭ مەنىڭ باسىما كەلگەن ءبىر بالە ەكەنىن ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىرىنشى كەلگەن كۇنى-اق سەزىپ ەدىم. كەزىن ايىرماي قاراي بەرىپ ەدى. ءبىر رەت ۇرتتاپ العان شايى ساقالىنان شۇبىرىپ كەتكەنىن دە بايقاي الماي قالعان. سوندا وسى كىسىنىڭ ەسى دۇرىس پا ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم. سونىمدى سىزدەن سۇراسام، ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟
— ەسى ابدەن دۇرىس بولماسا تاڭداۋ قۇرىعى سەندەي قىزعا تۇسەر مە ەدى؟
— نەمەنە، مەنەن بۇرىن بەتى جىلتىراعان قىز كورمەپ پە ەكەن؟
— تاڭدارلىق قىز ءارى ەستى، ءارى سۇلۋ بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ سۇلۋلىعى جەڭسە، ەسىنەن ايرىلىپ قالاتىن ەستىلىگى جەڭسە، سۇلۋلىعىنان ايرىلىپ قالاتىن قىزدار از بولمايدى، ۇلپان. ەستىلىگى تولىققان سايىن سۇلۋلىعى دا تولىعا بەرەتىن قىز بولادى. ەسەنەي قۇرىعى قاتەلەسپەپتى.
ەسەنەيدەن قانشا بەزىنىپ، اتارعا وعى بولماي كەلە جاتسا دا مۇسىرەپتىڭ ءوزىن ماقتاعانى قىز كوڭىلىن جادىراتىپ جىبەردى. ۇلپان ۇيىنە ادەتتەگى اق جارقىن قالپىندا كەلدى.
— اپا، مۇسىرەپ اعاي ەرتەڭ ەلىنە قايتادى ەكەن. وزىنە ارناپ تاي سويعىز. بۇگىن وسىندا بولادى، جىبەرمەيمىن، — دەدى شەشەسىنە.
— ە، سويسا نەسى بار، سويعىزايىن، قۇلىنىم. مۇسىرەپتەن جاقىن اعاڭ بولماس سەنىڭ، — دەپ شەشەسى دە الدەنەنى اڭعارتا سويلەدى. بولعاققا بوي ۇسىنىپ، بولار جايعا جالعاۋ تاستان ايتتى.
— جوق، جوق، نەسىبەلى، مال سويا كورمەڭىز. باۋىرساعى ءيتىڭ مەن شايىڭ بولسا جەتىپ جاتىر.
— سويعىز، اپا... مۇسىرەپ اعايدىڭ يتتەرىنە دەيىن تويعىزىپ جىبەر. ەرتەڭ ءجۇز شاقىرىم جول جۇرەدى ەكەن. جولدا ەل دە جوق كورىنەدى.
سودان كەيىن ۇلپان ەكى سارى الانىڭ قاسقىردى قالاي العانىن ۇزاق جىر قىلىپ ايتىپ بەردى.
— اكە-اۋ، مۇسىرەپ اعايدىڭ يتتەرى ادامنان اقىلدى ەكەن! ءبىرى قاسقىردى قۋىپ كەتسە، بىرەۋى الدىنان توسقاۋىلداپ، كەزدەسەتىن جەرلەرىن سويلەسىپ قويعانداي... قاسقىر وراعىتا قاشىپ اعاشقا ەندى كىرە بەرگەندە توسقاۋىلداپ جۇرگەنى الدىنان شىعا كەلىپ باس سالدى!.. مەن جىلاپ جىبەردىم...
شايدان كەيىن ۇلپان مۇسىرەپتىڭ الدىنا ءبىر قۇشاق، قۋراي اكەلىپ سالدى. مانا دۇرىس ايتقان ەكەن — كەپكەنى دە بار، بالعىنى دا بار. ءبارى دە تاڭداپ ءجۇرىپ تاپقانداي ءمۇسىنى ءتۇزۋ، ۇشار باسىما دەيىن بۇتاقسىز ەكەن.
مۇسىرەپ ەكى قۋرايدى تاڭداپ الدى دا كوشپەلى ەلدەردىڭ ەڭ ءبىرىنشى كۇي اسپابى — سىبىزعى جاسادى. بىرەۋى ءتورت سۇيەم، بىرەۋى — بەس. ەندى — دو، رە، مي، فا، سول، ليا، سي — ءۇش بۇرىشتاعان جەتى تەسىك جاساپ جاتىر. سىبىزعىنىڭ جۋان جاعىن تۇپكى ازۋلارىنا تىرەيدى دە دىبىس بەرەدى: دو، رە، مي... دومبىرانىڭ پەرنەسىن تاققانداي... ءار تەسىك ءوز ورنىندا بولماسا دىبىسى جالعان شىقپاق. قازاقتىڭ ءوز تىلىندە ەشبىر دىبىستىڭ عىلىمدىق اتى بولماعانىمەن ءان سالاتىڭ كۇي تارتاتىن ەلدە دىبىس بىتكەن تۇگەل تانىس بولاتىن.
«ءسۇيىر باتىر»- — جورىق، جاۋىنگەرلىك كۇي، «بوز ىڭگەن» — بوتاسى ولگەن ىڭگەن زارى... ۇلپان مۇسىرەپكە جاقىن كەلىپ وتىرىپ:
— سىبىزعىڭىز ابدەن كۇيىنە كەلدى مە؟ — دەپ سۇرادى.
— كەلدى بىلەم.
— كەلسە «العاشقىم» دەگەن كۇيىڭىزدى تارتىڭىزشى.
مۇسىرەپ كوپ جالىندىرعان جوق، تارتىپ كەتتى. كۇي «العاشقىم مەنىڭ، العاشقىم مەنىڭ، العاشقىم» — دەپ ەكى قايتالايدى ەكەن. كادىمگى سوزبەن ايتقانداي ونىسى انىق ەستىلدى. ونىڭ ار جاعىن جۇرەگى ءيتىڭ مەن جانىڭ عانا ۇعىناتىن سياقتى. كۇي سوزبەن ايتىپ ۇعىندىرا الماس، ءتىل جەتكىزە الار ۇعىنىستار ماڭايلاي الماس بىردەمەلەردى ايتادى ەكەن. ەركەلەتىپ ايتادى، نازدانادى، ساعىنادى، ساعىندىرادى. ءۇن شىرقاپ جوعارى كەتەدى دە، ەندى ءبىر كەزدە قىر استىنان ءۇزىلىپ-تالىپ ارەڭ ەستىلەدى.
اق بوز ءۇيدىڭ قاسىنان اتتاندىرىپ.
قوش-ەسەن بول دەگەنىڭ ەستەن كەتپەس... —
دەيدى بىلەم.
سوزبەن كوپ قايتالانىپ ايتىلعان ويلار ارى-بەرىدەن سوڭ قۇلاعىڭا كىرمەي قويار ەدى. ءان تىلىمەن كۇي تىلىمەن ايتىلعان ارمان دا، وكىنىش تە، سۇيىنۋ-كۇيىنۋ دە قايتالاعان سايىن بويىڭا تەرەڭدەي تاراپ ەرىتىپ اكەتەدى ەكەن. بويىڭا تاراعان دەگەن ويىڭا تاراعان ەمەس، جىبەك تالىنداي ەڭ نازىك جۇيكە تامىرلارىڭمەن تاراپ، بۇكىل بويىڭدى شىمىرلاتادى دەگەن ماعىنانى بەرسە كەرەك.
مۇسىرەپ «العاشقىم» دەگەن كۇيىن ادەتتەگىدەن ۇزاعىراق تارتتى. اكەسى ارتىقباي «بۇل ءوزىنىڭ كۇيى» دەگەنى بار ەدى. ۇلپان دا سولاي ۇعىندى. قىرىققا كەلگەنشە ۇيلەنبەي جۇرگەن ادامنىڭ سونداي ءبىر وكىنىشتى ارمانى بولۋعا دا كەرەك قوي. سونىمەن بىرگە كۇي اركىمنىڭ دە ءار ماعىناداعى ارمان-وكىنىشىن ەسكە سالادى ەكەن. ۇلپان وسىنىڭ ءوزى ماعان ارنالعان كۇي ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلاپ قالدى. الدە كىمگە ەركەلەگىسى كەلىپ كەتتى. نەسى بار؟.. كۇي تىڭداپ وتىرعانداردىڭ ءبارى دە الدە نەگە قۋانعانداي، كىمگە بولسا دا ءبىر جاقسىلىق ىستەگىسى كەلگەندەي جادىراپ كەتىپتى. ەكەۋى عانا وڭاشا بولسا ۇلپان مۇسىرەپتىڭ موينىنا اسىلا كەتەر مە ەدى، الدە قايتەر ەدى؟ قالاي ەركەلەر ەدى، نە ايتار ەدى سوندا؟ ونى ءوزى دە بىلمەيتىن، ونىسى ايتىلعان دا جوق.
— جىلاعىم كەلدى... — دەپ ىشىنەن كۇرسىندى دە تىندى.
كەشكى تاماقتان كەيىن نەسىبەلى مەن ۇلپان مۇسىرەپتى اتتاندىرىپ سالدى.
— قاراعىم قاينىم، ۇلپانىمنىڭ جالعىز جاقىن اعاسى سەن بولىپ قالدىڭ. كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر، — دەدى نەسىبەلى. بۇل مانا ەسكەرتكەن ءسوزى. ەسەنەيدىڭ ايتقانىنا مويىن سۇندىق، كوندىك دەگەنى ەدى.
— مۇسىرەپ اعا، تەز ورالماساڭ، وكپەلەيمىن. ساعىندىرماي تەز ورال! — دەپ ۇلپان جيرەن اتتىڭ جالىن سيپاي بەردى. بۇرىن «ءسىز» دەپ سويلەۋشى ەدى، ەندى «سەن» دەپ، تۋعان قارىنداسىنداي جاقىندىق ءبىلدىرىپ قالدى.
مۇسىرەپ ۇلپاننىڭ ءبىرىنشى رەت شاشىنان سيپادى دا، بىر-ەكى رەت ارقاعا قاعىپ:
— سەن بۇرىن ساعىناسىڭ با، مەن ساعىنامىن با، ونى قۋلاي بىلەر... قوش، اينالايىن، قوش، جەڭەشە! — دەپ اتىنىڭ باسىن تەز بۇرىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى...
مۇسىرەپ كىرىپ كەلگەندە ەسەنەي قاتتى تۇنجىراپ وتىر ەكەن.
— قانداي قىرسىققا ۇشىراپ بوگەلىپ قالدىڭ؟ — دەدى مۇسىرەپكە.
— كۇيەۋجان، تىم قاتتى كەتپەڭىز... سەبەبى بولعان شىعار... قىلاۋى تۇسپەگەن قۇدانى كىم تەز جىبەرە قويۋشى ەدى! — دەپ، مۇسىرەپ ەسەنەيدىڭ كۇتكەن جاۋابىن دا، قالجىڭىن دا قوساقتاپ جىبەردى.
كۇيەۋجان، قۇدا دەگەن سوزدەر ەسەنەيدىڭ بار كۇدىگىن ءبىراق سىپىرىپ تاستاعانداي، كارى بۋرا جادىراپ سالا بەردى.
— ءبىر عانا ەسكەرتەتىنىم بار: ۇلپان ارزانعا تۇسپەيتىن قىز! بارلىق جايدى وزىمەن سويلەسەسىڭ. اكە-شەشەسىندە ءسوز جوق.
ارزان-قىمباتتىلىق دەگەننىڭ ءمانى باسقادا ەكەنىن تۇسىندىرگىسى كەلىپ ءبىر وتىردى دا، مۇسىرەپ ونىسىن ىركىپ قالدى. ۇلپان ءوزى دە جەتكىزىپ ايتار...
ارتىقبايدىڭ، ۇيىنە جاقىن اكەلىپ قوندىرعالى جارتى aيعا جاقىنداپ قالىپ ەدى. ەكى مۇسىرەپتىڭ دە كەتىپ قالدى. ەسەنەيدى جالعىز تاستاپ كەتتى. ەكەۋى دە نارازى كەتكەنگە ۇسايدى. بىرەۋى ءىستىڭ باسىندا بولدى دا، قاسىندا بولعىسى كەلمەدى مە قالاي؟ ەكىنشى مۇسىرەپ «مىنا بۇركىتىم ارىقتادى، باسقا بىرەۋىن اكەلەمىن» دەپ كەتىپ ەدى، ءالى حابارسىز.
ەلدەن قاسىندا ءۇش جىگىتى بار ءىنىسى ەمەنالى كەلىپ ەدى، ولاردان ەت جەپ، قىمىز ىشۋدەن باسقا پايدا بولار ەمەس. سويلەسىپ كوڭىل كوتەرۋگە دە جارامايدى. اڭعا شىقسا دالاقتاپ ل شاۋىپ، ايعايلاپ، شۋلاپ اڭدى كۇندىك جەردەن ۇركىتىپ جىبەرەدى.
بۇلار ارتىقبايدىڭ اۋىلىن ەسەنەيدىڭ، قوڭسىسى دەپ تۇسىنەتىن بولسا كەرەك. نەسىبەلىگە قوجاڭداپ سويلەسە باستادى. ەسەنەيدىڭ ويىن ءالى كۇنگە تاني الماي، جاستار جاعى كەزەك-كەزەك ۇلپانعا قىرىندايدى.
ەمەنالى اقىماق كۇنى كەشە «مۇزبەل تورى» اتتى ەرتتەپ جاتقان ۇلپانعا:
— ءاي، قىز، قويا بەر اتتى! بۇل اتقا سەندەي ون قىزدىڭ قۇنى جەتپەيدى. قويا بەر! — دەپتى.
ۇلپان اتتىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ قويا بەرگەن ەكەن ەسەنەي جالىنىپ-جالپايىپ قايتىپ العىزا الماي قويدى.
ەسەنەي بۇگىن ءىنىسى ەمەنالىنى قۋىپ جىبەردى، قوشتاسقان دا جوق. «كەت!» — دەپ اقىردى دا ايداپ تاستادى. ۇلپاننىڭ كوڭىلىن وسى جىبىتەر دەپ ويلادى.
ونسىز دا ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋابىن ايتپاي سوزباققا سالىپ كەلە جاتقان ۇلپانعا ەمەنالىنىڭ قىلىعى، ارينە، ەستەن كەتپەس قورلاۋ ەدى. ەسەنەيمەن تەرەزەسى تەڭ ادامنىڭ قىزى بولسا، ەمەنالىسىمەن بىرگە ەسەنەيدىڭ ءوزىن دە ايداپ تاستايتىن دورەكىلىك قوي. ءبىراق، ۇلپانعا ول وي كەلگەن جوق. ۋادەسى ۋادە، ءسوزى ورنىندا. جاستىق قىرقالارىنان الدە قاشان اسىپ كەتكەن ەسەنەي قىز ويىنىڭ بىرنەشە تۇيىنشەكتەرىن تابا الماي ءجۇر ەدى، سوعان تاعى ءبىر تۇيىنشەك قوستى دا قويدى.
قىز دەگەننىڭ مۇنداي قيىن ەكەنىن كىم بىلگەن! — دەپ ەسەنەي دە قينالىپ ءجۇر. — بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ قانداي قيىن داۋ-جانجالى بولسا دا ءبىر اۋىز سوزىمەن تىندىرا سالاتىن اتاقتى بي ءبىر قىزدىڭ كوڭىلىندە تاعى نە بارىن تابا الماي جۇرگەنىنە ءارى نازالانادى، ءارى ىزالانادى. اسىرەسە، «ۇلپان ارزانعا تۇسپەيتىن قىز» دەگەن جۇمباعىن شەشە الماي قويعانى باتىپ ءجۇر. ءىربىت، توبىل بازارلارىنىڭ قايسىسىنىڭ قىمباتشىلىعىن ايتادى ەكەن؟ الدە... قىزدا قىرىق ەسەككە جۇك بولاتىن ايلا بار دەيتىن ەدى، ايلالاپ ءجۇر مە ەكەن؟
تىم بولماسا قارسىلاسسا ەكەن-اۋ! وندا وپ-وڭاي موينىن بۇراپ تاستار ەدى. ول جوق. تۇسىنە بەرمەس جىميۋ بار. نەشە رەت كەزدەسسە دە قىز مويىنداپ قويعانىن ايتادى دا ودان ءارى ءبىر باسپايدى. ويىمداعىنى ءوزىڭ تاپ تا، ءوزىڭ ايت دەگەندەي ەتەدى. ونىسىن تابا الماي ەسەنەي وزىنە ءوزى ىزا بولا باستاعاندا ۇلپان:
— التى اي قىس وسىدان باسقا نە ەرمەگىمىز بار؟ تاعى دا سويلەسەرمىز، — دەپ كەتىپ قالادى. تەگى ەندى قوس تىزگىندى ءوز قولىنا الىپ تەگەۋرىن كورسەتىپ جىبەرمەسە بولماسا كەرەك...
ەسەنەي بۇگىن قىز كوڭىلىن تۇگەل اقتارىپ، نە تىلەگى بولسا دا تۇگەل ورىنداۋعا انت ەتۋگە ءازىر، ۇلپاننىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىر ەدى.
اق ءۇيدىڭ ورتاسىندا وت مازداپ تۇر. جۇرت اياعى باسىلعان شاق. قاسىندا ەكى جەڭگەسى، ۇلپان كەلىپ كىردى. ادەتتەگى ەركەكشە كيىمدە ەمەس، قىز كيىمىندە كەلىپتى. ەسەنەي قۋانىپ كەتتى.
— جوعارىراق، جوعارىراق وتىر، ۇلپانجان...
قارتايا باستاعان ادامنىڭ بالاشا قۋانعانىنا جاس جەڭگەلەرى ءبىر-بىر جىمىڭ، ءبىر-بىر قىلمىڭ ەتىستى دە شىعىپ كەتتى.
ۇلپان بالا كۇنىنەن ەركەك-شورا بولىپ ەركە ءوسىپ ەدى.
كوشپەلى ەلدىڭ قىزى جاسىنان ات ۇستىندە، ءار كەزدە شالبارشاڭ بولاتىن. مۇمكىن، ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن دە كەيىنىرەك سەزىنگەن بولار. ءبىر تۋعان اعا، ءىنىسى جوق، قىز ەكەنىن سەزىنگەننەن كەيىن دە ەركەك بالاشا قالىپتاسقان ەركىندەۋ مىنەزىنەن وڭاي ارىلا الماعان. بۇگىن ول ەسەنەيگە قىز بالانىڭ تابيعي سىلالىعىمەن بىرگە ەركەك بالانىڭ ءور مىنەزىن دە.الا كەلىپ ەدى. ەسەنەي «جوعارى وتىر» دەدى، ۇلپان دا ىعىسپاي تەرگە شىعىپ، ەسەنەيدىڭ وزىنەن جوعارى وتىردى.
— وتقا جاقىن وتىرساڭ ەتتى.
— وتقا جاقىن وتىرعان توڭعاق بولادى دەيدى.
— كۇن سۋىق قوي.
— مەن توڭعاق ەمەسپىن، ۇيرەنگەمىن.
— ارتەكەم قالاي؟
— كۇندە كورىپ جۇرگەن قالپىڭىزدا...
— ماعان ۇرسىپ قوياتىن بولار؟
— سىزگە كىم ۇرسا الادى؟
— ۇرىسپاسا بولدى...
وسىمەن العاشقى بەتاشار سوزدەر ەكى ارانى الىستاتپاسا جاقىنداستىرا الماي توقتالىپ قالدى. ەسەنەي كۇن بويى ويلانعان تەگەۋرىنگە باسقىسى كەلىپ:
ۇلپانجان، مەن ارزانعا تۇسپەيتىن قىزبىن دەگەندە نە ايتقىڭ كەلدى؟ سول قىمباتقا تۇسەرىڭ دۇنيە مالى بولسا دا اتىن اتاشى! — دەدى.
— مەنى ەشكىم ساتپايدى دا، مال دا المايدى. اكە-شەشەمنىڭ ءوز مالىن باعىپ الۋعا دا شاماسى جوعىن بىلەسىز ەمەس پە!
— سوندا نە بولعانى؟
«نە بولعانى؟» ناعىپ تۇسىنبەيدى ەكەن؟ مەن توقال قاتىن بولىپ بوساعادا وتىرار دەي مە ەكەن؟ الدە مەنى بايبىشەسىنىڭ سارقىتىن كۇتىپ كوزىن ءسۇزىپ وتىراتىن كۇڭدىككە كونەر دەي مە ەكەن؟»
ەسەنەي تابا الماي جۇرگەن جۇمباعىن ۇلپان ءوزى ايتۋعا بەل بايلادى. قالتارىس قالدىرماي، تۇگەل ايتپاقشى بولىپ:
— ءسىز مەنى الىپ بارىپ قاي ۇيىڭىزگە كىرگىزەسىز؟ — دەدى.
— وتاۋ ۇيگە كىرەم دەسەڭ، وتاۋ ءۇي بار. ۇلكەن ۇيگە كىرەم دەسەڭ، ۇلكەن ءۇي بار. قالاعانىڭ سەنىكى بولسىن.
— جوق، ماعان وڭاشا وتاۋ — ويناق ءۇي كەرەك ەمەس. مەن ۇلكەن ۇيگە كىرەمىن، تورىندە وتىرامىن. سوعان تۋىسقاندارىڭىزدىڭ كوزى ۇيرەنەر مە ەكەن؟
— ءبىر-اق كۇندە ۇيرەنەدى. ەسەنەي ورداسىنىڭ بايبىشەسى سەن بولاسىڭ.
— ول ۇيدە وتىرعان بايبىشەڭىز بار ەمەس پە؟
— جوق. مەن ورەلىدە تۇرامىن، ول كىسى سورەلىدە تۇرادى. ارامىز، قۇدايعا يلانساڭ، جەتى جىلدىق جول.
ەسەنەيدىڭ جۇمباقتاپ ايتقانىنا ۇلپان ويلانباي-اق ءتۇسىندى.
ورەلى ات دەپ ءبىر الدىڭعى اياعىنان، ءبىر ارتقى اياعىنان شالىس شىدەرلەنگەن اتتى ايتادى. بۇل كۇندە ەستىپ جۇرگەن ءسوزى. ونداي ات بوس تا ەمەس، تۇگەل تۇساۋلى دا ەمەس. ەسەنەي ءوزىن سولاي ورەلەنگەن اتقا تەڭەدى.
سورە دەپ جاۋگەرشىلىك زاماندا ولگەن ادامداردى مەكەنىنە اپارىپ جەرلەگەنشە قالدىرا تۇراتىن جارىم ءۇي — جارىم جاپپانى ايتادى. سول كەزدەردەن قالعان «سورەلى» دەگەن جەرلەردىڭ تالايىن ۇلپان ءوزى دە بىلەدى. اكەسى ارتىقباي — قوتسۇق كەلىپ قالماعاندا، سوڭعى جارالانعانىمدا مەن دە ءبىر سورەلىدە قالا بارار ما ەدىم، الدە قايتەر ەدىم دەپ وتىراتىن. ەسەنەي بايبىشەسىن ولە-ولگەنشە بولەك تۇراتىن جەرگە ايداپ تاستاعان عوي...
ارامىز جەتى جىلدىق جول دەگەنى — جەتى جىلدان بەرى وسىلاي تۇرامىز دەگەنى دە. ايتەۋىر ەسەنەي قۇرىعىنان قۇتىلماسىنا بوي سۇنىپ قويعان ۇلپان ەڭ بولماعاندا توقال ەمەس، ۇلكەن وردانىڭ بايبىشەسى بولارىنا كوزى جەتتى.
— ەسەنەي، — دەدى ۇلپان. بۇرىن ءسىز دەپ سويلەۋشى ەدى، مۇنىسى ءبىر تابان جاقىنداعانىن اڭعارتقانداي شىقتى. — ەسەنەي، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەڭ كەمى قىرىق جىلدىق ايىرما بار. وسىنى ويلادىڭ با؟
— ويلادىم، جانىم. قىرىق جىل بولسا قايتەيىن؟ قىرىققا كەلگەندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەسەنەيى سەن بولىپ قالارسىڭ. وعان دەيىن سەن مەنىڭ ەسەنەيىم بولا تۇر... مەن ساعان سۇلۋ دەپ، جاس دەپ قىزىقتىم با، بولماسا ەسەنەيدىڭ ورنىنا ەسەنەي بولاتىن ادام دەپ قىزىقتىم با، ونى ءوزىم دە بىلە بەرمەيمىن. ايتەۋىر وسى تۇننەن باستاپ مەنىڭ ەسەنەيىم سەنسىڭ!
ۇلپان ەسەنەيدىڭ سوڭعى سوزدەرىنە ىرزاشىلىق بىلدىرۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، قۇمان، لەگەن كوتەرگەن استاۋ تولى ەت كوتەرگەن جىگىتتەر ۇيگە كىرە بەردى. ۇلپان سول ىرزالىق بىلدىرەر كوزىمەن كۇلىمدەي قاراپ قارا شۇبار بەتتى ءبىر سيپاپ ءوتتى دە توقتالىپ قالدى.
جىگىتتەردىڭ ارتىن الا ءسادىر ارتىقبايدى كوتەرىپ اكەلە جاتىر. كەيىنىرەك قىز شەشەسى نەسىبەلى كىردى.
— جوعارىلاڭىزدار، — دەپ ەسەنەي تۇرا كەلىپ، تەردى قوناقتارىنا ۇسىندى. مۇنىسى ءار قوناققا كورسەتىلەر قوشەمەتى ەمەس، كۇيەۋ يباسى ەدى. سوزباقتالىپ كەلگەن اڭگىمەنىڭ اياقتالىپ قالعانىن سەزىنگەن اكە-شەشە تەرگە شىقتى. ەندى بۇلار ءار ۋاقىتتا ەسەنەيدىڭ تورىندە وتىرارىن ماقتانىش ەتەدى دە. ەندى بۇلاردىڭ پاناسى «قارشىعالىنىڭ» قارا ورمانى ەمەس، ەسەنەي بولارىن ماقتانىش ەتەدى دە. ەندى كار! شويناق باي ارتىقباي اتانادى، سونى ماقتانىش ەتەدى دە. ول ماقتانىش بەلگىسى ازىرشە اكە جۇزىندە دە جوق، شەشە جۇزىندە دە جوق، قىز جۇزىندە دە جوق. ەسەنەيدىڭ وي تۇكپىرىندە عانا بار، كۇلە ءجۇرىپ كۇندەي جۇرەتىن اعايىن دەيتىن ادامداردا عانا بار.
— ارتەكە، بۇگىن ءبىر سوعىم سويىپ ەدىك... سونىڭ باسىن جۇرتتان بۇرىن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا تارتىپ، باتاڭىزدى الۋدى لايىق كوردىك، — دەدى ەسەنەي. مۇنىسى دا كۇيەۋدىڭ قايىن-اتاعا كورسەتەر قۇرمەتى ەدى.
— ەندىگى باستىڭ ءبارى دە الدىمەن سىزگە تارتىلادى، — دەپ ءسادىر دە قوستاپ قالدى. مۇنىكى دە ءمان-جايدى تۇسىنگەن ادامنىڭ ءسوزى.
كوزىن اقيتىپ باس كەلدى. توڭكەرىلىپ جالقىنداپ قازى-قارتالار كەلدى. قىمىز ءىشىلدى، شاي ءىشىلدى. ارتىقباي باتاسىن بەردى.
شاي ارتىنان ۇلپاننىڭ ءبىر ەسكەرتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ەسەنەي ارتىقبايعا قاراپ:
وتىرعاندار تۇگەل تاڭدانىسىپ قالدى. مىرزالىعى ما؟ الدە جاسى كەلىپ قالعان ادام تۇپتەردىڭ تۇبىندە ءۇي ىشىلىك ىرىڭ-جىرىڭنان ساقتانىپ ۇلپاننىڭ ەنشىسىن كۇن بۇرىن بەرىپ قويعىسى كەلدى مە ەكەن؟ قالايدا بۇل ەسەنەي عانا ىستەي الار ءىس. قاتال ەدى، وزبىر ەدى، ەندى جان جۇرەگى ءجىبيىن دەگەنى دە. مىڭ جاسا، التىن ۇلپانىم!
— ەسەنەي شىراعىم، مۇنىڭا جەتە تۇسىنە الماساق تا قاتىن ەكەۋمىزدىڭ كوڭىلىمىزدى ءبىر-اق تىندىردىڭ. نايزالاسار جاي جوق، ىشتەن تىنىپ وتىرعان جايىم بار ەدى. قىزىڭ تاستاپ كەتپەسە، مەن تاستاپ كەتپەيمىن دەدىڭ، بولدى! — دەپ ارتىقباي كەزىنە جاس الدى.
ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنان كەلگەن التىنداتقان زەرلى شاپاندى التىن مەدالىمەن بىرگە ارتىقبايدىڭ ارقاسىنا جاپتى دا، شالدى ەسەنەي ۇيىنە جونەلتىپ سالدى. ۇلپان ۇيىنە قايتقان جوق.
كوپتەن زىعىردانى قايناپ ىشىنە جينالىپ قورلانا بەرگەن اشۋ ەندى ءوزىنىڭ، قاراما-قارسى كەرى اعىسىنا اۋىسقانداي، ەسەنەي ءقازىر وتە جۇمساق، وتە اق كوڭىل ەدى. قوناقتارى تاراعان سوڭ ۇلپاننىڭ قاسىنا جاقىن كەلىپ وتىرىپ:
— ۇلپانجان، مەنىڭ ەنشىمدى ءبولىپ بەرگەنى نەسى دەپ ويلاپ قالما. بۇل ەنشىڭ ەمەس، سىيلىعىم. باسقا دۇنيەنى ەكى ەسەنەي بىرگە بيلەرمىز. مىنا قوستى ءوزىڭ وڭاشا بيلە، ماعان قارايلاماي بيلە، — دەدى. — الدىمەن كەمپىر-شالىمىز ەش نارسەدەن تارىقپاسا، ماعان سول بولادى. مەن بالاسى جوق، ۇرپاقسىز قالعان اداممىن. ۇلىم دا، قىزىم دا، جارىم دا جالعىز سەنسىڭ، كۇنىم... كۇنىمدەي جارقىراپ، ەل-جۇرتىما كەيدە ايبىندى، كەيدە مەيىرىمدى قاراپ وردامىزدى جالعىز تولتىرىپ وتىرساڭ، قۇدايدان سۇرار باسقا ءبىر تىلەگىم جوق. تىزەمدى جاستانىپ، جانتايشى ماعان قاراي...
ۇلپان ەسەنەيدى اياپ تا كەتتى، ەسەنەيدىڭ ۇلكەن ادام ەكەندىگىنە قىزىعىپ تا كەتتى. باسقا ادام كىم بولسا دا ەسەنەي بولا الماس ەدى. ەركەككە ءتىس تە كەرەك، ءىس تە كەرەك. بىلەك تە كەرەك، جۇرەك تە كەرەك. كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان كارى تارلاندا مۇنىڭ، ءبارى دە بار ەكەن ءالى. شىركىن-اي، بۇدان قىرىق جىل بۇرىن قانداي بولدى ەكەن؟ بۇعان كەزدەسپەگەندە كىمگە كەزدەسەر ەدىم؟ ءسوز جوق، ءبىر جاسقا كەزدەسەر ەدىم. سول جاسىم ەسەنەيدىڭ وننان بىرىنە تۇرار ما ەدى؟ كىم ءبىلسىن... جوق، تۇرماس ەدى!
ءبىر كەزدە ەسەنەيدى وعى بولسا اتارداي بولىپ جۇرگەن قىز، ەندى كونبەسىنە كونىپ بولعان سوڭ، ءوز باسىن اقتار دالەلدەر ىزدەستىرە باستادى. بۇدان كەيىن كوپ ءسوز بولعان جوق. ۇلپان باسىن ەسەنەيدىڭ تىزەسىنە سالىپ جانتايىپ جاتىپ:
— ەندى كەپ ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟ سيبان دەيتىن ءوز ەلىڭدى، كۇرلەۋىت دەيتىن ءبىزدىڭ ەلدى تۇگەل جيناپ توي جاسا دا، بۇگىن ايتقان بارلىق ءسوزىڭدى سول تويدا تۇگەل ايت. مەن سوققا عانا كىشى ەسەنەي اتانارمىن، — دەدى. ەسەنەيدىڭ تاباقتاي جالپاق قارا شۇبار بەتى قىزدىڭ اققۋ جۇمىرتقاسىنداي اپپاق بەتىنە جاقىنداي بەردى. ۇلپان كوزىن جۇمدى.
كارى كاسپيي قارا كوك كوزىن اشتى.
تەرەككە جىلى جۇزبەن امانداستى.
جىبىر قاعىپ قوزعالىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ —
قاتىندى الدى، قيتىقسىز ارالاستى...
تاڭ اتا ەسەنەي سۋعا ءتۇستى.
— سەن دە ءتۇس، — دەدى ۇلپانعا. ۇلپان قارسىلاسقان جوق.
كارى دەنە قىزىندى دا سۋىندى، ەسەنەي نامازعا تۇردى.
جاس دەنە سۋىندى دا قىزىندى، ۇلپان كورپە استىنا قايتا كىرىپ كەتتى.
ەسەنەي مەن ۇلپان، نەسىبەلى ۇشەۋى قاستارىندا ءتورت جىگىت جولداستارى بار ارتىقباي اۋىلىنان سالت شىعىپ ەدى.
ورىس قالالارىنىڭ شەگىنە جەتكەندە ءۇش ات جەككەن پاۋەسكەمەن تىلەمىس توسىپ ءجۇر ەكەن. ومىرىندە ارباعا ءمىنىپ كورمەگەن دالا قىزى جاتسىراعان جوق، توبەسى جابىق، ىشكى جاعى سارى ساپيانمەن استارلانعان پاۋەسكەگە ءمىندى دە جۇرە بەردى.
نەسىنە جاتسىرايدى؟ ومىرىندە كورمەگەن بايلىققا دا جاتسىراعان جوق قوي! ەسەنەي بەرە سالعان ءبىر قوس — بەس ءجۇز جىلقىنىڭ ۇشەۋىن بەرىپ، ءۇش جىگىت ايالدادى دا باقتىرىپ قويدى. ارتىقباي اۋلى ەت پەن قىمىزعا مولىقتى دا قالدى. ءقازىر ەكى ءجۇز بيە قۇلىنداپ تا تۇر.
بايلىق كوزىمەن قاراعاندا ۇلپان تىر جالاڭاش ەدى. اجەسىنەن شەشەسىنەن قالعان ول-پۇلدان قيىستىرىپ بەرگەن «ءبىر كيەرى» بار. ءبارى كونەتوز، ءبارىن دە سالت جۇرەتىن قىزىنا شەشەسى نەسىبەلى ىقشامداپ بەرگەن.
ەسەنەي ۇلپاندى جازعىتۇرىم ۇزاتىپ اكەتۋگە ازىرلەنگەندە ۇلپان وعان:
— سەنىڭ ەلىڭە، وسى ەسكى-قۇسقىممەن بارا بەرسەم بىرەۋ بولماسا بىرەۋ «جالاڭ بۇت كەلمەگەنىنە قۇدايعا شۇكىر» دەمەس پە ەكەن؟ — دەدى.
ايەلگە نە كەرەگىن ومىرىندە ءبىر رەت ويلاپ كورمەگەن ەسەنەي ۇيالىپ قالدى.
مايىماي، ورتا كەزىندە توبىل بازارى اشىلادى. قىرىق جىلقى ايدات — دەدى.
ۇلپان بۇعان دا تاڭدانعان جوق، ايداتتى دا جىبەردى. تاڭداپ-تاڭداپ سەمىزدەرى مەن كوزگە تولىمدىلارىن ايداتتى.
نەسىنە تاڭدانايىن؟ بايلىق دەگەن ىشۋگە، جەۋگە، كيىنۋگە، ادام سياقتى تۇرۋعا جاراماسا، باسقا نەمەنەڭە كەرەك!.. بيىل باي بولساڭ، ەندىگى جىلى تاقىر كەدەي بولىپ قالۋىڭ دا وپ-وڭاي. توقتاي تۇر ءالى، ءبىراز كورەيىن، كورمەگەنىمە كوزىم ۇيرەنسىن، بىلمەگەنىمدى ءبىلىپ الايىن. توقتاي تۇر ءالى...
ءقازىر بۇلار سول توبىل بازارىنا كەلە جاتىر. ەسەنەيدىڭ بارلىق بازارلاۋ جۇمىستارىن ون بەس جىلدان بەرى باسقارىپ جۇرگەن تىلەمىس ورىس قالالارىنىڭ شەگىندە پاۋەسكەمەن قارسى الدى. ەسەنەيدىڭ بۇل قۇرمەتىنە دە ۇلپان تاڭدانعان جوق. تاڭدانعانىن ءبىلدىرىپ السا، ۇيات تا بولار ەدى.
شىنىندا ۇلپاننىڭ تاڭدانىپ كەلە جاتقاندارى دا از ەمەس. ءبىرىنشى تاڭدانعانى كادۋىلگى قارا جول ەدى... ورتاداعى ات جۇرەتىن ءبىر تارماعى بار، ەكى شەتكى ات جۇرەتىن تاعى ەكى تارماعى بار، ءۇش تارماق بولادى ەكەن!. پاۋەسكەنىڭ دوڭعالاقتارى شەتكى اتتار جۇرەتىن ەكى تارماقتى ءدال باسىپ كەلەدى. ادەيى وسىلاي جاساعان-اۋ!.. ورىستار عوي... كوشپەلى اۋىلدىڭ قىزى مۇنداي جولدى كورمەگەن ەدى،
اۋىزدىقتارىنان اق كوبىك بۇرقىراپ، قاتار جەگىلگەن ءۇش ات پاۋەسكەنى ۇشىرىپ اكەتەردەي اعىپ كەلەدى. سالت جۇرگەننەن ءاناعۇرلىم تەز! سالت اتتى جولداستارى ەرە الماي قالدى. ءجۇرىستىڭ مۇندايى دا بولادى ەكەن-اۋ!.. بىرەسە اياڭداپ، بىرەسە جەلىپ، بىرەسە شاۋىپ كەتۋ ەمەس، ءبىرقالىپتى ۇتىمدى ءجۇرىس.
سالت جۇرگەندە ءبىر-اق اتتىڭ باسى مەن موينىن كورىپ كوڭىلىڭ كوتەرىڭكى وتىرسا، ،قاتار اعىپ كەلە جاتقان ءۇش اتتىڭ دەنە ءسۇلۋلىعىيتىڭ قيمىل-قوزعالىس اسەمدىگىن تۇگەل كورگەندە سول كوڭىلىڭ تاسىپ توگىلەردەي بولادى ەكەن! اۋەلى جولدى، ودان سوڭ ءۇش ات جەككەن پاۋەسكەنى ۇلپان كوڭىلىنە بىرگە ءتۇيىپ الدى. توقتاي تۇر ءالى...
ۇلپاننىڭ، تاعى ءبىر تاڭ قالعانى ورىس ءۇيى ەدى. ەسەنەيدى جولدان توسىپ جۇرگەن تىلەمىس ءبىر ورىستىڭ ۇيىنە شاي قويدىرىپ تاماق ازىرلەتكەن ەكەن. تاپ-تازا ەكى بولمە. سىرلى ەدەن كۇن ءتۇسىپ تۇرعان تەرەزەلەر. بارلىق تاماقتى اۋىز بولمەدەگى ۇلكەن پەشكە پىسىرسە كەرەك. موسقالداۋ، سارى شاشتى، كوك كوزدى ايەل باسىندا شوت-اياعى بار تەمىر كوسەۋدى پەشىنە سۇعىپ قالادى دا ءبىر تاماقتى سۋىرىپ الادى.
اشقىلتىم اق قالاشتار نە دەگەن ءدامدى! ورتاسىنا اق ىرىمشىك سالىپ پىسىرگەن دوڭگەلەك ناندار ودان دا ارتىق. ءوز اۋىلىنىڭ ومىرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، قازاققا قاراعاندا ورىستار اق پاتشاداي تۇرادى ەكەن دەپ ويلادى ۇلپان.
— بۇل ءۇيدىڭ قانشا مالى بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى تىلەمىستەن.
— و، ءتاڭىرى، تۇگى دە جوق. ءبىر ات، ءبىر سيىرى، تورت-بەس تاۋىعى بار. از عانا ەگىن سالادى.
ۇلپان ۇيگە قىزىقتى. قازاق-ورىس قالاسىنىڭ، بارلىق ۇيلەرى وسىنداي جايلى كورىنىپ كەتتى. ۇلپاننىڭ ويىنا «ورىس ءۇيى» دەگەن تاعى ءبىر ءتۇيىن بايلاندى. توقتاي تۇر ءالى...
دالا قىزى تابيعاتتىڭ ەڭ جاس پەرزەنتى. كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن كوڭىلىنە توقىپ كەلەدى. ول نە كورىپ، نە ءبىلىپ ءوستى؟ كەڭ دالا... كوك دالا... سارى دالا... ساعىم. ءتورت تۇلىك مال... سوعىم. قىسى-جازى كيىز ءۇي. ۇزاق تۇندەي وزگەرىسى جوق ءومىر. سارى-الا ەتەك سارپىلتاڭعا كوندىگىپ كەتكەن قازاق ايەلى. ۇلپان دا وسىنى كورىپ ەستى. ءقازىر ونىڭ كوڭىلىندە الدەنەلەر ويانىپ كەلە جاتقانداي ەدى. توقتاي تۇرايىق ءالى...
تىلەمىس توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا ءۇش اق ءۇي، ەكى قاراشا ءۇي تىكتىرگەن ەكەن. ۇلپان بۇعان دا تاڭدانعان جوق. ۇيلەردى ءوز ويىمەن ءار ءتۇرلى كەرەگىنە قاراي ءبولىپ شىقتى. ەسەنەي وتىرار ءۇي، شەشەسىمەن بىرگە ءوزى تۇسەر ءۇي، قوناق ءۇي، اس ۇيلەرى...
— ءوزىڭ ۇلكەن ۇيگە ءتۇس. اپام ەكەۋمىز مەنىڭ وتاۋىمدا بولارمىز، — دەدى ۇلپان ۇيلەرگە جاقىنداي بەرگەندە. — تاماق ۇلكەن ۇيدە، شاي وتاۋدا بولار. كانە، ءتۇس... تۇسە عوي، جولبارىسىم...
ەسەنەي ۇلپاننىڭ نەنى بولسا دا وڭاي تۇسىنە قالارىنا ريزا بولىپ، اربادان ءتۇستى دە ءوزىن قارسى الۋعا جينالعان ب:ر توپ ادامدارمەن امانداسۋعا توقتاپ قالدى.
پاۋەسكە ۇلپان تۇسەتىن اق ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە ءبىر قازاق ايەلى سول ءۇيدىڭ تۇندىگىن اشايىن دەپ جاتىر ەكەن.
— اشپاسىن. اپام ءوزى اشادى! — دەدى ۇلپان تىلەمىسكە.
— ءاي قاتىن! ءارى ءجۇر! — دەدى تىلەمىس ايەلگە. ءوز ايەلى بولۋ كەرەك، جەكىرىپ ايتتى. ايەل تەز جىلىسىپ كەتتى.
— اپا، ءتۇس. تۇندىكتى ءوزىڭ اش!
نەسىبەلى اۋەلى كۇنگە قاراپ، جەل قاي جاقتان ەكەنىن ابايلاپ بارىپ تۇندىكتى اشتى. قىزىنا ەرىپ ۇيگە كىردى دە تاڭ قالدى. قارا بارقىتپەن ويۋلاعان تۋىرلىق، ورنەكتەپ توقىلعان ىزبا باۋلار، كەرەگەنى تۇگەل وراپ العان، ەسىكتەن تورگە دەيىن توسەلگەن تۇكتى كىلەمدەر... توردە قاتارلاپ جينالعان جۇك... ويۋلى اق كيىزبەن قاپتالعان ساندىقتار. موينى سورايعان جەز قۇمان، جەز لەگەن... قالىڭ كەك جىبەك شىمىلدىق... ءۇي ءىشى جايناپ تۇر. ۇلپان ءۇي ىشىنە كوڭىل اۋدارىپ قاراعان دا جوق.
ۇيگە ىلە-شالا كىرگەن تىلەمىسكە ۇلپان ماقتاۋ ايتتى: ارتىعى بولسا ءوزىڭ بىلەسىڭ، جەتپەي جاتقانى بايقالمايدى، تىلەمىس اعا. اتىڭدى اتاعانىما وكپەلەمە، مەن ەسەنەيدەي ءبورىنىڭ دە اتىن اتايمىن.
ورىس ايەلدەرىڭ تۋلامەش، تيلامەش دەيتىندەرىنە قۇلاعى ۇيرەنىپ قالعان تىلەمىس: اتىن اتاعاندى ەلەگەن جوق. وسى ەركە توقالىم قالاي اتارىن بىلمەي ءوزى قىسىلىپ ءجۇر.
— جەتپەي جاتقانى نەگە بولماسىن. جاتا-جاستانا تۇگەلدەنەر ءالى. توبىل بازارىنان نە كەرەك بولسا دا تابىلادى. ءبىر ءۇيىر ساۋداگەرىم بار. قىسىلماڭىز... — دەدى دە شىعىپ كەتتى.
— اپا، جوعارى شىق. ۇيدەگى ءوز ورنىڭا وتىر. بۇل مەنىڭ وتاۋىم. ەسەنەيدىڭ اۋىلىنا مەنى ۇزاتىپ اپارعاندا وسى وتاۋىممەن اپاراسىڭ.
— كۇنىم-اۋ، مۇنى قاشان جاساتىپ ءجۇرسىڭ؟
— اپا، سەن ەشتەڭەگە تاڭدانباشى. مەن ەسەنەي ەمەسپىن بە؟ ەسەنەيگە نە قيىن دەيسىڭ! ايتتىم — بولدى، جاسالدى دا قالدى. ەرتەڭنەن باستاپ بازار ارالايمىز. وزىڭە نە كەرەك، اكەمە نە كەرەك، ۇيگە نە كەرەك، تارتىنباي ايتا بەر ماعان. ءبارىن الىپ بەرەمىن. تەك، تاڭدانۋدى قوي! مەن بازارعا ەسەنەيگە ەرىپ كەلگەنىم جوق. ەسەنەي ماعان ەرىپ كەلدى!
ۇزاتىلىپ بارماي جاتىپ، اينالاسى ءبىر-اق قىستىڭ ىشىندە ەسەنەي سياقتى ادامنىڭ ارىستانىن يلەپ-بيلەپ العان قىزىنا نەسىبەلىنىڭ تاڭدانباسقا شاراسى جوق ەدى. ءبىراق، تاڭدانعانىن بىلدىرمەيىن دەپ اۋزىن ءبىر سىلپ ەتكىزدى دە قويدى. ول تاڭدانعان ەمەس قوي...
ۇيگە الگى تۇندىك اشايىن دەپ جۇرگەن ايەل كىردى.
— جۋىناسىزدار ما؟
— جۋىنامىز... ءسىز تىلەمىس اعايدىڭ ايەلىسىز بە؟
— يە.
ايەلدەر بەتى-قولدارىن جۋىنىپ، جول كيىمىنەن جەڭىلدەنىپ بولعان كەزدە داستارقان، ساماۋىر كوتەرگەن جىگىتتەر كەلدى.
— بىرەۋىڭ ەسەنەيدى شاقىرىپ كەلشى. شايعا كەلسىن. ساماۋىردى مىنا جەرگە قويىڭدار. شايدى مەن ءوزىم قۇيامىن.
ەسەنەي تىلەمىستەن باسقا ەكى نوعاي، ءبىر ورىس ساۋداگەرىن ەرتىپ كەلدى. اتتارى عالياسقار، عاليوللا، گلەب ەكەن.
شاي ۇستىندە قوناقتاردىڭ كوزدەرى ۇلپانعا ءالسىن-السىن اۋىتقىپ قالىپ وتىر. قىزى شىعار... ايەلى انا كەمپىر عوي... اكەسى مە ەكەن الدە ۇلى اتاسى ما ەكەن؟.. الدە وسى قارا شۇباردىڭ ءوزى... قوي، ولاي بولماس...
— ۇلپانجان، بۇل قوناقتاردىڭ جۇمىستارى كەپ، ساۋدا ادامدارى. اسىعىس ەكەن... اناۋ ورىس باسىنە كەلىسسەك، سەنىڭ جىلقىلارىڭدى تۇگەل كوتەرىپ الار ەدىم دەپ كەلىپتى، — دەدى ەسەنەي.
— ءتورت ات قىرىق سومنان ساتىلىپ كەتتى، — دەپ تىلەمىس بازار نارقىن اڭداتىپ قالۋدى دۇرىس كوردى. — ءبىراق، تورتەۋى دە تاڭدامالى اتتار ەدى.
— بۇل كىسى قانشادان بەرەدى؟
— وتىز بەستەن.
ۇلپان ىركىلگەن جوق.
— الاقان سوعۋشى ما ەدىڭدەر، قايتۋشى ەدىڭدەر؟ سوعا بەر! — دەدى تىلەمىسكە.
گلەب كەتەرىندە باسىن ۇلپانعا قاراي ءبىر شۇلعىپ قالىپ:
— مادام، ءبىر قارا تۇلكى، ءپاريجدىڭ ءحوش-يىسى موينىمدا! — دەدى دە، تىلەمىستى ەرتىپ شىعىپ كەتتى. عالياسقار مەن عاليوللا حانىمىن پوزدراۆيت ءيتتىلار...
عالياسقار ۇلپاندى ەرتەڭ ءوز ۇيىنە شاقىردى. ماگازينى بار ەكەن. ايەلى، قىزى بار ەكەن. بازار ارالاعاندا سولاردى ەرتىپ جۇرسە ەشكىم ولاردى الداي المايدى ەكەن. نە كەرەكتىڭ ەڭ جاقسىلارىن تاۋىپ بەرەدى ەكەن...
قۇدا قالاسا، قىرىق اتتىڭ اقشاسى كىمنىڭ قالتاسىندا قالارىن قاتەسىز ەسەپتەپ شىعارىپ بولعان سوڭ نوعاي ساۋداگەرلەر دە كەتتى.
تىلەمىس ۇلپانعا ءبىر قۇشاق قاعاز اقشا اكەلىپ بەردى.
— بازارلىق! — دەدى ەسەنەي ۇلپانعا ەركەلەتە قاراپ.
— قارا تۇلكىنى ساعان تىماق قىلىپ بەرەم. جاراي ما، بوزبالام؟
— بولدى، جانىم، بولدى.
— ءما، مىنا ءبىر قاعاز اقشانى دا الا عوي، قالتاڭ بوس جۇرمەسىن...
— ويباي-اۋ، قاتىن پاتشانىڭ ءوزىن بەرىپسىڭ عوي!
— قاتىن پاتشا؟ وندا وزىمە بەر؟ مىنا ءبىر مۇرتى تىكىرەيگەن ەركەك پاتشانى بەرەيىن.
— جو-وق!.. سۇلۋ ەكەن... ءتىرى جانعا بەرەر مە ەكەم!
كارى كۇيەۋى مەن قىزىنىڭ ءازىل-قالجىڭدارى جاراسا كەتەتىنىنە نەسىبەلى ءارى تاڭ قالادى، ءارى قۋانادى. بۇل ۇلكەن ادامنىڭ كىشىرەيگەنى مە، كىشكەنە ادامنىڭ ۇلكەيگەنى مە؟ قىزى ەسەنەيدى ءارى بيلەي، ءارى ەركەلەتە سويلەيدى. «بوزبالاما دەيدى، «جولبارىسىم» دەيدى. ەسەنەيدىڭ ءوزى دە اسقان اقكوڭىل مەيىرىمدى ادام بولىپ بارادى. بۇل ەسەنەي نەسىبەلىنىڭ بۇرىن كورمەگەن ادامى. بايلىق، باتىرلىق، اڭ قۇمارلىق، بيلىك دەگەندەردىڭ ءبارى دالادا قالدى. بار قىزىعى جالعىز ۇلپان. اقىلداسارى دا، ايەلى دە، قىزى دا، ءتىپتى شەشەسى دە سول ۇلپان عانا.
ارتەكەمنەن اسقان اقكوڭىل ادام بولمايدى. ومىرىندە ماعان ءبىر رەت ۇرسىپ كورگەن جان ەمەس. ءبىراق، نەبارى سول-اق. قاتىن دەگەن ءيتتىڭ كۇشىگى سياقتى، ارقاعا قاعىپ، ماڭدايىنان سيپاعاندى جاقسى كورەدى. ەركەلەتكەندى جاقسى كورەدى. ارتەكەم ونى بىلگەن ەمەس. اپام ايتا بەرۋشى ەدى — قاتىن ءيتتى بايى قامشىلاپ-قامشىلاپ الىپ ارتىنان ارقاعا قاعىپ ءبىر سيپاپ جىبەرسە ودان ارتىق راحات بولمايدى دەيتىن. كەرەگىم بولىپ قالسا، ارتەكەم «قاتەن!» دەيدى. سول بارلىق ەركەلەتكەنى.
تاۋدان ەسەنەي ۇلپانعا قاراعان سايىن كوزىمەن ەركەلەتەدى. ەسەنەيىم دەپ ەركەلەتەدى. قىستىڭ كۇنى ۇلپان دالاعا شىعايىن دەپ جاتسا — بەرى كەل! — دەيدى. ۇلپان جۇگىرىپ كەلىپ الدىنا تۇرا قالادى. بالا بولىپ كەتەدى. ەسەنەي ەڭ بولماسا تىماعىنىڭ باۋىن قايتا بايلاپ بەرەدى. سالاق بولارسىڭ بىلەم دەپ، ارقاسىنا بىر-ەكى قاعىپ قالىپ — ەندى بارا بەر دەيدى. قۇداي-اۋ، سول سالاق بولارسىڭ بىلەم دەگەندى ەركەلەتىپ ايتقاندى كىم ەستىگەن؟ جاڭاعى قاتىن پاتشا سۇلۋ ەكەن دەگەندەرى دە ۇلپان عوي!
وسى كۇنى ۇلكەن ەسەنەي جايىنا قالىپ، ۇلپان ەسەنەي بولىپ بارادى. ءبىراق، ۇلكەن ادام كىشىرەيگەن سايىن ۇلكەيە بەرەدى ەكەن. بۇرىن ەسەنەيگە جاتسىراي قارايتىن، ىعىسا قارايتىن جۇرت، ەندى ءبىر جاڭا ەسەنەيگە كەزدەسكەندەي، جاقىنداسا بەرىپ كەلەدى.
«اعاشقا ماۋە بىتسە باسەڭ-باسەڭ» دەگەندەي، ۇلپانى دا جىبەكتەي سوزىمدى بولىپ بارادى. ەسەنەي بولدىم دەگەن ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى. قۇداي-اي، ۇزاعىنان، ۇزاعىنان بەرە كور!...
— اسسالاۋمالەيكەم!.. — مۇسىرەپ ۇيگە كىرىپ كەلە جاتىر. اتىنان جاڭا عانا تۇسكەن قامشىسى قولىندا، جول كيىمىندە ەكەن.
— مۇسىرەپ اعا! — دەپ ۇلپان ورنىنان ۇشىپ تۇردى. نەسىبەلى دە تۇردى.
— تۇرىكپەنبىسىڭ، ءاي! قاڭعىباس، قايدا ءجۇردىڭ، وسىنشا ساعىندىرىپ! — دەپ ەسەنەي قۋانىپ قالدى. — شەشىن، تورگە شىق!
ادەتتە جوق، ايتپەسە، ۇلپان مۇسىرەپتىڭ موينىنا اسىلا كەتەر ەدى. ادەتتە جوق، ايتپەسە، مۇسىرەپ تە ونى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الار ەدى. ساعىنىسىپ قالعان اعالى-قارىنداستاي ءبىرىن-بىرى كوزىمەن ايالاستى، تازا كوڭىلدەرىمەن ايالاستى. مۇسىرەپ شەشىنىپ تورگە شىعىپ وتىردى.
— تۇرىكپەن سەن دە ءتورت اياعىڭنان تۇسالىپسىڭ عوي! تويىڭا ءبىزدى نەگە شاقىرمادىڭ؟ — دەدى ەسەنەي.
— تويدى سەندەر كەلگەنشە توقتاتىپ قويدىق. جوق جەردەي نارەستەلى بولىپ قالعانىمىز... شىناردىڭ سودان قولى بوساي الماي ءجۇر. كۇنى-تۇنى سونىڭ قاسىندا.
— نارەستەلى بولىپ؟ — ەسەنەي مۇسىرەپپەن قالجىڭداسا بەرەتىن ەدى. — «قاتىنىڭ ۇيىنەن بۋاز كەلدى مە؟» دەپ سۇراپ قالا جازدادى. ءبىراق، ۇلپاننان قىسىلدى دا:
— ە، قايىرلى بولسىن، — دەي سالدى.
— ۇل ما، قىز با؟ — دەپ سۇرادى ۇلپان.
— ونىسىن ءالى بىلگەنىم جوق. اياقتانا الماي جاتىر... كوزىڭ ءتيىپ كەتەدى دەپ شىنار ماعان دا كورسەتپەيدى.
— اياقتانا الماي؟ قاشان تۋىپ ەدى؟
— بۇگىن ون ەكى قۇم.
— ون ەكى كۇندە بالا اياقتانا ما ەكەن؟
— وسى سەن نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ەسەنەي مۇسىرەپكە.
— ۇلپان-اۋ، ناعىپ تۇسىنبەدىڭ؟ تۇيەسى بوتالاعان عوي، — دەدى نەسىبەلى قىزىنا قاراپ.
— تۇيەسى بوتالاپ؟.. — ۇلپان كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. مۇسىرەپ سياقتى قادىرلەيتىن ادامى، ەڭ جاقسى كورەتىن ادامى، الدەنەنىڭ كۇيىگىنەن ءبىر بۋاز قاتىنعا ۇيلەنە سالدى ما ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ ەدى. ەندى ءوز باسىنداعى ءبىر وكىنىشتەن ارىلعانداي قۋانا كۇلدى.
— ءوزى ءبىر سالاقتاعان بىردەمە. اياقتارى سەرەڭدەگەن باسىن كوتەرە المايتىن، دەنەسى شۇباتىلعان ءيىر-شيىر بولسا كەرەك... شىناردىڭ ۇيىنەن الا كەلگەنى جالعىز اق نار ەدى، امان-ەسەن بوتالادى ايتەۋىر.
بوتاسى قانداي، اق پا؟ — دەدى ۇلپان جاس بوتاعا قىزىعىپ كەتكەنىن جاسىرا الماي.
اپپاق بولسا كەرەك. تويىمىزدا باس بالۋاننىڭ بايگەسىنە تىگەرمىز دەپ وتىرمىز.
— سەن نەمەنە، ماعان باس بالۋانعا ءتۇس دەپ ۇلپاندى قىزىقتىرىپ وتىرمىسىڭ؟
— تۇسسەڭ نەسى بار؟ قارتايىپ وتىرمىسىڭ؟ تالاي تۇسكەنسىڭ.
— تۇسەدى، تۇسەسىڭ؟ — دەدى ۇلپان ەسەنەيدى تىزەسىنەن قاعىپ قالىپ. — اق بوتا مەنىكى بولادى!
— وندا ءبىزدىڭ تويدا باس بالۋانعا سەن دە ءتۇس، — دەدى ەسەنەي مۇسىرەپكە.
— تۇسەمىن.
وسىمەن كۇرەسپەي-اق الاتىن باس بالۋانداردىڭ ءبىر بايگەسى شەشىلىپ قالدى دا، ۇلپان ءوزى قانداي بايگە بەرەرىن ويلانا باستادى.
— ابىسىنىمىزدىڭ اتى شىنار دەدىڭىز عوي، مۇسىرەپ اعا! اتى قانداي جاقسى ەدى!
— اتى شىنار بولماسا الىپ نە قىلام!
— پاي-پاي-وي! بوسۋىڭە بولايىن! — دەدى ەسەنەي.
— بوسكەن-بوسپەگەنىمدى كورگەندە ايتارسىڭ!
— ۇلپاننان دا سۇلۋ دەگىڭ كەلە مە؟
— ءار ايەل وزىنشە سۇلۋ بولۋ كەرەك. قارا ات سۇلۋ ما، تورى ات سۇلۋ ما دەمەيمىز عوي! كوركەم دەيمىز، سۇلۋ دەيمىز، اجارلى دەيمىز، سۇيكىمدى دەيمىز، ادەمى دەيمىز، سىمباتتى دەيمىز، بادەندى دەيمىز... سونىڭ بىرىنەن ءبىرىنىڭ ارتىق-كەمىن كىم ايتا الادى؟
— ەركەكتىڭ كوركى اقىلىندا، ايەلدىڭ اقىلى كوركىندە دەمەيتىن بە ەدىڭ؟
— ول ەسكى ناقىل عوي. شىناردىڭ اقىلى كوركىندە عانا ەمەس، ايتەۋىر...
— ۇلپانجان، بايقايمىسىڭ، مىنانىڭ ءوزىنىڭ ەسى كىرىپ قالىپتى.
— ءوزىڭ دە ادام بولىپ قالىپسىڭ...
— ونىڭ راس، تۇرىكپەن. مىنا كىسى مەنى بيلەپ اكەتتى ءبىرجولا... قالاي ايداسا، سولاي جۇرە بەرەم. بۇدان بىلاي مەن كىم بولسام دا وسىنىڭ ارقاسى. سەنىڭ كەلىنشەگىڭ دە سونداي ما؟
— ءقازىر بايعۇستىڭ بوتادان قولى بوساي الماي ءجۇر. كوزىنىڭ ءبىر تالىعىپ-تالماۋراپ قارايتىنى بار. بار ايتارىن كوزىمەن ايتادى. وتىن جوق دەيدى — جۇگىرەم... تەزەك تەرىپ اكەلەم. سۋ جوق دەيدى — ەكى شەلەكتى الا-سالا كولگە قاراي جۇگىرەم...
— جۇگىرەتىن شىعارسىڭ!
— مەن مۇسىرەپ اعاي نە ايتسا دا سەنەم، — دەدى ۇلپان.
— سەن ايتتىڭ بولدى. مەن جەڭىلدىم، — دەدى ەسەنەي.
— مۇسىرەپ اعا، ەرتەڭ مەنىمەن بىرگە بازار ارالاۋعا ۋاقىتىڭىز بولار ما ەكەن؟ ءوز جۇمىسىڭىز ونشا كوپ ەمەس پە ەدى؟
— بازارعا ءبىر عانا كىرىپ شىعاتىن جۇمىسىم بار.
— مەن نەمەنە، جالعىز وتىرا بەرەم بە؟
— مۇسىرەپ اعاي كۇندىز مەنىمەن تۇندە سەنىمەن بولادى. ۇلكەن ءۇيدىڭ اينالاسى تولعان جۇرت. كۇندىز سەنىڭ ءوز جۇمىسىڭ دا از بولماس. كەرەي-ۋاعىڭ توسىپ جۇرگەن كورىنەدى عوي. ايتپەسە، ءوزىڭ ءجۇر مەنىمەن.
— جوق، مەن بازار ارالاپ كورگەن ەمەسپىن.
ەرتەڭىنە ۇلپان شەشەسى مەن مۇسىرەپتى الىپ بازار ارالاۋعا كەتتى. پاۋەسكەگە مىنە بەرە شىناردىڭ جايىپ سۇراستىرا باستادى.
— بويى قانداي؟
— تاپ وزىڭدەي. ازعانا تالدىرماشتاۋ ما قالاي... سەندەي قاسقىر قۋعان قىز ەمەس، تۇيە جەتەلەپ ءوسىپتى.
— مىنەزى قانداي، جاقسى ما؟ جۇعىمدى ما؟
— مىنەزى مە؟ ۇركەك ەمەس... اۋىلدىڭ بارلىق كەمپىرلەرى «اينالايىنىم-اي!» دەيدى. بالا بىتكەن «ءاياي-اپا!» — دەيدى. مەن ءوزىم اقمارالىم دەيمىن.
ۇلپاننىڭ ەسىنە اق مارالى ءتۇسىپ كەتتى دە جىلاپ جىبەرە جازدادى. مۇسىرەپتىڭ ايەلىن «اقمارالىم» دەگەنى دە الدەنەنى ەلەستەتىپ ەدى. جايدان-جاي سولاي اتاي سالماعان بولار...
— مۇسىرەپ اعا، ءسىزدىڭ اۋىل مەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اراسى الىس ەمەس پە؟
— قاي اۋىلىڭدى ايتاسىڭ؟
— ويىنعا اينالدىرماڭىزشى، اعا... ەسەنەيدىڭ اۋىلىن ايتامىن دا.
— جاز بويى جايلاۋ كولدەرىندە بىرگە وتىرامىز. قىستاۋلارىمىز بولەك، الىستاۋ.
كەنەتتەن ۇلپان:
— مۇسىرەپ اعا، ءسىز باي بولساڭىز قايتەر ەدىڭىز، نە ىستەر ەدىڭىز؟ — دەدى.
— مەن اۋەلى باي بولماس ەدىم، — دەدى مۇسىرەپ. — بايلىق دەگەن نەمەنە ءوزى؟ ازاپ قوي! باي ادام كۇنى-تۇنى، قىسى-جازى مالىن ويلايدى دا، ءوزى دە مالعا ۇقساپ كەتەدى. مىنەز-قۇلقى مالىندا، ادامدىعىنان ايرىلا بەرەدى.
مۇسىرەپ تاعى بىردەمەلەر ايتپاق ەدى، تابا المادى.
— جوق، ءسىراعىسىن ايتام، باي بولساڭىز دەيمىن.
— بىلمەيمىن، اينالايىن. ايتەۋىر ءوزىمنىڭ باي بولا ال» ماسىمدى بىلەمىن دە، سوعان قۋانامىن. ەكى اتىم، ەكى بيەم، ەكى ءيتىم بار. ەندى وعان ءبىر نار تۇيە قوسىلدى. بوتامىز بار...
— بوتا ەندى مەنىكى!
— سەنىكى، سەنىكى.
قالاعا كىرگەن سوڭ دالا ادامدارىنىڭ كوزدەرى كورىنگەنگە قاراپ تىراعايلاپ كەتتى. كورىنگەنگە قارايدى، ەشبىرىن قاداعالاپ ۇعىنىپ جادىندا قالدىرا المايدى. نە دەگەن كوپ دۇنيە، نە دەگەن كوپ ادام!.. ءبارى جات. اتتارى دا كورىنگەنگە وسقىرا قاراپ، ەكى جاعىنا كەزەك ىعىسىپ قالادى. دەلبە ۇستاعان تىلەمىس ءوز بىلگەنىن ايتىپ كەلەدى. مىناۋ ەكى قابات تاس ءۇي بۇرىن گۇبىرناتىر تۇرعان ءۇي. مىنا ءبىر شوشايعانى كاپ، كۇمبەزى كوپ ءۇيدى شىركەۋ دەيدى. ورىستار وسىندا شوقىنادى. مىنا ءبىر اينالاسىندا ادام قۇجىناپ جۇرگەن ۇزىن تاس ءۇي ماگازىن. دۇنيەنىڭ بايلىعى وسىندا. نە كەرەگىڭ تابىلادى...
— تەزىرەك كەشەگى نوعايدىڭ ۇيىنە اپارشى. ءبارىبىر ەش نارسەگە تۇسىنە الار ەمەسپىن، — دەدى ۇلپان.
— مەن باي بولسام، مىناداي ءبىر ءۇي سالدىرار ەدىم، — دەدى مۇسىرەپ، كىشىرەك قانا ەكى قابات تاس ءۇيدى نۇسقاپ. — ءىشى قانداي تاپ-تازا ەكەن!.. قوراسىنىڭ ءىشىن قاراشى — كىلەم توسەپ قويعانداي. قۇدىعى دا قوراسىنىڭ ىشىندە...
عالياسقاردىڭ ءۇيى تازالىق دەگەننىڭ وزىنەن دە تازا، بايلىق دەگەننىڭ وزىنەن دە باي كورىنىپ كەتتى ۇلپانعا. ناعىز تاتار تازالىعى، توزاڭ تۇرىپ كورمەگەن تازالىق. ەش نارسەگە تاڭدانباسقا بەكىنگەن ۇلپان ارەڭ-ارەڭ تاڭدانباي قالدى.
تاتار ايەلدەرى جەڭىل كيىنەدى ەكەن ەركىن جۇرەدى ەكەن. تىلدەرى باسقاشالاۋ، ءبىراق تۇسىنەسىڭ. عالياسقاردىڭ ءوزى تازا قازاقشاعا جاقىن سويلەيدى.
— حوش كەلدىڭىز.
— راحيم ەتىڭىز...
تاتار داستارقانى نە دەگەن مولشىلىق ەدى! ۇلكەن دوڭگەلەك ستولدىڭ ءۇستى تولعان ءتۇرلى-تۇرلى تاماق. ستاكان، شاشكە قوياتىن جەرلەرى عانا بوس قالعان.
— ءىشىپ وتىرىڭىز، اشاپ وتىرىعىز. بۇ عالياسقار ءمينى ھامان اپتىراتا... يرتا ءبىلان قوناقلار كيلا، ءحازىرلان دي بيت! مين ءايتام، سين ءۋلتىراسىن ءمينى، ءۋلتىراسىن ءديىم... نيشاۋا، نيشاۋا، رازيا-حانىم، بيك ماتۋر قازاق قىزىن كۋراسىن دي بيت. يشو رۋسشىلاپ قويا! اشاپ وتىرىڭىز ءالى...
شايدان كەيىن ءرازيا-حانىم قوناقتارىن عاليوللانىڭ ماگازينىنە الىپ كەلدى. قازاق ايەلىنە نە كەرەك بولاتىنىن تۇگەل ەسكەرگەن ساۋداگەر «ھەش ءبىر ماگازيندە جوق» نارسەلەرمەن ساۋدا ەتەدى ەكەن. ويۋلاعان ساپيان ەتىك، كەبىس-ماسى، جىبەك شالىلەر، بارقىت قامزول، يىفاك كەلماكلار... ءبارى دە قازاننان كيلگان... تاتارشا تىگىلگەن كيىمدەر قازاقى كيىمنىڭ سىپايىلانعان، ادەمىلەنگەن ءتۇرى. ۇلپان ىركىلمەستەن ءۇش پار كەستەلى ەتىك سۇرادى.
— اياعىڭىزعا كيىپ كورىڭىز... وتىرىڭىز...
ۇلپان اياعىنا كيىپ كورەيىن دەپ ەدى، شۇلعاۋى ەسكى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. ءوز ەتىگىنە سىرتىنان سالىستىردى. قۇداي-اۋ، ءوز ەتىگى قانداي بۇزاۋباس ەدى! قالاي كيىپ جۇرگەن؟
— ءدال ەكەن. شۇلعاۋلارى بولسىن. اپا، مىنا ءبىر كەستەلى ءماستىڭ كەبىسىن اياعىڭا ولشەشى...
ۇلپان وزىنە كەرەكتىڭ ءبارىن ۇش-ۇشتەن الىپ جاتىر. ءبارى جازدىق كيىمدەر. ءبارى دە قىمبات بولۋ كەرەك. «شىناردىڭ بويى دا وزىڭدەي» دەدى عوي دەپ ويلاپ قويادى. تەك قوس ەتەك كويلەك، جەڭدى قامزاۋلار، جەلەڭدەر جوق ەكەن. وزگە دۇنيەنى وزىنە دە، شەشەسىنە دە قوس-قوسىنان قوپارىپ الدى.
— مۇندا كيىم تىگەتىن ادامدار بار شىعار؟
— نيك بولماسقا! ءقازىر!
قازاق ادام دەنەسىن ولگەننەن كەيىن عانا ولشەيدى. اقىرەتى قۇرعىردىڭ اق سەلدىر ءبوزى تابىلا بەرمەيدى دە، ازدى جەتكىزەم دەپ قىمقىرا ولشەيدى. تىگىنشى شاكىر كەلىپ بويىن ولشەي باستاعاندا، ۇلپان قوزعالعان جوق. شەشەسى ىشىنەن «قۇداي-اي، ساقتاي كور!» — دەپ زار قاعىپ تۇردى.
— ءۇشتان ءمىني؟
— ۇش-ۇشتەن. قاشان بىتىرەسىز؟
— بيش كۇن كيراك بولا ءيندى.
عاليوللانىڭ ەسەپ-شوتى دامىلسىز تىرس-تىرس ەتەدى.
— كوك بارحىت قىرىق بيش ارشىن... مالينوۆىي يللي ءدورت. قىزىل بارحىت وتىز ءۇش... جامعىسى بولادۋر... توقىز يۋز ەتمىش تاڭكا جىگىرما بيش تيىن. جيگىرما بيش تيىن دولوي، توقۋز يۋز ەتمىش بير تاڭكا...
عالياسقاردىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلگەن سوڭ ءرازيا-حانىم ۇلپانعا جاڭا كيىمدەرىن مونشاعا تۇسكەننەن كەيىن كيۋدى كەڭەس ەتتى. مونشا دەگەندى ەستىگەنى بولماسا كورگەن ەمەستى. ۇلپان شەشەسى مەن ءبىر ءابيدى ەرتىپ مونشاعا كەتتى.
مونشا دەگەن قانداي راقات ەدى. جەتىم ءابيدىڭ الاقاندارى قانداي جۇمساق ەدى! سابىنداماعان، قولى بارماعان جەرى جوق. سىركە سۋىمەن شاشىن قالاي جۋىپ، تاراپ بەردى! ەرتەڭ دە كەلىپ تۇسەمىن. ارعى كۇنى دە كەلىپ تۇسەرمىن. ەلگە قايتقانشا كۇندە كەلىپ تۇسەتىن بولارمىن! ۇلپان مونشا دەگەن تاعى ءبىر تۇيىنشەكتى كوڭىلىنە ءتۇيىپ الدى. توقتاي تۇر ءالى...
مونشادان قايتىپ كەلە جاتىپ، ۇلپان تارانتاسپەن كەلىپ توقتاعان مۇسىرەپ پەن عالياسقاردى كوردى. ەسىك پەن توردەي كۇرەڭ ات كوسىلە جورتىپ كەلىپ توقتادى. شوقتىقتى، جوتالى-جوندى، جايالى جىلقى. باسىن اسەم شۇلعىپ قويادى.
بولىسكەي تەمىرمەن جاقتاۋلانعان قوراپتى اربا دا جۇتىنىپ تۇر. جاراسىمدى ەكەن.
— مۇسىرەپ اعا، اربا العانسىز با؟
— اتىمەن سايمانىمەن قوسا الدىم. اقمارال ادەيى وسىعان جىبەرگەن.
— اتىڭىز دا، ارباڭىز دا ادەمى ەكەن.
— كورىمدىك، ەندەشە!
— قۇداي قولىما مولىراق تۇسىرگەن-اقتى! — ۇلپان قۋانا كۇلىمدەپ مۇسىرەپكە ەكى قاعاز اقشا سۋىرىپ بەردى. مۇسىرەپ قاراماستان قالتاسىنا سالدى دا:
— اقمارالعا ۇنار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇناعاندا قانداي!
قالادان ۇيلەرىنە قايتقاندا ۇلپان مۇسىرەپتىڭ تارانتاسىنا ءمىنىپ قايتتى.. پاۋەسكەسى ماگازيننەن العان بۇيىمدارىنا تولىپ تا قالىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە قالانى كەڭىرەك كورگىسى دە كەلدى.
كۇرەڭ ات ەش نارسەدەن ۇرىكپەي-ىعىسپاي، جۇرتقا بار سۇلۋلىعىمەن كورىنگىسى كەلگەندەي سىلاڭ قاعىپ كەلەدى. كوشەدەن كويىسگە بۇرىلعاندا ءتورت تاعاسى تۇگەل كۇنگە شاعىلىسىپ قالادى. اياقتارىن ۇشىنان باساتىنداي.
ەرتەڭ ماعان دا وسىنداي ات-اربا الىپ بەرىڭىزشى، مۇسىرەپ اعا ات ەكەۋ بوسىن.
— جارايدى. اربانى كورىپ كەلەسىڭ، اتتاردىڭ ءتۇسى قانداي بولسىن؟
— وزىڭىزگە ۇناعانى ماعان دا ۇنايدى.
ەسەنەي بۇلاردى: — پاي-پاي، تۇرىكپەن-اي! — دەپ قارسى الدى:
— قىس بويى اۋلاعان قاسقىرلارىڭدى ساتىپ ات-اربا الىپسىڭ. قاتىنىڭدى قالاي اسىرايسىڭ؟
— جاقسى قاتىن بايىن ءوزى اسىرايدى.
— ەسەنەي، ەرتەڭ مەن دە وسىنداي ات-اربا الاتىن بولدىم. ءبىزدىڭ اتتار ۇركەك ەكەن — دەدى ۇلپان.
— شاپتىم دەسەڭشى!
— شابىلدىڭ، ەسەنەي، شابىلدىڭ!
— يە، نە ءبىتىرىپ قايتتىڭ؟
— ءبارىن دە ءبىتىردىم. اقشا دا ءبىتتى. بەس كۇننەن كەيىن ۇيگە قايتامىن. وعان دەيىن كۇندە قالاعا بارىپ مونشاعا تۇسەمىن. سەن دە تۇسەسىڭ!..
ۇلپان ايتقانىن ورىنداپ، وتاۋىڭ جۇگىڭ ساتىپ العان دۇنيەلىگىن ءبىر كەش تۇيەگە ارتتىرىپ، قوس قارا كوك جەككەن تارانتاسقا شەشەسىمەن ەكەۋى قاتار وتىرىپ ءوز اۋىلىنا قايتىپ كەتتى...
اتتاناردا جالعىز تاپسىرعانى اق بوتا بولدى:
— مۇسىرەپ اعا، شىنارعا سالەم ايتىڭىز: مەن كەلگەنشە بوتانى ءتىرى جانعا كورسەتپەسىن! — دەدى.
— ال، جاس كەلىن، اۋىلعا دەيىن جاياۋلاپ باراسىڭ... كەلىن بولىپ سىنىقسىعان ءتۇرىڭدى دە ءبىر كورەيىنشى سەنىڭ...
— سول سىنىقسۋ دەگەنىڭ مەنىڭ قولىمنان كەلەر مە ەكەن دەپ ءوزىم دە قورقىپ كەلەم... تەك سەن قارامايتىن بول ماعان، جاراي ما؟
— جارايدى.
كەلىندى قارسى الۋعا شىققان قىز-كەلىنشەكتەر توبىنا جاقىنداعان سوڭ ەسەنەي ۇلپان مەن شەشەسىن پاۋەسكەدەن ءتۇسىردى دە، ءوزى اۋىلىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. پاۋەسكەدەن كەيىن، تارانتاستا كەلە جاتقان ۇلپاننىڭ جاقىن جەڭگەلەرى دە سول جەردە ءتۇسىپ قالدى. ەسەنەيدىڭ سالت كەلە جاتقان جيىرماعا تارتا جولداستارى دا اۋىلعا قاراي تۋرا تارتتى.
«بۇل جۇرتتا ەسەكتىڭ ميىنداي مي بولسايشى. شىمىلدىق الىپ شىعىپتى، تۇگە... ەسەنەيدىڭ بايبىشەسى ءوز ۇيىنە ءوزى شىمىلدىق بۇركەنىپ كەلىپ كىرەدى دەي مە ەكەن؟» — دەپ ويلادى ەسەنەي.
جاسىل-كوك شىمىلدىقتى ەكى باقانعا كورىپ ۇستاپ، ءيسى سيباننىڭ قىز-كەلىنشەگى ۇلپاننىڭ الدىنان شىعىپ ەدى. شىمىلدىق الدىندا قوس قابات بارقىت قامزولدىڭ سىرتىنان كوك جىبەك تىستى پۇشپاق ىشىك كيگەن ايتولقىن — ەمەنالىنىڭ ايەلى، بويى شارعىلاۋ، بوكتەرىنشەكتىلەۋ بولعان سوڭ، بۇگىن جاۋلىعىن بيىگىرەك ەتىپ سالىپتى. ەكى جاعىنداعى ەكى جاس كەلىنشەك جازعىتۇرعى جىلىنعان كۇننىڭ رايىنا قاراي جەڭىل كيىنگەن — وقالاعان ساۋكەلە، جەڭسىز قامزول، قوس ەتەك كويلەك. ۇشەۋى دە قابىرعالاسىپ ەتە بەرگەن ەسەنەيدىڭ پاۋەسكەسىنە بەتتەرىن بۇرىپ ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتتى. پاۋەسكە، ارينە، ءۇن قاتقان جوق.
شىمىلدىق ۇلپانعا قاراي، ۇلپان شىمىلدىققا قاراي قاراما-قارسى باياۋ ءجۇرىپ كەلىپ توقتادى. مىناۋ جاۋلىعى قاقىرايعان ەمەنالىنىڭ ايەلى بولار... قانداي كور-جالقاۋ ەكەن؟ تاباقتاي بەتىنەن سورعالاعان تەر جاۋلىقتىڭ القىمىن قاپ-قارا قىلىپ جىبەرگەنى سونشا، ساقالى بار ما دەپ قالعانداي ەكەنسىڭ. ە، مىنا قىپشا بەل، سۇڭعاق بويى، قىزىل شىرايلى تورعىلت كەلىنشەك شىنار بولار. اياعىندا كەستەلى ەتىك... يە، سول ەكەن... كۇلىمدەپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ بارا جاتقان كوز قاراسى قانداي ادەمى ەدى! اشاڭ دا اشىق ءجۇزدى، كوز قيىعىنىڭ قۇيرىعى از عانا كوتەرىڭكى... سول جاق بەتىندە «بارماق باتتىسى» بار... مۇسىرەپ اعاي سۇيگەنىن تاۋىپ قوسىلعان ەكەن دە.
ەسەنەي اۋىلىنىڭ جولى ۇلكەن ايەلى بولىپ ۇيرەنىپ قالعان ايتولقىن ۇلپانعا دا، نەسىبەلىگە دە قاراپ امانداستى:
— دەنىڭ، ساۋ ما، شىراعىم... قۇداعي، ۇي-ىشتەرىڭ امان با؟.. — دەي سالدى. «ءسىز» دەۋگە اۋزى بارا الار ەمەس.
شاشۋ شاشقاندا دا:
كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان. جاقسىلىق، جاماندىق، كەلىننىڭ قاباعىنان، — دەپ تاعى بىردەمەسىن ەسكەرتىپ قالدى.
شاشۋعا تالاسقان جاس بالالار ءبارى دە قارنى قامپيعان، شي بورباي، ءىرىڭ كوز، قوتىر-شوتىر ەكەن. ەسەنەي اۋىلىندا وسىنشا ارىق-تۇراق بالا بولار دەپ ويلاماعان ۇلپان تاڭ قالدى. مۇنىسى نەسى، بۇل ەل جۇتقا ۇشىراپ قالعان با؟
ايتولقىننىڭ بالدەنىپ، باپتانىپ بولۋىنا قاراماي، شىنار ۇلپان توبىنا بارىپ قوسىلىپ قالدى. قۇشاقتاسا كەتەردەي ۇزىلە قاراپ كەلىپ ەدى، ۇلپان دا سونداي كۇيدە ەكەن.
— سەنبىسىڭ-ەي، اينالايىن؟ — دەدى.
— مەن عوي...
اينالايىن-اي، قامداي باۋىرمال ەدىڭ! — دەپ نەسىبەلى شىناردىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. — ءومىرىڭ ءوسسىن، قاراعىم...
ۇلپان مەن شىنار ءبىرىن ءبىرى مانادان تانىپ، كوزدەرىمەن سويلەسىپ، كوزدەرىمەن شاقىرىسىپ تۇرعان. نەسىبەلى دە شىرامىتىپ قالعان ەكەن. ۇلپانعا قاراپ:
— مۇسىرەپ اعاڭنىڭ كەلىنشەگى شىنار عوي، — دەدى، ءوزىنىڭ تاني كەتكەنىن دە اڭعارتىپ.
ايتولقىن دا ۇلپاننان كەزىن ايىرا الماي تۇر. قىزىق كيىنە بەرەدى ەكەن-اۋ!.. باسىنا اق جىبەك شارشىنى شالىگە ۇساتىپ جامىلا سالىپتى دا، ۇستىنەن ساۋكەلە كيىپتى. القىمى اشىق... موينىم ادەمى، ەركەكتەرگە كورىنىپ تۇرسىن دەگەنى مە؟.. كوتەك!.. قىنا سارى جىبەك كويلەككە قىزىل جىبەكتەن بۇرمە جاعا سالىپتى. جەتپەي قالعان عوي! ۇستىندە جاپا-جالعىز قارا-كوك بارقىت قامزول... باسقا نەسى بار دەيسىڭ، ءتاڭىرى. بار بولسا كيەر ەدى عوي! ءبىر قوس جىلقى بەرىپ العان سۇلۋىمىز وسى ما؟ بەتى مەنىڭ بەتىمنەن اق بولا الماس. ءۇش ۇل، ەكى قىز تاپقاننان كەيىن كورەرمىز ءالى. اۋەلى سول بەس بالانى تاۋىپ كورسىن!.. تۋ سىرتىڭنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزى قانداي جامان ەدى. جىندى مۇسىرەپ نەسىن ماقتاپ جۇرگەن!.. اياعىنداعى كەستەلى ەتىك قىزىل-شۇبار بولماي، كوك-شۇبار بولسا قانداي جاراسىمدى بولار ەدى. اش-ارىقتىڭ قىزى شىنار دا سونىڭ بىرەۋىن كيىپ الىپتى. كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا دەگەن وسى-اۋ!..
ايتولقىننىڭ قول سەرمەۋىنە وراي ەكى جاس ايەل شىمىلدىقتى ۇلپاننىڭ الدىنا اكەلىپ ۇستاعالى وڭتايلانىپ كەلەدى.
— كەلىن! — دەدى ۇلپان ايتولقىنعا، — كەلىن، شىمىلدىعىڭىزدى ءارى اكەتىڭىزشى! مەن ءوز اۋىلىما ءوزىم شىمىلدىق بۇركەنىپ بارعىم كەلمەيدى.
ءوزىن ۇلكەن بايبىشەلەر قاتارىندا ۇستاپ كەلگەن ايتولقىنعا ۇلپاننىڭ «كەلىن» دەگەنى ەمەنالىنىڭ قامشىسىنان دا قاتتى ءتيدى. ەمەنالى ونى قامشىلاپ-قامشىلاپ الاتىن.
— نە دەيدى؟! «ويباي-اي، كورگەنسىزىن-اي!»
— ەلىمنىڭ جەر-سۋىڭ بالا-شاعاسىن كورە جۇرەيىن دە، — دەدى ۇلپان داۋسىن از عانا جۇمسارتىپ. — ءارى اكەتىڭىز.
— ە، مەيلىڭ ەندەشە... «جۇرت سوكسە، ءوزىڭدى سوگەر!»
قىز-كەلىنشەكتەر توبى قوزعالىپ كەتتى. ءبارىنىڭ الدىندا
ايتولقىن جالعىز كەتىپ بارادى. جۇرت الدىندا ابىرويىن تەكپەي، كەش الدىن باستاپ ەتپەكشى.
ۇلپان مەن شىنار اقىرىن-اقىرىن كۇلە سويلەسىپ قاتار كەلە جاتىر. كوزدەرىمەن قولدارىمەن سويلەسىپ كەلەدى.
— مۇسىرەپ اعاي مەنى ۇزاتىپ اكەلۋگە كەلەر دەپ ەدىم...
— ەگىننەن قولى بوساماي، اعاسىن جىبەردى عوي.
— ەگىننەن؟
— ءيا... ءبىر جەر س ۇلى ەگەتىنى بار ەكەن دە... بيىل ءبىر جارتى جەر بيداي دا سالدى. مەن دە ەگىن سالىستىم.
— باسە، قولىڭ جارىلىپ كەتكەندەي تيەدى.
— سەنىڭ الاقانىڭ دا اق مامىقتاي ەمەس سەكىلدى.
— مەنىڭ اق بوتام قالاي، بويىن جينادى ما؟
— ويباي، ويناقتاي باستادى.
— اۋىلىمىزدىڭ اراسى جاقىن با؟
— ءبىز ءالى قىستاۋدان كوشكەن جوقپىز. سەنىڭ بوتاڭ باسىما بالە بولدى! ءوزىم كەلگەنشە ءتىرى جانعا كورسەتپەسىن دەپسىڭ عوي! قوراعا تىعىپ جانعا كورسەتپەي وتىرمىز...
— وي، كەزىڭنەن اينالايىن!..
ەندى ەكەۋى الدارىندا كەتىپ بارا جاتقان ايتولقىندى مازاقتاي باستادى:
— ابىسىنىمىزدىڭ ءور كوكىرەكتىگى-اي! — دەدى ۇلپان.
— سەندەي باسى-اساۋ كەلىندى باسىنان نوقتالاپ العىسى كەلگەنى دۇرىس تا بولار...
— سەڭ نەمەنە، مەنى باسى-اساۋ دەپ ەستىپ پە ەدىڭ؟
— ەستىگەن ەمەس، بىرگە تۋعان — بىرگە ەسكەندەي بىلەمىن سەنى.
— مۇسىرەپ اعاي مەنى ابدەن جامانداعان ەكەن عوي!
— مۇسىرەپ ساعان شاڭ جۇقتىرا ما ەكەن!
— ءاي، سوك دە مىرزاڭنىڭ اتىن اتاي بەرەمىسىڭ؟
— ءوزى بولماي اتاتتىرىپ ەدى، ەندى ۇيرەنىپ كەتىپپىن.
ەكى جاس كەلىنشەك يىسكەستى، تانىستى، قالجىڭداستى، ءبىلىستى. ءبىلىستى دە سەنىستى. ۇلپان اقىرىن عانا شىناردىڭ سانىن شىمشىپ الدى. ەكەۋى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ايتولقىنعا قايتا كوشتى.
قالىڭ، كەك كودەلى جەرلەردە ايتولقىننىڭ شوڭقايما ەتىگى تايىپ كەتىپ، ۇرشىعى بۇلتىڭ ەتىپ قالىپ كەلەدى. شوڭقايمانىڭ بيىك ەكشەلەرى كەگجيە-كەگجيە كەيىن قاراي شالقايىپ كەتكەن ەكەن.
— اياعىڭا كيگەنىڭ شوڭقايما ەتىك. تايىپ كەتسە قۇلايسىڭ شوڭقاي ەتىپ، — دەگەن ولەڭ بار ما ەدى!
— بار عوي. كەيدە توڭقاي ەتىپ دەپ تە ايتادى.
ەكى جاس كەلىنشەك ماز-مەيرام بولىپ ىشتەرىنەن كۇلىسىپ الدى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، ەكەۋى دە ايتولقىندى كورگەن جەردەن جاراتپاي قالىپ ەدى.
— تەگى ءبىزدىڭ ابىسىن ءبىر تەكتى جەردىڭ قىزى بولار؟
— تەكتى بولعاندا قانداي حان تۇقىمى دەيدى.
— باسە!.. — ۇلپان ودان ءارى قازبالاعان جوق. بار بىلەيىن دەگەنى سول-اق ەكەن.
ەسەنەيدىڭ ءوز اۋىلى ايناداي جارقىراعان ەكى كەلدىڭ ورتاسىنا، جازىققا قونىپتى. التى-جەتى اق ءۇيدىڭ ورتاسىنان ۇلپان ءوز وتاۋىن دا تانىپ كەلەدى.
— سەنىڭ وتاۋىڭدى تىگىسىپ، جۇگىڭدى جيناسام دەپ ءولىپ قالا جازدادىم... ۇناتپاي جۇرسەڭ ماعان ۇرساتىن بول! — دەدى شىنار.
— ماقتانباي تۇرا تۇر...
ىعى-جىعى تىگىلگەن كەپ ءۇيلى قاراشا اۋىل ەكى كولدەن دە ءبىر ءبۇيىر، شەتىرەك قالا بەرىپ ەدى، ۇلپان سول اۋىلدىڭ جايىن سۇرادى.
— مىنالارىڭ كىم؟
— ولار سەنىڭ مالشىلارىڭ، قويشىلارىڭ، ساۋىنشىلارىڭ، وتىنشى، سۋشىلارىڭ، جىلقىشى، سيىرشىلارىڭ... — دەدى شىنار. ادەيى شۇبىرتىپ ايتتى.
— مەنىڭ بە؟
— ەندى سەنىكى بولات تا...
ۇلپان ۇندەگەن جوق. ۇلپاننىڭ ءوز اۋىلى دا شىر بىتپە» گەن كەدەي بولاتىن. ءبىراق، اركىمنىڭ وزىمدىكى دەيتىن ازعانا مالى بار، قوڭىر توبەل ءۇيى بار، ءبىرىنىڭ قولىنا ءبىرى قاراماي، ءار قايسىسى ءوز تىرشىلىگىمەن وتىراتىن. مىنا قاراشا ۇيلەر قايىرشىنىڭ باسپاناسى سياقتى ەكەن. ءبىر دۋاننىڭ اتاقتى ءبيى — اسقان بايى ەسەنەيدىڭ مالشىلارى وسىنشا جۇتاڭ بولعانىنا ۇلپان تاڭ قالدى. الدە ەسەنەيى بولعاننان بولماعانى جاقسى ما ەكەن؟ استاپىراللا، ويىما نە ءتۇسىپ كەتتى...
استاپىراللا دەگەنىمەن ەسەنەيدىڭ بايلىعى مەن قاراشا اۋىلدىڭ كەدەيلىگى ۇلپان كوڭىلىنە قوساقتالا ءتۇيىلىپ قالدى.
ەسەنەي ءۇيىنىڭ اينالاسى قاز-قاتار وتىرعان ادام ەكەن. التى اۋىل سيباننىڭ ەركەك-ايەلى تۇگەل جينالىپتى. ايتولقىن ارقان بويى الداراق كەلىپ ەسەنەيدىڭ ۇيىنە قاراپ سالەم ەتتى.
— سەڭ مەن نە ىستەسەم، سونى ىستە! — دەدى ۇلپان شىنارعا سىبىرلاپ.
ۇلپان ۇلكەندەرگە بۇرىلىپ ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتتى. شىنار دا سونى ىستەدى. ۇيالا-ۇيالا، بەتىن جاۋلىعىمەن بۇركەمەلەپ سالەم ەتتى.
— كوپ جاساڭدار... قۇتتى قادام تىلەيمىز...
ءبىر جىگىت ۇلكەن ءۇيدىڭ كيىز ەسىگىن اشقالى وڭتايلانىپ تۇر ەكەن. ايتولقىن سوعان جاقىنداپ كەلىپ:
— اش! — دەدى.
— ءوزىم دە اشايىن دەپ تۇرعانىم جوق پا؟
— اشساڭ، اشسايشى ەندى!
— سەن كەيىن تۇر! وسى ءۇيدىڭ، بايبىشەسىنەن بۇرىن كىرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ كەيىن تۇر! — جىگىت ايتولقىندى شىنتاعىمەن ىسىرىڭقىراپ جىبەردى.
ۇلپان ۇيگە سالەم ەتپەي كىرىپ ەدى. ءتور جاقتا ەسەنەيگە جاقىن تورت-بەس اقساقال وتىر ەكەن ۇلپان ولارعا دا سالەم ەتپەي، ەسەنەيدەن از-اق تەمەن بارىپ وتىردى. مانادان بەرى ۇلپان نە ىستەسە، سونى ىستەگەن شىنار تورگە شىعۋعا ىركىلىپ قالىپ ەدى، ۇلپان: «بەرى كەل!» — دەدى. شىنار امالسىز ۇلكەن ءۇيدىڭ تەرىنە شىقتى. قىزارىپ كەتىپتى، كوزىن كوتەرمەي، ەسىككە قاراي ءبىر قىرىن وتىرىپ قالدى. شىناردىڭ قاسىنا نەسىبەلى باستاعان قۇداعيلار وتىردى.
— مۇسىرەپ سيبان ەمەس، تۇرىكپەن... ساعان سيباننىڭ تەرى ءبارى بوس، شىنار، — دەدى ەسەنەي قالجىڭداپ. — سەن ءتىپتى مىنا شالدارعا سالەم ەتپەسەڭ دە بولادى.
ەڭ توردە وتىرعان، كۇرەكتەي اق ساقالى كۇمىستەي جارقىراعان، قارت ادام:
— ويناپ ايتساڭ دا ولاي دەمە، ەسەنەي. اتاڭ بەسپاي ۇلكەن كەلىنىن تۇرىكپەن جىگىتكە جاي بەرگەن جوق تا... ەرلىگى ءۇشىن بەرگەن. مۇسىرەپتىڭ ءوز اكەسى ەلامان دا سيباندى قالماقتان قورعاپ ءجۇرىپ قازا تاپتى. ەلاماننىڭ مولاسىنداي تاۋداي قارا وبانى قاي سيباننىڭ باسىنا ورناتىپ ەدىك! — دەپ قارت كۇڭىرەنىپ كەتتى.
— ويباي، قويدىم، باقا، قويدىم.
ەندى يەمدى ايتىپ ۇلپاننىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ وتىرام دەپ ەسەنەي قىسىلا باستاعاندا، سالەم بەرىپ مۇسىرەپ كەلدى. ۇلپان دا، نەسىبەلى دە مۇسىرەپكە تۇرا كەلىپ ىزەت كورسەتىپ اماندىقتى. مۇسىرەپ نەسىبەلىگە ەكى قولىق بىردەي سوزىپ امانداستى دا، ۇلپاندى يىعىنان قۇشاقتاي تۇرىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— قۇتتى قادامىڭ بولسىن، ۇلپانجان!..
— مىنا تۇرىكپەن قايتەدى؟ — دەپ ەسەنەي قىزعانعان بولدى.
— وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن! جايىڭا وتىر — دەدى مۇسىرەپ.
— ءاي، ويىنى جاراسقان قۇربى-زامانداستار-اي! — دەسىپ شالدار دا ءماز بولىپ قالدى.
— ال، جوعارى شىق.
— جوق، مەن نەسىبەلى قۇداعيىمنىڭ قاسىنا وتىرامىن.
— ءاي، سەڭ ناعىز جىندىنىڭ ءوزىسىڭ... ۇلپاندى قارىنداسىم دەيسىڭ دە، ونىڭ شەشەسىن قۇداعي دەيسىڭ! وسىنىڭدا شۇنامداي قيسىن جوق قوي!
— ميىڭ بولسا، ويلا دا تاپ!
— ءتۇۋ، مىناعان ءسوز ەتپەس!
مۇسىرەپ نەسىبەلىنىڭ قاسىنا وتىرىپ، ارتەكەڭنىڭ اماندىعىن سۇراستىرا كەلىپ:
— قايران ارتەكەم، كەلە الماعان ەكەن — دەپ توقتادى.
كەلە المادى، شىراعىم. دەنى ساۋ، مۇسىرەپ ءىنىم كەلىپ كەتسىن دەپ اكەم سالەم ايتتى، — دەدى نەسىبەلى.
— «قايراڭ كول» باسىنا بارىپ قونعان سوڭ جايلاۋدا تۇسپا-تۇس بولامىز. سوندا بارىپ قايتامىن.
— شىنار دا بارادى، — دەدى ۇلپان. — ءبىز دە بارامىز.
مۇسىرەپ اۋزىنا تۇسە كەتكەن ءبىر ەسكى انمەن:
— ەسەنەيدىڭ باسىندا التىن نوقتا!.. — دەپ ازعانا سوزىپ تۇرعان بولدى دا، ءاندى كوتەرەتىن جەرىنە داۋسى جەتپەسىن سەزىنىپ وزىنە ءوزى: — نوقتالاندىڭ، مۇسىرەپ، سەن دە توقتا... — دەپ سالدى.
مۇسىرەپ ەلەڭ شىعارا دا بىلمەيدى. ولەڭ ايتا دا بىلمەيدى، داۋسى جوق. ءبىراق، ءوزى سەرىلەۋ ادام بولعان سوڭ انشى-ولەڭشىمەن كوپ كەزدەسكەن. ءان مەن ولەڭدى ۇعىنا تىڭدايتىن. جادىندا كوپ نارسەلەردى جاتقا ۇستاپ قالعان ادام. رەتى كەلىپ قالعان سوق ەسەنەيگە سول جاتتامالارىنىڭ ءبىرىن ايتا سالدى.
— ۋا، ەكەۋىڭنىڭ باسىڭا دا التىن نوقتالارىڭ جاراسىپ تۇر. بىرەۋىڭ ارتىقباي باتىردىڭ قىزى، بىرەۋىڭ شاقشاق ءبيدىڭ قىزى بولساڭ، سيباننىڭ ماڭدايىنا قۇدايدىڭ ءوزى بەرە سالعانى دا، قولدارىڭدى قاقپاسپىز. نوقتالارىڭنىڭ، باۋى بەرىك، بارىڭە دە قايىرلى، قۇتتى بولسىن! — دەپ باقبەردى قارت قولىن جايىپ باتاسىن بەردى.
— اقساقال-اۋ، مۇنىڭدى مۇسىرەپكە ارناپ ايتساڭ ءبىر ءجون ەدى، مەنى قوسا نوقتالاپ بەردىڭ، عوي! — دەدى ەسەنەي.
— الدىمەن سەنى نوقتالاۋ كەرەك، ەسەنەي! مۇسىرەپ ءبىر بالانىڭ ماڭدايىنان شەرتىپتى دەپ ەستىگەن ەمەن.
— ەندەشە، ونى نەگە نوقتالا دەدىڭ،؟
— ە، ءتاڭىرى دەگەن كەلىنگە كوڭىلىم تولىپ كەتتى دە، بىردە بولماسا بىردە قاباعىن شىتىپ جۇرمەسىن دەگەنىم دە...
قارت ادام ەسەنەي مەن مۇسىرەپكە الدەنەلەردى قالجىڭىنا قوسا تۇسپالداپ ايتىپ بولعان سوڭ ورنىنان تۇرا بەردى.
ۇلپان دا ورنىنان تۇرىپ كەرەگە باستارىنا كوزىن قىدىرتا قاراپ ەدى، قاز-قاتار ىلىنگەن ىشىكتەر تۇر، شاپاندار تۇر ەكەن... ۇلپان ءبىر قىمبات زەرەن شاپاندى الىپ شالدىڭ يىعىنا جاپتى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، اتا...
شالدار كەتكەن سوڭ ۇلپان ورنىنا وتىرا بەرىپ شىناردان:
— ەي، سەن شاقشاق ءبيدىڭ قىزى ما ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى اقىرىن عانا.
— جوق-ە، ءتاڭىرى... كەيىن بىلەرسىڭ، ايتارمىن.
— قۇداعي، توي وتكەن سوڭ، باسقا ەشكىمنىڭ ۇيىنە بارماي تۇرىپ اۋەلى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلەرسىز. مىنا كىسى، — دەپ شىنارعا ءبىر قاراپ قويدى دا، — وسىلاي قاداعالاپ شاقىر دەپ تاپسىرىپ قويدى ماعان، — دەدى مۇسىرەپ. — ۇلپاندى ءوزىم شاقىرامىن دەگەن...
— شاقىردى، شاقىردى، — دەدى ۇلپان. — تەك مەن ءالى ەسەنەيگە ايتۋعا ۇلگىرمەي جاتىرمىن.
— ە، سەنى شاقىرسا بولدى عوي. مەن دە قالماسپىن، — دەدى ەسەنەي ۇلپانعا ەركەلەتە قاراپ.
قىمىز مانادان ءىشىلىپ جاتقان. ەندى داستارقان جايىلىپ ساماۋىر كەلە جاتىر. ۇلپانعا تانىس توبىل بازارىنان ءوزى العان التىنداتقان شىنى اياقتار، شاي قاسىقتار، ورىك مەيىز، قانت سالعان ساۋىتتار. توبىل جاعاسىنا ءبىر تىگىلىپ قايتقان ۇلپاننىڭ وتاۋىندا قىزمەت ەتكەن جىگىتتەر...
— مەن ءبىر كۇن تىنىش وتىرا تۇرايىن دا، شايدى سەن قۇي! — دەدى ۇلپان شىنارعا.
— قۇداعيلار، تەرگە شىعىڭىزدار. ەندى بۇل ۇيگە كىم كەلسە دە قوزعالماڭىزدار، — دەپ مۇسىرەپ قۇداعيلاردى تورگە الىپ بارىپ وتىرعىزدى دا، ەسەنەيگە:
— سەن عوي، ءوز ۇيىڭدە دە ەسەنەيسىڭ! كۇيەۋ دەگەننىڭ ادەپ-يباسىنان حابارىڭ جوق، — دەپ توقتادى.
— قۇداي سوققان-اۋ، ماعان نە قىل دەيسىڭ؟ بۇل كىسىلەر كەلگەندە تەردە الگى اقساقالدار وتىردى عوي. ۇلپان-اۋ، وسى ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا بىردەمەلەرىڭ بار ما ءوزى، مىنانى نەگە باسىما سەكىرتىپ قويدىڭ؟
— بار... — دەدى ۇلپان ادەيى كىدىرىس جاساپ، كۇلىمدەي قاراپ: — بار... مەن قارىنداسىمىن، مۇسىرەپ جان دەگەن جالعىز اعايىم!
— ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ ۇمىتپا! — دەپ مۇسىرەپ ەسەنەي مەن نەسىبەلىنىڭ اراسىنان كەلىپ وتىردى، — مەن ارتەكەڭنىڭ ورنىنا سىيلايتىن ادامىڭمىن.
— قايناعاعا جارىعان ەكەمىز!.. — دەپ ەسەنەي قارقىلداپ كۇلدى.
— ءوز وبالىڭ وزىڭە! اۋەلى كورمەي، بىلمەي سوقتىعىپ پا ەدىڭ!
— قول كوتەردىم، قويدىم، ويباي... قويدىم ەسەنەي بولۋدى.
— جوق، جوق... سەن تاعىڭنان تىم ەرتە تۇسپەي وتىرا تۇر، ەسەنەي، — دەدى ۇلپان ەركەلەي سويلەپ. — توي وتكەنشە سەن ەسەنەي، تويدان كەيىن مەن-اق بولايىن... كەرەگىندە قايىرىپ بەرىپ وتىرارمىن.
— شىنارجان، ەستىپ وتىرمىسىڭ مىنا ەكەۋىنىڭ ءتۇتىنى قوسىلىپ بارادى! ءبىر كۇنى ساقالىمنان جاسىم شۇبىرىپ «ۇلپان ساباپ تاستادى» دەپ جىلاپ كەلسەم، ۇيىڭە كىرگىزبەي جۇرمە، اينالايىن. سەنەن باسقا ارىز ايتىپ، ارقا سۇيەرىم قالعان جوق، — دەدى ەسەنەي.
ۇلپانمەن سىبىر-سىڭقىلى جاراسا قالعان جاس كەلىن ەلەۋسىز قالماسىن دەگەنى ەدى. ايەلدەر ەسەنەيگە ىرزا كوڭىل بىلدىرە كۇلىسىپ الدى.
ەسەنەي بي الدى تار، قاتال ادام، بەت-اۋزى جولبارىس سياقتى قارا شۇبار، كۇلە بىلمەيتىن ىزعارلى ادام دەگەندى شىنار ءوز ەلىندە دە تالاي ەستىگەن. ۇرى-قارى تۇندە جاتار الدىندا «ا، قۇداي، ەسەنەيدىڭ قولىنا تۇسىرە كورمە!» دەپ دۇعا قىلادى ەكەن دەگەن اڭىز دا قۇلاعىندا بولاتىن. سوندىقتان ول مانادان بەرى ەسەنەيدىڭ بەتىنە قاراي الماي وتىرعان. جاڭاعى قالجىڭداردان، اسىرەسە، ەسەنەيدىڭ وزىنە ايتقان قالجىڭىنان ەسىن تەز جيناپ الدى. ءبىراق، جاۋاپ قايىرا العان جوق. جىميىپ كۇلىمسىرەدى دە قويدى.
ەسەنەي وعان تاعى سوقتىقتى:
— شىنارجان، نەگە ۇندەمەدىڭ؟ مىنا تۇرىكپەن سەنى دە ىعىستىرىپ العان با؟ ارىزىمدى اياقسىز قالدىرامىسىڭ؟ — دەدى.
شىنار ەسەنەيدىڭ بەتىنە بۇل جولى تۋرا قارادى. داۋسى جۇمساق شىعاتىن ەكى سەزىنىڭ ءبىرى قالجىڭ ادامنىڭ ءتۇسى ونشا سۋىق بولماس دەپ ەدى. قارا شۇبار ادام جاۋاپ كۇتىپ جىميىپ وتىر ەكەن.
— ارىزىڭىز اياقسىز قالماس... جۇمىسىڭىزدىڭ جاي-جاپسارىن تاعى بىردە ءوزىڭىز كەلىپ ايتارسىز، — دەدى. — ەكەۋىنىڭ بىرىنە بولماسا بىرىنە شامامىز كەلەر...
— تۇرىكپەن سەرىم، سەنىڭ جايىڭ دا كورىنىپ قالدى! بەت الىسىڭ دۇرىس، شىراعىم!.. — دەپ ەسەنەي ءماز بولىپ قالدى.
قازاق قازىمى شاي ۇستىندە عانا جايلاسىپ-جادىراسىپ سويلەسە الادى. ەت كەلگەندە تاباققا قۇنىعا قاراپ، جابىلا قول سالادى دا، سوزگە اۋىز دا بوسامايدى، ءسوز قۇلاققا دا كىرمەيدى. تۋا ۇيرەنىسكەن كەڭ دالاسىنداي كەڭ جايىلعان شاي داستارقانى اينالاسىندا ءازىل-قالجىڭ، سىر الىسۋ — سىناسۋ، الىستاۋ-جاقىنداۋ سياقتى تىرشىلىك ءاۋىس-تۇيىستىڭ ءبارى دە ءوزىنىڭ ادەپتى جۇيەسىن تاۋىپ سىپايى سويلەنىپ وتىرادى.
ۇلپان جاڭا عانا كەلىپ تانىسا باستاعان ەلىنىڭ مۇنداي ادەپتىلىگىنە ىرزا بولىپ وتىرسا دا، باسقا بىردەمەگە تاڭ قالىپ وتىر. ەسەنەيدىڭ اينالاسىندا التى اۋىل سيباننان ءبىر ەستيار ادام جوق. ماناعى كەتكەن تورت-بەس شالدان كەيىن ەسەنەيدىڭ وزىمەن تەڭدەس اعايىنى رەتىندە مۇسىرەپتەن باسقا ءبىر ادام بوي كورسەتكەن جوق. كەرەيدىڭ ءار رۋلارىنان تويىن باسقارۋعا ەسەنەيدىڭ ءوزى تاعايىنداعان قىرىق جىگىتىنىڭ ءبىرازى ءبىر رەت كەلىپ تويدى قالاي وتكىزەتىندەرىن ايتىپ، ءبىر-بىر اياق قىمىز ءىشىپ كەتتى. اندا-ساندا ەمەنالىنىڭ ايعايى ءبىر شىعىپ قالادى. ول ىلعي الدەكىمدەرگە ۇرسىپ، اۋزى مۇرنىن بوقتاپ جۇرەدى. ەلدى ەسەنەيدەن بەزدىرىپ، كوك جەلكە قىلىپ بولعان ءبىر جاعىنان سول ەمەنالى بولار-اۋ... قالايدا بۇل ەلدىڭ، ىرىسى ەمەس شىعار.
تىلەمىس ءبىر رەت كەلىپ:
— قوجاباي باسىنا ءۇش ءجۇز ءۇي تىگىلدى. بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ ۇزىن ىرعاسى تۇگەل... ۇيلەردىڭ كوبى سولاردىكى... سويىستىق مال، قىمىز-قىمىران اعىل-تەگىل كەلىپ جاتىر، — دەدى دە، ول دا شىعىپ كەتتى.
بۇعان قاراعاندا دا سيباننىڭ ءوزى ەسەنەيگە ەنجارلاۋ ما، قالاي. كەيدە شەتكە قادىرى بار ادامداردىڭ ءوز ەلىنە قادىرسىزى بولادى. ونداي ادامدار اعايىن-تۋعاندارىن ىعىستىرا ۇستاپ، ەلەمەي ۇستاپ، اتاعىمەن اتىمەن يىقتاپ جۇرەدى دە، تۇپتەپ كەلگەندە جالعىز قالادى. ەسەنەي وسىعان ۇشىراپ بارا جاتقانداي ەكەن. ۇلپان مۇنى دا ءبىر ءتۇيىپ قويدى.
ەسەنەي ۇلكەن ادام. ۇلكەن ادامنىڭ، تىزەسى قاتتى باتادى. كەيىن ونىڭ وكىنىشى دە ۇلكەن بولماق. ۇلپان كوڭىلىنە وسىنداي قوبالجۋ كىرە باستادى.
اۋىل تولى ادام. ەت پەن قىمىز مول بولار. ءبىراق، قۋانىش ۇستىندە اقجارقىن كۇلىسىپ، كيىز ءۇيدى كەرە قارقىلداسقان داۋىستار دا ەستىلمەيدى. ءالى ءبىر ادام ءان سالعان جوق.
— توي تاراعانشا ءۇش كۇن وسىندا بولامىز عوي. بۇگىن ۇيىمىزگە قايتىپ، ەرتەڭ ءبىرجولا كەلەيىك. ۇلپانجان، لۇقسات بولسا، — دەدى مۇسىرەپ.
جارايدى، مۇسىرەپ اعا. توي تاراعانشا اپام ءبارىڭىز مەنىڭ وتاۋىمدا بولارسىز، — دەدى ۇلپان.
مۇسىرەپ پەن شىنار دا اۋىلىنا قايتىپ كەتتى.
— الگى شاقشاق ءبيدىڭ قىزى ءالى تۇرعان جوق پا؟ — دەپ سىرتتان مۇسىرەپتىڭ اعاسى اسىرەپ ايعاي سالدى.
— تۇرعامىن، اعەكە، تۇرعامىن...
كويلەك جەڭدەرى قارىنا دەيىن ءتۇرۋلى، ساۋساقتارىندا جابىسقان قامىر، شىنار كيىز ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، قايىناعاسىنا كۇلىمدەي قارادى.
اسىرەپ ەكى ءۇيدىڭ ءۇش-تورت جىلقىسىن ايداپ اكەلگەن ەكەن.
— قۇلىندارىڭدى بايلاپ ال! — دەدى.
شىنار قۇلىندارىنا قاراي ۇمتىلىپ ەدى.
— جالقاۋىڭ قايدا؟ — دەپ قايتا توقتاتتى اسىرەپ.
— اپام ەكەۋى وتىن اكەلۋگە كەتتى.
— نەمەنە، جالعىز ءوزى اكەلە الماي ما؟
— اپام ءشوپ ورماق تەرىپ اكەلەم دەپ كەتتى.
— تاڭ اتپاي نان يلەپ جاتىر ەكەنسىڭ عوي. قوناقتارىڭ بۇگىن كەلەتىن بە ەدى؟
— بۇگىن، اعەكە.
— جارايدى، جۇرە بەر ۇيىڭە.
اسىرەپ قىزىق ادام. ءىنىسى مەن كەلىنىنە ۇرسا ءجۇرىپ قالجىڭداسادى، ۇرىسقان بولا ءجۇرىپ ەركەلەتەدى. جاقسى كورەدى. اسىرەسە، شىنارمەن قالجىڭداسىپ قالسا، كوڭىلى كوتەرىلىپ، ءوزى ءماز بولادى. مۇسىرەپكە «ءوزى تاۋىپ اپەرگەن» كەلىنىنىڭ جاسىق بولماي، اشىق بولعانىنا، قاباق شىتپاي كۇلىمدەپ جۇرەتىنىنە قۋانادى.
— ەرىنە بىلمەيدى. جۇمىسقا دەگەندە ەرتتەۋلى اتتاي ءازىر تۇرادى. ءۇستى-باسىنا شاڭ جۇقپايدى، — دەپ سىرتىنان دا ماقتاپ وتىرادى.
بىلتىرعى كۇز ەدى... ءسىبىردىڭ سۋىق قارا جاڭبىرى سابالاپ تۇرعان. قورعاسىنداي قوڭىر بۇلتتار دۇنيەنى بار سالماعىمەن باسىپ، ورنىنان قوزعالماي قويعالى ءۇش كۇن.
اسىرەپ مال قورالاپ ءجۇر ەدى، ەسىك الدىنا موينى سورايعان اق نار كەلىپ تۇرىپ قالعانىن كوردى. تۇيەنى جاياۋ جەتەلەپ العان، باسىندا ەركەك بوركى، بۇتىندا ەركەك شالبارى بولعانىمەن بوي جەتىپ قالعان قىزعا ۇقسايدى ەكەن — ءۇش تالداپ ورگەن بۇرىمىنان جاڭبىر سۋى سورعالاپ تۇر. اياعىنداعى قولدان يلەگەن قايىس ەتىك سۋعا مالشىنىپ، ەكى ۇرتى بۇلتيىپ كەتىپتى. تۇيەنىڭ ۇستىندە ەسكى-قۇسقىعا ورانىپ وتىرعان موسقال ايەل قىزدىڭ شەشەسى بولۋ كەرەك.
— وتاعاسى-اي، جاۋراپ كەلەمىز. ۇيىڭە كىرگىزبەسەڭ دە قوراڭا تۇنەپ شىعۋعا لۇقساتىڭ بولار ما ەكەن؟ — دەدى قىزدىڭ شەشەسى.
قىر ەلدەرىنىڭ جوق-جىتىگى قازاق-ورىس قالالارىنا قاراي شۇبىرا باستاعالى ەكى جەتىدەي بولىپ قالىپ ەدى. كەيبىرەۋلەرى اسىرەپتىڭ «ورىس ۇيىنە» قونىپ تا كەتكەن. مىناۋ ەكى بەيشارا سول شۇبىرىندىنىڭ سوڭى بولۋ كەرەك.
— وسى قارا جاڭبىردا قاي قۇداڭا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ، ۇيىڭدە وتىرماي!
— قۇدا بىزدە قايدان بولسىن! ورىس اراسىندا نان تاۋىپ جەپ جانىمىز قالا ما دەپ قاڭعىرىپ كەلە جاتقانىمىز دا...
— ورىس قالالارىنان ەركەككە جۇمىس تابىلادى. سەڭ نەمەنە، ءبىر كۇنى اشتان ولەيىن دەپ كەتىپ باراسىڭ با؟
— ءىس-مىس تىگىپ كۇن كورەمىز بە دەگەنىمىز عوي. ۇرسا بەرمەي ايتارىڭدى ايتشى، شىراعىم.
— جارايدى. سايراي بەرمەي ءتۇس ەندى تۇيەڭنەن.
قىز تۇيەسىن تۇرعان جەرىنە شەكتىرگىسى كەلىپ نوقتا ساباعىن بىر-ەكى باسىپ قالىپ «شوك!» دەپ ەدى، تۇيەسى سىزعا شوگە قويمادى. اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ باقىرىپ قالدى.
— ويتپە، شىراعىم... — اسىرەپ تۇيەنى ءوزى جەتەلەپ الىپ، شارباعى بار ەكەن سوعان اكەلىپ ءشوپ-شالامنىڭ ۇستىنە شوكتىردى. تۇيە بىرەسە الدىنا قاراي، بىرەسە كەيىن قاراي يتەڭدەپ بارىپ شوكتى ايتەۋىر. قىز شەشەسى تۇيەدەن ءتۇستى.
— ۇيگە بارىڭدار... كيىمدەرىڭدى كەپتىرىپ، جىلىنىڭدار.
اسىرەپ ەكى ءۇيدىڭ مالىن جالعىز قورالاپ بولعان كەزدە ەسەنەي اۋىلىنا كەتكەن مۇسىرەپ تە قايتىپ كەلدى. ەكى سارى الا ءيتى ءالى ات ۇستىندە تۇرعان مۇسىرەپتىڭ ەكى جاعىنان كەلىپ تىزەسىنە اسىلدى. ەركەلەسىپ، جەلكەمىزدەن ءبىر سيپاشى دەپ قىڭسىلاسىپ قويادى. مۇسىرەپ ەكى ءيتىن ەكى سيپاپ ەدى، بولدى. يتتەرى ورداڭداي جۇگىرىپ قوراعا كىرىپ كەتتى.
— نەگە شاقىرتىپتى؟ — دەدى اسىرەپ ىنىسىنە جاقىنداپ كەلىپ، — جاي ما؟
— قىسقا قاراي جىلقىنى ورنالاستىرىپ قايتايىق. قار تۇسكەن سوڭ قاسقىر قۋارمىز، اڭ اۋلارمىز... ءبىراز كۇن جولداس بول دەدى،
— باراتىن بولدىڭ با؟
— كوڭىلى جارىم..، جالعىزسىراپ جۇرگەن ادام عوي.„ جارايدى دەدىم.
مىنا قۇلان-تۇياعىڭنىڭ ەتى ويازىپ كەتىپتى. جيرەنىڭدى ءمىنىپ كەت!
بۇل بىلتىرعى «قارشىعالى» شۇبارىنا بارىپ تىرەلگەن ساپاردىڭ، الدىنداعى كەش ەدى. كەلە جاتقان قىستىڭ اۋىر بولارىن سەزىنىپ، ەسەنەي جىلقىلارىن جايلى جەرگە ورنالاستىرۋعا ءوزى اتتانعالى جاتقان. مۇسىرەپتى سول ساپارىنا شاقىرىپتى.
مۇسىرەپ اڭىراپ تۇرعان سۋىق جەر ۇيىنە كىردى. قازاننىڭ اۋزى ءالى وپىرايىپ جاتىر. كۇيدىرمەگەن ساز كىرپىشتەن قالانعان پەشتىڭ موينى سوگىلە كەلە، جارىلا كەلە ەسىك جاققا قاراي قۇلاعالى تۇر. تەر بولمە دەگەنى مۇزداپ تۇر. تاڭەرتەڭ جيناماي كەتكەن توسەگى سول كۇيىندە جاتىر. ورتان قازىقتا ءىلۋلى تۇرعان بەستىك شامىن جاعىپ ەدى، ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان جىلت-جىلت ەتكەن ورمەكشىنىڭ ەرمەگى كوزىنە ءتۇستى. كوپتەن سۇرتىلمەگەن شامى قارا-كولەڭكە جانسا دا، ءۇي ءىشىنىڭ سالاقسىپ كەتكەنىن جاسىرا الماي تۇر. جەڭىپ العان قىرسىزدىقپەن كۇرەسەيىن دەگەن وي كەلگەن دە جوق. سۋعا مالشىنعان كيىمدەرىن اندا-مىندا ىلە تاستاپ اشىق تۇرعان ۇلكەن قارا ساندىقتان قۇرعاق كيىمدەرىن كيدى. سۋ بولعان كيىمدەرى ءوزى ورالىپ كەلگەنشە سول كۇيىندە تۇرا بەرەدى، ارينە. «ءۇي بولعان سوڭ ءبىر قاتىن كەتكەن ەكەن-ay»... — دەپ ويلادى دا قويدى.
قىسقا قاراي ەڭ كەرەگىن، قازاندىق قوي! ول ءيتتىڭ اۋزى وپىرايىپ قالعان؟ جازدى كۇنى توبەدەن تامشى اققان با؟ ءۇيدىڭ قابىرعالارىن ءبىر سىلاتىپ الۋ دا كەرەك ەدى. اسىرەپتىڭ قولى تيمەي ءجۇر-اۋ، ءسىرا... وقاسى جوق، مەن قايتىپ كەلگەنشە ءبارىن دە تۇزەتىپ قويادى عوي... كورپە-جاستىقتار دا كىرلەگەن بولار... ءۇي بولعان سوڭ ءبىر قاتىن كەرەك-اق ەكەن!..
ۇي-ىشىلىك ۇساق جۇمىستارعا مۇسىرەپتىڭ قىرى جوق ادام. ونىڭ وپىرىپ-جاپىرىپ جۇمىس ىستەيتىن ەكى كەزەڭى بار. تاڭ اتپاي باستايدى، تۇندەلەتىپ توقتايدى. بۇل كەزدە ول ەكى ادىم جەردەگى ۇيىنە دە قايتپايدى، جۇمىس باسىندا قونادى. ول كەزەڭدەرى — ون كۇن جازعىتۇرىم، جيىرما كۇن جاز اياعىندا. اينالاسى ءبىر اي...
ەگىن سالۋعا، شەپ شابۋعا كەلگەندە مۇنىمەن ەشكىم تەڭدەسە المايدى! ەكى ءۇيدىڭ ەگىنىن سالاتىن دا سول، شەبىن شاباتىن دا سول. اسىرەپكە سوقانى دا ۇستاتپايدى، بەل-وراقتى دا ۇستاتپايدى. ماۋسىمى اياقتالدى، مۇسىرەپ جۇمىس ماڭايىنا جولامايدى. ونىڭ قايدا جۇرگەنىن اتتارى مەن يتتەرى عانا بىلەدى.
جازعىتۇرىم اسىرەپكە ءبىر دەسە بيداي ەگىپ بەردى، وزىنە ءبىر دەسە س ۇلى سالدى. جاز اياعىندا ەكى ءۇيدىڭ مالىنا ەكى قىسقا جەتەتىن ءشوپ شاپتى. ەگىندى دە شاۋىپ بەردى. سونىمەن ونىڭ ماۋسىمى اياقتالدى. ەگىن مەن ءشوپتى جيناپ الاردا ماڭىنا دا بارعان جوق. ونىڭ ءبارى اسىرەپتىڭ موينىندا... اسىرەپ بيدايىن سوعىپ، قاپتاپ-قامبالاپ الادى. مۇسىرەپ سۇلىسىن كەكتەۋ كەزىندە شاۋىپ تاستايدى دا، سوقتىرماي، كوكالا ساباعىمەن بىرگە ۇيدىرەدى. بۇ دا ءشوپ قوي، ات جاقسى كورەتىن بيدايىق،..
ءوز ۇيىندە ءبىر قاسىق سۋى جوق مۇسىرەپ ىڭىردە اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. مىرزا جەڭگەم دەپ ماقتاي كىرسە، جانيشا جەڭگەسى باپتاپ تۇرىپ قۇيماق قۇيىپ، شاي بەرەدى. ارعىن قىپشاق، كەرەي-ۋاقتان جانيشانىڭ شايىنداي شاي ءىشىپ كورگەنىم جوق دەسە، جەڭگەسى ونىڭ ويناپ ماقتايتىنىن بىلە تۇرا ماقتانىپ، بەيىلدەنىپ كەتەدى.
مۇسىرەپ اعاسىنىڭ اۋىز ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە قازاندىق وتىنا اياقتارىن قىزدىرىپ، شالبارىنىڭ بالاقتارىن كەپتىرىپ وتىرعان قىزدى كوردى. بويى جىلىنىپ، قالعىپ كەتىپ وتىر ەكەن. اياقتارى قانداي ادەمى ەدى! وكشەلى دە ءۇسىتتى، بەلتىرلىگى قيىلىپ تۇر. ات ۇستىندە وسكەن قازاق بالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن اياقتار... ەسىك ىڭىرانىپ جابىلعاندا قىز ويانىپ كەتتى دە، اياقتارىن تەز جيناپ الىپ، بەتىن ار جاعىنا قاراي بۇرىپ اكەتتى. ءبارىبىر، مۇسىرەپ ونىڭ بەت-اۋزىن تۇگەل شالىپ قالدى. ازىراق كەلتەلەۋ كەلگەن قىر مۇرىن... كوز قيىعىنىڭ قۇيرىعى از عانا كوتەرىڭكى، قىزىل شىرايلى تورعىلت ءتۇستى قىز ەكەن. اتتەڭ-اي، تەز جاسىرىنىپ كەتتى...
— جوعارىلات، مىرزاجىگىت! — دەپ جانيشا جەڭگەسى تۇرا كەلىپ قارسى الدى.
شاي ءىشىلىپ بولعان. داستارقان شەتىندە، ەسىككە تامان موسقالداۋ ءبىر بوتەن ايەل وتىر. «انا قىزدىڭ شەشەسى بولار».
— قوناقتارىڭ بار ەكەن عوي...
— قىرىققا كەلگەنشە ءبىر شۇيكەباس الا الماي جۇرگەن سەن ەمەسپىز عوي ءبىز!.. كۇندە قوناعىمىز بولىپ تۇرادى.
— اعامىز بار... الىپ بەرەتىن شىعار بىرەۋدى.
— مەن ساعان كىمنىڭ قىزىن ايتتىرمادىم! بىرىنە جولامادىڭ عوي.
— سەن اكەسىن ايتتىرىپ كەلەسىڭ. مەن قىزىن ايتتىر دەيمىن. — اعاسى مەن ءىنىسى ازىراق قالجىڭمەن شايقاسىپ الدى دا، جەڭبەي-جەڭىلمەي توقىراعانداي بولدى.
— مىرزاجىگىت، شاي قويايىن با، سورپا-سۋىمىز ءپىسىپ تۇر ەدى، سوعان قارايمىسىڭ؟
— شايدى سورپا-سۋىڭنان كەيىن دە ىشۋگە بولادى عوي.
— شىرەنۋىن كوردىڭ بە!
— ە، قويشى سەڭ وتىرىك ۇرىسپاي... مىنا كىسى شىن ەكەن دەپ قالار... جانيشا ساماۋىر، داستارقانىن جيناپ اكەتە باستادى.
— سەن-اي، بيىل نەشە اربا س ۇلى ءۇيدىرىپ الدىڭ ماعان، بىلەسىڭ بە؟ — دەدى اسىرەپ.
— ون اربا شاماسى بولار.
— اتاڭنىڭ، باسى!.. ون بەس اربا ءۇيىپ بەردىم!
— ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ارباسى دەگەن نە ءتاڭىرى... قارا قۇستىڭ ۇياسىنداي عانا...
— قاپ مىنانىڭ ىزا قىلۋىن-اي! وتىز اربا ءشوپ ءۇيىپ بەردىم. سۇلىڭنان ارتىق. ەكى جىلىڭا جەتەدى.
— وندا بيىل ءشوپتى كوپ شاپقان ەكەنسىڭ عوي!
مۇرنىڭدى بۇزىپ جىبەرەيىن بە وسى! يىلمەي-بۇگىلمەي تۇرەكەلىپ تۇرىپ بەل وراقتى سىلتەي بەرگەنىن بۇلداۋىن قاراشى! بالەم، ەندىگى جىلى بولسىن!...
تاباق تولى تارىنىڭ ۇستىنە شوقيتا قويعان از عانا ەتى بار كەشكى تاماق كەلدى. جانيشا اۋىز ۇيدەگى قىزدى دا تاماققا شاقىرىپ ەدى، ول كەلمەدى. بوي جەتىپ قالعان قازاق قىزى ءتور ۇيگە جالاڭ اياق قايدان كەلسىن. جانيشا وعان تاماقتى اۋىز ۇيگە اپارىپ بەردى.
قىز شەشەسى قاسىعىن ەتكە قاراي ءبىر جاقىنداتپاي قويدى. قاسىعى تارىعا دا جۇقالاپ قانا باتادى. قانشا اشىعىپ كەلە جاتسا دا سۇعاناقتانباي، تارتىنىپ وتىر.
قوناق جەڭگەم، جە! قاسىعىڭدى باتىرا سال! بۇل ۇيدە سەن ۇيالاتىن كىسى جوق. مىناۋ مەنىڭ ءىنىم، انا قاتىننىڭ ەركەسى. ەگىن سالىپ، ءشوپ شابۋدان باسقا قارا گۇرەشكە تۇراتىن ونەرى جوق. قاسىعىڭدى باتىرا سال، — دەپ قويادى اسىرەپ، از عانا ەتتى سولاي قاراي ىسىرا بەرىپ.
— اتىڭ كىم ءوزىڭنىڭ؟
— ناۋشا...
— بايىڭنىڭ اتى كىم؟
— شاقشاق ەدى.
— ويباي-اۋ، شاقشاق بي ولگەن سوڭ قاتىندارى تاراپ كەتىپتى دەيتىن ەدى، سونىڭ بىرەۋىمىسىڭ؟
— جوق-ە، قۇداي... ول ەتىك تىگىپ، مەن ءىس تىگىپ، ءبىرىن بىرىنە جالعاپ-جاماپ كۇن كورەتىن كۇيىمىز بار ەدى. ول كىسى قايتىس بولعالى ءۇش جىل...
— ار جاعىن ايتپاي-اق قوي. اعايىنى بار كىسى ءوزى دە تۇسىنەدى. ال، جەپ وتىر. ەتكە ءتىپتى قول تيگىزگەن جوقسىڭ.
— ءتاڭىرى جارىلعاسىن، جانىم. وسىنداي جايلاسىپ وتىرىپ، جىلى تاماق جەرمىز-اۋ دەپ كىم ويلاعان... ءبىر قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە تۇيەمىزدى ىقتاي وتىرىپ امان قالساق بولار ەدى دەپ كەلە جاتقامىن. ءبىر اش-ارىق تۇيەمىزدى جەتەلەپ جۇرە بەرسە، ءبىز وعان نە قىلار ەدىك؟،
— جە، جە! قۇداي بۇيىرسا ەرتەڭ كپيتانعا، ارعى كۇنى بولاتنايعا دا جەتىپ قالارسىڭدار... اعايىندارىڭ دا كەزدەسەر... جە، جە، تويىپ الىڭدار تارىعا، بالاڭ دا ۇيالماسىن. تارى دەگەن ەتتەن دە كەنەۋلى تاماق. بايدىڭ مالى قىمبات، كەدەيدىڭ جانى قىمبات، تويىپ الىڭدار.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مۇسىرەپ كولدەن اتتارىن سۋارىپ قايتىپ كەلە جاتىر ەدى، تۇيەسىن جەتەلەگەن قىز دا اسىرەپ ءۇيىنىڭ الدىنان جونەلە بەردى. كۇن ءالى توگە جاۋىپ تۇر. قىز مۇسىرەپتى كوردى دە، تۇرا قالدى. ەركەك الدىنان وتپەيتىن سالتى بار ەكەن. ۇيقىسى قانىپ تىنىققان قىز اجارلى-اق ەكەن. كەزىن ءبىر جالت ەتكىزىپ قالىپ، ودان كەيىن قاراماي قويسا دا، مۇسىرەپ ودان ارتىقتى تىلەمەستەي ەدى.
— ازاپ كورسەڭدەر دە، امان جەتىڭدەر، — دەدى مۇسىرەپ. قىزدىڭ كوز قيىعىنا قاراي تۇرىپ، قىزعا ارناي ايتتى.
قىزدىڭ شەشەسىمەن دە جىلى قوشتاسىپ: — كۇن تولاستامادى-اۋ... — دەپ جاناشىرلىق ءبىلدىردى.
وتقا كەپتىرگەننەن كەيىن قىزدىڭ ءبىر ەتىگى اۋزىن اشا باستاپتى. ءوزى ءقازىر اتتانىپ كەتپەيتىن بولسا، ەكى پاناسىزدى ءوز ۇيىنە شاقىرعانداي ەدى.
مۇسىرەپ اتتارىن قوراعا كىرگىزدى. اق تۇيە ۇزاي بەردى.
مۇسىرەپ قورادان قايتا شىقتى. اتتارىنىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ س ۇلى ماياسىنا قاراي جىبەرە سالعان بولۋ كەرەك، تىم تەز شىقتى. الىستاپ بارا جاتقان اق تۇيەگە قارادى. ۇزاپ بارادى، ۇزاپ بارادى. وراي-وراي سوققان توكپە جاڭبىر اق تۇيەنى كەك جىبەك شىمىلدىقپەن وراپ العانداي ەكەن. قىزدىڭ ەتىگى عوي سۋعا شىلقىلداپ تولىپ بولدى. موينىنان سورعالاعان سۋ قوينىنا قۇيىلىپ بارادى. نەتكەن سورلى بالا ەدى!
ءوزى بويشاڭ ەكەن. بايلىق جاراسپايتىن ادامدار بولاتىنى سياقتى، ساندىك جاراسپايتىن، سۇلۋلىق جاراسپايتىن قىزدار دا بولادى. مىنا قىزعا نە كيگىزسەڭ دە جاراسا كەتەر ەدى... قۇمعا شىققان قۇبا تال، قانداي ەسۋاس سىندىرىپ اكەتەر ەكەن...
مۇسىرەپتىڭ قايدا قاراپ تۇرعانىن اسىرەپ تەرەزەدەن كورىپ تۇر ەدى. نەگە قاراپ تۇرعانىن دا سەزىنىپ تۇر.
— ءاي قاتىڭ انانى قارا!.. — دەپ جانيشانى قاسىنا شاقىردى. — قۇداي بەردى، انا قاينىڭنىڭ اۋكەسى سالبىراپ قۇلاپ تۇر! ءوزىن شايعا شاقىرشى.
جانيشا ەسىكتەن عانا بويىن كورسەتىپ، مۇسىرەپتى شاقىردى:
— مىرزاجىگىت-اۋ، نەمەنەگە سونشا قادالا قاراپ تۇرسىڭ؟ ءجۇر، شايعا كەل.
مۇسىرەپ كەلگەن سوڭ اعاسى اقىرىن-اقىرىن قاعىتا باستادى.
— ەل ارالاپ جۇرت ارالاپ جۇرگەندە ءبىر قىز كوڭىلىڭە قونباي قويدى ما سەنىڭ؟
— مەن قىز ىزدەپپىن بە؟
— ءوزى ىزدەپ كەلەر دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ نە بولماسا، قۇداي ءوزى قۇداي ايداپ اكەلەر دەيمىسىڭ؟
اعاسىنىڭ ءسوزدى قالاي قاراي بۇرعالى كەلە جاتقانىن مۇسىرەپ سول ىڭعايعا قاراي ويىسا بەردى.
— ويداعىڭدى قۇداي ءوزى ايداپ اكەلسە، كىم قارسى بولادى دەيسىڭ.
— جاڭا كەتكەن تۇيەلى قىز قالاي كورىندى؟
— وزىڭە قالاي كورىندى؟
— ءبىر اياعى اقساق، ءبىر كوزى سوقىر ما دەپ قالدىم... ايتپەسە اپ-ادەمى بالا...
— ماعان دا سولاي كورىندى.
— وتتاما ەندى! قىزدىڭ پاتشاسى! الاسىڭ وسى قىزدى!
— قالاي الامىن؟
— ول مەنىڭ جۇمىسىم.
— مەيلىڭ...
مانادان اۋكەسى سالبىراپ، كوزىن الماي قاراپ تۇرىپ، ەندى بالدەنۋىن قاراشى مۇنىڭ! قىرىقتان اسقانشا قىز تاڭداپ، اياعىندا ءبىر سالپى ەتەككە كەزدەسەيىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ سەن ءوز بەتىڭمەن قاتىن الا المايسىڭ، مەم بولماسام.
— مەيلىڭ دەدىم عوي.
— ايرىلاتىن بالا ەمەس!.. اپالاپ ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ بارادى دەپ جانيشا دا ءوز قوستاۋىن ايتىپ قالدى.
سەن اتتانا بەر ءوزىڭ. ەسەنەيدى وكپەلەتىپ الما. جالعىز وسكەن ەمەندەي سورايىپ جالعىز قالدى عوي سورلى! — دەدى اسىرەپ.
مۇسىرەپ اتتانىپ كەتكەن سوڭ، اسىرەپ تە اتىن ەرتتەي باستاپ ەدى. ءۇش شاقىرىم جىبەرمەي اق تۇيەنى قۋىپ جەتتى.
— ناۋشا جەڭگەم، تۇيەڭدى كەيىن بۇرىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە تاعى ءبىر قونىپ كەتسەڭ قايتەدى؟ — دەدى سالعان جەردەن.
قىز شەشەسى قورقىپ كەتتى. وسى ءبىر كەدىر-بۇدىر سويلەيتىن ادام اق نارعا قىزىعىپ ءجۇر مە دەپ قالىپ ەدى. تۇندە ءوزى «ءبىر اش-ارىق تۇيەمىزدى جەتەلەپ جۇرە بەرسە» دەگەنى دە ەسىنە ءتۇستى. قۇدايى قۇرعىر-اي، قايداعى ءبىر جامان ءسوز اۋزىما قالاي ءتۇسىپ كەتىپ ەدى!..
— قىزىققانىڭ جالعىز نارىم بولسا، ءوزىمدى دومالاتىپ تاستا دا، اكەتە بەر، — دەدى.
شەشەسىنىڭ سوزىنە قىزى كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، سەن كەمپىر، نەدەن شوشىنا قالدىڭ ءوزىڭ؟
— كولدەنەڭنەن كولدەنەڭ جابىسا كەتكەن سوڭ قايدان بىلەيىن! - — قىزى تاعى مىرس ەتتى.
— اۋزىڭا قۇداي سالىپ تۇرعان شىعار، مەن ساعان قۇداي الدىندا ايرىلماستاي بولىپ جابىسام. قاڭعىرىپ ولەسىڭ، كەيىن قايت! قۇداعيىم بولاسىڭ!
— مىنا كىسى نە دەيدى؟ شىنار-اۋ، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ — قىزى ۇندەگەن جوق، ۇندەمەسە دە ىشىنە ءبىر ەلەڭ كىرە باستادى.
— تۇندە كورگەن كەربەز جىگىتىڭ مۇسىرەپ، مەنىڭ، ءىنىم بولادى.
— ونى ەستىدىم عوي.
— قىرىققا كەلگەنشە قىز تاڭداپ، ۇيلەنبەي كەلىپ ەدى. سوعان سەنىڭ بالاڭدى ايتتىرا كەلدىم.
سودان سوڭ اسىرەپ اتىنان تۇسە قالىپ تۇيەسىنىڭ القىمىندا ىقتاپ تۇرعان شىناردىڭ قاسىنا كەلدى. يىعىنان قۇشاقتاپ الدى.
— اينالايىن، بوتام، اتىڭ كىم ەدى، شىنار ما؟ مەن ءبىر سالدىرلاعان اقكوڭىل اداممىن. ءوز بالامداي جاقسى كورىپ قالدىم سەنى. اكەڭنىڭ ورنىنا اكە بولام. مۇسىرەپ جىگىتتىڭ سىربازى. قور بولمايسىڭ، قاراعىم. بۇر تۇيەڭنىڭ باسىن! — دەپ تۇيەنى ءوزى بۇرىپ، ءوزى جەتەلەپ الدى. — انا اتقا مىنە عوي، اينالايىن.
شىنار قارسىلاسقان دا جوق، اتقا دا مىنبەدى. ويىنا ءبىر ءوزى دە ءتۇسىنىپ ۇلگىرمەگەن ادەپ-يبا تۇسە قالعانداي ەدى. اسىرەپكە ەرە جاياۋ جۇرە بەردى.
تابيعاتى جالپى نازىك كەلەتىن قىز بالا اسىرەپتەن يمەنىڭكىرەپ، كەيىنىرەك ءجۇرىپ كەلەدى. تاڭدانۋى دا بار، قۋانۋى دا بار. ونىڭ، ءالى بىرەۋى جەڭىپ جۇزىنە شىعا قويعان جوق. ىشىنە سۋ تولىپ قورقىلداي بەرگەن ەتىگىنەن ۇيالىپ كەلە جاتقانداي ەدى.
اسىرەپ بىرەسە شەشەسىنە، بىرەسە قىزىنا قاراپ قويىپ، اۋىز جاپپاي سويلەپ كەلەدى. شىناردىڭ باسىنا ورناتپاعان جۇماعى جوق. اق وتاۋ دا تىگىپ بەردى. اقتىلى قوي، الالى جىلقىنى دا الدىنا سالدى.
— شىنار-اۋ، وسىنىڭ بارىنە يلانىپ كەلەمىسىڭ؟ — دەپ قويادى شەشەسى. شىنار وعان نە دەسىن. كۇلىمدەي قارايدى دا ۇندەمەيدى، تىڭداي بەرەدى.
اۋىلعا جەتكەن سوڭ اسىرەپ شىنار مەن شەشەسىن تۋرا مۇسىرەپتىڭ، جەر ۇيىنە اكەلىپ كىرگىزدى.
— وسى سەندەردىڭ ءۇيىڭ! سۋ كيىمدەرىڭدى شەشىپ، تۇيەنىڭ قومىندا قۇرعاق بىردەمەلەرىڭ بولسا كيىپ الىڭدار. بارەكەلدى... باتىردىڭ ءوز كيىمدەرى دە سۋ كۇيىندە قالا بارىپتى. توسەگىنە قاراڭدار!.. جيناماي كەتىپتى. پەشىنىڭ موينىنا قارا، قۇلايىن دەپ تۇر... قازاندىعى دا قۇلاپ جاتقان شىعار-اۋ... ايتام عوي.
ايەلدەر ءتور ۇيگە باردى دا، شەشىنبەستەن سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. اسىرەپتىڭ جاڭاعى ايتقاندارىندا كوڭىل كوتەرەرلىك تۇك جوق ارينە.
قورىقپا، قۇداعي! — دەدى اسىرەپ. — كەشكە دەيىن ءبارىن دە ءوزىم ىستەپ بەرەم. وعان دەيىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولا تۇراسىڭدار... قاتىن شان قويىپ جاتقان شىعار، كەشىكپەي كەلىڭدەر.
اسىرەپ كەتىپ قالدى. شىنار مەن شەشەسى ءالى سەلتيىپ تۇر.
— شىنار-اۋ، نە بولعانىمىز؟ ويىنى ما، شىنى ما؟
— شىنى بولماعاندا، سەنەن ۇيالىپ وتىرىك ايتا ما، قورقىپ وتىرىك ايتا ما؟
— قيسىنى كەلمەي تۇرعان جوق پا، ءوزى؟ ايدالادا ۇستاپ الدى دا قۇداعيىم بولاسىڭ دەدى. مۇندايدى كىم كورگەن...
— ىشتەڭە ەتپەس اپا... جامان كىسىلەر ەمەس سەكىلدى عوي.
— مەن كادۋىلگى قۇداعي بولىپ قالدىم با بۇلارعا؟ — شەشە بايعۇس قىزىنا «ءوزىڭ ريزامىسىڭ؟» دەمەي وسىلاي تۇسپالداپ سۇراعانى ەدى. شىنار ونىسىنا تۇسىنە قالدى دا:
— بولدىڭ قالدىڭ-اۋ دەيمىن... تۇيەنىڭ ۇستىندە نەڭ بار ەدى، الىپ كەلشى، دەدى.
شىناردىڭ قۋانىشى جالعىز قالعان سوڭ عانا سىرتىنا تەپتى. اۋەلى سۋ ەتىكتەرىن ۇيگە لاقتىرىپ جىبەردى. سۋ بولعان سىرت كيىمدەرىندە سولاي قاراي لاقتىرىپ جاتىر. بورىكتى لاقتىرىپ جىبەرىپ شاشىن تارقاتىپ، ءۇي وزىنىكى نەسىنە ۇيالادى تۇگەل جالاڭاش قالدى. اياقتارى سۋ سوردى بوزارىپ كەتىپتى. شالبار مەن ءىش كيىمنىڭ ىشقىرى بەلىنە باتىپ قىزارتىپ جىبەرىپتى. تۇندە ءوزى قاسىپ العان با، نەمەنە، ءبىر جەرىنەن قان بىلىنەدى. شىنار ءىلۋلى قالعان بەت ورامالمەن سۇرتىنە باستادى. بىلەكتەرى، اياق-سان ەتتەرى جۇمىر، بۇرىن ءبىر بايقاعانىنان گورى الۋەتتى سىمباتتى سەزىلەدى. قازاق قىزى دەنەسىن سىلاپ-سىلاتىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق، شىن سىمباتتى، شىن بالعىن دەنەگە قىزىعاتىن قۋاناتىن دا سياقتى. شىنار ءوز دەنەسىنە سولاي قاراپ قالدى.
ەسىك اشىلعانى ەستىلدى. شىنار جالاڭاش بويى جينالماي قالعان مۇسىرەپتىڭ كورپەسىنىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. كەلگەن شەشەسى ەكەن. ەندى ونىڭ تۇرعىسى دا كەلەر ەمەس. بويى جىلىنا باستادى. جاس دەنە كەرىلىپ-سوزىلۋدى تىلەي مە، قالاي؟ جىلىنا تۇسكىسى كەلەدى. ءيىسى قانداي ەكەن دەپ كورپە-جاستىقتى يىسكەلەدى. از عانا قالامپىر ءيىسى كەلەدى. سالاق بولار، كيىمدەرىن ءار جەرگە قالاي بولسا، سولاي ءىلىپ كەتىپتى. سۋىق سۇيەگىمنەن ءوتىپ بولىپ ەدى، جەر ءۇيى بولعانى قانداي جاقسى بولدى! پەشىن تۇزەپ بەرسە، توڭبايمىز عوي. اتى مۇسىرەپ، ءا؟ قۇداي-اي، مۇسىرەبىم قاشان قايتىپ كەلەر ەكەن؟.. مۇسىرەبىم دەپ جاتىرمىن با، ەي؟ ۇيات-اي، ۇيات-اي! مىناۋ قارا ساندىقتىڭ ىشىندە نە بار ەكەن؟ ۇستىندە ءۇش كورپە، ءتورت جاستىق تۇر. قاتىنى جوق ۇيگە دە قوناق كەلەتىن بولعانى ما؟ اپام ءبىر جاستىق جاستانىپ، كورپە جامىلىپ ۇيىقتاسىنشى.
ەكى باستى قورجىن، ءبىر كىشىرەك قاپشىق، ءبىر قول ساندىق، تاعى ءبىر تۇيىنشەكتەرىن كوتەرىپ، شىناردىڭ شەشەسى ناۋشا قايتىپ كەلدى.
— بىرەۋدىڭ توسەگىنە جاتىپ العانىڭ نە، شىنار؟ — دەي كىردى.
— نەگە بىرەۋدىكى بولسىن... — دەدى شىنار. — نەڭ بار ەدى، اپا؟ قۇرعاق پا ەكەن.
— تۇندە ۇيگە كىرگىزگەمىن. قۇرعاق شىعار. ءما، كەبىس-ماسىڭ... كامزول-كويلەكتەرىڭ ۋقالانىپ قالعان شىعار. بوركىڭدى بەگىرە باسقا اينالدىرىپ سالىپ ەم، ۇكىسى عانا ۇيىسىپ قالىپتى.
انا بايعۇس قاشان دا انا عوي، قىزىنىڭ ءبىرسىدىرعى كيىمىن ساقتاعان ەكەن. بورىكتىڭ تىسى مەن جالعىز جەڭسىز قامزولدان باسقا بارقىتى بولماسا دا، ءبارى دە قىنامالاپ قيىستىرىپ ادەمى تىگىلگەن. ءوز قولى باس بىلەتىن بايعۇس شەشە ارزاندى قىمباتتاي اجارلاي ءبىلىپتى.
كيىنىپ بولعان سوڭ — قىزدىڭ كوركى شۇبەرەك، شىناردىڭ بويى ءوسىپ، بەلى قىنالىپ، كەزى جارقىراپ كەتتى. شەشەسى دە ونشا موسقال ەمەس ەكەن. ءوز كيىمى دە جۇپىنى بولعانىمەن جاراسىمدى تىگىلىپتى.
— قۇداعي! — دەپ جايراڭداي كۇلىپ جانيشا كەلدى. قوس قۇداعي اۋەلى قولدارىن ۇشىنان ۇستاپ، قۇلاشتارىن ەكى جاعىنا ۇش-ۇشتەن كورىپ بارىپ قۇشاقتاستى.
— باۋىرىم، اينا كەزىم! — دەپ جانيشا شىناردى ەتى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. — ال، شايعا جۇرىڭدەر... توسەك-ورىندى جيناپ جاۋىپ كەتەيىك... ءقازىر قايىن اعاڭ كەلىپ پەشتى تۇزەيمىن دەپ وتىر.
ناۋشا مەن شىنار كەلىپ كىرگەن سوڭ اسىرەپ كەتۋگە اينالدى.
— قۇداعيلار، وزدەرىڭ وڭاشا وتىرىپ سىرلاسىڭدارشى ءبىر، اسىرەپ — مۇسىرەپتىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ! — اسىرەپ شىعىپ كەتتى.
— كانە، شىنارجان، شايدى سەن قۇي. قۇداعيلار وتىراتىن كەلىندەر جۇگىرىپ جۇرەتىن! — دەدى جانيشا.
قوس قۇداعي وڭاي اشىلىسىپ كەتتى. شاقشاق جاقسى ەتىكشى بولعان ەكەن...
شىناردىڭ اياعىنداعى كەبىس-ماستى بۇدان ءتورت جىل بۇرىن ءوزى تىگىپ بەرگەن. الدىڭعى جىلى سۇزەكتەن قايتىس بولدى. اعايىن وزدەرىڭدە دە بار شىعار، بەلگىلى عوي... جەتىسى دەدى، جىلى دەدى. قاسقىر مەن اعايىن جەپ تاۋىستى. جازدىگۇنى اۋىلدىڭ شەتىندە، قىستىگۇنى جەلدىڭ وتىندە جۇرداي بولدىق تا قالدىق... بيىل جاز بويى ءبىر تامشى جاڭبىر جاۋعان جوق. اۋىلىمىز بىرتىندەپ-بىرتىندەپ ىشكە قاراي كوشىپ كەتتى. جالعىز ءۇي مەن دە وتىرا المادىم. اقنارعا ءمىندىم دە، كەتە بەردىم. قالتامدا شاقشاعىمنىڭ تىگىپ تاپقانىنان قالعان ءۇش تەڭگە الپىس جەتى تيىن اقشام بار ءتۇيىپ العان. سودان باسقا تۇگىم بولسا بۇيىرماسىن.
وزىنە تانىس اڭگىمەلەردىڭ بىردە-بىرى شىناردىڭ قۇلاعىنا كىرگەن جوق. جانيشا ءوز ۇيلەرىنىڭ، جايىن ايتا باستاعاندا عانا سەرگەك وتىردى. اسىرەپ بىردەمە ىستەمەي وتىرا المايتىن ادام ەكەن. قولىنان كەلمەيتىنى جوق. اكەسىنەن جاستايىنان جەتىم قالعان ەكى بالا — اسىرەپ پەن مۇسىرەپ اۋەلى قوي باعىپتى، سيىر باعىپتى... جيىرماعا جاقىنداعاندا تۇمەن قالاسىنا بارىپ بەس جىل جۇكشى بولىپتى. كەمەگە بيداي، كىرپىش، كومىر، تەرى-تەرسەك ارتادى ەكەن. سودان ايتەۋىر مال باسى قۇرالىپ ەلىنە قايتىپتى. وسى كۇنى قۇدايعا شۇكىر، قازانىمىز توق، ەشكىمنىڭ قولىنا قاراعان ەمەسپىز...
مۇسىرەپ جايىنا كوشەر ەكەن دەپ شىنار شىدامسىزدانىپ وتىر ەدى: كەلىنىمنىڭ كوڭىلىنە كەلىپ وتىرعان شىعار، دەپ كۇلدى. — مىرزاجىگىتتەي جىگىت قايدا! — دەپ باستادى. اعايىن اراسىنىڭ قاق-سوعىندا جۇمىسى جوق، اعاسى ۇرسىپ جاتسا دا ۇندەمەيدى، قالجىڭ ايتىپ جەڭەدى. ەگىن سالعاندا، ءشوپ شاپقاندا ونداي ەرىنبەيمىن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. سودان كەيىن اۋىلدان تابا المايسىڭ. انشى-كۇيشىلەرگە ەرىپ كەتە بارادى. ەكى اتى، ەكى ءيتى بار... ەكى بيەسىن ءبىز ساۋىپ ىشەمىز.. بيىل ەكى بيەسىن ەكى دوس جار ادامى سۇراپ اكەتىپ، جاقىندا عانا قايىرىپ اكەلىپ بەردى. قۇلىندارى ارىق-اق... بىلتىرعى قۇلىندارى بيىل تاي عوي، وزدەرىڭ كورەرسىڭدەر ءالى، جارداي. بىلتىر ءبىز ساۋعامىز...
مىرزاجىگىتكە جۇرتى بار بولعىر دا دامىل بەرمەيدى. ويىن-تويىنا شاقىرادى. اعايىن اراسىنىڭ داۋ-جانجالىنا شاقىرادى. بۇگىن انە، ەسەنەي شاقىرتىپ اكەتتى...
شىنار اقىرىن عانا كۇرسىنىپ قويدى.
— كوپ كەشىكپەس. ون-ون بەس كۇندە قايتىپ-اق قالار. وسى قىزدان ايرىلىپ قالما، ايتتىرىپ كەل. قىرىق جەتىنىڭ نەشەۋىن سۇراسا دا بەر دەپ اعاسىن ءوزى جۇمساپ كەتكەن.
شىناردىڭ جۇزىنە قانى ويناپ شىعا كەلدى. اقكوڭىل شەشە:
— بىزگە ونشا مالدىڭ كەرەگى نە، ءتاڭىرى... ونى باعاتىن كىمىمىز بار؟ — دەپ قالدى.
شىنار كۇلىپ جىبەردى.
ءىڭىر كەزىندە اسىرەپ ۇيىنە قايتىپ كەلدى.
— ءبارىن دە ءبىتىردىم... پەشتەرىڭ گۇرىلدەپ تۇر. كەپسىن، بىر-ەكى كۇن وت جاقپاي شىداي تۇرىڭدار. ەرتەڭ ۇشەۋىڭ دە بىلەكتى سىبانىپ، ەتەكتى ءتۇرىپ جىبەرىپ، شىناردىڭ ءۇيىن زاكازناي قىلىپ سىلاپ الىڭدار. ءبىزدىڭ شوشالادا اق بالشىق ءۇيىلىپ جاتىر. ايتپاقشى، قاڭعىباستىڭ شوشالاسىن دا، ساندىق، كەبەجەلەرىن دە استىن-ۇستىنە كەلتىرىپ اقتارىپ شىعىڭدارشى... قۇداي بىلەدى، تالاي دۇنيەسى ءشىرىپ جاتىر.
شىنار ۇيىنە قايتىپ كەلىسىمەن اۋەلى قارا ساندىقتى اقتاردى. ناعىز سالاقتىق وسى قارا ساندىقتىڭ ىشىندە ەكەن. جۋىلماعان كيىم دە، كيىلمەگەن كيىم دە ويران-بوتقان ارالاس جاتىر. تىگىلمەگەن ماتالار دا بار — شي بارقىت، قىنا سارى ساتەڭ اق زونت، يلەنگەن بىر-ەكى قارا ەلتىرى. بىر-ەكى تۇلكى تەرىسى، قىن-قىناپ، وقشانتايلارى سالپىلداعان ەسكى كىسە، ەتىككە جارايتىن بىلعارى، ماسكە جارايتىن «كوزەل» — ەشكى تەرىسى. شىنار وزىنە كەرەكتى بىردەمەلەردى ىزدەپ ساندىقتى تۇبىنە دەيىن تىرنالاسا دا، ەش نارسە تابا المادى.
— ومىرىمدە قاتىنسىز وتەم دەپ جۇرگەن بە؟ — دەپ قاباعىن دا شىتىپ قالدى.
اۋىز ۇيدە كەبەجەنى اقتارىپ بولعان شەشەسى بەرى كەلىپ:
— قانت-شاي، ۇن، مايى بار ەكەن — دەدى.
— وندا اشتان ولمەسپىز، — دەپ كۇلىمسىرەدى دە شىنار ساندىقتىڭ قاقپاعىن جابا سالدى. — ساعان بولماسا، ماعان لايىق تۇگى دە جوق... كەلگەسىن سىباعاسىن دا الاتىن بولار!.. — شەگىرتكەنى ماڭدايىنان شەرتپەيتىن جانداردىڭ سونداي ءبىر كور كورسەتەتىنى بولادى. شىنار سونى ىستەدى.
مۇسىرەپ ۇيىنە جيىرما كۇننەن ارتىق ءجۇرىپ قايتىپ ەدى. اۋىل جاتىپ قالعان كەز ەدى. ەكى ۇيدە دە جارىق جوق ەكەن. اسىرەپتىڭ كوك ءيتى ءشاۋ ەتىپ قورادان شىقتى دا، ەكى سارى الانى تاني كەتىپ جىم بولدى. ولارعا سوقتىعىپ كەرەگى نە؟ — «ءجاي، اشەيىنىم ەدى» دەگىسى كەلگەندەي قىڭق ەتىپ قالىپ، ۇيشىگىنە قايتا كىرىپ كەتتى.
مۇسىرەپ اتىن قوراعا كىرگىزىپ بايلادى دا، جىمداستىرىپ تەڭدەپ، ارتىنا بوكتەرىپ العان قاسقىر تەرىلەرىن شوشالاعا اپارىپ تاستاي سالدى. سودان كەيىن عانا ۇيىنە كىرۋگە بەتتەدى. «ءۇي اڭىراپ مۇزداپ تۇرعان شىعار-اۋ... شاي قايناتىپ ىشەتىن سۋ قايدان بولسىن»، — دەپ ويلادى. ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشتى دا، اڭىرىپ قوزعالا الماي قالدى. باسقا بىرەۋدىڭ ءۇيى سياقتى ءۇي جىپ-جىلى. شامى جارقىراپ جانىپ تۇر. كۇلە قاراعان ءبىر قىز، ءبىر موسقالداۋ ايەل ءتور ۇيدە مۇنى كۇتىپ تۇرعانداي ەكەن. شام جارىعىنا التىنداي شاعىلىسقان قىنا سارى شىمىلدىق از عانا ىسىرىلىپ، اق جاستىقتار كورىنىپ تۇر.
تاني الماي قالدىڭ با، شىراعىم... ءبىز عوي، شىنار ەكەۋمىز. جوعارىلات، — دەدى ناۋشا.
تانۋىن تانىپ تۇرىپ، سەنە الماعانىڭ قىزىق بولادى ەكەن — دەدى مۇسىرەپ.
قۇدايدىڭ بۇيرىعى شىعار، وسىلاي بولدىق.
مۇسىرەپ ناۋشاعا ەكى قولىن بىردەي ۇسىندى.
— امان-ساۋ بولدىڭىز با؟
— شۇكىر قۇدايعا...
كوزدەرى جارقىراپ-جايناپ تۇرعان شىنارعا ءبىر اۋىز ءسوز تاۋىپ ايتا المادى. «سول قىزدان ايرىلىپ قالمادىم با ەكەن؟» دەپ اسىعىپ قايتىپ ەدى. ەكى كۇندىك جەرگە ءبىر-اق كۇندە جەتتى. ەندى، مىنە، سول قىز الدىندا تۇر. مۇسىرەپتىڭ اۋزىنا ءبىر اۋىز ءسوز تۇسپەي قويدى.
شىنار دا ونى جيىرما كۇن اسىعا كۇتتى عوي. ەسىكتەن كىرگەن بەتىندە موينىنا اسىلا كەتەرمىن دەپ ويلاۋشى ەدى. تەرەزە الدىنان قاردى سىقىرلاتىپ سالت اتتى وتە بەرگەندە:
— اپا، شام جاق، مۇسىرەپ كەلىپ قالدى! سول... — دەگەن. ەندى مىنە، ول دا ۇندەي الماي قالىپتى. كوزدەرى جارقىراپ كۇلىمدەگەن بويى ورنىنان قوزعالا الماي تۇرا بەردى.
— شەشىن، شىراعىم، — دەدى ناۋشا. — ءوزىڭ جوقتا ۇيىڭە كىرىپ الىپ، جاعامىز جايلاۋ، توبەمىز قىستاۋ، وتىرمىز جايلانىپ.
مۇسىرەپتىڭ ەسى شەشىنىپ بولعان سوڭ كىردى.
— قۇدايدان ءبىر سۇراعانىم بولسا — وسى بولار، شەشە... كەزىم كورىپ تۇرسا دا كوڭىلىم سەنبەي، ەسىمدى جيا الماي تۇرمىن، — دەدى شىنارعا قاراپ.
شىنار اقىرىن باسىپ كەلىپ، ەكى قولىن مۇسىرەپتىڭ يىعىنا سالدى.
— ءوزىڭ توڭىپ قالىپسىڭ عوي. قارنىڭ دا اشقان بولار... اپا، شاي قويمايسىڭ با؟ اناۋ ءۇي بىلمەي قالىپ جۇرمەسىن. — كوزدەرى مۇسىرەپتە، جۇتىپ جىبەرگەلى تۇرعانداي.
شەشەسى شىعىپ كەتكەن سوڭ مۇسىرەپ شىناردى بالاداي كوتەرىپ الدى: دەمالىسى قانداي جاقسى ەدى، ءسۇت ءيىسى كەلەدى. دەنەسى قانداي بالعىن ەدى، سىمداي بۇرالادى. داۋسىن كۇمىس قوڭىراۋ ما دەرسىڭ... بالاشا ەركەلەيدى ەكەن. جان-جۇرەگىندە ءبىر كىرشىك بار ما ەكەن ءسىرا؟ ۇزىلە قارايدى ەكەن...
— مەن ساعان كوپ وكپەلەپ ەدىم. ءقازىر ءبارى ءبىر-اق ۇمىتىلىپ كەتتى. سەن نەگە سونشا كەشىكتىڭ؟
مۇسىرەپ ۇيرەنشىكتى قالجىڭىنا بۇرىلا باستادى.
— سەن ءۇيدى تۇزەپ بولسىن دەگەنىم عوي.
— وندا مەنىڭ وسىندا ەكەنىمدى ەسىتكەن بولدىڭ عوي؟
— جوق، تۇسىمدە كوردىم: ەكى بىلەگىڭدى سىبانىپ الىپ ءۇي مايلاپ ءجۇر ەكەنسىڭ... ماعان سالاقسىڭ دەپ ۇرسىپ تا ءجۇرسىڭ...
— وتىرىك... ويناپ ايتاسىڭ!
— ويناپ ايتقانىڭ شىنعا اينالسا، و دا شىندىق ەمەس پە؟
— ءا؟ — شىنار اڭداي الماي قالدى.
— ءۇيدى مىنە جايناتىپ قويىپسىڭ. كوپىرتىپ كوك ءشوپ توسەپسىڭ، جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇر. توسەك-ورنىمىز مىناۋ قۇلپىرىپ تۇرعان! وسىنىڭ ءبارى شىن ەمەس پە! سەن ەمەس پە، ءبارىن ىستەگەن!
ايەل جانى ماقتاعاندى قانداي جاقسى كورىپ تۇرسا دا، شىنار ادال جاننىڭ شىنىن ايتتى:
— مەن جالعىز ىستەگەنىم جوق. كوبىن ىستەگەن جەڭەشەم مەن اپام...
كەلە جاتقانىن بىلدىرە، داۋىستاي سويلەپ اسىرەپ كەلدى.
— قاڭعىباسىڭ امان كەلدى مە، شىنارجان؟.. ەندى ۇيدەن شىعارما!
شىنار مۇسىرەپتىڭ قۇشاعىنان سىرعىپ ءتۇستى.
— اعەكە، جوعارى شىعىڭىز، — دەدى دە، قىزارىپ كەتتى. — جەڭەشەم قايدا، اعەكە؟.
— تويعا بارىمدى كيىپ كەلەم دەپ اۋرەلەنىپ جاتىر. توي ەمەس پە، بۇگىن؟ توي، اينالايىن، توي! سەن كەلدىڭ دە بەرەكە كەلدى، قاراعىم. ەكى ءۇيلى تۇرىكپەن دەگەنمەن ءبىر ءۇيلى ەدىك، ەندى عانا ەكى ءۇيلى بولدىق. وڭاشا ءبىر وتىرايىقشى! ات-كولىك امان كەلدىڭ بە؟ ەرتەڭ ىزدەپ شىعايىن دەپ قۇلان-تۇياقتى بۇگىن تاڭ اسىرىپ قويىپ ەدىم. ءتىپتى شىنارجاننان ۇيالىپ ەلەر بولدىم.
ىنىسىنە بار امانداسقانى وسى. اسىرەپ تورگە شىعىپ وتىرا بەرىپ:
— كەلىن قاراعىم، قاينات شايدى، اس ەتتى، بۇرقىرات! — دەدى.
قالىڭ سيباننان شەتىرەك وتىراتىن ەكى ءۇي قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي تاڭ اتقانشا وتىرىپ، ارەڭ تاراستى.
قىز شەشەسى الداقاشان اۋىز ۇيدە توسەگىن ازىرلەپ العان ەكەن قۇلاعىن تىعىنداپ، كورپەسىن تۇيىقتاپ ايقارا بۇركەنىپ الدى دا، جاتىپ قالدى.
شىنار ازىراق ىسىرۋلى تۇرعان شىمىلدىقتى جازىپ جىبەردى. «بۇرىن جەر توسەكتىڭ باس جاعىندا تۇراتىن قارا ساندىقتىڭ ەندى اياق جاققا قويىلعانى دۇرىس بولعان ەكەن» ويلادى مۇسىرەپ، شەشىنە بەرىپ...
توي ءوتىپ جۇرت تاراعاننان كەيىن دە ەسەنەي اۋىلى قوناق بولىپ قالا بەردى. كەرەي-ۋاق تويعا دا كەلىپتى، داۋ-شارىن دا الا كەلىپتى. قولدارىنا كوپ تۇسە بەرمەيتىن اعا ءبيدىڭ اۋىزىنا نەشە جىلعى سۇر بولعان داۋلار، وتىرىك شىنىمەن ەندى ەسەيە باستاعان جاڭا داۋلار كەلىپ ورناپ قالدى. ءالى جايلاۋعا كوشە الماي وتىرعان التى اۋىل سيباننىڭ قايسىسىنا بولسا دا كوتمالدى بولىپ جاتىپ العان داۋ يەلەرى از ەمەس.
ەسەنەي كۇن بويى داۋشىلاردىڭ ورتاسىندا. ءوز ۇيىندە ،ءىس، قىر باسىندا دا سولاردىڭ قورشاۋىندا وتىرادى. داۋدى سوزباي شەشەدى. ەكى جاقتان ەكى-ەكى ادامنان سويلەتەدى دە كەسىمىن ايتادى. كولدەنەڭنەن قىستىرىلىپ، بىرەۋدىڭ اۋزىنا ءسوز سالعان ادامدى جازالاي وتىرادى: كەسىمنىڭ تورتتەن ءبىرىن سوعان تولەتەدى. كۋا دەگەنگە سەنبەيدى، قۋىپ تاستايدى.
ۇرىنىڭ كۋاسى كوپ، وتىرىك داۋدىڭ كۋاسى كوپ، زورلىقشىنىڭ كۋاسى كوپ. بۇل ونىڭ بۇلجىتپاي ۇستايتىن ءداستۇرى. داۋ-شار سوندا دا ءبىر جەتىگە سوزىلىپ كەتتى.
بۇل كۇندەردە ۇلپاننىڭ قولى دا بوساي المادى. قوي قىرقىلىپ، جىلقى كۇزەلىپ جاتقان كەز ەكەن. اۋەلى ءبىر كەمپىر كەلدى.
— قاراعىم-اي، ءتورت جەتىمەك نەمەرەم تىرداي جالاڭاش... تىم بولماسا بىر-ەكەۋىنە كۇپى تىگىپ بەرەتىن جاباعى بەرشى.
— الا عوي، شەشە... تورتەۋىنە. دە جەتەتىن ەتىپ ال...
ودان سوڭ ەكى كەمپىر كەلدى. ودان سوڭ ەكى كەمپىر، ءبىر جاستاۋ ايەل، ودان سوڭ ەكى كەمپىر، ەكى جاستاۋ ايەل، ودان سوڭ ءۇش كەمپىر، ءۇش جاستاۋ ايەل، ودان سوڭ، ودان سوڭ... كەلە بەردى، كوبەيە بەردى، كەلە بەردى...
جاباعى سۇرايدى، قىل سۇرايدى، ءسۇت سۇرايدى، ءۇن سۇرايدى، كيىز سۇرايدى، شاي سۇرايدى، بورىككە تىستىق، كويلەككە تۇيمە سۇرايدى، جايلاۋعا كوشەتىن كولىك سۇرايدى..
ۇلپان ەشكىمنىڭ قولىن بوس قايتارماي بەرە بەردى. مىرزا كەلىن اتانعىسى كەلىپ بەرگەن جوق، الدەنەگە ىشتەي نارازى، الدەنەگە ىشتەي نامىستانىپ ۇلەستىردى. تويدان دا، داۋشىلاردان دا، سۇرانشىلاردان دا ۇلپان ابدەن قالجىراپ قالدى. بۇل ونىڭ بويى ۇيرەنبەگەن كەزدەسەرمىن دەپ ويلاماعان كۇندەرى ەدى. بىرەسە سۇرانشاقتاردىڭ وسىنشا كەپتىگىنە ىزا بولىپ ەسەنەيدىڭ بار بايلىعىن تاراتىپ بەرگىسى كەلەدى، بىرەسە كەرەي-ۋاقتىڭ وسىنشا داۋكەستىگىنە ىزا بولىپ قۋدىرىپ تاستاعىسى كەلەدى. اقىلدى بولسا دا «اقىل-ازۋى» دەپ اتالاتىن دانالىق ازۋى ءالى شىقپاعان جاس ايەل كوزى ۇيرەنبەگەنگە كوندىگە الماي ءجۇر.
— ەرتەڭ كەلەمىز! — دەپ شىنارعا دا ءۇش رەت كىسى جىبەرىپ الدى. قاشان باراتىنى ءالى دە بەلگىسىز. اياق-استى بولا باستاعان سوڭ شەشەسىن دە ۇيىنە قايتارىپ جىبەردى. مۇنىڭ ەكەۋى دە جانىنا باتىپ ءجۇر. ەسەنەي دە ۇيىنە شارشاپ كەلىپ جىعىلادى. ەسەنەيدەن جىرىلىپ جايلاۋعا كوشە الماي وتىرعان التى اۋىل سيباننىڭ كۇڭكىلى دە ايەلدەر ارقىلى كۇندە قۇلاعىنا ءتيىپ وتىرادى...
تويدان كەيىن توعىز كۇن وتكەن سوڭ، كەشكە قاراي ۇلپان ۇيدەن شىعىپ، قىر باسىندا داۋگەرلەردىڭ ورتاسىندا وتىرعان ەسەنەيگە قاراي بەت الدى. اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. التىنداتقان اق ساۋكەلە، التىن جىپتەرى كەزىنە ەرىكسىز شالىنىپ كەلەدى. داۋكەستەر توبى ەداۋىر ازايعان ەكەن. سوندا دا ءالى ءبىر جەتىگە مول جەتەتىن.
ۇلپان جاقىنداي بەرگەندە ەسەنەي ورنىنان تۇرا كەلدى.
— مەنىڭ ەسەنەيىم انە، كەلە جاتىر. مەنى دۇرەلەن السىن دەمەسەڭدەر، وسىمەن توقتاتايىق. جايلاۋعا كوشەتىن ۋاقىتىمىز دا ەتىپ بارادى... كورىسكەنشە كۇن جاقسى... امان بولىڭدار! — دەدى دە، ۇلپانعا قاراي جۇرە بەردى. وتىرعان توپ تۋرا كەلىپ، قول قۋسىرىپ، قوش ايتىستى.
كۇلە بىلمەيتىن ادامدى كۇلىمدەي جۇرەتىن ەتۋ ۇلكەن ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك. سول ءبىر ەڭبەك ۇلپاننىڭ قولىنان كەلىپ ەدى. ەسەنەي وعان كۇلىمدەي كەلدى.
— ۇرسىپ كەلەمىسىڭ، جانىم؟
— شارشادىڭ عوي، جولبارىسىم-اۋ... توقتاتساڭشى.
— ءبىتتى. تاراتتىم. ەندى بارلىق تىزگىندى ءوز قولىڭا الا بەر. — وڭ قولىن ۇلپاننىڭ يىعىنا سىرتىنان قۇشاقتاي سالىپ ەسەنەي ۇيىنە جاقىندادى.
— ەرتەڭ مۇسىرەپ اعايدىڭ ۇيىنە بارامىز با؟
— بارامىز.
— ەندەشە ۇيگە كىرىپ دەم ال. شايدى وتاۋدا ىشەرمىز. ۇلكەن ءۇيدىڭ ءوزىن شاڭ-توپىراق باسىپ كەتتى.
ۇلپان ەسەنەيدى ريزا كوزىمەن ءبىر سيپاپ ءوتتى دە، سىرتتا قالدى. جۇمىسى بار ەكەن. كەنجەتايدى شاقىرتىپ الدى. قوناقتاردى سەزىندىرۋ ءۇشىن ءبىراز تۇيەگە جۇك ارتتىرىپ، اۋىلدان شەتىرەك اپارىپ شوكتىرتىپ ەدى. كەنجەتايعا سونى نۇسقادى.
— انا جاتقان تۇيەلەردىڭ ەڭ ارعى شەتكىسىن كورەمىسىڭ؟ بۇيداسىنا قىزىل بايلاعان اتان. سونىڭ جۇگىن بۇگىن شىنارعا اپارىپ بەرىپ قايتارسىڭ. توبىلدان الا كەلگەن بازارلىعىم ەدى لەپ ايتتى دە. وزدەرى ەرتەڭ كەلەدى دەرسىڭ. باسقا ەش نارسە دەمەي-اق قوي، — دەدى. جاس جىگىت كەنجەتايدىڭ العاش كورگەندە قىرىنداۋ ويى بولعانىن سەزىنىپ، سودان بەرى وعان ىلعي بويىن اۋلاق سالا سويلەيتىن. بۇگىن از عانا جىلى سويلەستى. كەنجەتاي باسىن يزەدى دە، كەتىپ قالدى. ۇلپان دا ۇيىنە جايراڭداي كىردى.
ەرتەڭ مۇسىرەپ اعانىڭ ۇيىنە انىق بارامىز عوي؟ اينىپ قالمايسىڭ عوي؟ — دەدى ەسەنەيگە.
مەن بۇگىن دە كەتىپ قالار ەدىم...
جوق، مەن ەرتەڭ كەلەمىز دەپ كىسى جىبەرىپ قويدىم. كولگە بارىپ سۋعا ءتۇسىپ كەل جۋىنىپ.
«حانشا ايتتى — بولدى، حان بۇيرىعى — ەلدى».
جۋىنىپ كەلمەسەڭ، توسەككە جاتقىزبايمىن.
«ءبۇلدىرشىن كەزىن سۇزبەسە، بۋىرشىن بۇيداسىن ۇزبەيدى دەۋشى مە ەدى؟
بولدى، بولدى. جونەل! — شىنىمەن ويناتسا ۇلپاننىڭ كوزىنىڭ قالاي وينايتىنىن دا كوردى ەسەنەي...
جۇك ارتقان تۇيە جەتەلەگەن كەنجەتايدى كورىپ شىنار ۇيىنە كىرمەي ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى.
تايكەنجەم-اۋ، اۋىلعا كوشىپ كەلە جاتىرمىسىڭ، ءبىر جاققا كوشىپ بارا جاتىرمىسىڭ؟ — دەدى شىنار، قاينىسىنىڭ اتىن اياعىنان باسىنا قاراي تەرىس ايتىپ.
— ەرەگىسكەندە اكەلگەنىمدى قايتا الىپ كەتەيىن بە، وسى! تايكەنجەم دەگەن كەنجەتاي دەپ اتىمدى اتاعانىڭ ەمەس نە؟ — دەپ كەنجەتاي شامدانعان بولدى.
قويعان اتىم بار عوي: «باۋىرىم» دەگەن جامان ات پا؟
شىن باۋىرىڭ بولسام بەتىمنەن ءسۇي! — كەنجەتاي ات ۇستىنەن ەڭكەيدى، شىنار ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
جالىندىرماي-اق سۇيە سالساڭ بولاتىن ەدى عوي... ءما، تۇيەنى شوكتىر دە جۇگىڭدى ءتۇسىرىپ ال!
— جۇگىڭدى؟ قايداعى جۇگىم؟
— ايتتىم عوي ساعان «توبىلدان اكەلگەن بازارلىعىم. ەرتەڭ بارامىز!» — دەدى.
— باسقا نە ايتتى؟
— تۇك ايتپا! — دەدى. — ايتپايىم!
«بازارلىقتى» كىم جىبەرىپ جاتقانىڭ شىنار، ارينە، بىردەن ءتۇسىندى. — ۇلپانداعى! ەرتەڭ وزدەرى كەلەتىن بولعان سوڭ قىسىلىپ قالا ما دەگەنى عوي. باسقا بىرەۋ سونداي قامقورلىق ىستەسە، شىنار ونى ماڭايىنا جولاتپاس ەدى، ۇلپاننىڭ سىيلىعىنا قۋانىپ كەتتى.
— اپا، بەرى كەل!.. كۇيەۋ بالاڭنىڭ توبىل بازارىنان الىپ تۇيەمەن جىبەرگەن دۇنيەلىگى جاڭا كەلدى... كەل، ءتۇسىرىپ الايىق.
جانيشا دا جۇگىرىپ كەلىپ ەدى، وعان شىنار سىبىرلاپ قانا شىنىن ايتتى: — ۇلپان جىبەرىپتى، — دەپ.
تۇيەگە ارتقان جۇكتىڭ ۇستىنەن ايقارا جابا سالعان ەكى ويۋلى تەكەمەت پەن شاعىن-شاعىن ەكى تۇكتى كىلەمدى جۇلىپ تاستاپ، ايەلدەر كىلتى اۋزىندا تۇرعان ەكى ساندىققا جابىلدى. كىلەم مەن كيىز اراسىندا كورىنگەن بىرنەشە كورپە-جاستىققا دا كوزدەرىن سالعان جوق. ساندىقتار سىڭعىرلاپ اشىلادى ەكەن ونى دا ەستىگەن جوق. ساندىقتاردىڭ ىشىنە ءۇڭىلدى.
— قۇداي-اۋ، اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ تولىپ تۇر عوي!
— مىنادا ءبىر قىزدىڭ جاساۋى بار ما، نەمەنە ءوزى؟ شىمىلدىقتى قارا!..
— بارلىعى اسىل... قىمبات دۇنيەلىك!
— مىنا ساندىقتىڭ ىشىنە قاراڭدار! قانت، شاي... ورىك-مەيىز... شىنى-اياق-شاشكە... قىمىز اياقتارى.„ ورامال-داستارقان... بەت ورامال... تولىپ تۇر!
ايەلدەر ەكى ساندىققا كەزەك-كەزەك جۇگىرىپ ەستەرىنەن تانىپ قالدى. كەدەيلىك تاقسىرەتىن تارتىپ باققان سورلىلار ىرجاقتاپ، ماعىناسىز كۇلەدى. اش ادامداردىڭ تاماققا جابىلعانى سياقتى، بۇرىن كوزدەرى كورمەگەن دۇنيەلىكتى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى جۇلىپ الىپ كورەدى دە، نە كورگەنىن ۇمىتىپ قالىپ قايتا جابىسادى. ەكى ساندىقتىڭ ىشىندەگى بۇيىمدار ءۇش ايەلدىڭ قولدارىنان ەڭ كەمى ءۇش رەتتەن وتسە دە، ءالى قانشا ەكەنىن شامالاپ، الدە ءبىر كيىمدى تۇستەپ قالعان بىرەۋى جوق. ايتەۋىر كوپ، ايتەۋىر اسىل بۇيىمدار، ايتەۋىر شىنارعا ارنالىپ كەلگەن. ساندىقتىڭ تۇبىنە تامان بىرنەشە توپ كەزدەمەلەر جاتقانىن كورىپ جۇرسە دە، ايەلدەر وعان اينالماي، تىگۋلى كيىمدەردى اينالدىرا بەردى، تاڭدانا بەردى... تامسانا بەردى... سولاي بولا تۇرسا دا بۇل بايلىقتىڭ قورقاۋلىعى ەمەس، كەدەيلىكتىڭ جۇتىنۋى ەدى.
كەكسە ايەلدەردەن بۇرىن شىنار ەسىن جينادى.
— ەرتەڭ قوناقتارىمىز كەلەدى، جۇگىمىزدى جيناپ الايىق تا، جەڭەشە! — دەدى. ايەلدەر ارەڭ دەگەندە قىمبات دۇنيەلىكتى كوزدەرى قيىپ ساندىقتارعا قايتا سالا باستادى...
ەرتەڭىنە تۇسكە تارماسا ۇلپانىمەن ەسەنەي، ەسەنەيىمەن ۇلپان كەلدى... ەكى ءۇيلى تۇرىكپەن قىستاۋىنىڭ اينالاسى قۇلپىرىپ تۇر ەكەن. قاردىڭ سۋىمەن تەز ءوسىپ كەتەتىن كوندى جەردىڭ بيدايىعى باس جارىپ، ۇلپىلدەگى شاشاقتانا باستاپتى. ودان ءارى، جارقىراپ جاتقان كولگە دەيىن، قارا توپىراقتى جەرگە شىعاتىن مىڭ ءتۇرلى اسىل شوپتەر گۇل اتىپ، قىزىلدى-جاسىلدى ششۇبارتىپ جاتىر. قىر جوڭىشقاسىنىڭ سارعىش، جاسىل-كوك گۇلدەرى دە قويۋ كورىنەدى. ءار جەرگە توپتالىپ ەسكەن تىكەندەر التىنداي جارقىراعان سارى گۇلدەرىن توگىپ تۇر. اۋىلدىڭ از عانا مالى كوك جازىققا تۇياعىن دا تيگىزبەگەن سياقتى. بالعىن كوكتەم بار اجارى مەن مىرزالىعىن توگە سالىپتى. قىستاۋدىڭ ءوزى دە شوق اعاشتىڭ قويناۋىنا سالىنعان ەكەن. جازعىتۇرعى سامال جەل اقىرىن ەسكەكتەپ كوك دۇنيەنى تەربەتىپ قويادى. قازاق مۇنداي جەردى كورگەندە اۋناپ-اۋناپ العىسى كەلەدى.
ۇلپان پاۋەسكەدەن تۇسە سالا، كوزىن جۇمىپ، مۇرنىن دالا يىسىنە توسىپ، بىر-ەكى رەت كەۋدەسىن كەرە دەمىن الدى دا:
جۇماق قوي مىنا جەر! ءبىزدىڭ اۋىلدى قارا توپىراق، شاڭ باسىپ كەتتى، — دەدى. ەشكىمگە قاراماي، ەشكىمگە وعىن قاداماي ايتتى. — انتۇرعان-اۋ، سەنىڭ گۇل-گۇل جايناپ جۇرگەنىڭ وسىدان ەكەن عوي! — دەپ، جىميا كۇلىمدەپ جاقىنداي بەرىپ شىنارعا وسىلاي امانداستى.
كۇندەسەڭ، قاسىما كوشىپ كەل! كوككە تويىندىرىپ جىبەرەيىن.
كونە بەر، ۇلپان... جۇماق بولسا ءبىراز كۇن جاتىپ، اۋناپ-قۋناپ كەتەيىك.
— مەنىڭ اق بوتام قايدا؟ — دەدى ۇلپان ويناپ تىكسىنى ەم بولىپ.
— بوي جازىپ كەلۋگە دالاعا كەتتى. كەلەدى ءقازىر.
— قورادان شىعارما، جانعا كورسەتپە دەگەنىم قايدا؟
— كۇندە ايتام، بولمايدى. ءوزى ءبىر ەركە نەمە...
— توقتاي تۇر، سەن قاتىن.
— تۇرمىن عوي الدىڭدا!..
— كانەكەي، قىسقى ۇيگە كىرەسىڭدەر مە، جازعى ۇيگە كىرەسىڭدەر مە؟ الدە مىنا كوككە اۋناي كەتەسىڭدەر مە، — دەدى مۇسىرەپ، شەتىرەك جايىلعان كيىز، كىلەم، جاستىقتاردى نۇسقاپ.
— ۇلپان-اۋ، شاقشاق ءبيدىڭ قىزىن العان سوڭ مىنا تۇرىكپەننىڭ قۇتىرۋىن قارا!..
— مۇسىرەپ اعاما ءبارى جاراسادى. مىناۋ عوي ءبارىن قۇلپىرتىپ قويعان! — ۇلپان شىناردى قۇشاقتاپ الدى دا:- — دالاعا وتىرايىق، ەسەنەي. مەن قارشىعالىمدى كورگەندەي قۋانىپ كەتتىم، — دەپ كۇرسىنىپ قالدى.
توي بولدى. داۋشىلار بولدى. سۇرانشىلار بولدى. اۋىل اينالاسى ۋدا-شۋ، ۇلپان جەرىنە جەتە شارشاپ ەدى. قاپتاعان جۇرتتىڭ قورشاۋىندا دالانى كورە الماعانداي ەكەن. جارقىراپ جاتقان قاراعايلى، قۇدايقۇل دەگەن ەكى ادەمى قۇم-قايران، كولدەردىڭ جاعاسىنا دا بارا الماپ ەدى. ەندى سونىڭ بارىنەن قۇتىلىپ ەركىندىك سەزىندى. ويىن-كۇلكىسى جاراسقان، اۋزىڭدى باقپاي قالجىڭداسا بەرەتىن ادال دوستارىنىڭ ۇيىنە كىرمەي جاتىپ-اق دۇنيەسى كەڭىدى دە كەتتى.
— ەركەكتەر، سورايىپ تۇرىپ الماي، وتىرساڭدارشى! — ۇلپان ءوزى دالاعا جايىلعان كىلەمنىڭ ۇستىنە بارىپ بۇرىن وتىردى.
ەسەنەي دە كىشى-گىرىم قايىقتاي كەبىسىن تاستاپ جوعارى شىقتى.
— ءاي، قاتىڭ اۋەلى شايىڭدى اكەل! — دەدى ۇلپان شىنارعا ەركەك داۋسىنا سالىپ جەكىرگەن بولىپ. — نەمەنەڭە ءماز بولىپ ىرجيا بەرەسىڭ!..
شاي تۇرماندارى ءوزى دە كەلە جاتقان. ناۋشا ورامال، داستارقان كوتەرىپ، جانيشا قۇمان، لەگەن كوتەرىپ جەر ۇيدەن شىعا بەرىپ ەدى، ۇلپان سونى كورىپ قالىپ بۇيىرىپ وتىر. جانيشا اۋەلى قۇمان، لەگەنىن جەرگە قويىپ ەسەنەيگە ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتتى. سودان كەيىن قۇمانىن وڭتايلاپ، لەگەنىن ەسەنەيدىڭ الدىنا توستى. قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيدى.
ناۋشا ۇندەمەي كەلىپ داستارقان جايا باستاعاندا ەسەنەي مۇسىرەپكە قاراپ:
— مىنا كىسى كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— قۇداعيىڭ... شىناردىڭ شەشەسى.
— باسە، سەنى وسىنشا جارىلقاپ جاتقان كىم ەكەن دەپ وتىرسام وسى كىسى ەكەن عوي!
— وسى كىسى.
— وتاۋلارى ءالى كەلمەپتى، — دەدى ۇلپان. شىنار قىسىلىپ، قىزارىپ كەتتى. «قايداعى وتاۋ؟»..
شاي كەلگەن سوڭ ۇلپان شىنارعا تايانا جاقىن وتىرىپ ەدى، شىناردى تىزەسىمەن ءتۇرتىپ قالدى. «تىرس ەپتە!» دەگەنى سياقتى ەكەن. شىنار جىميدى دا ۇندەگەن جوق.
باۋىرساق جايىلدى، قۇيماق قويىلدى. قانت، ورىك-مەيىز قويىلىپ جاتىر. شىناردىڭ شەشەسى بەتى جابۋلى تاعى ءبىر تاباق كوتەرىپ، ۇيالا جىميىپ كەلەدى. شىنار بولماي ءپىسىرتتى، ايتپەسە سىي قوناققا بەرەر تاماق ەمەس. ونىسى — كۇلگە كومىپ ءپىسىرىپ، سارى مايعا بۇلعاعان ىستىق نان ەدى.
ۇلپان ونىڭ نە ەكەنىن يىسىنەن سەزىپ، تاباقتىڭ بەتىن اشتى دا:
— وزىمە بەرىڭىزشى، شەشە... بۇل ەركەكتەر جەيتىن تاماق ەمەس! — دەدى.
ناندى كۇلگە كومىپ ءپىسىرۋ باياعىنىڭ، باياعىسىنان بەرى كەلە جاتسا دا، كوشپەلى قازاقتىڭ اۋزىنان ءالى ءدامى كەتپەگەن اسى. ۇلپان تاباقتى باس سالدى. ەركەكشە اۋزىن تولتىرا جەي باستادى.
— اۋىز تيگىزەدى ەكەن دەپ دامەتپەڭدەر!
— تىم بولماسا سارقىتىڭدى قالدىر...
— جوق!
اقناردى جەتەلەپ اسىرەپ كەلە جاتىر. ۇكىدەي ۇلپا ءجۇندى اق بوتا تايرالاڭداپ ويناقتاعان بولادى. اياقتارى ساباۋداي جىڭىشكە. كوزدەرى توستاعانداي، سۇلۋ-اق.
ۇلپان كورە سالا اتىپ تۇردى.
— سەن قاراما، كوزىڭ تيەدى! — دەپ ەسەنەيگە ءبىر جالت ەتىپ قالىپ، اسىرەپكە قاراي تەز جونەلىپ كەتتى.
اسىرەپ ۇلپاندى ۇزاتىپ اكەلگەندە كۇيەۋ-قوسشى بولىپ بارعان. ۇلپان ونىمەن دە ەركىن سويلەسەتىن.
— ۇلكەن قاينىم، مالىڭ ەرىستى بولسىن.
— ايتقانىڭ كەلسىن، جەڭەشە.
ەكەۋى دە كۇلىپ جىبەردى. جاسى ۇلكەن كىسىنى جاس كەلىنشەك قاينىم دەسە، جاس كەلىنشەكتى ساقالىنا بۋرىل كىرە باستاعان ادام جەڭەشە دەسە، كۇلمەسكە بولار ما؟ قۇدايدىڭ ءبىر ەرىكسىز قيسىنداستىرىپ قويعانى دا. ەندى بۇل جايعا بۇكىل سيبان بولىپ كوز ۇيرەتە بەرمەسكە شاراسى جوق. ۇلپان سيباننىڭ، ەڭ ۇلكەن ايەلى، ەل بايبىشەسى!
اسىرەپ تۇيەنى جەلگە قارسى شوكتىردى دە، ەسەنەيگە كەلىپ سالەم بەرىپ شايعا وتىردى.
اق بوتا ەندى جاتقان ەنەسىمەن ويناي باستادى. ەنەسى تۇرەگەلىپ تۇرعاندا ونىڭ باسى-كوزىنە بويى جەتپەيتىن. ويناپ كەلىپ سوعىلعاندا دا ەنەسىنىڭ سەرەيگەن اياعىنان جىلىلىق تا، جۇمساقتىق تا تابا الماي تەز شەگىنىپ كەتۋشى ەدى. ەندى مىنە، قانداي راقات، جارداي بولىپ جاتقان ەنەسىنىڭ قابىرعاسىنا سوعىلساڭ دا، وركەشىنە سوعىلساڭ دا ءارى جىلى، ءارى جۇپ-جۇمساق. قۇلاقتارىن تىستەلەپ، كوزدەرىن ايمالاپ ويناي بەر، ويناي بەر!
ۇلپانعا شىنار كەلىپ قوسىلدى.
— كۇن بويعىسى وسى... ەنەسىن ەمىپ الادى دا، ويناي بەرەدى. وزىڭە تارتىپتى. ءقازىر ماعان دا كەلىپ، مەنىمەن دە وينايدى، — دەدى.
شىناردىڭ داۋسىنا ۇيرەنگەن جاس بوتا ەڭكەلەكتەي جۇگىرىپ كەلىپ شىنارعا از-اق سوعىلماي ءوتتى. ءتورت اياعىنا ءالى يە بولا المايدى ەكەن. سوعىلسا شىنار دا، ءوزى دە جىعىلاتىن ەدى. شىنار قالتاسىنان ءبىر ءتۇيىر تۇز الىپ، بوتانى شاقىردى. قازاق بالاسىن شاقىرعانداي: — كەلە عوي، اينالايىن، — دەدى. بوتا قۇلاعىن جىميتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ كەلىپ، شىناردىڭ الاقانىنداعى تۇزدى ەرىندەرىمەن سىپىرىپ اكەتتى. باسىن شايقاي ءجۇرىپ تۇزدى سورىپ ءجۇر، جەپ ءجۇر.
— ماعان دا تۇز بەرشى، ءاي!
الاقانىندا ءبىر ءتۇيىر تۇز، ۇلپان بوتانى شىناردىڭ داۋسىنا سالىپ شاقىردى.
— كەلە عوي، اينالايىن، كەلە عوي!
بوتا ءبىر كەلىپ الاقانىنان تۇز العان سوڭ ۇلپان شىناردى قۋىپ جىبەردى.
— سەن كەت ەندى، كەرەگىڭ جوق.
اقىماق بوتا بىر-ەكى ءتۇيىر تۇز جەگەن سوڭ ۇلپانمەن دە ءبىرجولا ۇيرەنىسىپ كەتتى. سوعىپ وتەتىندەي، جاقىنداي بەرىپ كۇلىپ جىبەرەتىندەي قاباعى جازىلىپ كەتەدى. اۋزىن اشىپ، ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ تۇز سۇرايدى. يىعىمەن سۇيكەنىپ، باقىرىپ قويادى. ءسىرا، اياقتان تىستەسىپ ويناعىسى دا كەلەدى. ۇلپان دا ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي كەتىپ، جاس بوتامەن .بالاداي ويناپ ءجۇر.
— مال بالاسىنىڭ مۇنداي ەركەسىن، مۇنداي سۇلۋىن كورمەگەن ەدىم! — دەدى ۇلپان، شايعا قايتا ورالىپ كەلىپ. ساۋكەلەسىن تاستاپ، جىبەك شارشىنى القىمىنان تۇيرەي سالدى دا، ەسەنەيدىڭ تىزەسىنە شىنتاقتادى.
شايدان كەيىن ۇلپان شىناردى ەرتىپ الىپ مۇسىرەپتىڭ قىسقى-جازعى ۇيلەرىڭ قورا-قوپسىسىن ارالاپ شىقتى. «ورىس ءۇيىنىڭ» قازاق اۋىلىنا العاش كەلگەندەگى جۇپىنى ءتۇرىن كورىپ سوعان دا قۋاندى. ەڭ بەرىسى قىس بويى بالا-شاعا، كەمپىر-شال دىردەكتەپ وتىرمايتىن بولادى عوي!
— بۇلار جەر ءۇي سالۋدى قاشاننان بەرى ۇيرەندى ەكەن؟
— ءتىپتى اتام زامانعى ەرتەدەن بولسا كەرەك. بۇلاردىڭ ارعى اتالارى تۇرىكپەن جىگىتى ەكەن. سوعان اتى سيباننىڭ شەتىنەن وسى جەردى بەرىپتى. كيىز ءۇي كوتەرىپ الۋ وڭاي ما، اۋەلى جەر جاپادا وتىرىپ، ودان كەيىن جەر ءۇي سالىپ الىپتى. سونىڭ سىلەمى عوي ۇزىلمەي كەلە جاتقان.
اسىرەپ پەن مۇسىرەپتىڭ قىسقى ۇيلەرى قاراما-قارسى، ءبىرىنىڭ ءۇيىن ءبىرى تەرەزەدەن كورىپ وتىراتىن ەتىپ سالىپتى. شوشالا، قورالارى دا سونداي. ءشوپ شابادى ەكەن. از عانا مالى قىس بويى قولدا. شارباق ىشىندە قۇدىقتارى بار.
قوناق كەلەتىن بولعان سوڭ جەر ءۇيدى تاعى ءبىر سىلاپ، ءيىسى بۇرقىراعان كوك ءشوپ توسەپ تاستاپتى. قازاندىق، پەش. كادۋىلگى «ورىس ءۇيى». ەسىك، تەرەزە، قۇرۋلى شىمىلدىق، جەر توسەك، ءبارى اپ-ادەمى. ۇلپانعا جاڭالىق رەتىندە قاتتى ۇنادى.
— كەشكە ەكەۋىمىز وسىندا جاتايىق، — دەدى ۇلپان.
— بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق دەگەن-اۋ، — دەدى شىنار.
— ادىرا قال!
قوڭىر توبەل كيىز ۇيدە ۇلپاننىڭ كەشە عانا جىبەرگەن دۇنيەلىگى جيناۋلى ەدى. شىنار ۇلپانعا:
— ءاي، سەن وسىنشا جاساۋدى... — دەي بەرىپ ەدى، ۇلپان ونى اۋىزعا قاعىپ-قاعىپ قالدى. ءسوزىن اياقتاتقان جوق.
— تىسىڭنەن شىقپاسىن! توركىنىڭنەن الا كەلگەن ءوز جاساۋىڭ! كەيىن كەلەتىن وتاۋىڭ دا بار! — دەدى. — سەن نەمەنە قاڭعىرىپ كەلىپ پە ەڭ؟ مۇسىرەپ اعايمەن كوڭىلىڭ جاراسقان سوڭ كەتە بارعاسىڭ! اش-ارىق بولىپ ولەيىن دەپ جۇرگەندە مۇسىرەپ اياۋشىلىق ەتىپ الىپ پا ەدى، سەنى؟ جوق، ولاي ەمەس. مەن دە سەنى قارا تىرناعىڭا دەيىن بىلەم.
مۇسىرەپ اعاي توبىلدا تالاي رەت سەنى جىر قىلىپ ايتقانى بار. «سەن از عانا بيازىراق بولساڭ، كەيدە كوز-قاباعىڭ ءتۇيىلىپ كەتپەسە، ونىڭ ۇستىنە از عانا قىپشا بەلدىرەك بولساڭ، بەتىڭدە كىشكەنە عانا «بارماق باتتىڭ» بولسا، شىنارعا ءبىراز جاقىنداپ قالار ەدىڭ» دەيتىن ەدى ماعان. اسىرەپ قايناعاڭ سەنى ودان دا اسىرا ماقتادى. وسى ەكى ءۇي سەنى جانى-قۇتى قالماي جاقسى كورەدى ەكەن. ميىڭ بار ما، ءوزىڭنىڭ؟ ءتۇسىندىڭ بە؟..
شىنار كوپ نارسەلەردى ەندى اڭعاردى. اش-ارىقتىڭ قىزىمىن دەپ كەيدە ىعىسىپ قالاتىنى بولۋشى ەدى. ونى تابان اۋزىندا، ۇمىتقانداي بولىپ:
سەنىڭ، اقىلىڭنىڭ ءبىر ءتۇيىرىن قۇداي ماعان نەگە بەرمەدى ەكەن! — دەپ ۇلپاننىڭ موينىنان ەركەلەي قۇشاقتاپ، بەتىن كەۋدەسىنە باستى. كوزىنەن جاسى اعىتىلىپ كەتتى.
— قۇدايعا ايتاتىن سەنىڭ دە وكپەڭ بار ما، ءاي؟
ۇزىلە جاقسى كورۋدى ۇلپان ءوزى دە تەرەڭ سەزىنەدى. ءبىراق سوپىسىن سىرتقا شىعارۋعا كەلگەندە تارتىنىپ قالادى. ءوزىن وندايعا وراشولاق كورىپ تارتىنادى. ءقازىر ءوزىنىڭ ءىشى دە ەلجىرەپ تۇر، ەگىلىپ تۇر. امالى نە، بۇل جولى دا تارتىنىپ قالدى دا، شىناردى ارقاعا قاعىپ:
— قويا عوي، بوپەم، قوي، بوپەم!.. ءالدي، ءالدي-اي! — دەپ ويىنعا اينالدىرىپ جىبەردى. شىنار دا كۇلىپ جىبەردى.
تۇسكى تاماقتاپ كەيىن ۇلپان مەن شىنار شومىلىپ قايتۋعا كولگە كەتتى. ناردى جەتەلەپ الىپتى. جاس بوتا جۇگىرۋگە قۇمارتىپ، كورىنگەن قارعانى قۋالاپ كەلەدى. كەلىنشەكتەرگە كەلىپ تۇز سۇرايدى — «بۋھ-بۋھ» — موينىن سوزىپ، قىڭقىلداپ سۇرايدى. بوتانىڭ ءۇنى دە، قىڭقىلى دا اققۋ بالاپانىنىڭ ۇنىندەي جان جۇرەگىڭە تيەدى.
ول كەزدە اتى قازاق سۋعا جالاڭاش تۇسەتىن. ءبىرى اق دەنەلى، ءبىرى تورعىلت دەنەلى ەكى كەلىنشەك تاباندارى جارق-جۇرق ەتىپ كولگە جۇگىرىپ بارىپ كۇمپ بەردى. ءبىراز قولتىقتارىن جارقىلداتىپ قۇلاشتاپ ءجۇزىپ الدى.
— مەڭ ءاي، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدان شىققالى شومىلا العانىم جوق.
— ۇيدە شە؟
— ۇيدەگىنى قويشى، ءتاڭىرى! ىرىم با، شاريعات پا، بىردەمە عوي.
جالاڭاش جاس دەنەلەر سۋدا سىلاڭداسىپ جازىلىپ، جادىراسىپ كەتتى.
— سەڭ ءاي، شىن باقىتتى .ەكەنسىڭ، شىنار، — دەدى ۇلپان، كەۋدەسىنەن تەمەن كەلەتىن سۋعا اياقتاپ تۇرا قالىپ.
— ماڭدايىما قالاي سيار ەكەن دەپ، كەيدە ءوزىم دە قورقام.
— سەنىڭ، ماڭدايىڭا سىيماعان باقىت ادىرا قالسىن دا!
— ۇلپان، سەن مەنىڭ تۋعان اپام ەمەسپىسىڭ وسى؟
— ءوي، كەزىڭنەن اينالايىن... جوق، سەن مەنىڭ ەگىزىمنىڭ سىڭارىسىڭ! تەك سەن جىبەك بولىپ تۋىپسىڭ دا، مەن — كەندىر بولىپ تۋىپپىن.
— قويشى، جوقتى ايتپاي.
— كەرەرسىڭ ءالى...
ۇلپان قۇلاشتاي سەرمەپ ءجۇزىپ كەتتى. شىنار ونىڭ، قولدان قۇيعانداي ءمۇسىندى دەنەسىنە قىزىعا قاراپ از عانا كىدىرىپ قالدى دا، ول دا ءجۇزىپ كەتتى. ۇلپان قاتتى جۇزەدى ەكەن جەتكىزبەيدى. كەۋدەسى كەيدە كورىنىپ، كەيدە كورىنبەي ىرعي ءجۇزىپ بارادى. جۇزگەنى دە ءوزىنىڭ مىنەزى سياقتى باتىل ەكەن دەپ ويلادى شىنار. تارقاتىلعان شاشى ارقاسىن جاۋىپ كەتىپتى. ۇلپان كولدىڭ ورتاسىنا قاراي ءجۇزىپ بارىپ قايتتى. شىنار جاعادان ۇزاماي سۋمەن ەركەلەسىپ جاي ءجۇزىپ ءجۇر.
— مەن سۋعا باتىپ كەتسەم عوي، سەن شىعارا المايسىڭ؟ — دەدى ۇلپان.
— جوقتى ايتاتىنىڭ نە سەنىڭ؟
— سەن باتىپ كەتسەڭ، مەن سيراعىڭنان سۇيرەپ شىعارىپ الار ەدىم.
— باتپاي-اق قويايىقشى، ۇلپان. جۇرەگىم ءدىر ەتە ءتۇستى عوي.
ەندى ەكەۋى قاتار ءجۇزىپ جاعاعا جاقىن ەسكەن كوكشە قۇراقتىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ وتىردى. قۇراق ءتۇبى قۇم-قايراڭ، تايىز ەكەن اياقتارىن سوزىپ جىبەردى. سۋ بولعان شاشتارىن جەلكەلەرىنە ءتۇيىپ الىپ جاتىر.
— مەنىڭ شاشىم، ادىرا قالعىر، ايعىردىڭ تۋ قۇيرىعىنداي قالىڭ... جۋعاندا بولماسا، قۇرعاق كۇيىندە تاراي المايمىن، — دەدى ۇلپان.
— مەن تاراي بەرەم: قاتتى دا ەمەس، قالىڭ دا ەمەس.
— ساعان قۇداي شاشتى دا دۇرىستاپ بەرگەن عوي. توبىل قالاسىندا كۇندە مونشاعا ءتۇسىپ، كۇندە تاراپ الۋشى ەدىم. ەلگە قايتقاننان بەرى، شومىلعاندا بولماسا، تاراۋدان دا قالدىم. ءبىر تاتار كەمپىرى «شاشتى ەلى سۋمەن جۋارعا بولماي، بىتكيلىپ شىعار» دەپ ەدى، قۇداي ساقتاپ ءجۇر ءازىر...
— ءاي، مونشا دەگەنى نەمەنە وسى؟ اسىرەپ اعاكەم مونشا سالايىق دەپ كۇندە ايتىپ قويادى. مۇسىرەپ ۇمىتىپ كەتە بەرەدى.
— ەكەۋى دە قالادا جۇكشى بولعان ادامدار، مونشانى تۇسەدى. اسىرەپ قايىناعاڭ ەندى ءبىر اۋزىنا السا-اق اعانىڭ قۇلاعىنان باسىپ كوندىرەرى كوزىڭ اشىلادى! قىستىگۇنى مەن دە كەلىپ ءتۇسىپ كەتىپ تۇرار ەدىم.
مونشا دەگەندى مەن قايدان بىلەيىن... كۇيگەن كىرپىش تاس كەرەك، ۇلكەن-ۇلكەن بوشكە كەرەك دەپ مۇسىرەپ اعاڭا قاراي سىرعىتىپ قويدى بىلەم.
ءاي، سەن سوڭىنان قالما! He كەرەگىن ماعان ايتسىنشى، كۇندە تاپقىزىپ بەرەيىن...
جوق، مەن مۇسىرەپ اعاڭنىڭ ءوزىن جەگىپ كورگىم كەلەدى.
قايران، جەگىنگە تۇسكەن مۇسىرەپ اعام-اي!..
ەكەۋى مۇسىرەپتىڭ ارباعا جەگىلىپ جۇرگەنىن كورگەندەي مەيرام كۇلىسىپ الدى.
— ءاي، مەن بوتامدى قالاي اكەتەم؟ ارباعا سىيمايدى، جەتەلەۋگە دە بولمايدى. قالايدا تاستاپ كەتكىم كەلمەيدى، — دەدى ۇلپان.
— ەنەسىمەن اكەتەسىڭ.
— ەنەسىمەن؟
— ەنەسىمەن اكەتپەگەندە ءوزىڭ، ەمىزەمىسىڭ؟
— كەتشى ءارى...
— كەتەتىنى جوق. ەنەسىمەن اكەتەسىڭ. ءبىز الدەقاشان ۇيعارىپ قويعامىز.
— ءاي، وندا ءتىپتى قىزىق بولادى ەكەن... ۇلپان العاش بارعان جەرىنەن بوتالى پار جەتەلەپ قايتىپتى — دەپ جۇرت دۇڭك ەتە تۇسەدى عوي. سەن قاتىڭ بىلمەيتىنىڭ جوق وسى! — دەپ ابايسىزدا وتىرعان شىناردى كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالىپ سۋعا شالقاسىنان قۇلاتتى. شىنار اياق-قولى ەربەلەڭدەپ تۇرا كەلدى دە، ۇلپاننىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ جابىسىپ ونى دا شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، سۋعا مالىپ-مالىپ الدى. ەكەۋى تۇرا سالىپ ءبىرىن-بىرى قۋىپ، سۋ شاشىپ، سۇيىق قۇم شايىپ، كەزەك-كەزەك قۇلاپ، بالاداي ويناپ كەتتى. ءۇستى-باستارى باتپاق. شەكتەرى قاتىپ، ەزۋ جيا الماي سىقىلىقتاپ، شيقىلداپ، ىقىلىق اتىپ كۇلە بەردى.
بۇل بالالىق شاقتارىندا وينالماي قالعان ويىندارى ەدى. بالالىق شاقتارىندا بۇلىنبەي قالعان كۇلكىلەرى ەدى. ءقازىر سول وينالماي قالعان بالا شاقتىڭ، ويىنى مەن كۇلكىسى ءبىر ساتتە جارق ەتىپ جارىپ شىعىپ، ءبىر-اق بۇرق ەتتى. بويدا قالا بەرگەن قايعى-شەردەي، جينالا بەرگەن كەكتەي، وينالماي قالعان ويىن-كۇلكى دە، ءساتى كەلىپ قالسا، جارىلىپ شىقپاي قويمايدى ەكەن.
ەركەك-شورا بولىپ وسكەن ۇلپان ەركەك بالاشا ويناپ ءوستى. قىز تابيعاتىڭ قىز ويىن-كۇلكىسىن بۇزىپ تا الدى. شىنار بولسا، جاسىنان ەسكى-قۇسقى كيىپ، تەڭ قۇربىلارىنان قورىنىپ، قورعالاقتاي ءوستى. ەكەۋىنىڭ دە بالالىق شاعىنان بويدا قالا بەرگەن ويىن-كۇلكىلەرىنىڭ جارق ەتكەنى وسى ەدى.
ەكى جاس كەلىنشەك تاعى دا ءبىراز سۋ شاشىپ، باتپاق لاقتىرىسىپ، كەك قۇراقپەن سابالاسىپ، ءۇستى-باستارى ساتپاق-ساتپاق بولعانشا وينادى. ارەڭ توقتادى.
— مۇنداي قىزىق بولماس.
— مەنىڭ شەگىم ءۇزىلىپ كەتە جازدادى.
— قويايىق ەندى. جەتەر.
ەكەۋى تاعى دا ءبىراز قۇلاشتاي سەرمەپ، ءجۇزىپ الدى دا، جاعاعا قاراي بەتتەدى. ويۋ-قيۋى، يىلىس-بۇگىلىسى قۇداي-شەبەردىڭ قولىنان دۇرىس شىققان سۇلۋ دەنەلەر ەڭكەيە بەرگەن كۇن كوزىنە ادەيى توسىلعانداي تۇگەل جاسىرىنباي كەلەدى. ءبىرى ات ۇستىندە، ءبىرى ءومىر بويى جاياۋ ءجۇرىپ شىنىققان. ءبىر مىسقال ارام ەتى جوق جاس دەنەلەر بۇگىن ءبىر ساتكە ەركىندىك الىپ، كوركەمدىك ءانىن سالىپ كەلە جاتقانداي ەدى.
ەكى كەلىنشەك كيىنىپ بولعان سوڭ ويناقى بوتا ەكەۋىن قايتا اينالدىردى. بوتا بولىڭدار، وينايىق دەيتىن سياقتى. سەندەر قاشىڭدار، مەن قۋايىن دەيتىن سياقتى. ايتپەسە، تۇز بەرىڭدەر — «بۋھ»! — دەيدى. «بۋھ!» دەگەن تۇيە تىلىندە ءتۇز دەگەن ءسوز ەكەنىن ءبىزدىڭ ءتىل عالىمدارى وڭاي-اق دالەلدەپ بەرەر ەدى. اتتەڭ، ول كەزدە ونداي عالىمدار بولماعان سوڭ ۇلپان مەن شىنار وعان تۇسىنە دە المادى. تۇزدى بوتاعا تۇسىنبەي-اق بەرە بەردى.
اۋىلعا جاقىنداي كەلە ۇلپان قۇرىلىپ جاتقان التى باقاندى كوردى. ەكى جىگىت باقاندارىن بايلاستىرىپ بولىپ، ەندى ارقاندارىن تاعىپ جاتىر ەكەن.
— بۇلارىڭ، كىم؟ بۇل اۋىلدا جىگىتتەرىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى ۇلپان.
— تورتتەن استام اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى عوي التى باقان قۇرىپ جاتقان. كەشكە التى باقان تەبەمىز.
— تورتتەن استام؟
— تورتتەن استام دەگەنگە دە تۇسىنبەيمىسىڭ؟
— تۇسىنسەم سۇرار ما ەدىم.
— ءتورت دەگەندى بىلەسىڭ عوي. سوعان تاعى ءبىردى قوسشى.
— قوستىم.
— نەشەۋ بولدى.
— بەسەۋ بولات تا.
— بەسباي اۋىلى دەگەندى «تورتتەن استام» اۋىلى دەمە« گەندە قالاي اتايمىز؟ سەن دە سولاي اتايتىن بولاسىڭ.
— جوق، مەن ولاي اتامايتىن بولارمىن. مەنىڭ ەسەنەي ەكەنىمدى بىلەمىسىڭ؟
— بىلەمىن... بي اعامىز سەنى سولاي اتاپ كەتىپتى عوي.
— بىلسەڭ، مەن ءار اۋىلدى ءوزىنىڭ اتىمەن اتايتىن بولاتىن باي اۋىلى دەرمىن. سەنىڭ اۋىلىڭنىڭ «ەكى ءۇي ءتۇن دەگەن اتىن دا جويدىرارمىن. اتالارىڭنىڭ اتى كىم ەدى؟
جۇرت دەگەندى تاعى ءبىر ءتۇرلى ەتىپ ايتىپ كورشى.
ەل مە؟
ءيا، يە، ەل... ەندى سوعان كۇيەۋىڭ ءبىر جاقتان كەلگەندە نە امانداساتىنىڭدى قوسشى...
ات-كولىك امان كەلدىڭ بە، دەيتىن شىعار.
ەندى سونىڭ ات-كولىك دەگەنىن تاستا دا، امان دەگەنىن قوس.
— ەلامان، ەلامان با؟
— ءيا، يە، سول.
— ءتاڭىرى العىر-اۋ، بەسبايىڭدى دا، ەلامانىڭدى دا اتاپ قويدىڭ عوي!
— ءسويتتىم بە، ءاي! اۋزىڭنان شىعارا كورمەشى، اپاتاي.
— شىعارعاندا قانداي! ايداي الەمگە تاراتام. بەسباي دەدىڭ بە، ەلامان دەدىڭ بە؟
— سەن عوي ەرىكسىز ايتقىزعان.
— سەن دە جۇرتتىڭ ءبارىن ءوز اتىمەن اتايتىن بولاسىڭ.
— مەن بە؟
— سەن! اۋەلى ەسەنەيدەن باستاپ اتايسىڭ.
— ايتپايمىن.
— ايتاسىڭ. ەسەنەيدىڭ كوزىنشە ايتاسىڭ.
— ولسەم دە ايتپايمىن.
— كورەرمىز...
ماناعى دالادا شاي جاسالىپ جاتىر ەكەن. شىنار كەلىپ ساماۋىر قاسىنا وتىردى. ۇلپان وعان تايانا وتىرا كەتتى.
— ولەردەي شارشاپ، سۋساپ قايتتىق، — دەدى ەسەنەيگە ەركەلەي قاراپ.
— كورىپ وتىرمىن، — دەدى ەسەنەي.
— شىنارجان، شايىڭدى تەزىرەك قۇيشى!
شاي قۇيىلىپ، ەسەنەيدەن باستاپ بەرىلىپ جاتىر. كەزەگى كەلگەندە شىنار قاسىندا وتىرعان ۇلپانعا شاي ۇسىنىپ ەدى، ول المادى.
— ۇلپان، شايىڭدى الشى...
ۇلپان العان دا جوق، بۇرىلعان دا جوق.
— ۇلپان دەيىم، شايىڭدى الشى.
— نەمەنە ۇلپان-ۇلپان دەپ! مەنىڭ اتىم جوق پا ؟ — دەدى ۇلپان شىنارعا قاباعىن تۇيىلدىرە قاراپ. شىنار بوزارىپ كەتتى. ۇلپاننىڭ جاڭا عانا ايتىپ كەلە جاتقانى ەسىنە تۇسە قالدى. ەندى ءقايتتىم؟ شاشكە قولىندا... ۇلپان الار ەمەس. قاباعى ءتۇيۋلى، ەكى كوزى تەسىپ بارادى. داستارقان اينالاسىندا وتىرعاندار دا تۇگەل بۇعان قاراي قالىپتى.
شىنار قولىنداعى شاشكەنى جەرگە قويا سالدى دا تۇرا كەلىپ ەسەنەيگە ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتتى. سودان كەيىن ورنىنا وتىردى دا، ۇلپانعا شاشكەنى قايتا ۇسىندى.
— ەسەنەي، شايىڭدى الشى! — دەدى. بەت-اۋزى كۇيىپ بارا جاتسا دا ساسقالاقتاعان جوق.
ۇلپان شىناردى كوزىمەن ەركەلەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ەسەنەي قارقىلداپ، كۇلدى.
— وي، اينالايىن شىنارجان، ەركەك ەكەنسىڭ. ۇلپاندى ءبىر ادامعا ەسەنەي دەپ ايتقىزا الماي قويىپ ەدىم. بۇكىل كەرەي-ۋاققا جول سالىپ بەردىڭ، اينالايىن. تورقالى توعىز ورامالىن، موينىمدا! — دەدى.
— قاپ، ەسەنەيدىڭ بار دۇنيەلىگىن شاشتىرىپ العانىمدى قاراشى! ولجالاس، ءاي! — دەپ ۇلپان دا اقجارقىن كۇلىپ جىبەردى.
شىنار، ۇلپان، ەسەنەي، اسىرەپ، مۇسىرەپ، ناۋشا، جانيشا، كەنجەتاي — ساماۋىر، داستارقاندى اينالا وتىرعان. ءبارى دە اقجارقىن جۇزبەن كۇلىسىپ الدى. شاي ەندى سوراپتالدى كەلىپ...
كەشكە ۇلپان مەن شىنار التى باقانعا كەتتى. ەركەكتەر دالاداعى ورنىنان قوزعالعان جوق. الىستاپ كەيىن قالعان ويىن-ساۋىقتى سول الىستان تىڭدادى.
كاۋكەر، بيكەن دەگەن ەكى ءانشى قىز سۇڭقىلداتىپ ءان سالدى. التى باقاندا شىققان داۋىس ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر تومەندەپ، تۇيىلە تونەدى. اۋەلى وراعىتىپ، قيىستىرىپ، ەكى جەڭگەسىنە قۇتتىقتاۋ ايتتى. ەلىمىزدىڭ بيىگىنە قولدارىڭ جەتتى. قاشاندا سول بيىكتە كورەتىن بولايىق. كۇي ساۋعان، بيە ساۋعان سالپى ەتەك ءوزىمىزدىڭ ەلدە دە از ەمەس. تەك ولارعا دا كەز قىرىن سالا جۇرىڭدەر... سەندەردىڭ تاباندارىڭا كىرگەن شەگىر ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا كىرسىن. بىرگە قۋانايىق، بىرگە كۇلىپ وينايىق...
ولاردان كەيىن ەكى كەلىنشەك قوسىلىپ ءان سالدى.
— قوي كەتتى...
جالاڭ قابات شاپانقان جاڭبىر ءوتتى،
جاۋرادىم، قالقاجان.
اتا-ەنەم...
العانىم.. ءبارى دە ۇيدە ۇيىقتاپ جاتىر، قالقاجان!
سەن دە مەندەي بولاسىڭ عوي ءبىر كۇنى —
سەن اياشى، قالقاجان!..
شىنار سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. كوز الدىنا جاۋراپ كەلە جاتقان سورلى كەلىنشەك كەلە قالىپ ەدى. اياپ كەتتى.
— سەن نەگە جىلايسىڭ؟ سەنىڭ دە ارمانىڭ بار ما؟ — دەپ كاۋكەر مەن بيكەن جاس جەڭگەلەرىنە قادالا قاراسىپ سۇراپ ەدى، شىنار ولارعا:
مەن سونداي جىلاۋىقپىن، — دەدى.
ولەڭ عوي، اشەيىن...
— قايدان اشەيىن بولسىن! — دەدى ۇلپان.
ءتورت جولدى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولى شولاق باستالىپ، سوڭى ءۇش جولى تۇگەل بۋىنداس كەلەتىن ءبىر ءتۇرى ەرتەرەك تۋسا يگىرەك. كاۋكەر مەن بيكەن ۇلپان مەن شىنارعا وسىنداي ولەڭ ۇنايتىن بولار دەپ ءبىرجاننىڭ ءبىر انىنە سالدى:
كولباي، جانباي،
شىدەرىمدى كىم الدى ءلايلىم الماي...
شىدەرىمنىڭ ءىباعاسى قىرىق قىسىراق
سول سەبەپتەن بارامىن سۇراي الماي،
سۇراي الماي-ي-ي-ەي!..
ءلايلىم شىراق
شىدەرىمنىڭ باعاسى قىرىق قىسىراق...
ۇلپان مەن شىنار دا بىر-ەكى رەت التى باقان تەۋىپ ءتۇستى. ەكەۋى ەكى جاقتا جايلاعان، بىرىنە ءبىرى جات ەلدىڭ قىزدارى، قوسىلىپ سالاتىن اندەرى جوق ەكەن. ۇلپاننىڭ ءتىپتى داۋسى جوق بولىپ شىقتى. كاۋكەر مەن بيكەنگە ەرىپ شىنار ازىراق ءان سالعان بولدى.
— شىنارجان، اس ءپىستى، — دەپ شەشەسى كەلدى.
ۇلپان شىنارعا قارادى. جاڭا كەلگەن ەلىنىڭ جاستارىمەن قالاي قوشتاسارىن بىلمەي تۇرعان سياقتى ەكەن. شىنار قىز-كەلىنشەكتەر مەن جىگىتتەرگە:
— سىزدەر دە جۇرىڭىزدەر. Ac ءىشىپ قايتارسىزدار، — دەدى.
— ەسەكەڭنىڭ ۇستىنە بارامىز با؟
— جۇرىڭدەر! — دەدى دە، ۇلپان كاۋكەر مەن بيكەندى قولتىقتاپ الىپ، باسقالار سوڭىندا، ەسەنەي وتىرعان جەرگە الىپ كەلدى.
— ەسەنەي، سەن تىڭدادىڭ با؟ ەكى ءانشى قىزىڭ مىناۋ ەكەۋى.
— وي، كوپ جاساڭدار، قاراقتارىم... مەن ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ ەلدەن ءان ەستىپ كورمەگەن ەكەنمىن. بار ەكەن عوي ءانشى بالالار...
ەسەنەي شىنىن ايتىپ وتىر. ءوز ەلىندە ءانشى، ونەرشى بار ەكەن دەپ ويلامايتىن ەدى. قوڭسى-قولاڭدارى قىرىق رۋ. شەتكە شىقسا كەرەي-ۋاقتىڭ شۇبار ءتوس شونجارلارىن ەرتىپ الادى. جالعىز مۇسىرەپ بولماسا، ءوز اۋىلدارىنان ەش كىمدى ەرتە دە بەرمەيتىن. مىنا تۇرىكپەن ەلگە وسىندايىمەن دە جۇعىمدى ەكەن-اۋ دەپ كۇندەپ ءبىر قالدى دا، ول ويىنان تەز قايتتى. بۇرىنعىداي ەمەس، ءوزىنىڭ جۇمسارعانىنا ريزا بولعانداي ەدى.
شەتتەي وتىرسا دا، ەسەنەيمەن تاباقتاس بولعانىنا تاسىپ-توگىلە قۋانىپ جاستار كەتتى.
— ءبىز جەر ۇيگە جاتامىز، — دەپ ۇلپان مەن شىنار بىرگە كەتتى.
ەركەكتەر سول دالاعا قونىپ شىقتى. ومىرىندە دالاعا قونىپ كورمەگەن ەسەنەي تاڭەرتەڭ تۇرىپ جاتىپ:
— وسى قاتىندار بىزدەن اقىلدى بولىپ شىعىپ جۇرمەسىن... قۇر اتتاي بولىپ قالىپپىن! — دەدى مۇسىرەپكە.
— جەگەنىڭ، تايدىڭ ەتى بولسا، ءتۇن بويى دالانىڭ جۇپارىن يىسكەپ شىقساڭ... — دەپ مۇسىرەپ ماقتانا باستاپ ەدى، ەسەنەي:
— ءقويسايشى-اي، مەن دە سونى ايتىپ وتىرمىن عوي، — دەدى. — ۇلپان بايعۇس ءبىر جاساپ قالعان شىعار.
ۇلپان دالادا وتىرعان ەركەكتەردىڭ قاسىنا كەلدى. ەركەلەي قاراپ، جايراڭداي كەلدى. تىنىعىپ، اجارلانىپ كەتىپتى.
— ەسەنەيجان! — دەدى ۇلپان ەسەنەيدىڭ تىزەسىنە شىنتاقتاي وتىرا' كەتىپ. شىنتاقتاي كەتۋدى ۇلپان ادەتىنە اينالدىرىپ الىپ ەدى. — ەسەنەيجان وسىنداي ءبىر قىسقى ءۇيدى ءبىز دە سالدىرىپ الايىقشى.
— سالدىرساڭ، سالدىر، كۇنىم. مەن ونىڭ، ەسىك-تەرەزەسىن قاي جەرىنەن شىعاراتىنىن دا بىلمەيمىن. ايتەۋىر مەن دە سياتىن ەتىپ سالدىر!
— سەن ءۇشىن سالدىرمايمىن با، قارا بۋرام-اۋ
— وندا ماعان قاراما، بۇرقىراتا بەر!
ەسەنەيدىڭ اتتارى جەگىلىپ قالدى. ءوسىرىپ اق ناردى جەتەلەپ اپارىپ — ىرىمى سول — ەسەنەيدىڭ پاۋەسكەسىنە تىركەپ جاتىر.
— اۋ، سەن بوتاڭا قوسا نارىن دا اكەتىپ باراسىڭ با؟ — دەدى ەسەنەي.
— نارىمەن الماساق، بوتانى قالاي اسىرايمىز؟ — كەشە شىناردىڭ «ءوزىڭ ەمىزەسىڭ بە؟» دەگەن قالجىڭى ەسىنە ءتۇسىپ ۇلپان كۇلىپ جىبەردى. — وندا شاپتىق عوي تۇرىكپەندى!
— مۇسىرەپ اعاي ءوزى ايتقان — باي بولعىم كەلمەيدى دەگەن.
— ە، بولماسا بولماي-اق قويسىن... اسىرەپتى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە...
— ارالاسپاي وتىر! كەشەدەن بەرى سەن ەكەۋمىزدىڭ كورگەنىمىزدىڭ ەسەسىن ءبارى ءبىر قايتارا المايمىز.
ءدال اتتاناردا كەشەگى «ورامال» دەگەنىن ەسەنەي تاعى ەسىنە الدى.
— شىنار شىراعىم، ورامالىڭ موينىمدا دەدىم عوي كەشە. قالاۋىڭ بولسا ءوزىڭ ايتشى، — دەدى.
— جوق، بي اعا... اتىڭىزدى اتاپ قويىپ، ءوزىم ايىپتى بولىپ قالدىم عوي. .سونىمدى قالاي جۋار ەكەمىن دەپ قىسىلىپ ءجۇرمىن... ەشتەڭە المايمىن.
جوق، جوق، شىراعىم، اتىمدى اتاعانىڭ ۇلپان ەكەۋمىزگە ۇلكەن قۋانىش بولدى. المايمىن دەگەنىڭدى ازسىنعانىڭ دەپ كەتەمىن...
— ەركەكتەر وسىندايعا ارالاسقاندا تۇك ورايىن تابا المايدى. ەسەنەي بولعان مەن ەمەس پە؟ ءوزىم العىزامىن. الادى! — دەدى ۇلپان. — كوشى-قون بار عوي، جۇرەيىك ەندى. تايدان ەشتەڭە قالىپ پا ەدى، ارباعا سالا سالىڭىزشى، ناۋشا اپاي...
ەسەنەي ۇيالىپ قالعان بولدى. ۇلپان شىناردى وڭاشالاپ اكەتىپ:
— ءاي، سەڭ وزىڭە نە كەرەك ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ اق وتاۋ كەرەك... سول وتاۋ جايلاۋدا تىگۋلى تۇرار. كەشەدەن بەرى وتاۋ وتاۋ دەپ قىستىرىپ قالىپ جۇرگەنىم سول دا. .مىنا ءۇيىڭدى جايلاۋعا اپارما، قايناعاڭا بەر. بولدى، بولدى، اشپا اۋزىڭدى!..
پاۋەسكە قوزعالىپ كەتتى. بوتاسىن ەرتكەن اق ناردى جەتەلەپ اسىرەپ تە كەتىپ بارادى. اۋىل يەلەرى اق بوتانىڭ ارتىنان ۇزاق قاراپ قالدى...
ۇلپان ءوز اۋىلىنا جاقىنداعانشا ەسەنەيگە بالاداي ەركەلەپ، قالجىڭداسىپ كەلە جاتتى. پاۋەسكەنىڭ ىشىندە دە شىنتاقتاي وتىرىپ كەلەدى.
— ەسەنەيجان، سەن كولگە شومىلعاندا جۇزەمىسىڭ؟
— ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— سۋ سەنى كوتەرە الا ما دەگەنىم عوي.
— جوق، مەن قولىم جەتكەن جەرگە عانا جۇزەمىن...
— ءجۇزىپ ۇيرەنگىڭ كەلە مە؟
— ونىڭ ماعان كەرەگى نە؟ جالعىز قايراڭ، كولدەن باسقا كولدەردىڭ بارىنەن دە اياقتاپ وتە بەرەم...
بۇرىن ويىن-قالجىڭعا شورقاق ەسەنەي، وسى كۇنى ۇلپاننىڭ ىڭعايىنا قاراي، ۇلپاندى كۇلدىرگىسى كەلىپ قالجىڭداسا الاتىن بولدى. بۇرىن بار ويى مالىندا، ەرسىلى-قارسىلى سوعاتىن داۋ-جانجالدا بولسا، ەندى ونىڭ بار ويى ۇلپاندا، ۇلپاننىڭ قاس-قاباعىندا بولاتىن.
اۋىلعا جاقىنداي كەلە سول قاس-قاباق بۇزىلىپ كەتتى. ۇلپان شىنتاقتاۋدى قويىپ تۇزەلىپ وتىردى. قاراشا اۋىلدى كوردى.
— ەسەنەي-اۋ، مىنا قاراشا اۋىلدى سەن نەعىپ كورمەي ءجۇرسىڭ؟ وزىڭە ۇيات قوي! — دەدى.
— كورمەي جۇرگەنىم راس. جەتى جىلدان بەرى مەن ەلگە اندا-ساندا ءبىر سوعىپ، باسقا ەلدەردە، مال ىشىندە بولاتىنمىن. قىسى-جازى سولاي. مەنىڭ اۋىلىم بيىل سەنىڭ، اۋىلىڭدا قالعان جىلقىشى قوسى ەدى عوي... مەنى ءوز اۋىلىما ەرتىپ اكەلگەن دە سەن!
ۇلپاننىڭ ءجۇزى جىلىنعان جوق، ازىراق قانا داۋسى جۇمساردى.
— وسى قىرىق ءۇي مالشى-جالشىلارىڭنىڭ قىرىق جىلدان بەرگى جالاقىلارى سەنىڭ موينىڭدا كەتە بەرىپتى... وبال عوي، — دەدى.
— اينالايىن ۇلپانجان، سونى ماعان ەندىگارى ايتپايتىنداي بولىپ، ءوزىڭ تىندىرشى. ەكەۋمىزگە ەكى ايعىردىڭ ءۇيىرى جىلقى قالدىرساڭ بولادى. مەنىڭ ەندىگى بايلىعىم جالعىز سەن! اسىرارسىڭ بىردەمە قىلىپ...
ۇلپان ەسەنەيدىڭ تىزەسىنە قايتا شىنتاقتادى..
— ەركەكسىڭ عوي سەڭ ەركەكسىڭ، ەسەنەيجان! — ەندى شالقالاپ كەلىپ بار دەنەسىن ەسەنەيدىڭ تىزەلەرىنە كولدەنەڭ سالدى. ەسەنەي سول قولىمەن ۇلپاننىڭ ساۋكەلەسىن دەمەي بەرىپ توسىنەن يىسكەيىن دەپ ەدى، يىلە المادى.
— ەسەنەي، — دەدى ۇلپان ەسەنەيدىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، — ەسەنەي، قارشىعالىداعى ءبىر قوس جىلقى مەنىكى عوي. سەن بەرگەنسىڭ، مەن العامىن. ەندى وزىڭە قايىرىپ بەرەم. تەك، اكە-شەشەمنىڭ كوزى تىرىدە سول جاقتا باعىلاتىن بولسىن. ولارعا دا مال كەرەگى جوق. از عانا مالىن قوسا باقتىرىپ وتىرساڭ بولادى. سونىڭ. ەسەسىنەن مىنا قاراشا اۋىلدىڭ الاسىلارىن تۇگەل تولەگىم كەلەدى.
— تىندىرساڭ بولدى. مالدى مەن باعايىن، جۇمساۋىن سەن جۇمسا. مەن مالدى وسىرۋدەن باسقا قىزىعىن بىلگەن ەمەسپىن.
بۇلار اۋىلعا جەتىپ اربادان تۇسكەندە، ۇلپان وتاۋىنىڭ الدىندا جيىرما شاقتى ايەلدەر وتىر ەكەن. ۇلپان سولارعا قاراي بۇرىلدى. كەشەدەن بەرى تىنىققانى بىردەن جويىلىپ كەتتى. ايەلدەردىڭ «مىرزا كەلىن-اي، تاڭ اتقالى كۇتىپ وتىرمىز» دەپ امانداسقاندارىنىڭ وزىندە سۇرانا كەلگەندەرى كورىنىپ تۇر ەدى.
— ەسەن-ساۋسىزدار ما؟ — دەپ ايەلدەرگە جالپى ءبىر امانداستى دا، ۇلپان ارقاسىن كيىز ۇيگە سۇيەي وتىرا كەتتى.
ايەلدەر وزدەرىنىڭ جاي-كۇيلەرىن سۇراستىرۋدى كۇتكەن جوق. بىرىنە ءبىرى قوسارلانا، جامىراي سويلەپ كەتتى:
— شالىمىزبەن ەكەۋىمىز ون ەكى بيە ساۋامىز. ون ەكى بيەنى كۇنىنە بەس رەت ساۋعاندا نەشەۋ بولادى، وتىز بولا ما؟
— ەكى بالام وسى ءۇيدىڭ قويىن باعىپ جۇرگەلى التىدان استام جىل... تىم بولماسا ءبىر قوزىلى قوي الىپ كوردىك پە ەكەن؟
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جايىن ايتىپ كەرەگى جوق. ءۇي ىشىمىزبەن ءۇيدىڭ ەسىگىندە جۇرگەلى نەشە جىل بولعانىن اتام بايعۇس وتىرۋشى ەدى. مەن كوك مي ۇمىتىپ تا قالدىم.
ۇلپاننىڭ قاباعى اشىلىپ، ءجۇزى جادىراپ كەتتى. بۇل ايەلدەر جاي سۇرانا كەلمەي، الاسىلار سۇراپ وتىر. كادۋىلگىدەي ولشەۋگە كەلەتىن ورىندى سۇراۋلار. سۇرانۋ ەمەس، سۇراۋ دا ەمەس، ەڭ بەرىسى — اقىسىز-پۇلسىز كەتە بەرگەن ەنشىمىزگە بىردەمە تولەيتىن ۋاقىتتارىڭ بولدى عوي، — دەپ وتىر.
وسى كەزدە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن باي ەسەنەيدى، بي ەسەنەيدى پانالاپ كەلىپ، اياعىندا ونىڭ مالشىسى، ساۋىنشىسى بولىپ قاراپ قالعان قاراشا دەگەن ول ءبىر وتكەن زامان سارقىنشاعى ەدى. ۇلپانعا ول تۇسىنىكسىز نارسە. قۇلدىق ەمەس، ەمەس تە ەمەس. باي ادامنىڭ اينالاسى وسىنشا كەدەي، كوزىنەن سوراسى اققان سورلى بولا ما ەكەن؟ وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ەسەنەيدىڭ اۋىلى دەيتىن ساناتقا قوسىلاتىن قىرىق ءۇيلى قاراشانىڭ قايىرشىعا اينالىپ بارا جاتقانىنا ۇيالۋ دا كەرەك ەمەس پە! وسىدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن قويدىڭ ءۇن-جۇرقاسىن، جىلقىنىڭ قىل-قىبىرىن قولدى-قولعا تاراتىپ بەرگەندە، ۇلپان وسىعان نامىستانىپ، وسىعان ىزالانىپ ەدى. بۇگىن سونىڭ ءتۇپ تامىرىنا كوزى جەتكەننەن قۋاندى. ايەلدەر شۋلاسا سويلەپ ءبىر كىدىرگەن كەزىندە ۇلپان ولارعا كۇلىمدەي قاراپ:
— اپايلار-اۋ، ەسەنەيدە قايسىڭنىڭ قاشاننان بەرگى الاسىلارىن، بارىن مەن قايدان ەسەپتەپ شىعارايىن. ايتەۋىر، ءبارىڭنىڭ دە الاسىلارىڭ بارىنا كوزىم جەتىپ وتىر. ەسەنەي ءوزى سول الاسىلارىڭدى تۇگەل بەر دەدى.
— و، مىڭ جاساسىن!
— بالالى-شاعالى بولسىن!..
— ەسەنەي ءۇي باسىنا ءبىر قۇلىندى بيە، ءۇي باسىنا ەكى قوزىلى قوي بەرەرسىڭ دەدى. بۇدان بىلاي قويشى جازدىگۇنى ءجۇز قويدان ءبىر قوي الىپ باعادى، قىستىگۇنى ەكى قوي الادى... جىلقىشى ەكى ءجۇز جىلقىدان ءبىر جىلقى الادى. تاعىسىن تاعى كورە جاتارمىز. بۇگىن كەشكە قويلارىڭدى الىڭدار. ەرتەڭ جىلقىلارىڭدى الىڭدار. جايلاۋعا كوشۋگە ءبىر-بىر تۇيە بەرىلەر، — دەدى دە، ۇلپان ورنىنان تۇرىپ وتاۋىنا كىردى.
— مىرزا كەلىن-اي، سەن كەلدىڭ دە كەزىمىز اشىلدى عوي!
— ۇل تاپ، قاراعىم! قويمەن بىرگە قوزىلا!...
ەرتەڭىنە ەكى قۇلىندى بيە الىپ، تىلەمىس اتتانعالى جاتىر ەدى، ەسەنەي قايتا شاقىرتىپتى.
— تىلەمىس شىراعىم، ءبىز ساعان ءبىر ماسىل بولىپ الدىق قوي، — دەدى ەسەنەي الگىندە عانا قوشتاسىپ كەتكەن تىلەمىسكە. — مىنا قاتىن قىسقى ءۇي سالىپ بەر دەپ جاعامنان الىپ ءجۇر. بۇل جاعىنان نە بىلەتىن ەدىڭ؟
— ءۇي سالاتىن ورىستار بار عوي. تابىلار.
— تابىلسا بولدى. كۇزگە دەيىن بىتىرتسەڭ جاقسى بولار ەدى.
— اعاش ءۇي، — دەدى ۇلپان. — اناۋ كۇنى توبىل قالاسىندا كوردىك قوي، سونداي جاقسى ءۇي بولسىن.
— ورنى قاي جەر؟
— ونى ءالى بەلگىلەگەنىمىز جوق.
— وندا مەن ءۇي سالاتىنداردىڭ بىر-ەكەۋىن جايلاۋعا الىپ كەلەيىن. ولار ورنىن كورمەي، نەشە بولمە بولاتىنىن بىلمەي تۇرىپ، ەشنارسە ايتا المايدى.
— دۇرىسى وسى بولار.
كوشتى جايلاۋعا جونەلتىپ جىبەردى دە، ەسەنەي مەن ۇلپان قىستاۋ سالاتىن جەر كورۋگە ءجۇرىپ كەتتى. ەكەۋى دە سالت. قاستارىندا ەسەنەيدىڭ جەر قورۋشىسى بۇقا مويىن، قيسىق جاۋىرىن، سول قولىنا ءىلىپ العان سويىلىن تاستامايتىن شوندىعۇل بار. ءۇش ات جەككەن پاۋەسكەمەن كەنجەتاي كوشكەن اۋىلدىڭ جۇرتىندا توسىپ قالدى.
كۇن جاڭا عانا كوتەرىلىپ كەلەدى. جازعىتۇرعى كەڭ بەيىل دۇنيە شىققا مالىنىپ، ماۋجىراپ تۇر. بارماق باسىنداي قارا الا ارالار ۇلبىرەگەن گۇلدەردىڭ، توسىنە قونىپ، سولقىلداتا سورىپ بال جيناپ ءجۇر. ات تۇياعىنىڭ جاپىرىپ كەتكەن بالعىن كوك شوپتەرىنە جانىڭ، اشىعانداي.
جال-جال بولىپ بىتكەن قالىڭ ورماندى، قارا توپىراقتى قۇيقالى جەر. كولدەر دە كوپ. كول بەتىندە شومىلىپ بولىپ ايناعا قارانىپ، سىلانىپ وتىرعان اققۋ-قاز سۋ بەتىنە تۇسكەن ساۋلەلەرىمەن سۇلۋلىق سالىستىرىپ، سىرلاسىپ وتىرعانداي. جايىلىمنان قايتقان مىڭداعان ۇيرەكتەر سۋىلداپ كەلىپ كولگە قونادى. قىبىر-قىبىر، جىبىر-جىبىر سىرلاسادى دا قايتا ۇشادى. وتتادى — تويدى، سۋ ءىشتى — قاندى، ەندى قامىستى، تومارلى كولدەردەگى ۇيالارى ەسكە ءتۇستى. ءتۇپ جاقتارىن تۇيىستىرە، توسكە كەلەتىن ەتىپ سالعان جۇمىرتقالارى ەسكە ءتۇستى. قايتا ۇشىپ كەتتى... انا ءبىر قالىڭ قامىستاردى، تومارلى كولدەردى سۇزە ۇشىپ جۇرەتىن الباستى قارالار بار عوي، سولاردىڭ ءوزى ناعىز ارامى دوڭىزدار. ساقالدى باستارىمەن بوز تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىن دا شاعىپ جەيدى...
كۇن تۇسكە تارماسىپ قالىپ ەدى. اۋىر دەنەلى شوندىعۇل اۋىر جورتاتىن قارا اتىمەن كەيىندەپ كەلە جاتقان. ۇلپان اتىنىڭ باسىن تارتىپ ەسەنەيگە بۇرىلدى.
— ەسەنەي-اۋ، وسىنشا جەرىڭ بوس جاتقاندا التى اۋىل سيباننىڭ ءبىر-اق جالدىڭ بويىندا سىعىلىسىپ وتىرعانى نەسى؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— وسى ەرلەپ كەلە جاتقانىمىز «كارى قىستاۋ» دەمەدىڭ تورت-بەس اۋىلدىڭ قىستاپ شىققان جەرىن دە كورسەڭىز... اعاشتىڭ جىلقى موينى جەتەر جەرىنە دەيىن ءبىر قالماپتى، مال جەپ قويىپتى. اعاش تۇپتەرىنە ءبىر تال شىقپاعان. كيىز ۇيلەردىڭ ورنى دوڭگەلەنىپ قارا تاقىر جاتىر...
— قازاق جەرىن قورىپ ۇستاي بىلە مە؟ — دەدى ەسەنەي.
— قالاي قوريدى؟ — دەدى ۇلپان جۇلىپ العانداي. اشۋىڭ كەتتى مە، نەمەنە، كوزى دە جالت ەتىپ قالدى. — قىس قوزعالماستاي ەتىپ ءبىر جەرگە قاماپ قويعان سوڭ... وتىرعان جەرىن كەمىرە بەرەدى دە...
ەسەنەي دە، ۇلپان دا بۇدان كەيىن ۇندەسپەي قالدى. شوندىعۇل دا جەتتى.
— ەسەكە، قىستاۋ سالاتىن جەر الگى قالعان سۋات كولدىڭ سوڭى — دەدى شوندىعۇل قامشىسىمەن كەيىن قالعان جاقتى نۇسقاپ. — سول ءجون...
— كەيىن ورالامىز با؟
— ءوزىڭ ءبىل.
از عانا قاتارلاسىپ جۇرگەننەن كەيىن ۇلپان وڭ قولىن ەسەنەيدىڭ تىزەسىنە سالدى. شىمشىپ الايىن دەپ ەدى، سىرىدەي سانعا قولى باتپادى. قول جىلۋى سىرىگە وتپەي قالعان جوق.
— وكپەلەپ قالدىڭ با؟
— كەشكە دەيىن وكپەلەيىن دەپ ەدىم... سەن ەركىمە قوياسىڭ با؟ — وسىمەن ەكەۋىنىڭ وكپەلەسكەندەرى دە ءبىتتى.
«سۋات كەلدىڭ جونى» دەگەن قالىڭ ورماننىڭ جوتاسىنا شىققان سوڭ ەسەنەي ات باسىن تەجەپ:
— سەنىڭ ۇناتقانىڭ، بولسىن. انىقتاپ بايقاپ ال! — دەدى ۇلپانعا.
ۇلپان سۋات كولدىڭ وكپە تۇسىنا جاقىنداپ كەلگەندە توقتاپ:
— مەن وسى جەرگە قىزىعىپ تۇرمىن، — دەدى.
قايىڭ مەن تەرەك ارالاس وسكەن قالىڭ ورماننىڭ ورتاسىندا اشىق قالعان كەڭ ارال — الاڭ ەكەن.
— قىرىق ءۇيلى قاراشاڭ از عانا ارىرەك ورنالاسار. بىزگە وسى ارال جەتەدى.
— مەن بۇل ارالعا مانا قىزىعىپ كەتكەمىن. تەك، سەن بارلىق جەردى كورسىن دەپ ۇندەمەپ ەدىم.
— ال، قويدىڭ با قولىڭدى؟
— قولىمدى قويدىم، ءمورىمدى باستىم. شوندىعۇل، ۇمىتىپ قالما، ءبىزدىڭ قىستاۋ وسى جەرگە سالىنادى.
— ەندى باسقا اۋىلدارىڭدى قالاي ورنالاستىراتىنىڭدى ايت!
— وسى جونمەن قاتار-قاتار، ءبىر بەتكەي سوزىلىپ جاتقان ءۇش جوتانى كوردىك قوي الگىندە؟.. ۇشەۋى ءۇش اۋىلعا قىستاۋ بولا الادى. ارالارى شاقىرىمعا تولمايدى. ءوزىڭ ءبولىپ بەرە بەر.
سۋات كولگە تاياۋ ەكىنشى جال اعاش شاعىنداۋ ەكەن.
— ءسادىر بىزگە كۇندە كەرەك ادام عوي. اعايىندارىمەن وسىندا قىستاسا قايتەر ەدى؟ — دەدى ۇلپان.
— قويدىم قولىمدى.
كەلەسى جال اعاش قالىڭ دا ۇزىنداۋ كەلگەن شىعىس جاق ەتەگىندە سۋالا باستاعان كولى بار ەلتىنجال دەپ اتاناتىن ەدى.
— بۇعان ەلامانعا قاراعان اۋىل قىستاسىن، — دەدى ۇلپان.
— تۇرىكپەندى ايتامىسىڭ؟
— تۇرىكپەن دەگەنىڭدى قويشى وسى، ەسەنەي... سيباندا اسىرەپ — مۇسىرەپتەن ارتىق سيبان كورگەنىم جوق، — دەدى ۇلپان.
— قويدىم، ايتپايىن... ءبىراق ەلتىنجالعا ەكى اۋىل ەركىن سيادى.
— ەكىنشى اۋىلىڭدى ءوزىڭ قوس. مۇسىرەپ اعاي كىممەن بولسا دا سىيىسا بەرەتىن ادام عوي.
ۇلپان كەلەسى جالدى كورمەي-اق ەمەنالىعا بەرە سالدى. ەكى-ۇش قىستاۋدان ءارى اسىرىپ تاستادى، بولدى. ونىسىنا ەسەنەي دە نارازىلىق بىلدىرگەن جوق.
— شىركىن-اي، ەمەنالى ەكەۋىڭنىڭ جۇلدىزدارىڭ قاي جەردە شاقىرايىسىپ قارسى قاراسىپ تۇرعانىن كورەر مە ەدىم ءبىر! — دەپ كىناراتسىز كۇلدى.
— ەمەنالىنىڭ جۇلدىزى قاي جەردە تۇرعانىن مەن قايدان بىلەيىن... مەنىڭ جۇلدىزىم بولا قالسا، سەنىڭ جۇلدىزىڭنىڭ ىق جاعىنا تۇراتىن شىعار، — دەدى ۇلپان.
— سەنىڭ نە ايتقانىڭدى مۇزبەل دە ماقۇلداپ كەلە مە ءوزى، قالاي، باسىن شۇلعىپ قالدى عوي! — دەدى ەسەنەي.
— مەن مۇزبەل تورىنى قارشىعالىدا قالدىرماي، ەمەنالى كورگەن سايىن ءبىر كۇيىنسىن دەپ ادەيى الا كەتتىم... مىنبەسەم دە ەرتتەپ بەلدەۋگە بايلايمىن دا قويامىن! — ۇلپان دا كۇلدى، استىنداعى مۇزبەل تورى دا ماقۇلداپ، باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ قالدى.
— «كارى قىستاۋ» تۇتاسىمەن بەسبايعا تيەتىن بولدى عوي؟
— امان قايسى...
جاس ايەل ۇلپان اسقان اقىلدى ادام ەدى. ءوز ايتارىن اۋەلى ەسەنەيگە ايتقىزىپ الىپ، ءوز بايلامىن اۋەلى ەسەنەيگە بايلاتىپ الىپ ءجۇر. ەسەنەي دە «مىنا قاتىن بىلاي دەپ ەدى» دەپ ۇلپاننىڭ اتىن شىعارا سويلەيدى. ەسەنەي ۇلپانىنا ريزا، ۇلپان ەسەنەيىنە ريزا، جارىقشاقسىز جاراسىم تاپقان كەزدەرى ەدى.
ەسەنەيلەر جۇرتقا قايتىپ ورالعاندا اتتار جەگۋلى، اعاش كولەڭكەسىندە قىمىز ساپىرىپ وتىر ەكەن. ۇلپان تۇسە سالا قىمىزعا ۇمتىلدى دا، الدەقانداي ادەپ تۇسە قالىپ:
— ەسەكەسى، تەزىرەك وتىرىڭىزشى، — دەدى.
ەسەكەسى دە ەكى ايتتىرعان جوق. ءبارى دە سۋساپ قايتىپ ەدى. بارى قىمىز، ءدارى قىمىز ءىشىلىپ بولعان سوڭ، ەسەنەي شوندىعۇلعا كەلەسى تاپسىرماسىن ايتتى.
— ءبىز جايلاۋعا بىرەر كۇن كەشىگىپ جەتەرمىز. سەن بۇرىنىراق بارىپ ءار اۋىلدى ءاز ورنىنا رەتتەپ قوندىراتىن بولشى، — دەدى.
— بۇرىنعىسىنشا قوناتىن بولار؟
— تاپ بۇرىنعىداي ەمەس. ءبىزدىڭ اۋىل بۇرىنعى ورنىنا قونار. بۇرىنعى ەمەنالى اۋلىنىڭ ورنىنا بۇدان بىلاي مىنا كىسىنىڭ اعاسىنىڭ اۋلى قوناتىن بولادى.
— مۇسىرەپ اعايدىڭ اۋىلىن ايتادى.
— ءيا، سول اۋىل. ەمەنالى بەسباي اۋىلىنىڭ ار جاعىنا بۇرىن مىنا كىسىنىڭ اعاسىنىڭ اۋىلى وتىراتىن شەتكە قونسىن! مىنا ەكى اتتى جەتەلەي كەت تە، ءبىزدىڭ كوشكە جەتكەندە جىلقىشىعا تاپسىر. ءوزىڭ ءبىزدىڭ، جىلقىدان تاڭداعان اتىڭدى ءمىنىپ كەت...
— قاراشا اۋىلىڭ قالاي قونۋشى ەدى؟ — دەپ سۇرادى ۇلپان.
— ايتقاندايىن، ول اۋىل جىلداعىسىنان كولگە قاراي ءبىر تابان جاقىنىراق قونسىن. ءبىزدىڭ اۋىل ءبىر تابان شەگىنە قونار...
شوندىعۇل ەسەنەيمەن قوشتاسقان سوڭ جولشىباي ونىڭ بۇيرىقتارىن دا بۇلجىتپاي ورىنداپ، جايلاۋعا سۋىت ءجۇرىپ كەتىپ ەدى. از-اق كەشىكپەي جەتكەن ەكەن: ەمەنالى كوشى جىلداعى ورنىنا قاراي بۇرىلا بەرگەندە جەتتى.
قاسىندا بىر-ەكى اۋمەسەر جىگىتتەرى بار، كوشىن جانامالاپ سالت كەلە جاتقان ەمەنالىعا شوندىعۇل سالەم بەردى:
— كوش كولىكتى بولسىن!
— سەنەن كولىك سۇراي قويماسپىن!
— دۇرىس ايتاسىڭ، ساعان بەرەتىن كولىگىم بولىپ كورگەن جوق. اعاڭنىڭ بۇيرىعىن اكەلدىم: سەن بيىل بەسباي اۋىلىنىڭ ار جاعىنا قوناسىڭ.
— مەن نەمەنە، ەلدىڭ شەتىنە قوناتىن تۇرىكپەن بولعانىم با؟
— كىم بولعانىڭدى اعاڭنان سۇرارسىڭ.
— اعاڭنىڭ بۇيرىعى دەگەنشە انا جالاڭ بۇت كەلگەن توقالدىڭ بۇيرىعى دەپ تۋراسىن ايتار ەدىڭ-اۋ سەڭ ۇلتانقۇل بولماساڭ!
ارعى اتالارى الدەقايدان كەلگەن كىرمە شوندىعۇلعا «قۇل» دەگەنى باتىپ كەتتى.
— حان تۇقىمى دەپ، ويناستان تۋعان ءبىر كەگەر-اياق مايماقتىڭ ق ۇلى بولىپ جۇرگەن ناعىز قۇل سەنسىڭ! — دەدى شوندىعۇل.
— وتتاما ەندى! — ەمەنالى قامشىسىن وقتايلاي باستادى.
— سەن-اق وتتا! — شوندىعۇل دا سويىلىنىڭ شوقپار باسىن جەرگە تىك تىرەپ، سول قولىمەن سۇيەنىپ الدى. — بۇر كوشىڭدى!
ەمەنالى وعان نە ىستەي السىن! ەسەنەيدىڭ ەلشىسى تۇگىل قويشىسىنا قولىڭ ءتيىپ كەتسە، ات-تون ايىپ تارتاسىڭ!
— بۇر كوشىڭدى! — دەپ شوندىعۇل تاعى جەكىردى. جانجال ىزدەپ تۇرعان سياقتى ەكەن...
ەمەنالى شوندىعۇلدىڭ اتا-باباسىنان باستاپ سىپىرا ءبىر بوقتادى دا، كوشىن بۇرىپ اكەتتى. شوندىعۇل دا ەسەسىن جىبەرگىسى كەلمەدى. جەڭگەن ادامنىڭ ايعايىنا سالىپ، باپتاپ بوقتاعىسى كەلدى:
— مەن بار-اۋ... سەنىڭ بار-اۋ، ءاي... ىركىت قۇياتىن ەسكى مەس سياقتى قاتىنىڭنىڭ بار-اۋ... اكەسىنىڭ بار-اۋ... تاپ-تاپ بار-اۋ...
شوندىعۇل «بار-اۋ، بار-اۋىن» ايتىپ بولعانشا، ەمەنالى ۇزاپ كەتتى. قاعىلاتىن مىق شەگە قاعىلماي قالدى...
ەمەنالىدان باسقا ەشكىممەن ۇرىس-كەرىس بولعان جوق. وزگە اۋىلدار شوندىعۇل ءارى وتىر دەسە، ءارى جىلجىپ، بەرى وتىر دەسە، بەرى جىلجىپ، جازعى اق ۇيلەرىن تىگە باستادى. ەسەنەيدىڭ ءوز قوڭسىلارى دا تاقىر-تازا، تىر جالاڭاش ەمەس ەكەن قوڭىر-الا، بوز-الا اۋىل بولىپ قونىپ جاتىر. كادۋىلگىدەي جەلى تارتىپ، بيە بايلاپتى. ول اۋىلدا دا تۇيە باقىرادى، ايعىر وقىرانادى، قوي ماڭىرايدى. قاي اۋىلدان بولسا دا قۋانىش داۋىستارى ەستىلەدى.
قايران كەل اينالاسى ات شاپتىرىم، ءتۇبى قۇم-قايراڭ، جاعاعا جاقىن تازا كوك قۇراق شىعاتىن جالتىرى كوپ، ورتاسى شالقىپ جاتقان كەڭ ايدىن — اتاقتى شالقار كەل، — «ەسەنەيدىڭ قايراڭ كولى». سولتۇستىگى مەن باتىس جاعىن جاز بويى ەسەنەيدىڭ جىلقىسى جايلاپ جاتادى. وڭتۇستىگى مەن شىعىسىن سيبان ەلى جايلايدى. اتى سيباننىڭ جاز بويعى جايلاۋى وسى. جۇرت ەسكىرسە، جاڭارتىپ، جىلجىپ قونىپ كۇزگە دەيىن وتىرا بەرەدى.
جايلاۋدا مالشىلاردان باسقا جۇرتتىڭ ءبارى دەمالىستا، ءبارى كۋرورتتا. جۇمىس جوق، تابىس تا جوق. تويعانىڭشا ويناي بەر، ويانعانىڭشا ۇيىقتاي بەر. كۇزدىگۇنى قايتاتىن قاراشا-قاز قايران كولدىڭ بەتىن ءبىر جاۋىپ ەتكەنشە جاي ارپە اللادان، تاڭدارى تاماق تاڭىرىدەي. قىستى — قىستىگۇنى، جازدىگۇنى...
جايلاۋدا الدەنەشە ەلدىڭ ىرگەسى جاقىنداسادى، اندەرى قوسادى. جاڭا اندەر، جاڭا انشىلەر كەلەدى، ات شابىس — توعىسادى، قىز-بوزبالاسى تانىسادى. قۇدالىقپەن داۋلار دا، داۋمەن اياقتالاتىن قۇدالىقتار دا وسى قىمىز-ماسى جايلاۋدا تۋادى. دوستار ايرىلماي، قاستار تابىسىپ جاتادى.
ارباسىندا ەكى ايەل، بوجىنى ءوزى ۇستاعان مۇسىرەپتى تانىپ شوندىعۇل الدىنان شىقتى. توبىل كۇرەڭ ءۇش ادام مىنگەن توبىل تارانتاستى جۇك قۇرلى كورمەي سىلان، جورتىپ كەلەدى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا قالا جىلقىسىنىڭ دا ايۋاندىق سەزىمى قايتا ويانىپ، بويى سەرگىپ كەتىپتى.
— ۋا، كوش كولىكتى بولسىن!
— ايتسىن، شوندى-اعا!
— وتاۋلارىڭ انە، تىگۋلى تۇر.
— كەشكە قونىس مايلارعا كەلىڭىز.
— جوق، كەلە المايمىن... ەمەنالى شاقىرىپ قويدى...
— و، ەمەنالى شاقىرىپ قويسا، وعان ءبىز تالاسا المايمىز. — ەكەۋى دە كۇلدى، ەكەۋى دە ءبىرىن ءبىرى ءتۇسىندى. ايەلدەر دە ءتۇسىندى.
وتاۋعا جەتكەن سوڭ، شەشەسى مەن شىنار اربادان تۇسە سالا جۇگىرە جونەلىپ وتاۋعا كىرىپ كەتتى. مۇسىرەپ اتتى اعىتىپ «كۇمىستەتكەن» قامىت-شىلياسىن سىپىرىپ تاستاپ، كۇرەڭ اتتى بەلدەۋگە اپارىپ بايلادى. تارانتاستىڭ، جەتەكتەرىن بارىنشا جوعارى كوتەرىپ قويدى. بەلدەۋدە قوس نوقتالى ۇزىن كۇرەڭ ات، ءۇي سىرتىندا جەتەكتەرى اسپان تىرەپ سىرلى تارانتاس تۇرسا، بۇدان ارتىق ءسان بولادى دەيمىسىڭ! جانە بۇل جاڭا ءسان عوي...
انگە باسىپ قيقۋلاپ كەلە جاتقان قازاق اربالاردىڭ داۋسى جاقىندادى. بۇل كوش-جونەكەي قۇلاقتارىنا ءسىڭىپ بولعان ءوز اربالارىنىڭ ءانى. شىنار-وتاۋىنان جۇگىرە شىعىپ:
— مۇسىرەپ، اتىڭا مىنە سال دا، شاۋىپ بارىپ ءبىر شەلەك سۋ اكەلە قويشى، ەندىگارى جۇمسامايىن، — دەدى. — ءما، شەلەك...
مۇسىرەپ سۋ اكەلۋگە كەتتى. شىنار تارانتاستىڭ القىمىنان ساماۋىردى سۋىرىپ الىپ، قاقپاعىن اشتى دا، وتاۋىنا قايتا جۇگىرىپ كىردى.
— اپا، سەنىڭ ساماۋىرىڭ جىلدام قايناۋشى ەدى عوي. سەن قايناتا قويشى...
قازاق اربالاردىڭ ءانى ىرگەگە تاياپ كەلەدى.
— ءوزى بار، ادىمى جوق اياعىنىڭ، تيمەيدى ۇشى جەرگە تاياعىنىڭ، اياعىن ايۋانعا ارتا تاستاپ، انىنە باسادى ەكەن باياعىنىڭ...
ەكى ءۇيدىڭ جۇگىن الىپ اسىرەپ تە جەتتى. ءتورت قۇلىندى بيەگە ءتورت قازاق اربا بەلىنەن سالىنعان. الدىڭعى ارباعا جەگىلگەن بيەنىڭ ۇستىندە اسىرەپتىڭ ءوزى. وعان ەكى اربا تىركەلگەن. ەڭ سوڭعى ارباعا جەگىلگەن بيەنىڭ ۇستىندە جانيشا. اربالار كەيدە اندەتىپ، كەيدە ويبايلاپ كەلە جاتىر ەدى، ۋھلەپ توقتادى. ول كەزدە مايلانۋ دەگەندى بىلمەيتىن بىلىك پەن كۇپشەك ءبىرىن-بىرى قانسىراتا قاجاپ كەلىپ ەدى، بىرگە ۋھلەپ تىندى. شىنار مەن شەشەسى جاڭا جەتكەن جۇكتىڭ الدىنان شىعىپ جانيشاعا قاراي جۇگىردى.
«جەڭەشەم دە تارانتاسقا ءمىنسىن» — دەپ شىنار قانشا قيىلسا دا اسىرەپ كونبەگەن. «ماعان جايلاۋعا جەتكەنشە ۇرسىپ وتىراتىن ءبىر ادام كەرەك... ونىما جەڭەشەڭنەن باسقان، شىدامايسىڭ!» — دەگەن.
— شايىن، ءازىر مە، كەلىن! وتاۋىڭ قۇتتى بولسىن! — دەدى اسىرەپ، قارا ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ اتقىلاپ تۇرعان ساماۋىردى كورىپ.
— ءقازىر ءازىر بولادى، اعەكە! — دەدى شىنار. سودان باسقا ءسوز ايتۋعا ۋاقىتى جوق. جانيشانى اتىنان ءتۇسىرىپ، وتاۋىنا قاراي سۇيرەلەپ اكەتىپ بارادى.
— قۇتتى بولسىن، قالقام! وتاۋىڭنىڭ ءىشى-سىرتى بىردەي ادەمى ەكەن!
وتاۋ ورتا شارۋالى قازاق ايەلىنىڭ ءومىر بويعى ارمانىنداي التى قانات، شاعىن عانا ەدى. شەبەر قولداردان شىققانى، شەبەر قولداردىڭ تىككەنى كورىنىپ تۇر. قولدان توقىلعان تەرمە باۋلار توردە ايقاسىپ، كىرە بەرگەندە كوزىڭە سوعىلادى.
دامەلى دەگەن جەسىر ايەل، قاسىندا ءجاسوسپىرىم قىزى بار، ءۇيدىڭ ىشىندە وراۋلى-شيلەر ۇستاپ ءجۇر.
— باسە، — دەدى جانيشا، — وتاۋدى سەن تىككەن شىعارسىڭ دەپ سونادايدان-اق تانىپ كەلىپ ەدىم. دەنىڭ ساۋ ما، ەي؟ زەينەتىڭ دە بوي جەتىپ قالىپتى عوي. بەرى كەلشى، اينالايىن، بەتىڭنەن سۇيەيىن.
دامەلى ۇلپاننىڭ جاقىنداتا ۇستاي باستاعان جەسىر ايەلى. ءوزى دە، قىزى دا ۇشىپ تۇرعان، ەرىنبەيتىن، ەكى ايتقىزبايتىن جاندار. ەرى اسىرەپپەن قۇرداس ەدى، ەكپە قۇرتىنان قايتىس بولعالى ەكى جىل.
— ءوزىڭ دە امانبىسىڭ؟ بايىڭ امان با؟ وسى جايلاۋ دا قولىما ءبىر تۇسەتىن شىعار... — دەدى دامەلى، قۇرداستاردىڭ قالجىڭىن ايتىپ.
اسىرەپ پەن مۇسىرەپ تە ۇيگە كىردى.
وتاۋىڭ قۇتتى بولسىن، شىنارجان! ارتىق-كەمى جوق، وزىنە لايىق ەكەن.
سەندەر كەلگەنشە وتاۋدى وسىلاي تىگىپ الدىق... — دەدى مۇسىرەپ. ول ءوزى وتاۋعا ءالى كىرگەن جوق-تى، اعاسىمەن بىرگە تۇرعانى وسى.
— شاڭىراعىن ءوزىڭ كوتەرگەن شىعارسىڭ؟ — دەدى اسىرەپ.
— ءوزىم كوتەرمەگەندە قايتەيىن...
— شاقشاق ءبيدىڭ قىزى، سەن وسى بوساڭ بولارسىڭ بىلەم... مىنا ماقتانشاقتى قاشان اۋىزدىقتاپ الاسىڭ؟
— ەركەلەتىپ قويعان ءوزىڭىز كورىنەسىز عوي، اعەكە...
— اتىن ءوزى اعىتتى ما، ايتەۋىر؟..
— ءوزى اعىتتى... شاۋىپ بارىپ كولدەن ءبىر شەلەك سۋ دا اكەلدى...
— اتپەن بە؟
— اتپەن...
— وندا اۋىزدىقتاي باستاعان ەكەنسىڭ...
شىناردىڭ، شەشەسى ساماۋىردى ۇيگە الىپ كىرە بەرىپ ەدى،
دامەلى كىرگىزبەدى.
— ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەل جيناپ بولماي، جاڭا وتاۋدا اس ىشە مە ەكەن! جاس كەلىندى باسىنان نەگە ۇيرەتسەڭ، سوعان ۇيرەنەدى دە كەتەدى. سالاق بولادى. شالا ىستەگەن ءىس جامان، شالا پىسكەن اس جامان، قىزىڭدى وندايعا ۇيرەتپە، قۇداعي! — دەدى. — اكە-شەشەلەرىن ەرتە جالماعان مىنا ەكى جەتىمەك — جارىم تۇرىكپەن جارىم قازاق — ونداي جورا-جورالعى بارىن بىلەدى دەيمىسىڭ! — دەپ ءالى وزىنە امانداسا قويماعان اسىرەپ پەن مۇسىرەپتى دە قاعىتا كەتتى. — سەن ءاي، قاتىنىڭنان قورقۋدى قاشان قوياسىڭ؟ — دەپ اسىرەپتى ارناي قاعىتتى.
شاي دالاعا جاسالدى. شاي قازاقتىڭ قاي ۇيىندە دە شاي! باپپەن ىشىلمەك ەدى، جاقىن اۋىلداردان قىز-كەلىنشەك، بوزبالالار كەلىپ قالدى.
بۇل ەلدىڭ ەسكى ءبىر سالتى بويىنشا، كوشى-قون كەزىندە جاستار اۋەلى ۇلكەندەردىڭ ءۇيىن تىگىسىپ بەرەدى. ودان سوڭ جەسىر-جەتىم قالعان ۇيلەردى تىگىسەدى. ەڭ سوڭىنا وتاۋ ۇيلەردى قالدىرىپ، اياعىن ويىن-ساۋىققا اينالدىرىپ اكەتەدى. اسىرەپ، مۇسىرەپ ۇيلەرىنىڭ كەشىگىپ كەلۋىن جاستار ىشىنەن تىلەپ ءجۇر ەدى. قۇداي تىلەكتى بەرگەنىن كوردى دە جۇگىردى...
جاستار كەلە-سالا جۇكتەردى ءتۇسىرىپ، اسىرەپتىڭ ءۇيىن تىگە باستادى. ءۇيدىڭ كيىزدەرى جابىلا باستاعاندا، ەكى كەلىنشەك ءتورت شەلەك سۋ اكەلدى. ءتورت جاس قىز ەكى قاپ تەزەك تەرىپ اكەلدى. ءۇي ءىشىنىڭ جۇكتەرى جينالا باستاعاندا، ەكى جىگىت مۇسىرەپ ءۇيىنىڭ الدىنان جەر-وشاق قازىپ تاستادى.
مۇنىڭ ءبارى دە يشارات: « شاي قويىڭدار، ەت اسىڭدار. وتاۋ ۇيلەردىڭ قونىس مايلارى بىزدىكى — جاستاردىكى» دەگەندەرى.
— قويىڭ بار ما ەدى؟ سويا بەر! — دەدى اسىرەپ ىنىسىنە.
— تابىلار.
شىنار دا بىر-ەكى كەلىنشەكتى ەرتە ءجۇرىپ از عانا جۇگىن وتاۋىنا كىرگىزىپ الدى. دامەلى مەن ناۋشا ساندىق، كورپە-جاستىقتارىن ورىن-ورنىنا قاتارلاپ ءجۇر.
— ەندى ءبىر ساندىق قوسىلسا ارتىق كورىنەتىندەي، ەندى ءبىر جاستىق جەتپەسە كەم كورىنەتىندەي بولسىن! — دەيدى دامەلى. ناۋشاعا ءاربىر ساندىق، ءاربىر جاستىق اسپاننان تۇسكەن بايلىقتاي كورىنەدى. «ءوڭىم بە، قۇدايىم، ءتۇسىم بە؟»
اسىرەپ ءۇيى تىگىلىپ، جۇكتەرى جينالىپ بولعان سوڭ جاستار كولگە ءتۇسىپ شومىلىپ قايتتى. ەندى بۇلار، جاس بالالاردى قۋىپ جىبەرىپ، قاتار تۇزەپ قوناققا كەلە جاتىر. ءۇي يەلەرى مىرزا بولسا، ايەلدەرى كيىز ەسىكتەرىن اشىپ تۇرىپ قارسى الۋلارى كەرەك. ساماۋىردىڭ بۋى بۇرقىراپ تۇرسىن.
وتاۋ ۇيلەردە جاس كەلىنشەكتەرگە ءبىر تەڭدىك ءتيىپ قالادى. ءوز ۇيلەرىنىڭ تورىنە شىعا المايتىن جاس كەلىندەر تورگە شىعادى. ەركەكتەرمەن بىردەي قۇرمەتتەلەدى. قالاي ساقىلداپ كۇلسە دە، سويلەسە دە، ويناسا دا ەرسى ەمەس. مۇنداي ۇيلەردە، اسىرەسە، وسىنداي كىشى اۋىلداردىڭ التى باقاندارىندا جارقىراتىپ ءان سالۋعا بولادى. قىز كۇنىندە بار ونەرلەرى، كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ قۇمىعىپ قالاتىن ەنەرلەرى، وسىندايدا بۇزىپ-جارىپ شىعا كەلەدى. ونەرى قۇرعىر بولماي اۋرە قىلادى عوي، بولسا ول ءبىر جارق ەتپەي قويا المايدى.
جانيشا دا، شىنار دا جاستاردى كيىز ەسىكتەرىن اشىپ تۇرىپ قارسى الدى. جۇزدەرى جارقىن، كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى ەكەن...
جاستار جانيشا مەن شىنارعا «كەلىن، ەسەنسىز بە؟» دەپ ەندى امانداسقان بولىپ، ەكى ۇيگە بولىنە كىردى. كىرگەن بەتتەرىندە جيناۋلى تۇرعان جاستىقتاردى جۇلىپ-جۇلىپ الىپ، شىنتاقتاسىپ جانتايىسا كەتتى. اياقتارىن كوسىلىپ جىبەرىپ:
— بالا-شاعالارىڭىز امان با، شىراعىم! — دەستى. بۇلارى — ۇيلەرىڭنەن قوناق ارىلماسىن دەگەن تىلەكتىڭ يشاراتى ەدى.
سودان كەيىن كۇلىسىپ تۇرا كەلىپ، جاستىقتاردى ورنىنا قويىپ، شىناردىڭ وتاۋىن جامانداي باستادى:
— ۇيلەرى قاپ-قارا، تەسىك-تەسىك قوي! قارا كۇيە جەپ قويعان با؟
— توردە وتىرعان كىسىنىڭ اياعى ەسىگىنە تيەدى ەكەن!
— ساندىقتارىنىڭ اۋزى قيسايىپ، ىربيىپ جاتىر.
— قاتىنى قانداي سالاق، بايى قانداي ولاق ەكەن!
— ەسەنەيدىڭ ۇيىنە ءبىر بودىرەتشىك دەگەن ورىس كەلىپ جاتىر ەكەن. قاسىندا قاعاز جازاتىن حاتشىلارى دا بار دەيدى...
— ءبىزدىڭ قىستاۋلاردىڭ، ءبارىنىڭ اتىن قاعازداپ الىپتى...
— تەگىندە موينىندا نەدويمكەسى قالعاندار اۋىلدان جىلىسا تۇرعاندارى دۇرىس بولار...
— باستاپ اكەلگەن الگى ارامسيراق تىلەمىس ەكەن. ول كىمدى ايايدى دەيسىڭ!
وسىنداي سۋىق حابار قايران كەل بويىنا تاراپ بولعانشا، «بودىرەتشىك دەگەن ورىس» كەتىپ تە قالىپ ەدى. ەندى سيباننىڭ، بارلىق نەدويمكەسىن ەسەنەي ءوزى تولەپ جىبەرسە كەرەك دەگەن جورامال تاراي باستادى.
«بودىرەتشىك دەگەن ورىس» — قابان قالاسىنىڭ قازاق-ورىسى قارا يۆان مەكايلا پۋشكار ەدى. ول ەسەنەيدىڭ قىسقى ۇيلەرىن سالىپ بەرۋگە شارت جاساسىپ كەتتى. ۇلكەن ءۇيى ءتورت بولمەلى، قوناق ءۇيى ەكى بولمەلى، ەكى ازىق سارايى، ءبىر اق مونشا سالىپ بەرمەك. ەسەنەيمەن كەلىسىمىن جاساستى دا كەتىپ قالدى. قۇداي ءوزى ساقتادى — الىم-سالىقتىڭ قالدىعى «نەدويمكەنى» جيناۋدا جۇمىسى دا بولعان جوق. جۇرت تىلەمىستى دە بوسقا كۇيدىرىپتى. جىلىسىپ كەتكەندەر دە اۋىلىنا قايتىپ كەلدى.
ەسەنەي «قونىسمايلارىن» وسىنداي جۇمىستارىن ءبىتىرىپ الىپ وتكىزدى. قايران كول باسىن تۇگەل شاقىردى. باسقالار تۇگىل بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ ەمەنالى دە كەلدى. ۇلكەن اقساقالدارعا كوزى سوقىرايعان تاي شەكەلەرى، ورتا جاستاعىلارعا كوزىن جۇمىپ، قۇلاقتارى دەلديگەن قوي باستارى تارتىلدى.
ەتكە تويعىزىپ، قىمىزعا سۋارىپ بولعان سوڭ ەسەنەي اتى سيباننىڭ اقساقال-قاراساقالدارىن ەرتىپ اۋىل سىرتىنا شىقتى. بۇل ونىڭ كەپتەن ىستەمەگەن ءىسى. ول ەلىنىڭ تاعدىرىن ءوز تاعدىرىنا باعىندىرماي ويلانعان ەمەس. ەسەنەيدىڭ اتاق-داڭقى سيبان ەلىنە قورعان ەكەنى دە راس. ءبىراق، سول باعىنىشتى ءومىر جەكە ادامداردىڭ، ىنتا-جىگەرىنە ىرىق بەرمەي، يىق-باستى بولىپ العان. ەسەنەيگە ەرىكسىز ەرە كەشىپ، ەرە قونىپ جۇرگەن ەلى جۇدەي باستاعان. اقىلدى ۇلپان ەپتى قول.
— اعايىن-تۋعاندار، — دەدى ەسەنەي، — كوپتەن بەرى وزىممەن ءوزىم بولىپ كەتىپ، ەلدىڭ جايىن ويلاماي، وبالدارىڭا قالعان ەكەمىن. اۋەلى ونى «كارى قىستاۋدان» كورىپ ەدىم، كوشجونەكەي تاعى كوردىم. جاياۋ-جالپى ارەڭ جەتتىڭدەر جايلاۋعا. مەنسىز كوشىپ كەتە الماي، كۇزگە دەيىن جايلاۋدا وتىرىپ، قىسقا قاراي «كارى قىستاۋعا» قايتا بارىپ تىعىلاسىڭدار. بالا-شاعا قىس بويى قالتىراپ شىعادى. قىسقا امان جەتكەن بالانىڭ كەلەر جازعا ەكىدەن ءبىرى عانا امان ىلىگەدى ەكەن. ءوستىپ ءجۇرىپ ەل بولامىز با؟ وسىنى ويلاسايىق دەپ شاقىردىم...
— قۇداي اۋزىڭا ءبىر جاقسى ءسوز سالايىن دەپ وتىر بىلەم... ءوز ويىڭدى تۇگەل ايتشى،- — دەدى باقاي قارت.
— ايتسام، قىسى-جازى كيىز ۇيدە وتىرۋدى قويايىق. ۇيرەنگەننىڭ، ۇياتى جوق، ورىستارشا قىسقى ءۇي سالىپ الايىق. بالا-شاعا جىلى ۇيدە قىستاپ شىقسىن. مەنىڭ قورىعىمداعى جەردى بارىڭە ءبولىپ بەرەم. اركىم ءۇي سالىپ السىن. مەن ءوزىم «سۋات كول» جالىنا ءۇي سالدىراتىن بولدىم. ورىستار سالادى. «قىس ازىعىن جاز جيماي جارلى قايدان بايىسىن!» دەگەنى قايدا؟ ءشوپ شاپتىراتىن ەگىن سالاتىن بولايىق. — ەسەنەي سودان كەيىن قاي جەردى قاي اۋىلعا بەرەتىنىن ايتتى.
— جەر تيسە، قىسقى ءۇي سالىپ الار ەدىك-اۋ!..
. — ءشوپ شابۋ دا قولدان كەلمەيتىن ءىس ەمەس قوي.
— شاباتىن جەرىڭ بولسا دەسەيشى!
ەسەنەيدىڭ كەڭ بەيىل وتىرعانىن سەزىنگەن جۇرت وسىلاي قىسقا-قىسقا اڭعارتىپ ريزالىق ءبىلدىردى. ەسەنەيدىڭ ءوز ءىنىسى جالعىز ەمەنالى عانا جانجال شىعاردى:
— قىسقى ءۇي دەگەن قارا ءتۇتىندى سالىپ الامىز با، سالمايمىز با، ول اركىمنىڭ ءوز ەركى عوي، ماعان ونىڭ كەرەگى جوق. اتا-بابامىز كيىز ۇيدە تۋعان، كيىز ۇيدە ولگەن...
— سالاسىڭ — دەدى ەسەنەي قىسقا عانا. — سالماساڭ وكپەلەمە، ءوزىڭ وكىنەسىڭ.
— ءۇي سالسام، ەلتىنجالعا سالام. ول مەنىڭ قورىعىم، مەنىڭ جەرىم!
— ەلتىنجال ەلامان اۋلى مەن اندارباي، وتاربايعا بەرىلدى دەدىم عوي!
— ەلتىنجالدى تۇرىكپەنگە بەرگەنشە ورتەپ جىبەرسەم بولماي ما!
— جوعال! — دەدى ەسەنەي اقىرىپ. — سەنىڭ قىرسىعىڭ،نان سيباننىڭ قاق جارتىسى اندا-مىندا قاشىپ كوشىپ كەتتى. جوعال!
ەسەنەي قالشىلداپ، دىرىلدەپ كەتتى. بۇرىن مۇندايى جوق اياق-قولى تۇگەل دىرىلدەپ ارەڭ باستادىم.
وسى ايتايىن دەگەنىم! — ەسەنەي دە ورنىنان تۇرىپ، ءارى قاراي جۇرە بەردى. ەمەنالىعا قاتتى نارازى بولعان شۇرت تا تاراي باستادى.
ۇلپان قونىسمايلارعا كەلگەن جاسى ۇلكەن ايەلدەرگە شاي اگرۋگە ازىرلەنىپ ەدى. دامەلى ۇلكەن كوك-ويراق داستارقاندى سەرپە تاستاپ جايا بەرگەندە، ەمەنالىنىڭ ەكى بالاسى ۇيگە جۇگىرە كىرىپ، داستارقاندى يىقتارىمەن ىلە-مىلە بارىپ ەسەككە وتىراتىن كورپەگە قۇلاي-قۇلاي كەتتى. ەكەۋى دە ون ەكى، ون ءۇش جاستاعى بالالار. جىرقىلداپ-تىرقىلداپ، داستارقاندى جامىلىپ الىپ اۋناپ جاتىر. توردەگى ايەلدەر ءۇن شىعارا الماي قاتىپ قالدى. دامەلى تايسالعان جوق:
— ايتولقىن-اۋ، بالالارىڭدى قالاي جامان ۇيرەتكەسىن؟ قوي دەمەيسىڭ بە؟ — دەدى.
— سەن يتارشى بولماي-اق قوي! نە قىلسا دا ءوز ۇيلەرى! وسى اۋىلدى وڭكەي ءبىر كىرمە قاتىندار بيلەپ العان ەكەن! — دەدى ايتولقىن.
— اتتەڭ مەنىڭ ءۇيىم ەمەس. يتتەي تەۋىپ شىعارار ەدىم! — دامەلى داستارقاندى جۇلىپ الىپ: — كەتىڭدەر! — دەدى بالالارعا.
ەكى بالا اۋىزدارىن قيساڭداتىپ، دامەلىگە تىلدەرىن كورسەتىپ از عانا وتىردى دا، ۇيدەن اتا جونەلدى.
— كەلىن، بۇل ۇيدە بايقاپ سويلە! جەتى جىل يەسىز قالعان ۇيدە ويىڭا كەلگەنىڭدى ىستەگەن ەكەسىڭ. ەندى بۇل ءۇيدىڭ يەسى بار! «شىق!» دەپ جۇرەر! — دەدى ۇلپان. داۋسىن كوتەرمەي سالماقتى ايتتى.
ۇزاماي بوتانىڭ باقىرىپ قالعانى ەستىلدى.
— ءوي، ءيتتىڭ بالالارى! — دەگەن كەنجەتايدىڭ داۋسى دا قوسارلانا شىقتى. كەنجەتايدىڭ داۋسىنا ويبايلاسىپ، جىلاعان ەكى بالانىڭ داۋسى ارالاستى.
ۇلپان اق بوتاسىنا جۇك اربالارىن ءتىزدىرىپ قورشاۋ جاساتقان ەدى. ويتپەسە بوتاسى پىسىعان سايىن نار ىڭگەن جەرىنە قاشاتىن ىڭعاي كورسەتە باستاعان. جەل وڭتۇستىككە شىقسا بولدى، سولاي قاراي قاڭقيىپ جونەلە باستايتىن بولدى.
بوتانىڭ داۋسىن ەستي سالا، ۇلپان دالاعا جۇگىرە شىقتى. اۋەلى كۇلىپ جىبەردى. جاڭاعى ەكى بالا ەكى جەردە باقىرىپ جىلاپ اۋناپ جاتىر ەكەن.
ودان كەيىن ءوزىنىڭ كوزىنەن جاسى شىعىپ كەتتى. بوتانىڭ كوزىنەن جاسى اعىپ، باسىن شايقاي بەرىپ، بالاداي قىڭقىلداپ تۇر ەكەن. ورىستەن تايراڭداي جۇگىرىپ، ەنەسى كەلە جاتىر. نار ىڭگەن جۇگىرىپ كەلگەن بويى اربالارعا سوعىلىپ، ءوزى ارانداپ قالا جازدادى. جان-جاقتان جۇگىرگەن جىگىتتەر اربالاردىڭ اراسىن اشىپ، ىڭگەندى بوتاسىنا قوستى. بوتا قاسىنا كەلگەن ەنەسىن بىر-ەكى سوردى دا، باسىن كوتەردى. ءبىر كوزى جۇمۋلى، تۇيمەدەي-تۇيمەدەي جاس سورعالاپ تۇر. ۇلپان بوتاعا ءتۇز بەردى، القىمىن قاسىدى، قۇلاق تۇپتەرىن قاسىدى.
— ءولتىردى-اۋ، بالالارىمدى، ءولتىردى-اۋ!.. تۇرىكپەنى مە، قالماعى ما؟ قالماق باسقىردىڭ، اۋىلىن بيلەپ-توستەپ العان قاي كىرمەسى! — دەپ ايتولقىن ەندى-ەندى ەۆروپادا جوق ايەل بوقتاۋىنا باسا بەرگەندە، اۋىلعا جاقىنداپ قالعان ەسەنەيدى كورىپ توقتالىپ قالدى.
— جۇرىڭدەر، ءيتتىڭ بالالارى! - — بالالارىن ەرتىپ ۇيىنە قايتتى. ويبايلاپ جاتقان بالالارى دا سۇم ەكەن. كەزدەرىندە جاس جوق. تۇرا سالىپ كەنجەتايعا اۋىزدارىن قيساڭداتىپ، تىلدەرىن كورسەتتى دە، شەشەسىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇگىرىپ كەتتى.
ۇلپان ەسەنەيدى ەسىك الدىندا توسىپ الدى.
— جاي ما، ۇلپان؟ قىزارىپ كەتىپسىڭ عوي! — دەدى ەسەنەي.
— جاي، ءتاڭىرى... بالالار عوي ويناپ جۇرگەن. ۇيگە كىر، شاي ىشەيىك.
ۇيدە وتىرعان ايەلدەر ايتولقىندى قاتتى سوگىپ، قارعاپ سىلەپ الدى.
— انت ۇرعاننىڭ قارعىسى قانداي جامان ەدى! قالماق باسقىردىڭ اۋىلى دەۋگە اۋزى قالاي بارادى ەكەن؟
— ءوز باسىنا كەلسىن!
— جەر جاستانعىر بالالارى قانداي سوتقار ەدى!
— ۇلپان كەلىننىڭ اماندىعىن تىلەيىك. سازايىن تالاي تارتقىزار ءالى!..
ەسەنەي ۇيگە كىرىپ ءوز ورنىنا وتىردى. جاس ايەلدەر سالەم ەتتى. ەسەنەيدىڭ ورنىنا تامان توردە وتىرعان موسقال ايەلدەر ەسەنەيگە جامىراي امانداسا كەلىپ:
— مىرزاجىگىت، ۇلپان كەلىن بولماي ءبارىمىزدى تەرگە شىعاردى... بىر-ەكەۋمىز بولماساق، وزگەسى بۇل ءۇيدىڭ ءتورى تۇگىل بوساعاسىن اتتامايتىن كەلىندەرىڭ. كورىپ وتىرسىڭ با، ءبارى توردە وتىر...
— وتىرا بەرسىن، — دەدى ەسەنەي. — ۇلپان ايتىپتى دەسە بولدى، ەسەنەي نە ايتار ەكەن دەپ سۇراماڭدار. جاتسىراپ كەتكەن ەكەم. ۇلپان ءوز ەلىمە ءوزىمدى قايتا تابىستىرىپ ءجۇر. كەلىندەردىڭ بىردە-بىرىن كورمەگەن ەدىم، ەسەنەيدىڭ ءتورى تۇگىل اق پاتشانىڭ تورىنە وتىرعىزساڭ دا، جاراسا كەتەتىن كەلىندەرىم بار ەكەن عوي!..
جاس ايەلدەر بىرىنە ءبىرى قاراسىپ، جىمىڭداسىپ قالدى. «سەنى ايتا ما، مەنى ايتا ما؟»، «مەنى ايتا ما، سەنى ايتا ما؟»...
اناۋ وتىرعان شىنار دەگەن ەڭ جاس كەلىندەرىڭ، وسى كىرگەن بەتىندە تورگە شىعىپ وتىرعان. شىنار، بەرى كەلىپ، قاسىما وتىرشى.
ۇلپان مەن شىنار ساماۋىردى ورتاعا الا شاي قۇيىپ ەدى. ۇلپان شىنارعا:
— بار! — دەدى. — سەن ءبىر ەركەتايى بولىپ الدىڭ عوي وسى ءۇيدىڭ. بار!..
شىنار ۇيالا-قىزارا ەسەنەيدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى.
— جاقىن وتىر... بۇل كىسى مەنىڭ اتىمدى دا اتايدى، — دەدى ەسەنەي.
— نە دەيدى؟ شىن با، شىراعىم؟
— وزدەرى بولماي اتاتقان...
— ە، اينالايىن-اي، ۇلپان كەلىن شىعار.
قۇل دا ەمەس، ەمەس تە ەمەس، تاۋەلدى دە ەمەس، تاۋەلسىز دە ەمەس، ايتەۋىر ءبىر باعىنىشتى حالدە جاساپ كەلگەن از عانا سيبان بۇل جولى ارقاسى كەڭىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ تاراستى. ءبىراق ەسكى ادەتتەرى بويىنشا، ەسەنەيدى ماقتادى. ءبىرازى ۇلپاندى ماقتادى. ايەلدەر جاعى تۇگەلىمەن ۇلپان جاعىندا بولدى.
— اسىل تەگى ءوزىمىز... كەدەيدىڭ قىزى عوي. جوق-جىتىككە جانى اشىپ تۇرادى. كەدەي سيباننىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باسى وسى بولار.
— ەسەنەيدىڭ ورنىنا ەسەنەي. بولىپ قالاتىن اقىلىنا كوركى ساي... ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان سول! — دەسىپ كەتتى. ايەلدەر قاتەلەسكەن جوق...
ەسەنەي ەمەنالىدان كورگەن ءجابىرىن، ۇلپان ايتولقىننان كورگەن ءجابىرىن بىرىنە ءبىرى ايتقان جوق. ەكەۋىنىڭ كوڭىلىندە دە ءبىر ۋ سارقىنى قالعانىن ەكەۋى دە سەزىنەدى، ءبىراق وندايدى قايتا قوزعاپ، ءبىرىنىڭ جۇرەگىنە ءبىرى زاپىران ءزارىن قايتا قۇياتىن جاندار بۇلار ەمەس. ايتولقىننىڭ «قالماق باسقىردىڭ اۋىلى» دەگەنىن ۇلپاننىڭ اۋزىنان ەستىسە، ونداي سۇمدىق قارعىستى ەستىپ كورمەگەن ەسەنەي قالپاقتاي ءتۇسۋى مۇمكىن عوي! ەمەنالىنىڭ «ەلتىنجالدى تۇرىكپەنگە بەرگەنشە ورتەپ جىبەرسەم بولماي ما!» دەگەنىن ەسەنەيدىڭ اۋزىنان ەستىسە، ۇلپاننىڭ قاڭداي جايدا بولارىن كىم بىلەدى؟ ەكەۋى دە كۇندەگىسىنەن گورى اقجارقىن، كوڭىلدى ەكەن دەرلىك ەدى. ايەلدەر كەتكەندە، ۇلپان شىناردى جىبەرمەي الىپ قالىپ ەدى، ەكەۋى سونىمەن قالجىڭداسا بەردى. ۇلپان ەسەنەيدى شىناردان قىزعانعان بولادى. ەسەنەي شىناردى كورگەندە بوز-بالاشىلىعىم ۇستاپ كەتەدى دەيدى. سولاي بولسا دا ەسەنەيدىڭ كوڭىلىن بىردەمەگە اۋدارىپ، اشۋىن تاراتۋ كەرەك سياقتى.
— ەسەنەي-اۋ، وسى تولىپ جاتقان بۋمالاردا، ساندىقتاردا نە بار؟ سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ بە سونى؟ — دەدى ۇلپان.
— بىلگەن ەمەسپىن. نە بولسا دا شىرىگەنى ءشىرىپ، ىرىگەنى ءىرىپ، قۇرت جەگەنىن قۇرت جەپ جاتقان شىعار. وسى جۇكتەردەن شىرىك ءيىسى كەلىپ وتىر، سول عوي سەنىڭ تىنىشىڭدى الا باستاعان. جايىپ كەپتىرىپ، كەرەگى جوعىنان قۇتىلساڭ، مەن دە ءبىر قۋانىپ قالار ەدىم!
ەرتەڭىنە ۇلپان ۇلكەن ءۇي مەن قوناق ءۇيدىڭ بار دۇنيەسىن دالاعا شىعارتىپ، كۇنگە جايدىرىپ ەدى، اۋىلدىڭ اينالاسىن تۇگەل الىپ كەتتى. قۇداي-اۋ، قانشا كورپە، كىلەم، قانشا ىشىك، قانشا شاپان بار! ءبارى قىمبات دۇنيەلىك. جينالا بەرگەن ۇستالماي جاتا بەرگەن ءولى بۇيىمنىڭ كوپتىگىنەن جۇرەگىڭ اينىرداي ەكەن. بۋمالاردا ىرىپ-شىرىگەندەرى دە بار، ءبىراق، كوپ دۇنيەنى ءسىبىردىڭ سۋىق ايازى امان الىپ قالعان.
ۇلپان ەسەنەيدى ەرتىپ ءجۇرىپ ءبارىن كورسەتىپ ەدى، ونىڭ دا جۇرەگى اينىدى بىلەم: — قۇتىلا گور، ۇلپان، قۇتىلا گور — دەدى دە كەتىپ قالدى. ءۇيىنىڭ قاسىندا جۇرگەن مۇسىرەپكە قول بۇلعاپ كولگە قاراي كەتىپ بارادى.
ۇلپان ون ەكى اقساقالدارىنا ءبىر-بىر تۇلكى ىشىك جىبەردى. ءالى تاۋسىلار ەمەس.
— ۇلپان تۇسكەندە اقساقالداردىڭ جول-جوراسىن ىستەي الماپ ەدىك، — دەپ ەسەنەيدىڭ ءوزى جىبەرگەن سىيلىق ەتىپ تاراتتى.
ايەلدەردىڭ جول-جوراسىن ۇلپان ءوز قولىنان ۇلەستىردى: كىلەم، تەكەمەت، كورپە، كيىز، ءبىر-بىر قاداق قاشاننان جاتقان قاعاز شاي... ءبارىبىر تاۋسىلار ەمەس.
ۇلپان شوندىعۇل مەن دامەلىگە قالاعاندارىڭدى ءوز قولدارىڭمەن الا بەرىڭدەر دەپ ەدى، ەسەنەيدىڭ دۇنيەسىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە قولدارى باتپادى.
— بىر-ەكى كەسەك كيىز بولسا دەپ ەدىم... ءۇيىمىزدىڭ توزىعى جەتىپ تۇر ەدى، — دەدى شوندىعۇل. ۇلپان وعان ءبىر ءۇيدىڭ كيىزىن بەردى.
دامەلى جالعىز قىزى — زەينەتى بوي جەتىپ كەلە جاتقانىن ايتتى دا، ەش نارسەگە سۇعىنعان جوق. ۇلپان وعان ءبىر قىزدىڭ جاساۋىن تۇگەندەپ بەردى.
— ۇمىتقانىم بولسا تاعى دا ەسىمە سالارسىڭ، دامەلى اپاي، — دەدى.
ۇلپان شىنارعا: — ءتايىر العىر، سەن دە بىردەمە الساڭشى، — دەپ ەدى، شىنار وعان:
— ءوزىمىز دە ارەڭ كوشىپ كەلدىك. وزىڭە بىردەڭە اۋىسساق پا دەگەن ويىمىز بار، — دەدى.
— توقتاي تۇر، سەن قاتىن. ءبىر ۇل تاۋىپ كورشى، مەن سەنى قالاي شابار ەكەمىن!
دۇنيە كەزەك.
ەسەنەي قايتىپ كەلىپ ۇيىنە كىرگەندە، ءوز ءۇيىن ءوزى تانىماي قالعانداي ەدى.
ۇلپان-اۋ، اپ-ادەمى ءۇيىمىز بار ەكەن عوي!.. قالاي ازىرلەپ قويعانسىڭ! — دەدى.
— «كەرەگى جوعىنان قۇتىل!» دەگەن جوقسىڭ با؟ ءالى دە تاۋسىلار ەمەس.
توسەك-ورىن تۇگەل جاڭارعان، كۇلىمسى يىستەر كەتكەن. ىرگەدەگى كەشكى سامال سوعىپ تۇر. تازا ۇستاعان كيىز ۇيدە دالانىڭ يىسىنەن باسقا ءيىس بولمايتىن ءبىر كەزى بولۋشى ەدى، ءدال سول قالپىنا كەلىپتى.
— قۇتىلۋ ءۇشىن دە كوپ كۇش كەرەك بولار دەپ ەدىم.
— مەنىڭ كۇشىم جەتكەنى وسى.
— بۇدان ارتىق كۇشتىڭ كەرەگى نە! مەن سەنى بۇدان بىلاي اقنارىم دەرمىن!
— تۇيەگە تەڭەگەنىڭ بە؟
— اۋزىما قۇداي سالعان شىعار... قازاقتىڭ ناردان قاسيەتتى، ناردان كۇشتى، ناردان سۇلۋ، ناردان ءقادىرلى نەسى بار!
— نەسى بولسا دا مەيلى، بۇدان بىلاي ۇمىتىپ كەتپەي ىلعي اقنارىم دەيتىن بول! جاراي ما؟ شىنار، سەن ايتشى، جاقسى ات ەمەس پە؟
— اق دەگەنى ارتىعىراق كەتكەن ەكەن. بي اعامىز ايتقان سوڭ امالىمىز قايسى... نار كوتەرمەس جۇك بولمايدى دەيتىن بە ەدى، كوتەرەسىڭ دە...
— ساندالما، ءاي! سەن دە مەنى اقنار دەيتىن بولاسىڭ! ەسەنەي-اۋ، وسى ەكەۋىڭنىڭ، ارالارىڭدا نەلەرىڭ بار؟ مىنا قاتىن مەنى ىلعي مازاقتاپ، باسىنا سويلەيتىن بولىپ الدى!
— بۇكىل سيباندا سەنىڭ بەتىڭە كەلەتىن دە ءبىر جان بولۋ كەرەك ەمەس پە...
— مىنە، تاعى جەڭىپ بەردىڭ!
— جوق، مەن سەن ەكەۋىڭنىڭ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ جەڭگەنىڭدى كورگىم كەلمەيدى، اقنارىم! اقنار، شىنار دەگەن اتتارىڭ قانداي جاراسىپ تۇر!.. ال ەندى ەكەۋىڭ دە شارشاعان بولارسىڭدار، كولگە ءتۇسىپ شومىلىپ قايتىڭدار...
وسى از كۇندەردىڭ ىشىندە ۇلپاننىڭ اتاعى بۇكىل كەڭ جايلاۋعا تۇگەل تاراپ كەتتى. جايلاۋدا قونىستارى جاقىنداسىپ، ويىن-توي داۋ-شارلارى ارالاسىپ جاتاتىن ەكى دۋاننىڭ ەلدەرى ءبىرى كورىپ، ءبىرى سوزىپ، ۇلپاننىڭ از عانا ىستەگەن ىستەرىن اڭىزعا اينالدىرىپ اكەتتى.
— ۇلپان ءۇيى جوققا ءۇي بەرىپ، اتى جوققا ات بەرىپ، ەسەنەيدىڭ، جارتى مالىن سيباننىڭ جوق-جىتىگىنە ۇلەستىرىپ جىبەرىپتى... سيباندا ەمگە ءبىر ءۇي كەدەي قالماپتى. ءبارى بايىپ الىپ، ەندى «ورىس ءۇي» سالدىرىپ جاتىر دەيدى...
— ۇلپاننىڭ شىن اتى اقنار ەكەن. اق دەسە — اق، نار دەسە — نار، اقىلدى دا مىرزا ادام كورىنەدى. ءوزى دە ءبىر تەكتى جەردەن شىعىپتى عوي!
— ارتىقباي دەگەن ءبيدىڭ قىزى بولسا كەرەك.
— بي ەمەس، ارتىقباي دەگەن حاننىڭ نەمەرەسى دەيدى.
— باسە، حاننىڭ تۇقىمى بولماسا، ەسەنەيگە ۇرسا الار ما ەدى! ەلىڭ ەل ەمەس، وڭكەي ءبىر قازان باسىن قاراۋىلداعان اش-ارىق ەكەن دەپ قاتتى ۇرسىپتى دەيدى. سيباننىڭ ەندىگى ەسەنەيى سول اقنار بولسا كەرەك...
ۇلپان ادام-اتانىڭ ار جاعىندا بولماسا، ونىڭ بەر جاعىندا حان تۇقىمىنا دا، بي تۇقىمىنا دا سورپاسى ارالاسپاعان باتىر ارتىقبايدىڭ قىزى. ۇلپاندا مىرزالىق تا جوق، ساراڭدىق تا جوق، اتاق قۇمارلىق تا جوق، ەرەكشە ءبىر جيناقتىلىق بار. كەدەي قىزى كەدەيگە جانى اشىماسا، كەدەيلىكتى جەك كورمەسە، ەلىنىڭ، كەدەيلىگىنە نامىستانباسا ونىڭ سونىسىنا عانا تاڭدانۋعا بولار ەدى.
ۇلپاننىڭ، سۇيەگىنە بىتكەن قۇدايدىڭ ءوز قولىنان بەرگەن قاسيەتتەرى بار. كەرەكسىز باسى ارتىقتى جەك كورەدى. ەسەنەيدىڭ قولىنا قاراپ باعىنىشتى بولىپ، مال ماتى ماقتانىپ، ىنتا-جىگەرىنەن ايرىلىپ بارا جاتقان ەركەكتى جەك كورەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەسەنەيدىڭ ءۇيىن جالعىز قالدىرسا دا مەيلى، ەل سيبان ءبىر سىلكىنسە ەكەن دەيدى. اركىم ءوزى ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ ءبىر پۇشپاعىنا جارماسسا ەكەن دەيدى.
مۇنداي ويعا جارماسا كەتپەيتىن قارا شارۋا دا جوق ەدى. ءبىرلى-جارىمدى مالعا قولى جەتىپ، وزىڭدىكى دەگەن ويعا تىرناعى ىلىگىپ ەدى، جابىسا كەتتى. قۇلىن ەن سالىپ، ەرتە ءبىر، كەش ءبىر تۇگەندەپ قويادى. ەندىگى ارماندارى قىسقى ءۇي سالىپ الۋ بولىپ، ەسەنەيدىڭ جايلاۋدان تەزىرەك قايتۋىن تىلەپ وتىر. ەسەنەي، ارينە، ۇلپاننىڭ قولىندا.
ۇلپان دا ەلدى كوپ سارىلتقان جوق. بۇرىن جايلاۋدا كۇزگى قارا جاڭبىرعا دەيىن ەڭ كەمى بەس اي وتىراتىن ەلدى اينالاسى ەكى ايدان كەيىن تۇبەككە قاراي قايتا كوشىردى. الىس جايلاۋدان بولاشاق قىستاۋلارىنا جاقىن كەلىپ قونعان ەلگە ەڭ كەرەگى ەسەنەيدىڭ بۇعاۋ-تۇساۋىنان بوسانۋ ەكەن. ۇلپان سول بۇعاۋدى بۇزىپ، سول تۇساۋدى سىپىرىپ تاستاعانداي بولدى. ەل ءشوپ شابۋ دا بىلەدى ەكەن قىسقى ءۇي سالۋعا دا قويشىنىڭ تاياعى مەن جىلقىشىنىڭ قۇرىعىنا دوسى جاتسىراماي كەلىپ قوسىلدى. ەسەنەيگە ەرىپ جازدى ەڭبەكسىز وتكىزەتىن كەدەيگە تامىز، قىركۇيەك دەگەن ءۇش ەڭبەك ايلارى قوسىلدى. كوشپەلى ەلدىڭ دەگەنى تۇراقتى مەكەنىنە اينالار كەزى جەتكەن ەكەن. وسى جەرگە بەرىك قادايتىن قىسقى ءۇيدىڭ ورتان قازىعىن باستادى.
جايلاۋدان كوشپەي، وتىرىپ قالعان جالعىز ەمەنالىنىڭ اۋىلى. ونىڭ قوڭسىلارى تورت-بەس ءۇي سيبان، تورت-بەس ءۇي الدەقاشان قازاقىلانىپ كەتكەن قالماقتار بولۋشى ەدى. ەمەنالى كوشپەۋگە بەل بايلاپ، اۋىلىنا بۇرقىراپ كەلگەن سوڭ، ساعىندىق، قايقى دەگەن ەكى «قالماق» ەسەنەيگە ارىز ەتە كەلدى.
— ارىز ەتە كەلدىك، ەسەكە! لۇقسات پا؟
— ايتا بەرىڭدەر.
— ءبىز دە ەندى وسى ەلدىڭ ءبىر بالاسىمىز، ەسەكە، دۇرىس پا؟
— دۇرىس!
— قازاق ۇلىم قامال بۇزسا — قالماق ۇلىم ساداعا! قالماق ۇلىم قامال بۇزسا — قازاق ۇلىم ساداعا! — دەپ ارعى اتاڭىز قوشقارباي باتىر ءبىرى قازاق، ءبىرى قالماق، ەكى جىگىتتى ءشۇرشىتتىڭ قورعانىنا جىبەرگەنى شىن عوي؟
— شىن! ءبىر قاتەسى جوق.
— سوندا ءبىزدىڭ اتامىز ساعال باتىر ءشۇرشىتتىڭ قامالىن بۇزىپ، قوشقاربايدىڭ قولعا ءتۇسىپ كەتكەن جەسىرىن الىپ شىققان ەكەن...
— دۇرىس. اتى ايبارشا سۇلۋ ەكەن...
— قوشقارباي ايتقانىندا تۇرىپ، سول كەلىنىن ساعالعا قوسقان عوي.
— دۇرىس.
— سول ساعال مەن سول ايبارشادان تاراعان تورت-بەس ءۇي ءالى كۇنگە قالماق اتانامىز. ءوزىڭىزدىڭ قوڭسىلارىڭىزداي ءبىزدىڭ باسىمىز دا بوساسا ەكەن... ءشوپ تە شابار ەدىك... قىسقى ءۇيدى دە سالىپ الار ەدىك...
ەسەنەي ويلانىپ قالدى. ەل قاتە تۇسىنگەن بە، ءوزى قاتە تۇسىنگەن بە؟ الدە ۇلپاننىڭ ىستەپ جۇرگەنى شىن-اق بوساتۋ ما ەكەن؟ نەدەن؟ قۇلدىقتان بولادى دا! كىمنەن؟ مەنەن بە؟
ەسەنەي ۇلپانعا قاراپ ەدى، ۇلپان از عانا جىميىپ، اقىرىن عانا باسىن يزەدى. ەسەنەي كەسىمىن ايتتى:
— ەمەنالى كوشسە كوشەر، كوشپەسە مەيلى ءبىلسىن... سەندەر كوشىڭدەر! ەمەنالىعا بەرىلگەن قىستاۋعا قىيقى ۇيلەرىڭدى سالا بەرىڭدەر. ول قىستاۋ ەندى سەندەردىكى! — دەدى.
جايلاۋدان قايتقاننان كەيىنگى ايلار ۇلپاننىڭ ءوزى ءۇشىن دە ويداعىداي قىزعىلىقتى ەتىپ جاتىر. سۇرانشاقتىق پىشاق كەسكەندەي توقتالدى. قانداي اپ-ادەمى قىز بالالار شەشەلەرىنە ەرە كەلىپ، كوزدەرى جاۋتاڭداپ تۇراتىن ەدى. ۇلپان ولاردىڭ سۇراعاندارىن ارتىعىمەن بەرە تۇرىپ، قايىرشى-تىلەنشىگە ساداقا بەرگەندەي سەزىنىپ، قاتتى قينالاتىن. ءقازىر وندايلار توقتالىپ، ەل تابانى ەڭبەگىنە مىقتاپ تىرەلگەندەي تاڭ، اتپاي تۇرىپ الدەقايدا كەتىپ بارا جاتادى. جالعىز ەمەنالى عانا ءبىر بۇيىرىندە قارا تۇينەك بولىپ اندا-ساندا ءتۇيىلىپ قويادى.
ءوز ۇيلەرى دە تەز سالىنىپ جاتىر ەكەن. ءتورت بولمەلى اعاش ءۇيى قىس تۇسكەنشە سالىنىپ تا قالاتىن جايى بار. ەندى ءۇش بورەنە قوسىلسا بولدى، توبەسىن جابا باستاماقشى. قوناق ءۇيدىڭ دە كىرپىش ىرگەسى قالانىپ قالىپتى. مونشا عانا باستالماعان.
— ول وڭاي عوي! ەكى جەتىدە ءبىتىپ قالادى، — دەدى قارا يۆان مەكايلا پۋشكار.
ءۇي، قورا-قوپسى سالىناتىن جەردى كەڭ، وراپ اينالدىرا ورلاپ تاستاپتى. مەيىزدەي سارعىش قاراعايلار ءالى تاسىلىپ جاتىر. بالتالار جارقىلدايدى، اعاش كەسكەن ارالار قوسىلىپ ءون سالادى. قىستاۋ اينالاسىن شاۋىپ، ءۇيىپ-جيناپ بولعان سوڭ الىستاپ كەتكەن ءشوپ ماشينالارىنىڭ، ءۇنى دە كەلىپ قوسىلادى. بۇل وڭىردەگى قازاق قىستاۋىندا ءبىرىنشى رەت سالىنعان تەمىر ءانى، تەمىر ىرعاعى ۇلپاننىڭ قۇلاعىنا جاعىمسىز دا جات ەستىلگەن جوق.
ۇلپان ەكى كۇندە ءبىر رەت شوپشىلەرىن ارالاپ، سالىنىپ جاتقان ۇيلەرىن كورىپ قايتادى. قاسىندا دامەلى، تارانتاسىندا ەت پەن قىمىز، قانت-شاي جۇرەدى. ورىستار قىمىزدى شامپان، ەتتى ماحان، قازاقتى كىرگىز دەيدى ەكەن. ايەل — قوجايكە، قىز — دەپكە، قاتىن — بابا، پىشاق — نوج، بايىن — موج... اۋەلى مويا — سەنىكى، تۋايا — مەنىكى سياقتى ەدى، ەندى مەنىكى — مويا، سەنىكى — ۆاشا بولىپ شىقتى...
ۇلپان كەلگەندە كورشى اۋىلدىڭ شوپشىلەرى ءبىر جاساپ قالادى. جاز بويى كوزى كورمەگەن ەتكە تىستەرى تيەدى، شايعا، قىمىزعا قانادى. ۇلپان شايىنان شويىن قۇمان تۇبىندە قالعان شامبانى تاعى ءبىر كۇن قايناتىپ ىشەدى. ۇلپان شوپشىلەرمەن تەڭ وتىرىپ قالجىڭداي سويلەسەدى. سۇراستىرمايتىنى دا جوق. نەلەرى جەتپەي جاتىر، ۇيلەرىنە ايتاتىن بىردەمەلەرى جوق پا؟ كەيدە قارا كەجە سۇراپ ىشەتىن ادەتى دە بار.
بۇل شوپشىلەر توق ەمەس. قارا كوجەمەن اق شايمەن كۇنەلتىپ جاتىر. از عانا مالدارىنا ءشوپ شاۋىپ، جيناپ السا، قىسقى ءۇي سالۋعا كىرىسپەكشى. ۇلپان كەلگەندە قۋانىپ قالا ما، بولماسا ەسەنەيدىڭ تور تۇساۋىنان قۇتىلعاندارىنا ىلعي قۋانىشتى ما، ونى ۇلپان بىلە بەرمەيدى. ايتەۋىر جۇرتتىڭ ءوڭى كىرىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ايانباي تىربانىپ جاتقاندارىنا
ۇلپان دا قۋانىشتى. وسىنداي ىنتالى ادامدارعا نە كەرەك بولسا دا اعىل-تەگىل بەرىپ تاستايدى. ول بەرۋدەن گورى الۋعا قينالاتىن جان ەدى. سول تابيعاتىنا ويعا العان ىستەرى ۇندەسە كەتتى. كۇندە شارشاپ قايتادى، كۇندە بىردەمە بەرىپ قايتادى.، كۇندە قۋانىپ قايتادى.
بۇل كۇندەردە كوبىنەسە اۋىلدا جالعىز قالا بەرەتىن ەسەنەي ءورىنبور-سىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارالىق داۋىنا شاقىرىلدى. بارلىق ءومىرى سونداي توپ ىشىندە وتكەن ادام وندايىنان شەتتەڭكىرەپ قالىپ، جابىرقاۋ تارتىپ بارا جاتىر ەدى. جەتى جىلدان بەرى مالىمەن بولىپ كەتكەن ادامنىڭ ءادىل بي دەگەن اتاعى كومەسكى تارتا باستاپ ەدى، ۇلپاننىڭ اتاعىمەن بىرگە قايتا كوتەرىلدى. ۇلپان ولاي ويلاي قويماسا دا، ەسەنەي سولاي سەزىندى.
— اقنارىم، سەن مەنى دە ادام قىلا باستادىڭ، — دەدى اتتاناردا.
— جوق، ەسەنەي، سەن كولەڭكەڭ كۇندىك جەرگە تۇسەتىن بايتەرەكسىڭ. مەن سەنىڭ ساياڭدا شىرىلداعان بوزتورعايمىن. مەنىڭ قۇدايدان ءبىرىنشى تىلەگىم سەنىڭ اماندىعىڭ! — دەدى ۇلپان. — سەنسىز مەن كىم بولار ەدىم؟..
قارتايا كەلە بوساڭسىعان كوڭىل جاس جۇرەكتەن قياسىز شىققان شيپالى لەبىزدى ەستىدى دە، باياعى كۇشىن قايتا سەزىنگەندەي بولىپ ەسەنەي اتتانىپ كەتتى.
ەندى اۋىلدا ۇلپان جالعىز قالىپ ەدى، جالعىز قالۋدىڭ قانداي اۋىرلىعى بارىن جان-تانىمەن سەزىندى. جالعىز ادامنىڭ ۇيگە سىيماعانى جامان ەكەن. دامەلىنىڭ قىزىن مۇسىرەپتىڭ ۇيىنە جىبەرىپ الىپ ەدى، ول ەكى ۇيدە شىناردىڭ شەشەسىنەن باسقا جان قالماپتى. ءبارى شەپكە كەتىپتى.
شىنار نە دەگەن باقىتتى، ءا؟ ءقازىر عوي ول ەكى ءۇيلى جانعا تۇگەل ەركەلەپ، كوك شوپكە اۋناپ جاتىر. تاڭ اتقالى ەكى-ۇش رەت كولگە شومىلىپ قايتتى. جوق، ول بىردەمە ىستەمەي وتىرا المايدى. ول سورلىنىڭ نە كورمەگەنى بار! بەلوراقپەن ءشوپ شاپپاسا دا، تىرناۋىشپەن شەپ جيناپ جۇرگەن شىعار. مۇسىرەپ اعاي كوسىلتىپ ءشوپ شاۋىپ ءجۇر. شىنار وعان اندا-ساندا ءبىر قاراپ ىرجيىپ قويىپ، ءشوپ جيناپ ءجۇر... قوي، ەرتەڭ ءۇيدى كورىپ، شوپشىلەردى ارالاي كەتىپ، سولاردىڭ قوسىنا بارىپ قونىپ قايتايىن...
كەشكە تامان سالبىر اۋىلعا قايتىپ كەلدى. ول ءۇي سالۋشىلاردىڭ وتىنشى-سۋشىسى ەدى. وتە جابايى، مومىن ادام.
— ورىستار كەتىپ قالدى، — دەدى سالبىر تابالدىرىقتان اتتاۋعا باتا الماي تۇرعان بويى. ۇلپاننىڭ، جۇزىنە قاراۋعا دا باتا المادى. — ءبارى دە كەتىپ قالدى. پرازنەك دەگەن مەيرامى ەكەن. ەرتەڭ كەلەتىن كۇنى ەدى، كەلىن كەلمەي-اق قويسىن دەپ مەنى جىبەردى.
— كۇزەتشى دە كەتتى مە؟
— جوق، ول قوسىندا وتىر.
سالبىردىڭ الىپ كەلگەن حابارى ۇلپاننىڭ ەرتەڭگى كۇنىن دە بۇزىپ كەتتى. سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ قابىرعالارىنا تارى نەشە بورەنە قوسىلعانىن كوزىمەن ساناپ قايتۋشى ەدى. قىمىز الا باراتىن. ەرتەڭ وندا بارۋدىڭ قاجەتى بولماس. انت ۇرعان شىناردىڭ اۋزىنىڭ سالىمدىسىن قاراشى، بارلىق قىمىز سوعان بۇيىراتىن بولدى! ءبارىبىر، قونا جاتىپ زىقىڭدى ءبىر شىعارىپ قايتارمىن!
بۇگىنگى ۇزاق ءتۇندى قالاي وتكىزەم؟
— زەينەت، اينالايىن، قىز-كەلىنشەكتەردى جيناپ كەلشى، التى باقان قۇرسىن!
ۇلپان التى باقاننان تاڭ اتا قايتىپ، تۇسكە تارماسا تۇرىپ ەدى. كۇندەگى ادەتى بويىنشا قاراعايلى كولگە شومىلىپ قايتىپ ەدى، ەسىك الدىندا سالبىر تۇر ەكەن.
— انا ءبىر ءتۇتىن ءسىزدىڭ ۇيلەردەن شىعىپ جاتقان جوق پا؟ — دەدى سالبىر. اشەيىن عانا بەيجاي ايتتى. سالىنىپ جاتقان ۇيلەر جاعىن يەگىمەن نۇسقادى.
— دامەلى اپاي، جىلدام ات جەكتىر! — دەدى ۇلپان.
دامەلى ۇيدە، شايىن جاساپ ۇلپاننىڭ كولدەن كەلۋىن كۇتىپ وتىرعان. دالاعا جۇگىرە شىقتى دا:
— ويباي-اي! — دەدى. — الباستى باسقىر، ناعىپ تۇرسىڭ جۇگىرمەي! قۇلاتاي، جۇگىر، اتتاردى اكەل!
ۇلپان ورتەنىپ جاتقان قىستاۋىنا جەتكەندە ۇلكەن ءۇيى تۇگەل جانىپ جاتىر ەكەن. كەپكەن قاراعاي بىرەسە ىسقىرىنىپ، بىرەسە ءۇنسىز بالقىپ جانادى. بارلىق اۋىلدىڭ پىشەنشىلەرى كەلىپ قورشاپ تۇر. قولدارىندا بالعىن كەك جاپىراقتى جاس قايىڭ... جانىپ جاتقان ۇيگە ادام جاقىنداي الار ەمەس. ايتەۋىر ءازىر جەل جوق. ءتۇتىن اسپانعا تىك كوتەرىلەدى.
اسىرەپ ىق بەتتىڭ ءشوبىن ورتەتىپ، ءورت الدىنان قارعاشا جاساپ قۋالاي ءسوندىرىپ ءجۇر. جيىرما شاقتى جىگىت بالعىن جاس قايىڭداردى قىرقىپ اكەلىپ، قاتتاپ جينالعان قاراعاي بورەنەلەردىڭ ۇستىنە لاقتىردى. مۇسىرەپتىڭ قاسىندا ءبىر توپ جىگىت كەتپەنمەن جەردىڭ قىرتىسىن اۋدارىپ تاستاپ جاتىر. كەتپەن دە ەكەۋ-ۇشەۋ-اق. جىگىتتەر كەتپەندى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ، قىرتىستى جىلدام اۋدارىپ ءجۇر. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى دە ءورتتى وردىڭ سىرتىنا شىعارماۋ قامى.
سالىنىپ جاتقان ۇلكەن ءۇي ءتۇس اۋا جانىپ بولدى. لاپىلداپ جانىپ ماڭايىنا جولاتپاعان بورەنە قابىرعالار قۇلادى دا، جانىپ ءبىتتى. سالبىردىڭ تۇيەسى مەن بوشكەسى سودان كەيىن عانا پايدالانۋعا كەلدى.
ءورت باسىنا كەلگەن جالعىز ايەل ۇلپان ارباسىنان بولماسا، جانىپ جاتقان ۇيگە جاقىنداعان جوق. ەركەكتەردىڭ ەرتتى قالاي سوندىرەتىندەرىن باقىلاپ تۇردى.
ءۇي جانىپ تا بولدى، ءسونىپ تە بولدى. ورنىندا تومپە-تومپە بولىپ بۋى بۇرقىراپ كۇل-كەمىرى قالدى. ءورت سەندىرۋشىلەر ەندى عانا ۇلپانعا كەلىپ كوڭىل ايتا باستادى. ۇلپان جۇزىندە وكىنىش تە، كۇيىنىش تە جوق ەدى، جۇرت سوعان تاڭ قالدى. ءار جەردە بولەك-بولەك شەپ شاۋىپ جاتقان جۇرتتىڭ ەشكىم حابارلاماي-اق تەز جينالىپ كەلىپ جابىلىپ كەتكەنىنە العىس ايتقاننان باسقا بەلگى بەرگەن جوق.
ۇلپاندا كۇيىنىش بەلگىسى جوعىن ارقالانىپ موسقال ادامدار:
— نە نارسە قۇدايدان عوي.
— قۇدايدىڭ بۇيرىعىنا وكىنبەگەنىڭ جاقسى، شىراعىم، — دەپ ەدى، ۇلپان سولارعا عانا ءبىر قاتال جاۋاپ قايىردى:
— قۇداي ەشكىمگە ەسەنەيدىڭ ءۇيىن ەرتە دەپ بۇيىرماعان شىعار... — دەدى، مۇنى دا از عانا كۇلىمدەي تۇرىپ، جۇمساق ايتتى. ونىسى قۇدايعا ايتقان نارازىلىعى ەمەس، ەرت سالعان قۇداي ەمەس، ادام دەگەنى ەدى، جۇرت تا دۇرىس ۇعىندى.
— ادام بولماي كىم بولسىن؟ اسپانعا ۇشىپ كەتە الماس.
— قاتىنداردىڭ قۇلاعى امان بولسىن! ەرتەڭ-اق بىرەۋىنىڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالار، — دەسىپ جۇرت گۋىلدەسىپ كەتتى. ۇلپان بۇعان دا ەلەگىزە كەتكەن جوق، تۇرعان قالپىندا تۇرىپ قالدى.
ەرتەڭىنە تىلەمىستى الىپ پودريادچيك پۋشكار دا كەلىپ ەدى. ولار دا ۇلپاننىڭ جۇزىنەن كۇيىنىش ىزدەرىن كورە المادى. كوڭىل ايتىستى، قيپاقتاستى، شىعىنعا ۇشىراپ قالعاندارىن ايتتى.
ۇلپان تىلەمىسكە قاراپ:
— سەن بۇل كىسىگە مەنىڭ ايتارىمدى تۇگەل جەتكىزشى. ەرتەڭنەن باستاپ سول كىرپىش ىرگەسىنىڭ ۇستىنە ءۇيدى قايتا سالا باستاسىن. الدەكىم «ورتكە ۇرىنعان جامان ىرىمنان» قورقىپ ۇلپان قونىسىن باسقا جەرگە اۋدارار دەپ دامەلەنەتىن بولار. جوق، مەن قورىقپايمىن. ىرىم-جىرىمدى كورمەي جۇرگەن مەن جوق. ءۇيدى سول ورنىنا سالدىرامىن، — دەدى.
تىلەمىس ارقىلى ۇلپاننىڭ نە دەگەنىنە تۇسىنگەن سوڭ پۋشكار باسىن يزەدى:
— دۇرىس، ابدەن دۇرىس. ەكى ءۇيدىڭ دايىن تۇرعان ىرگەسىن تاستاپ كەتۋگە بولمايدى!
— شىعىنعا ۇشىراپ قالدىم دەپ بولە-جارا جايىن ەسكەرتتى عوي. ول جاعىنان قاۋىپتەنبەسىن. ءۇشتىڭ ءبىرىن ءوز موينىما الامىن. تەك قىس تۇسكەنشە ۇلكەن ءۇي مەن مونشانى جانە ءبىر سارايدى ءبىتىرىپ بەرەتىن بولسىن!
پۋشكار قۋانىپ كەتتى. سوتتاسا قالسا، ءورتتىڭ شىعىنى قانشا بولسا دا، ءوز موينىنا تۇسەتىن ەدى. كۇندىز-تۇنگى كۇزەت كەلىسىم بويىنشا پۋشكاردىڭ مىندەتىندە بولاتىن. ۇلپانعا قايتا-قايتا العىس ايتىپ، قايتا-قايتا مىرزالىعىن ماقتاپ، قايتا-قايتا ۋادە بەرىپ پۋشكار ءجۇرىپ كەتتى.
ۇلپان جەڭىل قاشابا شانامەن ۇيىنە كەلىپ جەتكەنى سول، جاقىنداي بەرگەن قوڭىراۋ داۋىسى ەستىلدى. وياز باستىعى ما، الدە سوناۋ ومبىدان كەلە جاتقان بىرەۋ مە؟ ءۇش اتتى قاتار جەككەن جابىق اۋىر شانا اعىزعان بويى ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. قوڭىراۋلارى ءالى بىلدىرلاپ تۇر. اۋەلى اسكەر كيىمىندە، قىلىش اسىنعان سولدات سەكىرىپ ءتۇستى. ودان كەيىن بيىك جاعالى قاسقىر ىشىك كيگەن اياعىندا شىلدىرلاپ قوياتىن قوڭىراۋى بار ەتىك، باسىندا قارا بۇيرا پاپاحا، ۇزىن بويلى جاس ادام شانادان ءتۇستى. ىشىگىن يىعىمەن عانا ىرعىتىپ قالىپ، سولداتتىڭ قولىنا ءتۇسىردى دە، وفيسەر كيىمىندەگى جاس ادام ۇلپانعا قاراي بەتتەدى.
ەسەنەي ۇيدە جوق-تى. قىسقا قاراي جىلقى قوستارىن ءار جەرگە ورنالاستىرۋعا كەتكەلى ايعا جاقىنداپ بارادى. قىسقى ۇيگە كوشىپ-قونعالى ەكى-ۇش-اق كۇن، قوناق ءۇي ءازىر ەمەس، ۇلپان مۇنداي قوناقتاردى قايدا تۇسىرەرىن ويلانىپ تۇرىپ قالعان.
جاس وفيسەر ۇلپانعا جاقىنداپ كەلىپ قازاقشا امانداستى:
— سالەمەتسىز بە، ۇلپان جەڭگەي، لۇقسات بولسا قونىپ اتتانار ەدىك... كۇن دە كەشكىرىپ بارادى.... — دەدى.
ۇلپان وفيسەردى ەندى تانىدى. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن توبىل قالاسىندا كورگەن. ەسەنەيگە سالەم بەرۋگە كەلگەن جاس وفيسەر قازي ءۋاليحانوۆ، جاس تا بولسا ەرتە پىسكەن جاس وفيسەر شاي ءىشىپ وتىرىپ ۇلپاننان كوزىن الماپ ەدى. ءتىپتى قويماعان سوڭ ۇلپان دا ونىڭ كوزىنە تىك قاراعان. نە دەگەن سويلەپ تۇرعان كوز ەدى! «بىردەمە كەرەك پە؟» دەپ تۇرعانداي ەكەن! قازي كوزىن بۇرىپ اكەتىپ، قايتىپ قاراي الماي قويعان. سول ءۋاليحان تۇقىمى جاس وفيسەر قازي بۇگىن مىنە تاعى كەزدەسىپ تۇر. بۇل جولى كوزىن بۇرىپ اكەتپەستەي تاكاپپار قارايدى.
— لۇقساتى، لۇقسات... بۇل ءۇي قوناقتىڭ اتىن باسقا قاقپايدى. ءبىراق، قوناق ءۇيىمىز جينالعان جوق ەدى، ءوزىمىز وتىراتىن ۇيگە تۇسەسىز دە... — دەدى ۇلپان.
— قالاعانىمىزدىڭ ءوزى سول ءوزىڭىز تۇراتىن ءۇي بولار ەدى، — دەدى قازي.
قازي اڭداماي ايتتى ما، الدە ادەيى اڭعارتا ايتقىسى كەلدى مە، ايتەۋىر تۇپكى نيەتى كورىنىپ قالدى. وندايدى قولما-قول سەزىنە قالاتىن ۇلپان ەشبىر سىر اڭداتپاي:
— ۇيگە كىرىڭىز، — دەدى. ۇلپاننىڭ بوجىسىن ۇستاپ جۇرگەن ءابىلقاسىم دەگەن ورتا جاستاعى ادام قوناقتاردى تۇپكىردەگى ءبىر بولمەگە اپارىپ كىرگىزدى.
قازي ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن ايەلىنەن تۋعان ەڭ ۇلكەن ۇلى عۇبايدوللانىڭ نەمەرەسى ەدى. عۇبايدوللا اكەسى ولگەن سوڭ ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى حاندىقتى ماعان ۇسىنار دەپ دامە قىلعان. ءۋاليحاننىڭ ءولىمى قازاق دالاسىندا حاندىقتى ءبىرجولا جويۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، نەگىزىندە شەشىلىپ قويعان تۇسقا كەزىكتى دە، گۋبەرناتور وعان كوڭىل ايتۋعا جىبەرگەن ەلشىلىك ارقىلى مول-مول سىيلىق جانە پودپولكوۆنيك شەنىنىڭ پاتەنتىن كولدەنەڭ تارتىپتى. گۋبەرناتور جىبەرگەن حاتىندا عۇبايدوللانى اعا سۇلتان دەپ بولاشاق لاۋازىمىن اتاي جازىپتى. ونىڭ ۇستىنە قالا سالۋعا وسى كۇنگى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ، جەرىن سۇراپتى.
عۇبايدوللا دولدانىپ كەتتى. حان لاۋازىمىن بەرسە، ءبىر قالا تۇگىل، ون قالا سالاتىن جەر سۇراسا دا قابىرعاسى قايىسپايتىن ەدى. ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن ۇلى، حاندىق جولى مەنىكى دەپ دامەلەنگەن سۇلتان ورىس پاتشالىعىمەن ات قۇيرىعىن كەسە ايرىلىستى. تەزبە-تەز قول جيناپ نەمەرەلەس ەسەنگەلدى، سارجان، كەنەسارىنى باس قىلىپ ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ جاققا جونەلتتى. ورىس پاتشالىعى «وردا ءوزارا ءبولىنىپ-بولىنىپ جارىم-جارتىسى ۇلىتاۋ جاققا كوشىپ كەتىپتى» دەپ جۇرگەندە، ول جاقتا جاساق قۋىرىلىپ جاتقان. كەنەسارى قوزعالىسى دەگەننىڭ ءتۇپ قازىعى سول عۇبايدوللا بولاتىن.
عۇبايدوللا ءوزى، قاسىندا توقسان رۋ باسى — اقساقال، بيلەرى بار، ەكى مىڭ جاساقپەن باياناۋىلعا كەلىپ ورناپ، جۇڭگو يمپەراتورىنا قىرىق كىسى ەلشى جىبەردى. ءوزىن ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ حانى دەپ بەكىتۋدى سۇراندى. ءبىزدىڭ دالانىڭ ءبولىنىپ-جارىلا بەرۋىنە قاشاننان تىلەكتەس جۇڭگو ۇكىمەتى ساراڭدىق ىستەگەن جوق. عۇبايدوللانى قازاقتىڭ حانى دەپ بەكىتىپ، ونىڭ ۇستىنە جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ ۇلى كنيازى — ۆان گۋن دەگەن اتاق بەردى. قاسىنداعى تاباقتاس-جەمتىكتەستەرى اق كيىزگە سالىپ حان كوتەردى،
عۇبايدوللا حان كوپ جاساي العان جوق. قولباسشى كەنەسارىعا ەكى-ۇش رەت جاساق جونەلتتى. «قيمىلدا!» — دەدى. ول ەكى ارادا ورىس شەكارالىق اسكەرى باياناۋىلدى ءۇش جاعىنان قورشاپ الىپ، ءبىر شاي قاينايتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە حان ورداسىنىڭ دال-دالىن شىعاردى. قاسىنداعى توقسان تاباقتاسىمەن بىرگە ءعۇبايدوللا بەرەزوۆ قالاسىنا، ماڭگى قايتپاس مەكەنىنە جەر اۋدارىلدى.
ورىس پاتشالىعىنىڭ عۇبايدوللا الماي قايتارعان سىيلىعى ەندى ونىڭ ون التى جاسار بالاسى بولاتقا بەرىلدى. مايور اتاعى قوسا بەرىلدى.
بولات مايوردىڭ بالاسى سۇلتان قازي ومبىداعى كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ قاراماعىنا الىندى. وقۋعا دا سول گەنەرالدىڭ قامقورلىعىمەن الىنعان ەدى. قازي كادەت كورپۋسىنا كەلىپ تۇسكەن جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ سول كورپۋستى ءبىتىرىپ شىققان ەدى. شوقان سياقتى قازي ءۋاليحاناۆ تا شىعىستى زەرتتەۋ جۇمىسىنا بولدى. قارا ەرتىستى بويلاي ءجۇرىپ سەمىز-نايمان ەلىڭ ورىس پاتشالىعىنا قوستى.
دۇنيە جۇزىندە ەكى-اق جىگىت حان تۇقىمى قالسا، ول ەكەۋى جاۋىققان اراز بولار ەدى. ول ءۇشىن ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بولۋدىڭ كەرەگى دە جوق. ەكەۋ بولعاندىعىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن ايەلىنەن تاراعان اۋلەتى مەن كىشى ايەلىنەن تاراعان اۋلەتى التى دۋان ەل سىيعان قازاق دالاسىنا سىيىسا المادى. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى جاۋدىرعان ارىزدار بويىنشا، سول كەزدەگى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ديۋگامەل كورنەت قازي ءۋاليحانوۆتى توبىل قالاسىنىڭ پولكىنا اۋىستىردى. ۇلپاندى ول سول توبىل بازارىنىڭ تۇسىندا كورگەن.
جاس وفيسەر كەنەسارىنىڭ قانداسقان جاۋى، اياقتاپ كەلگەندە ويى الدەنەشە رەت جەڭىپ، كەرەي-ۋاقتىڭ جەرىنەن ايداپ تاستاعان جاۋى، اتاقتى باتىر، ءادىل بي اتانعان ەسەنەيدى كورۋگە كەلىپ ەدى. ەسەنەيدىڭ ءوزى دە، ۇلپان دا قازيعا ۇلكەن قوشەمەت كورسەتتى. اسىرەسە، كەنەسارى قوزعالىسىنا كوزقاراستارى ءبىر ەكەن. اتتەڭ، ەرتە پىسكەن جاس وفيسەر ۇلپانعا قاراي بەرەمىن دەپ ءسۇرىنىپ كەتتى.
قازي توبىلدا ەكى-اق جەتى بولىپ، التى ايعا بوسانىپ كەتىپ ەدى. ول كىدىرمەستەن پەتەربورعا بارىپ، سوعىس ءمينيسترى ميليۋتين ارقىلى سۇرانىپ، قازاق-ورىس لەيب-گۆارديا پولكىنا الىندى. وسى كەلىسىندە سول پولكتىڭ، وفيسەرى ەدى.
ۇلپان قوناقتارىن اشىق ءجۇز، جايدارى مىنەزىمەن كۇتتى. قۇرمەتتى قوناق كەلگەندە، بىرگە وتىراتىن ءۇش-تورت ادامدارى بولۋشى ەدى، ولاردى دا شاقىرىپ الدى. ءانشى جىگىتتەر، دويبىشى جىگىتتەر كەلدى. ەلدىڭ جاي-كۇيىمەن ويىن-ساۋىعىمەن تانىسامىن دەگەن ادامعا كوڭىلسىز بولماۋىن دا ويلادى. جاتار ۋاقىت جەتكەنشە ءوزى دە بىرگە وتىرا بەردى. ءبىراق، قازي ونداي اڭگىمەگە شورقاق جىگىت ەكەن اۋىل ادامدارىمەن ءتىل تابىسا الماي، اقسۇيەك تەرە ەكەندىگىنەن ءبىر ساتكە بوساي الماي قويدى. وفيسەر ەتىگى نە سىقىرلايدى قويادى. ۇلپاننان باسقا وسى ۇيدە وتىرعان ادامداردىڭ، تيرەك كەتۋىن كۇتەتىن سياقتى. ونى سەزىنگەن دويبىشىلار بىرىنە ءبىرى:
— ءسىزدىڭ ءبيىڭىزدى ءبىز مىنا قۇلىمىزبەن-اق جەي سالامىز.
— جوق، جەي المايسىڭ...
— جەي الماسام، تۇساۋلى اتتاي تۇردى دا قالدى ەمەس پە؟ ول كۇنى وتكەن بي! ونداي بي بولعانى ادىرا قالسىن! — دەپ قالجىڭداسادى. تۇساۋلى اتتاي تۇرىپ قالعان بي دەگەندەرى، ارينە، قازاق قالجىڭىنان حابارى جوق جاس وفيسەر قازي ءۋاليحانوۆ.
ءبىر كەزدە قازي اۋىل ادامدارىنان تەز قۇتىلعىسى كەلىپ شارشاپ كەلە جاتقانىن ايتتى. جولدى قار باسىپ قالعان... سەگىز كۇن ءجۇرىپ كەلىپتى... كوكشەتاۋعا دەيىن ءالى بەس-التى كۇن جۇرەتىن بولار. ۇلپان وعان:
— Ac ءازىر... قول جۋىڭىزدار، — دەپ جاۋاپ بەردى.
قازي ەڭ ۇلكەن ولاقتىعىن وسى ارادا تاعى كورسەتىپ الدى.
— لۇقسات بولسا، وسى ۇيدە بىرەر كۇن تىنىعىپ دەم الۋعا بولماس پا ەكەن؟ — دەدى.
ۇلپان ونىسىنا دا قارسىلىق بىلدىرگەن جوق.
— جاتىڭىز... دەم الىڭىز... ەرتەڭ قوناق ءۇيىمىز دايىن بولادى، — دەدى. — شەتتەن بىرەۋلەر كەلىپ قالماسا بۇگىنگىدەي اۋىل ادامدارى دا بولا بەرمەس...
كەشكى تاماقتان كەيىن قوناقتارىن تۇكپىر بولمەگە جونەلتىپ، ۇلپان ءوزى دە جاتۋعا اينالدى. كۇمىس جاقتاۋلى ءۇش جارما اينانىڭ الدىنا كەلىپ وتىرىپ شەشىنە باستادى.
ۇلپان بۇگىن مۇسىرەپ ۇيىنەن كەشتەتىپ قايتقان. شىنار ءبىرىنشى بالاسىن تاپقان ەدى. ۇل تۋدى. شىنار تولعاتا باستاعاندا-اق حابار بەرىپ ەدى، ۇلپان ستاپتان اكۋشەركا ايەل الدىرىپ، سونىمەن بىرگە شىناردىڭ قاسىندا ءۇش كۇن بولىپ قايتتى.
— ەركە قاتىڭ ەندى سەن ولمەيسىڭ! جات ءارى قوزعالماي!
ەكى كۇن قىز-كەلىنشەكتەردى جيناپ وتكىزگەن شىلدەحانادان شارشاپ قايتىپ ەدى، ءالى ۇيقىسى كەلمەي وتىر. ويىندا ءبىر ءون بويىن ورتەپ كەتەتىن تولقىنىس بار. ول — ءپىسىپ جەتكەن ايەل مۇڭى — بالا. ۇل بالا! ەسەنەيمەن قوسىلعالى ءۇش جىلدان اسىپ بارا جاتسا دا، بالا بەلگىسى بولماي كەلەدى. ەسەنەي بىرنەشە بالاسى بولعان ادام. كىنا، ۇلپاننىڭ وزىندە بولماسا قايتسىن! بويعا بىتپەي جۇرگەن بالانى ساعىنۋ دەگەن ازاپ ەكەن. تۇسىندە بالا ەمىزىپ، بالا ويناتىپ وتىرعانىن كورەدى. قۋانىپ ويانادى، ۇزاماي اعىل-تەگىل جىلاپ الادى.
بالا جايىن ەسەنەي دە اندا-ساندا ەسىنە الىپ قويادى.
— ءبىرجولا بالا بەرمەستەي قارعايتىن، قۇدايعا جازعان جازىعىم جوق-تى! — دەپ باستايدى دا: — بەرمەسە تاعى مەيلى، مەنىڭ جارىم دا، ۇلىم دا، قىزىم دا اقنارىم، ەسەنەيىم، سەن امان بول! — دەپ توقتايدى.
ۇلپان اينا الدىندا ەداۋىر قوزعالماي وتىرىپ قالدى دا، شەشىنە باستادى. دەنەسى قۇرعىر ءالى بوساڭسىماي، تولىقپاي كەلەدى. تىم بولماسا ماي باسىپ تولىقسا ەكەن-اۋ. جۇرت جارىقتىق اق-ادال كوڭىلىمەن اقنار بايبىشە دەسە، سول بايبىشەلىككە دە ءالى تولماي تۇر. باياعى دەنەسى، يىلىس-بۇگىلىستەرىنە ءبىر ءاجىم تۇسپەگەن جاس دەنە! ءىشى-باۋىرى ءالى جاراۋ... شامالاپ تولىقسا دا بولار ەدى-اۋ. تولىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ كۇنىنە ەكى رەت ەت جەپ، ون اياق قىمىز ءىشۋ كەرەك دەيدى دامەلى. وندا كىسى جارىلىپ ولەتىن شىعار!..
ۇلپان تولىقپادىم دەپ نازالانعانداي بولسا دا، دەنەسىنىڭ ءمۇسىنى بۇزىلماعانىنا دا قاتتى قۋانادى. جاز بويى كول، قىس بويى مونشا... سىلايتىن بولار... شىنار انت ۇرعان سىلاڭداپ ءجۇرىپ-اق ءبىر ۇل تاۋىپ الدى عوي!.. جانىم تازا، جۇرەگىم تازا، قۇداي بار بولسا بەرەر ءالى!
وسى ويلارعا كەلىپ، ءوزىن ءوزى جۇباتتى دا، ۇلپان جاتارداعى بۇرمەلى كەڭ كويلەگىن كيىپ جاتىپ قالدى. توبىل، ءىربىت، ترويسك، باعلان قالالارىنا بارا ءجۇرىپ سىرتقى كويلەك، ىشكى كويلەك، جاتارداعى كويلەك دەگەندەردى ۇعىنىپ العان قىر قازاعىنىڭ ۇلپان ءبىرىنشى قىزى ەدى. ول ادەتىن استە ۇمىتپاي كەلەدى.
قانشا ۇيىقتاعانىن قايدان ءبىلسىن، ۇلپان ويانىپ كەتتى.
— ۇلپانجان... — دەگەن سىبىردان وياندى. قازي ەكەنىن تانىدى. قونعان ءۇيىڭنىڭ قىز-كەلىنشەگىنە، ءۇي ءىشى ۇيىقتاپ كەتكەن سوڭ «قول سالۋ، وياتۋ» دەگەن قازاق حالقىندا قاشاننان بەرى بار ادەت. ۇلپان وعان تاڭدانعان جوق. ءبىراق، وسى قازي دەگەن جىگىتتىڭ نيەتىن كەلگەن بەتىندە اڭعارىپ، ۇناتپاي قالعان. سول تۇيىنشەك ويىندا قالا بارعان ەكەن ۇلپان باسىن كوتەرىپ الدى دا:
— ا، جۇرەيىن دەپ جاتىر ەكەنسىز عوي... دامەلى اپاي، شام جاق، شاي قوي! — دەپ تۇرا كەلدى. جالاڭ اياعىنا كەبىسىن كيىپ، ارقاسىنا شاپانىن جامىلىپ الدى.
— ءقازىر، اينالايىن، ءقازىر! — دەپ دامەلى شام جاعا باستادى. قازي جىلىسىپ شەگىنە بەردى.
قازي توبىلدان ءوز ەلىنە كەتىپ بارا جاتىپ، بۇل ۇيگە ادەيىلەپ كەشتەتىپ كەلىپ ەدى. جولشىباي ەسەنەيدىڭ ۇيدە جوعىن دا ەستىگەن. ستاپ قالاسىندا توبىلدان تانىس تىلەمىستى تاۋىپ الىپ، بار جايدى ءبىلىپ كەلگەن. تىلەمىس ىشتەي ەسەنەيگە ءتىپتى دوس ەمەس: اكەسىنىڭ قۇيرىعىن ءتۇرىپ قويىپ دۇنيە سوقتىرعانىن ەسىنەن شىعارا المايدى. ەسەنەي تىرىدە كەگىن قايتارا المايتىنىن دا بىلەدى. سوندىقتان ءۇنسىز تاپسىرعانىن ءدال ورىنداپ جۇرە بەرەدى.
ەلەمىس اسىرەسە ۇلپانعا ەش. جاپ-جاس باسىنان بۇيىرا سويلەپ ەسەنەيدى باسىنىپ الدى. سيبان دەگەن ءبىر تايپى ەل ەسەنەي ورداسىنىڭ بايبىشەسى دەپ، باس ءيىپ وتىر. وزگە جۇرتقا قانداي كەڭ الاقان بولسا دا، تىلەمىسكە ءىشى جىلىنان اق قويدى. شىركىن-اي، ۇلپاندى كىممەن بولسا دا جاقىنداستىرىپ-جاناستىرىپ الىپ اتاعىن ەل-جۇرتقا تۇگەل جايىپ جىبەرەر مە ەدى! وسىنداي ەكى جاقتى قاستىقتىڭ ورايى تابىلماي جۇرگەندە، قۇداي ايداپ قازي ءۋاليحانوۆ كەز بولدى. جاس وفيسەر كۇلە سويلەپ سىرىن اڭعارتىپ ەدى، تىلەمىس جابىسا كەتتى:
— ءپىسىپ وتىرعان كەزى. بايى قارتايدى. بالا جوق. قۇداي بىلەدى، وزىڭدەي بىرەۋ كەزدەسسە شالقاسىنان قۇلاپ تۇسەدى، — دەدى.
تىلەمىستىڭ وسى ايتقاندارىنا سەنىپ، قازي كەلگەن بەتىندە-اق ويىن ۇلپانعا اڭعارتا سويلەپ ەدى. ۇلپان ونى ءوڭى ارماعانداي جاۋاپ قايتارىپ، قونىڭىز دەدى، بىرەر كۇن دەم الۋىنا دا رۇقسات ەتتى، سىيلادى، قۇرمەت كورسەتتى... جۇرت كوزىنشە سىر بەرمەي وتىرعانداي ەدى، ەندى مىناسى نەسى! قاسىنا بارعاندا «جۇرەيىن دەپ جاتىر ەكەنسىز عوي!» — دەپ اتىپ تۇرا كەلە مە ەكەن؟ مۇنىسى «اتتاڭىز!» دەگەنى عوي.
ءۋاليحان تۇقىمىنان شىققان پاتشا وفيسەرىنە قارا قازاقتىڭ قىز-قاتىنى قاشان قارسىلىق جاساي الىپ ەدى؟ حان تۇقىمىنىڭ كوزىنە ىلىككەنىنە ءماز بولاتىنى قايدا؟ مۇنىڭ ءوزى توڭ، مويىن قارا قازاقتىڭ حان تۇقىمىن ەلەمەي باستاعانىنىڭ ءبىر قىرى ەمەس پە ەكەن؟
قازي بۇل قورلىققا شىداي المادى. اتتارىن جەكتىرە باستادى. «كۇندەردە ءبىر كۇن رەتى كەلە قالسا، ەسەسىن ءبىر قايتارامىن» — دەدى دە، شايعا قاراماي ءجۇرىپ كەتتى. ۇلپانعا قوشتاسقان دا جوق.
قازي شاناسىنا مىنگەلى جاتقاندا اعاش ۇيلەردى جاڭعىرىقتىرا ۇرگەن ءۇش ۇلكەن توبەت اۋلاعا كىرە بەرگەنىن كوردى. تولعان اي ەكى جاعىنان قۇلاقتانىپ تۇرعان ايازدا توبەتتەر وڭكەي كەكشىل كورىندى. جەلكە جۇندەرىنە كۇمىستەي جارقىلداپ قىراۋ تۇرعان. جاقىنداي بەرگەن سالت اتتىلاردىڭ بەكىنگەن قاردى سىقىرلاتا-سىزداتا قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقانى ەستىلدى.
— ايدا! — دەدى قازي اتشىسىنا. «قايتىپ كەلە جاتقان ەسەنەي بولار» دەپ ويلادى. شانا قوزعالىپ كەتتى.
توبەتتەر اۋپىلدەپ قالىپ، ەسەنەيدىڭ قايتىپ كەلە جاتقانىن حابارلاپ ەدى، ۇلپان جىلى كيىنىپ الىپ دالاعا شىقتى. ەسەنەي ەسىك الدىنا جاقىنداپ كەلىپ، اتىنان ءتۇستى دە، شىلبىرىن كەنجەتايعا قاراي سەرپە تاستادى.
— بۇگىن ۇيگە جەتپەگەندە دالادا ولەتىن ەدىم، اقنارىم! — دەدى ۇلپانعا. — «جۇيرىك ات، سۇلۋ قاتىن ەر قايراتى» دەيتىن بە ەدى؟ سول مەنىڭ جانىمدى الىپ قالعان...
— جوقتى ايتاتىنىڭ نە سەنىڭ؟ سۋىققا توڭباعان ەركەك ەسەنەي بولار ما ەدى! ءجۇر ۇيگە — ۇلپان ەسەنەيدىڭ سول قولىنا اسىلا كىردى. بەلبەۋىن شەشتى. تىماعىڭ سىرتقى كيىمدەرىن سىپىرىپ دامەلىگە بەردى. — وتىر، ەتىگىڭدى شەشەيىن.
ۇلپان ەسەنەيدىڭ ەتىگىن شەشىپ، ءماسى كيگەن اياعىن ۇستاپ قاراپ ەدى، مۇزداي ەكەن. ازداپ دىرىلدەپ قويادى. جاڭا ونىڭ بىلەگىنە اسىلا ۇيگە كىرگەندە دە، بار دەنەسىندە ءدىرىل بارىن سەزىنگەن.
— ءقازىر مۇنشاعا تۇسەسىڭ! — دەدى ۇلپان. — دامەلى اپاي، سالبىرعا ايتشى، مونشا جاقتىرسىن.
ەسەنەي ءار جىلعى ادەتى بويىنشا قىسقا قاراي جىلقى قوستارىن ەسىل، وباعان، توبىل وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاستىرىپ بولىپ، ءبىراز كۇن قاسقىر قۋىپ، تۇلكى اۋلاي قايتىپ ەدى. كەشە ءبىر وقىس اپاتقا ۇشىراپ قالا جازدادى.
كۇن كەشكىرىپ سۋىتىپ كەلە جاتقان. كولدەنەڭنەن قاسقىر كەزدەستى. يتتەر قۋا جونەلدى. بيىل بۇل جاقتا قار بەتىنە جۇقا مۇزداق تۇرىپ قالعان ەدى، يتتەردىڭ جىلىنشىگىن قىرقىپ، ۇشەۋى دە اقساي باساتىن. قاسىندا كەنجەتاي مەن شوندىعۇل، ەسەنەي دە قاسقىردىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ەسەنەي قاسقىرعا جاقىنداي بەردى. يتتەرى ايانشاقتاپ تۇرىپ قالعانىن بىلگەن جوق. اتى اسقان جۇيرىك. بايشۇبار اتانعان جۇرەكتى جىلقى ەدى، بەس شاقىرىم جىبەرمەي قۋىپ جەتتى. ەندى-ەندى سويىل سىلتەر جەر قالعاندا قاسقىر كولدەنەڭ، كەزدەسە كەتكەن كولگە جالت بەرىپ ەدى، بايشۇبار دا بىرگە جالت بۇرىلدى. قاسقىر كىدىرمەي تارتا بەردى. ەسەنەي ات-ماتىمەن جاعاداعى جىلىمعا كۇمپ ەتىپ قۇلادى. جاۋىرىن ورتادان الدەنە نايزاداي قادالعانداي بولىپ ەسەنەي قوزعالا الماي قالدى. كەنجەتاي مەن شوندىعۇل جەتكەندە، شۇبار ات ولاي بۇلقىنىپ، بۇلاي بۇلقىنىپ، ويىلىپ كەتكەن جۇقا مۇزدى كەڭىتىپ الىپتى. ەسەنەيدىڭ كەۋدەدەن جوعارى جاعى عانا كورىنەدى. جولداستارى ەسەنەيگە قاراي جۇگىرىپ ەدى، ەسەنەي ولارعا:
— اۋەلى اتتى امان الىپ قالىڭدار! — دەدى.
شىلبىرى شوندىعۇلدىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ، جاسىندا تۇيە بالۋان اتانعان ادام اتتى وپ-وڭاي جاعاعا شىعارىپ الدى. ەسەنەيدى سىرت جاعىنان كەلىپ، شىلبىر تاستاپ سۋىرىپ الۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر ەتىگى اياعىندا، ءبىر ەتىگى اتتىڭ ۇزەڭگىسى ءجۇر.
كۇن باتىپ بارادى. پاناسىز سۋىق دالادا ەسەنەيدى تۇگەل قايتا كيىندىرۋگە بولمادى. ءىش كيىم، شالبار سياقتىلانىپ جاڭادان كيگىزىپ، جولاۋشىلار سۋىت ءجۇرىپ كەتتى. قاسقىر قۋماي توتەلەي شاۋىپ، قارا ۇزبەي وتىرعان باسقا جولداستارى دا كەلىپ قوسىلدى.
ءتۇن ورتاسى اۋا بەرە ءبىر جىلقىشى قوسىنا كەزدەسىپ ەدى. قوستا جان جوق ەكەن. كىرە سالا وت جاعىپ، ەسەنەيدى تۇگەل كيىندىرىپ،ەندى شايعا قول قويا بەرگەندە، دالادان ايعاي ەستىلدى:
— يەسىز قوستى باسىپ العان قاي يتسىڭدەر؟ — دەدى داۋىس. شوندىعۇل دالاعا شىعىپ ايقاي سالعان اداممەن ەكى اۋىز ءتىل قاتىستى دا، قايتا كىردى. سىرتتان داۋىستاعان ادامنىڭ شابا جونەلگەنى ەستىلدى.
— بۇل كىمنىڭ قوسى ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ەسەنەي.
— قوجىقتىڭ قوسى ەكەن.
— قوجىقتىڭ؟
— يە
— ەندەشە اتتانايىق، جىگىتتەر. قوجىقتىڭ قوسىنان دوم تاتۋعا بولمايدى. قورجىندارىڭدا قۇرت-مۇرتتارىڭ بولسا، سونى تالعاجاۋ قىلارسىڭدار.
ەسەنەي توبى اتتانىپ كەتتى. كەشەدەن بەرى سۋىق دالادا اشىعىپ كەلە جاتسا دا، ەسەنەيگە ەشكىم قارسىلىق ەتە المادى.
قوجىق اتاقتى اتاقتى سوتقار ەدى. جيىرما جىگىت باۋ ۇستايدى. جولاۋشى تونايتىن جولباسارلارى دا بار. ولاي قاشىپ، بۇلاي قاشىپ، ون جىلدان بەرى ەسەنەيدىڭ قولىنا تۇسپەي ءجۇر. تالاي كەدەي اۋىلداردىڭ جىلقىسىن تال تۇستە تارتىپ اكەتىپ، تەڭدىك بەرگەن ەمەس. اكەلگەن جىلقىلارىن ءوز جىلقىسىنا قوسىپ، ىزىمەن كەلگەن يەلەرىنە؛
بۇل جاتقان ەسەنەيدىڭ جىلقىسى... باتىر بولساڭدار جاقىنداپ كورىڭدەر! — دەگەنى دە ەسەنەيگە ەكى-ۇش رەت جەتكەن.
دۇنيەدە جالعىز عانا قاس ادامىم بار. ول — قوجىق! قولىما تۇسسە، كەسكىلەتىپ ولتىرەر ەدىم، — دەيتىن ەسەنەي.
وسىدان بەس جىل بۇرىن ەمەنالىنىڭ ۇيىنە كەلىپ قوجىق قونىپ كەتكەنىن ەستىپ، بۇعان دەيىن ءبىر اۋىل بولىپ بىرگە وتىراتىن تۋعان ءىنىسىن ءوز ماڭايىنان ايداپ تاستاعان. سودان بەرى ىنىسىنە دە ءىشى جىلىعان ەمەس.
— ەمەنالىنىڭ قولىنان كەلمەيدى، ايتپەسە ەش نارسەدەن باس تارتپايتىن ادام! — دەيتىن.
ەسەنەي جىلىمعا قۇلاعاننان كەيىن ەكى كۇن، ەكى ءتۇن اشتان-اش ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇيىنە جەتكەنى وسى. سۋىق وتكەندىك پە، الدە باسقا ءبىر دەرت پە، ايتەۋىر تۇلا بويىنا دىرىلدەۋ پايدا بولدى. اندا-ساندا شاۋىپ-شاۋىپ الىپ دەنەسى قىزىنعانداي بولسا دا، دەنە دىرىلىنەن قۇتىلا الماي كەلدى.
ۇلپان ەسەنەيدى دە «ورىس مونشاسىنا» ۇيرەتىپ الىپ ەدى. «ورىس ۇيىنە» ۇيرەنگەنى سياقتى ەسەنەي مونشاعا دا ۇيرەندى. وسى كۇنى ول:
— ءار نامازدىڭ الدىندا دارەت العانشا مونشاعا ءتۇسىپ السا، قازاق توقسان توعىز اۋرۋىنان قۇتىلار ەدى! — دەپ قالجىڭدايتىن. بولعان.
ەسەنەي قانشا اشىعىپ كەلسە دە، تاماقتى از عانا جەپ مونشاعا كەتتى؛
— اقنار، سەن جاتا بەر... مەن مونشادان كۇن كوتەرىلمەي قايتپاسپىن! — دەدى كەتەردە.
ەسەنەي مونشادا ايتقانىنان اسىرا، تۇسكە دەيىن وتىردى. مونشاعا قىمىز العىزدى. سۇيەگىنەن وتكەن سۋىقتان ارىلسا دىرىلدەۋى دە توقتالار دەپ ۇمىتتەنىپ، قايىن، جاپىراعىمەن سالبىرعا ءوزىن ءوزى قانشا سابالاتسا دا، ءدىرىل توقتالمادى. ۇيىنە قايتىپ كەلدى دە، قاسقىر كورپەنى ايقارا جامىلىپ جاتىپ قالدى.
— اقنار، ءوزىم ويانعانشا وياتپاسسىڭ مەنى.
ەسەنەي ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن وياندى. ساقال-شاشى ءولى جۇندەي ۇيپا-تۇيپا، وڭىنەن ايرىلىپ بوزارىپ كەتىپتى. بەت-اۋزى وزىنىكى ەمەس، سەكسەنگە كەلگەن شالدىكى دەرلىك. بارلىق بەت تەرىسى القىمىنا قاراي سالبىراپ، ەڭ كەمى ون جاس قارتايىپ تۇردى. بۇرىنعى ءاجىم دەگەندەرى ەندى كوپ كيىلگەن كەنەپ شالباردىڭ تاقىمدىعىنداي قاتپار-قاتپار. جۇزىندە بىردەن كوزىڭ ۇيرەنە الماس ايبار، ىزعار بولۋشى ەدى. كوزىڭ ۇيرەنگەن سوڭ ناعىز ەركەك وسىنداي بولۋ كەرەك دەپ ويلايتىنسىڭ. سول ايبارلى ءجۇز قاتتى سولعىنداپ مىج-مىج بولۋعا اينالعان ەكەن. سول ايبارلى ءجۇز كەيدە مەيىرىمدىلىككە، دوستىققا، سۇيىسپەنشىلىككە بەيىمدەلگەندە تاعى قىزىعاتىنسىڭ. بارلىق شىنىمەن جان-جۇرەگىمەن قۇلاپ وتىرعانىن كورەتىن ەدىڭ. ءقازىر ەسەنەيدىڭ جىميعانى، ۇلپانعا مەيىرىم توگە قاراعانى كورگىڭ كەلمەستەي جالىنىشتى ەكەن.
ۇلپان ءتۇن بويى كۇزەتىپ قاسىندا وتىر ەدى، شوشىپ كەتتى. باسقا ءبىر ايەل بولسا، جىلاپ جىبەرەر ەدى، ۇلپان ەسەنەيگە شىن سۇيىسكەن جاردىڭ ءسوزىن ايتتى:
— جولبارىسىم، تىنىش جاقسى ۇيىقتادىڭ... ءوزىڭ دە ابدەن شارشاعان ەكەنسىڭ. تۇر، كيىن... ساقال-مۇرتىڭ دا ءوسىپ كەتىپتى. كەنجەتايدى شاقىرايىن با؟ — دەدى.
شاقىرتساڭ، شاقىرتا عوي. ءوزىڭ اپا بولمەگە بارا تۇرشى، مەن كيىنىپ الايىن. — بۇرىن ەسەنەي ۇلپان شىڭ الدىندا كيىنە بەرەتىن.
— قۇدايدىڭ دەيمىن-اۋ، ساعان قوسقان ەركەگىنىڭ ءتۇرىن قاراشى! باسى قارا قازانداي... بار دەنەسى ىلبىسىندەي قارا شۇبار... ساۋساقتارى تاياقتاي... — دەپ ءوزىن-وزى سىناي-مىنەي وتىراتىن.
— قۇدايعا مەنىڭ وكپەم جوق، جولبارىسىم. قۇداي ماعان ەركەكتى ەكى ەسە ەتىپ بەرگەن عوي، — دەپ ۇلپان دا رياسىز ماقتايتىن، رياسىز ماقتاناتىن.
ەسەنەي كيىنىپ شايعا كەلدى. كەنجەتايعا شاشىن الدىرىپ، ساقال-مۇرتىن جوندەتكەننەن كەيىن بەت-اۋزىنىڭ قاتپار-قاتپارى الگىدەن گورى دە جالاڭاشتانىپ، مولىعىپ كەتىپتى.
— مىنە، بوزبالا بولدىڭ دا شىعا كەلدىڭ! — دەدى ۇلپان، ەسەنەيدىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ. ەسەنەي ۇندەگەن دە جوق، جىميعان دا جوق.
— جولبارىسىم-اۋ، ايتۋعا رەتى بولماي جاتىر، ءسۇيىنشى شىنار ۇل تاپتى!
— ە، مۇسىرەپ ءالى جاس قوي!
— سەنەن قانشا جاس دەيسىڭ! ءسۇيىنشى بەرگىڭ كەلمەي وتىر ما؟
— قالعانىڭدى ال، اقنارىم.
— شىن با؟
— شىنىم، اقنار، شىنىم.
— شىنىڭ بولسا، تەز جازىلىپ كەت! وسىدان باسقا قالاۋىم جوق. سەندەي ەركەك جازىلعىسى كەلسە، جازىلىپ كەتپەيتىن نەسى بار! كورمەي جۇرگەن سۋىعىڭ با ەدى!..
— شىنارعا سالەم ايت: ۇلى ءومىرلى بولسىن! تىلەكتەسپىن! مۇسىرەپ نەعىپ كەلمەي جاتىر، مەنىڭ كەلگەنىمدى ەستىمەدى مە ەكەن؟
— كەشە كەشكە كەلىپ كەتتى. سەن ۇيىقتاپ جاتتىڭ.
— شاقىرتشى، اقنار... شىناردىڭ كۇنى تاياۋ دەپ بيىل ەرمەي قالىپ ەدى. تالاي جەردە سول قالجىڭباستىڭ كەرەگى بولدى-اق... ايتقاندايىن، تۇندە ءبىز اۋىلعا جاقىنداپ قالعاندا جونەلە بەرگەن شانالى كىم؟
— انا جىلى توبىل قالاسىندا سەنى ىزدەپ كەلەتىن جاس جىگىت قازي.
— نەگە تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ كەتتى؟
— ادەيى سەنىڭ، ۇيدە جوعىڭدى ءبىلىپ، بىرەر كۇن قونا جاتۋعا ۇمىتتەنىپ كەلىپتى.
— سەن نەمەنە، ىڭعاي بەرمەدىڭ بە؟
— جوق-ە، قوناق ءۇي ءازىر بولماسا دا وسى ۇيگە ءتۇسىردىم. سىيلادىم. اۋىل ادامدارىن شاقىرتىپ الدىم. ءوزىم دە قاسىندا بولدىم.... جاس جىگىتكە كەرەگى ونداي قۇرمەت بولماي شىقتى...
ەسەنەي ودان ار جاعىن تاپتەشتەگەن جوق. ۇلپان ايتقان دا جوق. بۇل ەكەۋى ۇلكەن سەنىمنىڭ، ۇلكەن ادالدىقتىڭ ادامدارى ەدى. وسىنداي شەتىن جايلار ءسوز بولا قالسا، كوزدەرىن اۋدارىپ كەتەتىن، نە قىزارىپ، نە سۇرلانىپ كەتەتىن ادامدار بۇلار ەمەس-تى.
شاي ۇستىندەگى كەڭەستەن كەيىن ەكەۋىنىڭ ويىنداعى باسقا ءبىر تۇيىنشەكتەرى وياندى. ول كوپتەن بەرى جۇرگەن تۇيىنشەك — پەرزەنت جايى. ەسەنەي ءالى ناعىز ەركەك، ۇلپان بولسا-بولماسا دا ءپىسىپ بولعان ايەل. اكەلىك تە بالا ىزدەيدى، انالىق تا بالا ىزدەيدى. مۇرىندارىنا جاس قوزىنىڭ ءيىسى كەلگەندەي بولعانشا تىلەنەدى. جىلما-جىل بالالاپ تۇراتىن ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءتولى — قۇلىنى، بوتاسى، قوزىسى، لاعى كوزدەرىنە ءتۇسىپ كەتسە، وزدەرىنىڭ بالاسىزدىعى ەستەرىنە تۇسە قالادى. قۇدايى قۇرعىرعا بۇلاردىڭ نەمەنەسى جاقپاي ءجۇر؟ ەسەنەيدىڭ كارىلىگى مەن ۇلپاننىڭ جاستىعىنىڭ اراسىندا قانداي شالعايلىق بار؟ جوق قوي!.. ۇلپان جاس ءتولدى كورگەندە قۋانا تۇرىپ مۇڭايادى، مۇڭايا تۇرىپ قۋانادى.
شىنار امان-ەسەن بوسانعاندا، ۇلپان بارلىق جان-تانىمەن قۋاندى. ستاپتان ايەل دوكتورىن شاقىرتىپ الدى. جاس نارەستەنىڭ كىندىك-شەشەسى بولدى.
— قوشاقانىم-اي، ءيىسىڭ قانداي ەدى، جۇپارداي! — دەپ جورگەككە ورالعان نارەستەنى ءوز شەشەسىنەن بۇرىن يىسكەدى.
— سەڭ جاتا بەر، ءاي! سيبانعا ءبىر ۇل تاۋىپ بەردىڭ، بولدى! ماقتانبا. مەنەن قىزعانباي-اق قوي! — دەدى.
شىنار ۇلپاندى كوزىمەن ايمالادى: قايتەيىن، مۇڭدىعىم... مەنەن سەن بۇرىن ۇل تاپسا ەكەن دەپ تىلەۋشىڭمىن، ادال تىلەۋشىڭمىن... ءتىپتى سەنەن مۇسىرەپتى دە قىزعانباس ەدىم... ءۇمىت ۇزە كورمە، باۋىرىم... — دەيدى شىناردىڭ كوزدەرى.
شىناردىڭ ويىندا وسى تىلەكتەستىگى بولا تۇرسا دا، ۇلپان ۇيىنە قايتاردا ادەتتەگى قالجىڭىن ايتتى:
— سەن قاتىن دا تۇرا تۇر ءالى... سەن ۇل تاپقاندا بالاڭدى باۋىرىڭنان جۇلىپ الىپ، وزىڭنەن بۇرىن ەمىزەرمىن! — دەدى.
ۇلپان ۇيىنە قۋانا دا مۇڭايا، مۇڭايا دا قۋانا قايتقان. سودان بەرى انالىق دەرتى ءتىپتى كۇشەيىپ، كەيدە تۇنشىقتىرارداي بۋناپ، كەيدە ورتەپ جىبەرەردەي كۇيدىرىپ-جاندىرىپ كەتەدى.
ەسەنەيدىڭ ءحالى دە وسىعان جاقىن. ول قارا شەشەكتەن كەيىن اۋىرىپ كورمەگەن ادام ەدى. وسى جولعى قۇلاۋىنان قاتتى قاۋىپتەندى. اسىرەسە، وسى ءبىر دىرىلدەن قورقادى. اۋزىنا كەنەلگەن سىلەكەي جينالا بەردى. كىشى جارلانعان ادام ەدى، ارتىقبايعا ۇقساپ قالماسا قايتەيىن.. ۇرپاق ەتەتىنى ءوز الدىنا ءبىر قاسىرەت، مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتەم، اقناردىڭ كۇنى نە بولار دەپ قايعىرادى. قازاق داستۇرىنشە، شاريعات بويىنشا بالاسىز ايەل ۇيىنە ءوزى يە دەپ سانالمايدى. اسىرەسە، جەسىر قالعان ايەل «اعا ولسە — ءىنى مۇراسى، ءىنىسى ولسە — اعا مۇراسى». مۇنى ءالى ورىس زاڭى دا وزگەرتە العان جوق. وسىعان بايلانىستى ەمەنالى ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، ءدىرىلى دە كۇشەيە تۇسەدى.
ەسەنەي كەشەدەن بەرى ۇزبەي ۇيىقتاپ جاتقان جوق. قاراڭعى تۇندە ءبىر ويانىپ كەتكەندە قاسىندا وتىرعان ۇلپاندى كوردى. اياپ كەتتى. دىرىلدەپ جاتقان قولىن سوزۋعا باتا المادى. كوزىن جۇمدى دا، اۋىر ويلارعا كەتتى. شەشىمى جوق، ۇمىتتەنەرى جوق ويلار قاماپ الدى.
ءقازىر ۇلپان مۇنىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ ارنەنى جەڭىل ويناقىلىقپەن ايتىپ وتىر. ۇلپاننىڭ كوڭىلىن بۇل نەمەن كوتەرەر؟
الىستان ءبىر تۇيتكىل ەلەس بەرەدى. ونىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەيىن دەپ ويلانا باستاسا، تۇلا بويى شىمىركەنىپ، جۇرەگى دۇرسىلدەپ سوعىپ كەتەدى. جۇرەگى بار بولعىر ءوزى سەزىنەدى دە، ءوزى بەزىنەدى. ءوزى سىبىرلايدى دا، ءوزى تىڭداما، ەستىمە دەيدى! ونداي جۇمباقتى قالاي شەشەرسىڭ؟ قالايدا، «ەسەنەي، سەن قارتايدىڭ، ۇلپانعا بالا كەرەك!» دەگەندى ەسەنەي انىق تۇسىنەتىن سياقتى — ۇلپانعا بالا كەرەك! ول بالا اسپاننان تۇسە مە؟ بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابى تابىلار ەمەس.
شايدان كەيىن ەسەنەي ۇلپانعا تەلمىرە قاراپ:
— اقنار، مەنىڭ توسەگىمدى وڭاشا بولمەگە شىعارتشى. وزىڭنەن باسقا ءبىر ادام كىرمەسىن. سالبىر كۇنى-تۇنى قاسىمدا بولار. ءوزىن دۇرىستاپ كيىندىرەرسىڭ، — دەدى.
— دوكتور شاقىرتايىق، ەسەكەسى.
— شاقىرتساڭ شاقىرت. تەك باقسى-بالگەردى كوزىمە كورسەتپە!
سول كۇنى ولار وڭاشا بولمەلەردە بولەك جاتتى. بولەك جاتسا دا، وي سەزىمدەرى توعىسا بەردى. ءبىرىنىڭ قايعى-مۇڭىن ءبىرى ءبىلىپ جاتقانداي، بىرگە كۇرسىنىپ جاتتى.
الدەقانداي سەزىمنىڭ، سەزىم ەمەس سەزىنۋدىڭ ويىڭا ورالا بەرۋى، قىتىقتاي بەرۋى ءتىپتى جاي بولمايدى. ۇلپاننىڭ ەكى-ۇش كۇننەن بەرگى ىشكى تولقىنىسى الدەنەنىڭ الداماس حابارشىسى ەكەن. ۇلپان سول كۇنى تۇندە ويانىپ كەتتى دە، جالاڭ اياق جۇگىرىپ كەلىپ، ەسەنەي جاتقان بولمەگە كىردى. جانىپ تۇرعان شامدى ۇرلەپ سەندىرىپ، سالبىرعا ۇيىڭە جۇرە بەر دەۋگە ارەڭ شاماسى كەلدى. ەسەنەيدىڭ قوينىنا كىرىپ كەتتى. جۇلمالاي باستادى، ايمالاي باستادى.
— تۇر، ەسەنەي، تۇر! ەكى كۇن ەركەلەپ جاتتىڭ، جەتەرى ەندىگىڭدى قويا تۇر. مەن جەرىك بولىپ قالدىم! — دەدى.
— جەرىك دەدىڭ بە، اقنار؟
— تاپ سونىڭ ءوزى!
ەسەنەي ۇلپاندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاي كوتەرىپ، ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە جاتقىزدى.
— شىن با، اقنارىم؟ — داۋسى قالتىراپ، دىرىلدەپ ارەڭ ەستىلدى.
— شىن بولعاندا قانداي اۋزىمنان سىلەكەيىم شۇبىرىپ بارادى!
— ەندى ەسەنەي ولسە دە بولادى! جالعىز ارمانى وسى بولاتىن. — بۇل جولى داۋسى قالتىراماي ءوز قالپىندا شىقتى.
— ەسەنەيدەي ەركەككە ءجۇز جاساماسا، نەسىمەن ەسەنەي بولعانى! ايتپا جوقتى!
جاس دەنە بار جىلۋىن كارى كەۋدەگە ايقارا جاۋىپ جابىسا ءتۇستى...
— اقنار-اۋ، نەمەنەگە جەرىكسىڭ؟ تۇيەنىڭ الابوتاسى مەن كوكپەكتىڭ ءبىرى ەمەس پە؟
— جوق، قۇداي... مەنىڭ جەرىگىم قاي ءبىر وڭعان بولادى دەيسىڭ... شىناردىڭ شەشەسى كۇلگە كومىپ پىسىرگەن نانعا جەرىكپىن... اعاشتىڭ قارا كومىرى مەيىزدەي جابىسىپ-جابىسىپ تۇرعان ناندى كورىپ ەدىڭ عوي انا جىلى؟ سوعان... سىلەكەيىمدى جيا الماي قويدىم...
زاتى جوقتىڭ، اتى دا جوق بولادى. جەرىك دەگەن اتى بولعان سوڭ ونىڭ ءوزى دە بار نارسە ەدى. جۇكتى بولعان ايەل دەنەسىندە قاي تەكتى زاتتار جەتىسپەسە، سونىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. سونىڭ اتى — جەرىك. جەرىك — جۇكتى بولعاندىقتىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى. الدامايتىن بەلگى.
ەسەنەي سىرقاتىنان قۇلان-تازا جازىلىپ كەتكەندەي بولدى. تۇرا كەلىپ كيىنىپ، كەنجەتايدى تاڭ اتپاي مۇسىرەپتىڭ ۇيىنە جۇمسادى.
— جىلدام كۇلگە كومىپ نان ءپىسىرسىن... اقنار ءقازىر كەلەدى دەپ ايت! — دەدى.
— نانعا جابىسقان كومىرىن الىپ تاستاماسىن. كەمىرى كەپ بولسا ءتىپتى جاقسى. انا جىلعىداي تۇزدى مايعا بۇلعاسىن، — دەپ ۇلپان ءوز ويىنداعىسىن قوستى. — ىستىق بولسىن!
كەنجەتاي كەتكەن سوڭ ەسەنەي ۇلپانعا:
— قىز بولسا وزىڭە تارتسىن. ۇل بولسا ماعان تارتسا دا مەيلى، — دەدى.
— جوق، جوق... ۇل بولسىن جانە ساعان تارتسىن — ۇلپان كۇلگە كەمىپ پىسىرگەن جەرىگىن جەۋگە ءجۇرىپ كەتتى.
ول كۇلدى-كومەش جەۋگە كەلدىڭ بە، تالعامىن. دۇنيە دەگەنىم ەسىڭدە مە؟ — دەپ قارسى الدى شىنار.
كەزەگىڭدى الا بەر... ولتىرمەسەڭ تەزىرەك نانىڭدى — دەدى ۇلپان...
ۇلپان كۇلگە كومىپ ءپىسىرىپ تۇزدى مايعا بۇلعاعان ناندى اشىققان ادامداي كۇيسەي باستادى. جەر توسەكتە جاتقان شىنارعا ءبىر قىرىن وتىرىپ الدى دا جەي بەردى. نانعا جابىسقان قايىڭ كومىرى تىسىنە ءتيىپ كەتسە «ىم-م-م!» دەپ قىڭسىلاپ قويادى. قۇمارتقان جەرىگى نان ەمەس، تۇز بەن كەمىر سياقتى. كومىردىڭ داستارقانعا ۇشىپ تۇسكەن قيقىمدارىن قولىمەن تەرىپ الىپ اۋزىنا قاعىپ جىبەرەدى — «ىم-ىم-م!»
ۇلپان ءتور ۇيگە بارماي ءۇي ءىشىنىڭ وزدەرى تۇراتىن ءقازىر وندا شىنار جالعىز جاتقان بولمەگە وتىرا كەتكەن.
— نان جەۋىڭە قاراعاندا، سەن بىرەۋ ەمەس، ەكى ۇل تاباتىن بولارسىڭ! — دەدى شىنار.
— مەنەن اق بوتا بۇرىن بوتالاپ قالا ما دەپ قورقىپ ءجۇر ەدىم... ول بيىل دونەجىن شىعادى عوي. انت ۇرعان سيپاقتاپ ءجۇر دەيدى... ءاي، سەن نەمەنەگە جەرىك ەدىڭ؟
— قۇداي، مەندە قاي ءبىر وڭعان جەرىك بولدى دەيسىڭ!.. قارا بۋرانىڭ، شۋداسىن شايناۋعا جەرىك بولعانمىن...
— باسە، بالاڭنىڭ باسى قارا قازانداي، بۋراعا تارتقان ەكەن عوي! بەتورامالىڭدى بەرى تاستاشى، تەرلەپ كەتتىم.
— ار جاعىڭدا تازاسى تۇر عوي، الا قويسايشى ءوزىڭ.
— جوق، قوزعالعىم كەلمەيدى. دەنەم قارا تىرناعىما دەيىن بالقىپ وتىر. ىم-مم!..
— ءما، ەندەشە...
شىنار قۇنداقتاۋلى بالاسى قاسىندا، ءالى توسەكتەن تۇرعان جوق-تى. اكۋشەر ايەل ءبىر جەتى قوزعالماي جاتا بەر دەپ كەتكەن. باسىن قىنا سارى ساتەن شارشىمەن تاڭىپ الىپتى. شىنارعا وسىلاي جاتۋ دا جاراسادى ەكەن. ءوزى دە اقكوڭىل، ادال جان ەدى، ءقازىر بۇكىل دۇنيەدەگى جالعىز عانا ارمانسىز، جالعىز عانا باقىتتى جانداي اجارلانىپ كەتىپتى.
دۇنيە ەسىگىن ءوزى اشىپ كەلگەندەي، ۇلى دا ماردامسىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. شىنار بالاسىن ۇيىقتاپ جاتىپ تا ەمە بەرەدى دەپ ماقتايدى:
— كىندىك شەشەسى اشقاراق بولۋشى ەدى، سوعان تارتىپ كەتە مە دەپ قورقامىن! — دەپ قويادى.
ول كىندىك شەشە ۇلپان كۇلدى-كومەش ناندى اۋزىنا بۇرالاي تىعىپ مىتىپ وتىر...
— سەڭ ءاي، جايىڭا جات! ءبىر سىندىرىم نانىڭدى ايايمىسىڭ مەنەن؟
— جوق-اۋ، ەگىن شىقپاي قالعان جىلى سەن جالعىز ءوزىڭ ءبىر اۋىلعا جۇت بولاتىن شىعارسىڭ دەگەنىم عوي...
ەكى ءانشى قىز — كاۋكەر مەن بيكەن شىنار بوسانعالى وسى ۇيدە بولاتىن. قوناقباستى بولىپ جاتقان وتاۋ ۇيگە قولقابىستارىن تيگىزۋگە ادەيى قالىپ قويعان. ءقازىر ولار ءتور ۇيگە شاي جاساپ بولىپ، ۇلپاندى شاقىرۋعا كەلە جاتىر ەدى، گۇرىلدەي سويلەپ ەسەنەي كىرىپ كەلدى.
— الگى مۇسىرەپ ماقتانشاقتىڭ كەڭ سارايداي دەگەن ءۇيى وسى ما؟
— وسى، وسى! — دەدى ۇلپان. — بەرى كەل، بەرى قاراي!
ۇلپان وسىندا كەتكەن سوڭ، ەسەنەي ۇيىنە سيا الماپ ەدى.
قاشاننان بەرى كۇتىپ جۇرگەن قۋانىش بەلگىسىن ۇلپان وزىمەن بىرگە الا كەتكەندەي، ەسەنەي قۇر الاقان قالعانداي سەزىندى. ونىڭ ۇستىنە بوسانعالى ءۇش كۇن بولعان شىنارعا دوستىق كوڭىل بىلدىرەر كەزى دە ءوتىپ بارا جاتىر. وسى ەكى سەبەپ ەرىكسىز ايداپ، ەسەنەيدىڭ ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، مۇسىرەپتىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى.
قورجىن ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى اۋىز ءۇي تەرەزەسىنە قالىڭ قىراۋ تۇرعان، قارا كولەڭكەلەۋ ەكەن. سىرتتان كەلگەن ادام، كىم بولسا دا، كوزى ۇيرەنگەنشە ءبىراز تۇرىپ قالاتىن-دى. ەسەنەي دە تۇرىپ قالدى.
— بەرى قاراي، بەرى قاراي! — دەپ ۇلپان تاعى قايتالادى.
شۇبالمالى پەشتىڭ الاسا ەسىگىنەن ارەڭ ەڭكەيىپ ءوتىپ، ەسەنەي ۇلپاننىڭ داۋسى شىققان بولمەگە كىرگەن بويىندا شىناردىڭ ۇستىنە اسا قىمبات سانالاتىن بۇلعىن ىشىكتى جاۋىپ جىبەرىپ باسىن كوتەردى. باسى توبەگە از-اق تيمەي تۇر.
— بالاڭنىڭ كورىمدىگى، شىنارجان. اقنار ساراڭ بولىپ بارا جاتىر بىلەم، ءالى كۇنگە ساعان ءبىر شارشى شۇبەرەك ىرىمىن جاساماپتى.
— ەسەنەي-اۋ، — دەدى ۇلپان تۇرا بەرىپ، — ەسەنەي-اۋ، نەشە كۇننەن بەرى مەن وسى ءۇيدىڭ وتىنىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، قارا جۇمىسىندا ءجۇرمىن عوي! ءالى سىنىق كۇرەش بەرگەن جوق. مىنا جاتقان ءسىزدىڭ جان سۇيەرىڭىز ورنىنان دا قوزعالمايدى. جاتادى ەركەلەپ!
شىنار، ۇلكەن كىسى كەلگەن سوڭ باسىن كوتەرەيىن دەپ ەدى، ەسەنەي تۇرعىزبادى.
— جاتا بەر، قوزعالما، اينالايىن.
— سوندا ماعان بەرەتىندەرى كۇلگە كومگەن قول ديىرمەننىڭ قارا نانى! وزدەرى ونى جەمەيدى دە!
— كۇلدى-كەمەشكە زار بولىپ كەلىپ ەدى تويىنايىن دەگەنىن كوردىڭىز بە، بي-اعا! — دەدى شىنار. — مۇنداي ماستەكى كورگەن ەمەسپىن!
— بالاسىنىڭ كىندىگىن كەستىم. وعان دا تۇك بەرگەن جوق.
— مۇسىرەپ اعاما دۇنيە-مالى كەرەك ەمەس، مىرزا دەمەيتىن بە ەدىڭ!؟
— ءبارىن بيلەپ-توستەپ اكەتكەن مىنا قاتىن ساراڭ.
— ە، بەتىنەن جارىلعاسىن! ءبىزدىڭ ۇيدە دە ءبارىن بيلەپ كەتكەن ءبىر جان بار... ونىڭ دا بەتىنەن جارىلعاسىن! بايلىق، مىرزالىق، ساراڭدىق دەگەننەن قۇتىلىپ، جانىم تىنىشتالدى. جاقسى ايەل جامان ەركەكتى ادام قىلادى دەيتىن بە ەدى؟ سول دۇرىس ەكەن شىنارجان.
— ءوزى ۇيىنە سيا الماي كۇپسىپ جاتقان قاتىندى ءبىرجولا كۇپىلدەتىپ كەت ءسويتىپ!..
— مىرزانىڭ ءوزى قايدا؟ — دەدى ەسەنەي، تورگە شىعىپ، وتىرىپ بولعان سوڭ.
— شاي-قانت اكەلۋگە قالاعا كەتىپتى. ءقازىر كەلەدى دەپ جاتىر مىناسى.
— مىرزانىڭ بار جيناعانى ءۇش كۇنگە جەتپەي قالعانى ما؟
— بىزدىك بىردەمەلەرى قالعان شىعار. ءجۇر، ءتور ۇيگە بارىپ شاي ىشەيىك.
— ءۇيدى ىبىرسىتپاي، قالعان نانىڭدى الا كەت!
بۇلار شايعا وتىرا بەرگەندە ايعايعا باسىپ كەرەيدىڭ ءبىر توپ اقىن-انشىلەرى كەلدى:
— مۇسىرەپ، قۇتتى بولسىن شىلدەحانا، حابارى ارەڭ جەتتى كەشە عانا.
وتكەن سوڭ ون كۇن، ون ءتۇن تاراتارمىز، جينالسىن بەس بولىستان قىز-بوزبالا...
تاعى ءبىر جاستاۋ اقىن ساماۋىر قاسىندا شاي قۇيىپ وتىرعان ەكى قىزدى كورىپ، ول دا سارناپ قويا بەردى:
— سيباننىڭ امان با ەكەن قوس بۇلب ۇلى، تىلەۋشى ەك كەزدەستىر دەپ كۇنى-تۇنى، ساعىنىپ ۇشىپ كەلدىك ءار قيادان، قۇلاققا ءسىڭىپ قالعان بۇلبۇل ءۇنىن.
بۇل اقىن قىزداردى ايتىسقا سۇيرەپ اكەتپەك ەدى، ءۇشىنشى موسقالداۋ اقىن ەسەنەيدى تانىپ قالدى دا:
— اسسالاۋماعالايكۇم، ەسەنەي اعا! — دەدى، جولداستارى ادەپ شەگىنەن شىعىپ كەتپەۋىن ەسكەرتە قاتتى داۋىستاپ ايتتى. ولەڭ مەن ءان دە توقتالا قالدى.
— جوعارىلاتىڭدار، ارداگەر اقىندار! — ەسەنەي از عانا ىسىرىلىپ وتىردى.
بۇل كەلگەن كەرەي اتالاتىن كوپ رۋلى ەلدەردىڭ اتى شۋلى اقىن-انشىلەرى، جىراۋلارى ەدى. اقىن شاركە سال، سوقىر توعجان اقىن، نياز سەرى، ساپارعالي اقىن، تاعى ءۇش-تورت جاڭا پەرىلەر. ءبارى دە اتاقتىنىڭ اتاقتىسى — سەگىز-سەرى اقىننىڭ مۇراگەرلەرى. بۇل ەلدەردە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن» جىرلارى سەگىز-سەرىنىكى دەپ سانالادى. سەگىز-سەرى ءوز جانىنان شىعارعان با، جىراۋ رەتىندە ايتا ءجۇرىپ وڭدەگەن بە، ول اراسى ءدۇدامال. ال «قارعاش»، «گاۋھارتاس»، «ايكەن-اي» اندەرىن سەگىز-سەرى شىعارعانىن ءتىپتى داۋعا سالمايدى، تۇگەل مويىنداپ قويعان. بۇل كەزدە ءبىرجان سال، بالۋان شولاق، اقان سەرى اندەرى دە ىرگەلەس ورىنبور — سىبىرگە قارايتىن قازاق ەلدەرىنە تۇگەل تاراپ بولعان. باياعى «قالقام شىراق» دەپ اتالاتىن. العاشقى ەكى جولى الدەنەنى ۇيقاستىرا سالىپ، ايتايىن دەگەنى سوڭعى ەكى جولىندا بولاتىن ءتورت جولدى قارا ولەڭ اياقسىپ، ەندى قازاق ولەڭى ءتورت اياعىن باۋرىنا تۇگەل جيناپ الا باستاعان.
بۇل باعىت كەرەيدە سەگىز-سەرىدەن باستالىپ ەدى. مىنا كەلگەن اقىن-انشىلەردىڭ كوبى سونىڭ شاكىرتتەرى.
ەسەنەي اقىنداردان جاتسىراعان جوق. ەلدەرىنىڭ جاي-كۇيلەرىن سۇراستىرىپ، قالجىڭداسا سويلەسىپ، كەڭ وتىراتىن ىڭعاي كورسەتتى. ۇلپان ءتىپتى قۋانىپ كەتتى. شىناردىڭ شىلدەحاناسىنا اتاقتى اقىن-انشىلەردىڭ ارناي كەلگەندەرىن ۇلپاننان باسقا ءبىر باي ايەل بولسا كۇندەر ەدى، كۇيىنەر ەدى، ۇلپاننىڭ جان جۇرەگىندە ونداي بەيشارالىقتىڭ ءيىسى جوق ادا.م.
اقىندار ەسەنەيمەن امانداسىپ سوزگە اينالا باستاعاندا ۇلپان شىناردىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى:
— ءاي، ەركە قاتىڭ شوشالاڭدا نەڭ بار ەدى، ءبارىن قازانعا سالدىرامىن! — دەدى شىنارعا.
— سالدىرا بەر. بىردەمەڭ ۇناماي قالىپ اقىنداردىڭ سەزىنە ىلىكتىرىپ جۇرسەڭ، جانىڭدى شىعارامىن! — دەدى شىنار.
— باسىمدى قاتىرماي جايىڭا جاتشى، سەن!
ۇلپان شوشالاعا كەلسە، جانيشا باۋىرساق ءپىسىرىپ، شىناردىڭ شەشەسى قول ديىرمەنمەن بيداي ۇگىپ وتىر ەكەن.
— ويباي، اپاي، ديىرمەندى ماعان بەر، قازانىڭدى تەزىرەك اس. اقىن-انشىلەر كەلىپ قالدى. بارىڭدى سال! — دەدى ۇلپان، ديىرمەندى ءوزى اينالدىرا بەرىپ.
كۇشتى قولدار تاس ديىرمەندى زىرقىراتا جونەلدى.
— ە، بار عوي، اقنارجان، بار عوي. ايامايىن، مۇسىرەپ اعاڭ قالاعا كەتتى، بىردەمە الا كەلەتىن شىعار.
شىناردىڭ شەشەسىنىڭ قىسىلماي تۇرعانىنا قۋانىپ كەتكەن ۇلپان:
— وندا وزىمە دە ءبىر كومبە ناندىق بيداي ارتىق ۇگەيىن، — دەدى. قول ديىرمەن ەندى اسىقپاي-ساسپاي بايىرعى باسا جونەلدى. ۇلپان اس پىسكەنشە شوشالادان قايتقان جوق.
اقىندار شاي ءىشىپ بولعان سوڭ دومبىرانىڭ قۇلاعىن بۇراي باستادى. بۇرىن الدى تار، ىزعارلى وتىراتىن كۇلە بىلمەيتىن ەسەنەيدىڭ ەندى وزىڭمەن وزىڭدەي تەڭ وتىرىپ سويلەسەتىن ادام بولعانىن سەزىنگەن اقىندار ەركىن ولەڭدەتىپ كەتتى:
سالەم ال، ءقادىرلى بي، كوپ سەرىدەن جينالعان گۇبىرنانىڭ جەر-جەرىنەن. باياعى ەسكى اتاقتىڭ ءبارىن تاستاپ، كەزىڭىز كوڭىل جۇمساپ مۇزى ەرىگەن. اقنارداي جەڭەشەمىز ەسەن-ساۋ ما؟ سىندىرمان كوك بولاتتى يە بىلگەن...
بۇل اقىن شاركە سالدىڭ باستاماسى ەدى.
— جەڭەشەلەرىن، امان-ەسەن... وسى ءۇيدىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن شىعارىپ ءجۇر... — دەپ ەسەنەي كوڭىلدى جىميدى. ۇلپاندى ماقتاي كەلىپ، ءوزىن سىناپ جىبەرگەن اقىن سوزىنە شامدانعان جوق. قايتا «ەندى جاقسى ادام بولىپسىڭ» دەگەندەي استارلى سوزگە قۋانىپ كەتتى.
شاركە سال دا ولەڭ اياعىن وسىلاي بەيىمدەي اياقتادى.
— قانىقپىز جەڭگەمىزدىڭ ءمان-جايىنا، بىلەمىز مىرزالىعى قاندايىن دا. قۇدايدىڭ بەرە سالعان ءبىر جانى عوي سيباننىڭ كەدەيىنىڭ ماڭدايىنا!..
— وسى ايتقانىڭ ابدەن دۇرىس، شاركە سال! — دەدى ەسەنەي. — مەن ءوزىم سيبان دەگەن ەلدى مالشى-ساۋىنشىما اينالدىرىپ الىپ، ەندى بولماعاندا قايىرشى ەتە جازداعان ەكەمىن. ءقازىر قۇدايعا شۇكىر، الدىندا مالى بار، ۇستىندە ءۇيى بار ەلگە اينالدى. وبالى مەنىڭ موينىمدا ەدى، ساۋابى سول جەڭگەلەرىڭدىكى.
اقىندار ەسەنەيدەن لۇقسات الىپ، شىنارعا كەلىپ قۇتتىقتاۋ ايتىستى. بۇلار مۇسىرەپپەن قادىرلەس قۇربى، شىنارمەن دە دوستاسىپ كەتكەن ادامدار ەدى.
— سيباننىڭ اقنار، شىنار اي مەن كۇنى، كوكتەمدە جۇپار اتقان ەكى گ ۇلى. كوركىڭە جۇرەگىڭ ساي كەڭ دۇنيەدەي،
بار ما ەكەن مۇسىرەپتىڭ تاعى مۇڭى. بالاڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن، شىنار، قايعىسىز، مۇڭسىز ەتسىن بار ءومىرى.
— توعجان اعا، — دەدى شىنار ۇيالا جاۋاپ قايتارىپ. — توعجان اعا، مەنىڭ ۇستىمدە ءبىر ىشىك جاتىر، سونى ءوزىڭىز الىپ يىعىڭىزعا جامىلىڭىزشى. ءوزىم جابار ەدىم، ءازىر تۇرۋعا بولماي جاتىر. — الگىندە عانا ەسەنەي اكەلىپ جاپقان ىشىكتى ءوز ۇستىنەن ازىراق ىسىرىپ قويدى.
توعجان ىشىكتى الىپ ارقاسىنا جامىلىپ تۇردى دا:
— وسى ءبىر تۇستا اتىعايدىڭ اقىنى بولعانشا سيباننىڭ كەدەيى بولماعان ەكەمىن... تىم بولماسا، ءوز ۇيىمنەن ەكى كىسىگە ەكى توستاعان قىمىز بەرە الاتىن بولار ەدىم-اۋ! — دەدى. اقىننىڭ ءبىر كەدەيلەنىپ قالعان كەزى بولسا كەرەك، نالىپ-مۇڭايىپ ايتتى. سودان سوڭ از توقتالىپ تۇرىپ تاعى سويلەپ كەتتى:
— جوق، شىنار قالقام، ارىق اتقا جىبەك جابۋ جاراسپاس بولار. سەن بەردىڭ، مەن الدىم. بولدى سونىمەن. يگىلىك-قۋانىشىڭا ءوزىڭ كي! — دەپ ىشىكتى شىناردىڭ ۇستىنە قايتا جاپتى.
مۇسىرەپ ۇيىنە قايتىپ كەلگەندە توعجان اقىن اندەتىپ، سەگىز-سەرى جىرلاعان «قىز جىبەكتى» ايتىپ وتىر ەكەن. مۇسىرەپ ەسەنەيدەن باستاپ اقىنداردىڭ بارىمەن قول الىسىپ امانداستى دا: «ايداي بەر، توعجان، ايداي بەر!» — دەپ شىنار جاتقان بولمەگە اسىعىستاۋ شىعىپ كەتتى.
— بىردەمە ىلىكتى مە قولىڭا؟ — دەپ سۇرادى شىنار.
— قىسىلماي جاتا بەر، كەمپىرىم! اقىنداردىڭ اۋزى نەگە سالىمسىز بولسىن!
مۇسىرەپ ءتور ۇيگە ەكى پىشاق الىپ قايتا كەلدى:
— اشتان ولگىلەرىڭ كەلمەسە بىر-ەكەۋىڭ قولدارىڭا پىشاق الىپ دالاعا شىعىڭدار، — دەدى. — مىنە پىشاقتارىڭ... اسىرەپ ەسىك الدىندا ءجۇر. بارىڭدار.
اقىننان اقىنعا، اۋىزدان اۋىزعا كەشىپ كەلە جاتقالى جارتى عاسىر بولعان «قىز جىبەك» كەرەي توپىراعىندا سەگىز-سەرى نۇسقاسىندا تۇراقتاپ قالىپ ەدى. وسى كەلگەن اقىنداردىڭ ىشىندە سەگىز-سەرىنىڭ بالاسى، ءارى اقىن، ءارى بالۋان مۇستاپا دا بار. مۇستاپا توعجان اقىننىڭ جاڭىلىس ايتقان جەرلەرىن تۇزەپ بەرىپ وتىر ەدى، ءقازىر ول پىشاق الىپ دالاعا شىعىپ كەتتى دە توعجان دا توقتاپ قالدى.
ەسەنەي ءار كەزدەگى ادەتى بويىنشا مۇسىرەپكە سوقتىقتى:
— كەلە سالا قوناقتارىڭدى دالاعا قۋىپ جاتىرسىڭ... قىسىلىسىڭ بار ما، نەمەنە ءوزى؟ بالاڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن دەۋگە دە شامامىزدى كەلتىرمەدىڭ عوي!
— سول بالانىڭ ءوزى ۇناڭقىراماي تۇر...
— نەمەنەسى ۇنامايدى؟
— باسى باقىر قازانداي. ساعان تارتقان با دەگەن كۇديگىم بار. شىنار ەكەۋىڭ جايدان-جاي امپەي بولىپ جۇردىڭدەر مە ەكەن دەگەن كۇدىك قىستالاپ ءجۇر...
— وتتا، شىركىن!
— شىن ايتام... ايتپەسە قىسىلىس ماعان قايدام كەلسىن! جايلاۋدا جىلقىم، قىستاۋدا قويىم جۇتاپ جاتقان جوق قوي...
— وسىنداي اداممەن دە جولداس بولىپ جۇرەسىڭدەر،ءا؟ — دەپ ەسەنەي اقىندارعا قارادى. اقىندار كۇلىستى دە قويدى، اعايىن اراسىنىڭ ويىن-قالجىڭىنا ارالاسقان جوق.
— ماعان ايتقان قۇتتى بولسىنىڭ وسى ما؟ — دەدى مۇسىرەپ.
— ەندەشە...
بالاڭنىڭ باسى ۇلكەن بولسا ميلى بولسىن،
الىس-جاقىن ەلدەرگە سىيلى بولسىن.
ەسەنەيدەي باي بولماسىن.
ىزدەگەنى داۋ بولماسىن، ونەر بولسىن سەگىز-سەرىدەي ويىنان ولەڭى، قولىنان ونەرى توگىلگەن شەبەر بولسىن! اللا اكبار!.. — ەسەنەي يەگىن سيپادى.
— ايتقانىڭ كەلسىن. ەندى سەگىز ايدا اقنار امان بوسانىپ، ءبىر قازان باس ۇل تاۋىپ بەرسىن! شىلدەحاناسىندا وسى اقىندار تۇگەل بولسىن!
اقىندار ۇلپاننىڭ ەكىقابات ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قۋانىسىپ قالدى.
— كەلەمىز، كەلەمىز... — دەستى.
دالاعا شىعىپ كەتكەن جاس اقىندار قايتىپ كەلگەن سوڭ توعجان اقىن «قىز جىبەكتى» تۇگەل اياقتاپ شىقتى. نە ماقتاۋ، نە سىناۋ كۇتكەندەي اينالا قارادى.
— جاقسى ايتىپ شىقتىڭ، توعجان. بىلتىرعىڭنان كوپ وڭدەلىپ قالىپتى، — دەدى مۇسىرەپ.
— اكەسىنىڭ ىزىنە سالىپ تۇزەپ بەرىپ جۇرگەن اناۋ وتىرعان مۇستاپا، — دەدى توعجان. مۇستاپا قىزارىپ كەتتى. قىزارا بىلەتىن ۇياتتى اقىن ەكەن.
— توعجان اعاي مەنى جاي كۇيدىرىپ وتىر. مەن ءالى بالدىر-باتپاق، قالقام-شىراقتان شىعا الماي ءجۇرمىن. اكەمنىڭ ايتقاندارىنان قۇلاعىمدا قالعان بىردەمەلەر بار شىعار... سوندا دا...
— جىبەكتى تەكتى جەردەن شىعارۋ ءۇشىن حاننىڭ قىزى دەيدى ەكەنسىڭ... قارا قازاقتان ونداي قىز تۋماي ما ەكەن؟ — دەدى ەسەنەي. — ءبىزدىڭ ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز قاشاننان بەpi بىرگە جاساسىپ كەلەدى. ءتىپتى سوناۋ جوشىنىڭ بالالارىنان بەرى كىشى جۇزدە سىرلىباي دەگەن حان بولعان ەمەس. ودان سوڭ، حاننىڭ قىزى حان تۇقىمىنا عانا بەرىلەدى عوي. جىبەك حاننىڭ قىزى بولسا، تولەگەن دە حاننىڭ بالاسى بولۋ كەرەك. مۇنى ەسكەرمەگەن ەكەنسىڭدەر... جىبەكتى قارا قازاقتىڭ قىزى دەۋگە بەكەر-اق قورىنىپسىڭدار. مىنا قارا ساقالدىڭ تولەگەنگە ۇقسايتىن تۇك قاسيەتى بولماسا دا اناۋ ۇيدە جاتقان شىنار قاي جىبەكتەن كەم؟ — دەپ ءسوز اياعىن مۇسىرەپكە تيگىزە، قالجىڭداي قايىردى.
مۇسىرەپ جىردىڭ وزىنە ۇناعان جەرىن ماقتادى:
— كىمنىڭ قىزى بولسا دا مەيلى، ايتەۋىر جىبەكتىڭ امەڭگەرلىككە كونبەگەنى ۇلكەن ەرلىك.
— كورپەنى اعاڭ اشقان سەن اشقانداي.
نە بولدى جاس باسىڭمەن سورلى بالا! — دەگەنى ءسوز-اق ەمەس پە؟! سانسىزبايدىڭ سۇيەگىندە ءبىر شاعىم ەركەك نامىسى بولسا، ەندى جەڭگەسىنە بەتتەر مە! — دەدى.
اقىن شاركە سال جاس كەزىندە الا قۇيىنداۋ، اۋمەسەرلەۋ بولسا دا، وسى كۇنى اقىل-ازۋى شىققان ادام ەدى. ەسەنەي مەن مۇسىرەپ ايتقاندارىنىڭ ءدانىن ۇستاپ قالعان ەكەن.
— ەسەكە، دۇرىس ايتاسىز، — دەپ باستادى ول. — ءوزىمىزدى ءوزىمىز جامانداعىمىز دا كەلمەيدى، اسىرا ماقتاعىمىز دا كەلمەيدى. اتتەڭ، وسى كۇنگە دەيىن باتىرلىق تا، ەرلىك تە، سۇلۋلىق تا، اقىلدىلىق تا حان تۇقىمىندا دەپ كەلدىك قوي. ءالى كۇنگە قارا قازاقتىڭ بويىنا سۇلۋ قىز، اقىلدى قىز سىيماي دا، جاراسپاي دا تۇراتىن سياقتانىپ كەلدى. سول ەسكى ادەتپەن كەتە بەرەتىنىمىز ءالى بار. كەيدە قارا قازاقتىڭ حاننىڭ، قىزىن باۋىرىنا باسقانىن دا مارتەبە كورەتىن شىعارمىز... ال اناۋ ەدىل، جايىق، ويىل، تورعاي اقىندارى قىز جىبەكتى سانسىزبايعا قوسىپ، مۇراتىنا جەتكىزەدى ەكەن. ءبىز ايتەۋىر سوعان كونبەي كەلەمىز، — دەدى.
كوشپەلى ەلدە ويىن-ساۋىق ورنى بولعان ەمەس. كوشپەلى ەلدىڭ ويىن-ساۋىق كورەتىن، اقىننىڭ سەزىن ەستيتىڭ ءانشىنىڭ داۋسىن ەستيتىن اس پەن تويعا، شىلدەحاناعا بالا-شاعاسىمەن جامىراي شۇبىراتىنى دا سودان. كەشكە قاراي اسىرەپ، مۇسىرەپتىڭ ەكى ۇيىنە كەشە عانا تاراعان قىز-بوزبالانىڭ ۇيىلە توگىلە قايتا كەلگەنى دە سودان ەدى.
كوشپەلى ەلدە اقىن-انشىلەردىڭ تويدان تويعا، شىلدەحانادان شىلدەحاناعا كوشىپ جۇرەتىندەرى دە سودان. جۇرتقا ايتار سوزدەرى كوپ. جابىققان، تورىققان كوڭىل بولسا جۇباتارى ۋاتارى كوپ. وسىنداي جۇرت جينالار، اسىرەسە قۇلاعىنا قۇلىق قاتىپ قالماعان جاستار جينالار جەردى ولار دا ىزدەپ جۇرەدى. بۇل كوركەم ءسوز بەن كوركەم ونەردىڭ سۇيەگىنە بىتكەن ولمەس، وشپەس قاسيەتى. ەشبىر اقىن بويىنداعى بايلىعىن ءوزى عانا يەمدەنىپ باۋىرىنا باسىپ وتىرعان ەمەس، ەل-جۇرتىنا تەزىرەك تاراتىپ بەرۋگە اسىعادى. بۇل كوركەم ونەر قاۋىمىمىن، اينىماس زاڭى. ءاقىن-انشىنىڭ ەل جۇرت بەرۋىن ءۇي الاتىندارى دا وسىدان.
اقىندار كەزەك-كەزەك ولەڭ ايتىپ، ءان سالىپ كەشكى ويىندى ابدەن قىزدىرعان كەزى ەدى. اقىن كوزى كۇن بولىپ بۇكىل دۇنيەگە جارىعى مەن جىلۋىن توگە الماعانىمەن نايزاعايداي تىرقىلداپ، كۇندەي كۇركىرەپ قويادى. كەيدە كەكتەندىرىپ، شاقىرىپ، كەيدە جارىم كوڭىلدى الديلەپ قويادى. ەل مىنەزىن ءبىرى ماقتاپ، ءبىرى سىناپ، جاستارعا ءار ءتۇرلى وي ۇستاپ جاتىر. كىناراتسىز سىن، ءادىل سىن، ءوزىڭدى وزىڭە كۇلدىرەتىن اقىن سىنى، كۇلدىرە وتىرىپ جىلاتاتىن جىلاتا وتىرىپ كۇلدىرەتىن سىن، ويلاندىراتىن سىن... بىرەۋ ۇيالىپ، بىرەۋ قۋاناتىن سىن.
ەكى ءانشى قىز — كاۋكەر مەن بيكەن ءقادىرلى قوناقتارعا اۋىل اتىنان قوشەمەت كورسەتكەلى قوسىلىپ ءان سالۋعا وڭتايلاندى. باياۋ باستاپ، شىرقاپ اياقتايتىندارىن بىلەتىن جاستار تىنىپ قالدى.
— اسىل ءسوز — اتقان وقتاي، جاي كەتپەيدى.
جامانعا وق وتسە دە، ءسوز وتپەيدى...
قىزدار ءاندى ەندى كوتەرە بەرگەندە تەردەگى تەرەزەنىڭ ەڭ، جوعارعى شىنىسى سالدىر-گۇلدىر سىنىپ ءتۇستى دە، قاق سويىلدىڭ شوقپار باسى تەردە وتىرعان ەسەنەيدى جاۋىرىن ورتادان نۇقىپ قالدى.
— اكەڭنىڭ كورىن... تۇرىكپەنى — دەدى سىرتتان سالعان ەمەنالىنىڭ ايعايى. ماعان اعاش كەستىرمەيتىن سەن كىمسىڭ وسى؟ مىنانى كورەمىسىڭ؟ توبەڭدە وينايتىن بولادى! — سويىلدى باسىن ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك ءۇيىرىپ قويدى،
تومەن قاراي سولق ەتە تۇسكەن ەسەنەي: «ءولتىردىڭ-اۋ، يت!» — دەپ قالدى.
قاسىندا وتىرعان ۇلپان اتىپ تۇرىپ سويىلدى ۇستاي الىپ، بار كۇشىمەن جۇلقىپ قالىپ ەدى، ەمەنالى ايرىلىپ قالدى.
— جوعال، كورگەنسىز سوتقار! — دەدى ۇلپان.
ءۇي ىشىندە ەكى جەردە جانىپ تۇرعان بەستىك شامداردىڭ ءالسىز جالىنى قاشا جونەلگىسى كەلگەندەي ەسىككە قاراي بۇلقىنا جاپىرىلدى.
ەكى قىزدىڭ ءانى دە ءۇزىلىپ كەتتى. ويىن-كۇلكى،ساۋىق تا تىنىپ قالدى. ءۇي ىشىندەگى جاندار، ەسەنەيدەن باسقاسى تۇگەل تۇرا كەلدى. تەرەزە الدىنان شابا جونەلگەن سالت اتتىلار دىبىسى ەستىلدى. ۇلپان قولىندا قالعان سويىلدى سىنعان تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىرىپ جىبەردى. ەسەنەيدىڭ ارقاسىن سيپالاپ:
— قاتتى تيگەن جوق پا؟ — دەدى.
ەلتىنجال سياقتى قالىڭ ورماننىڭ ەكى ءۇي تۇرىكپەنمەن اعايىندىعى الىستان قوسىلاتىن اندارباي-وتارباي اۋىلىنا بەرىلگەندىگى ەمەنالىعا قاتتى باتىپ جۇرەتىن. ءالى قىستاۋ سالىپ ۇيرەنە قويماعان اندارباي ەلتىنجالدىڭ ءار جەرىنە بەي-بەرەكەت ورنالاستى دا، ەكى ءۇي تۇرىكپەن قاق ورتاسىنا ورنىعا قىستادى. سوندىقتان ەلتىنجال مۇسىرەپ قىستاۋى اتانىپ بارا جاتىر ەدى.
ەداۋىر ۇزىن ورماننىڭ كۇنگەي جاعى قالىڭ قارا شيە، جورتىپ وتسەڭ ات شاشاسىن قىزىلعا بوياپ جىبەرەتىن جيدەك پەن بۇلدىرگەن. ەكى جاعىنداعى ەكى وزەكتە دە جۋا وسەدى، ارالار ۇيالايدى. ءشوبى قالىڭ.
جالدىڭ ورتا تۇسىندا سامالاداي جارقىراپ بيىك ەسكەن جۋان-جۋان اق قايىڭدار قاراعايداي ءتۇزۋ. ەكى ءۇي تۇرىكپەن وسى قايىڭداردىڭ ورتاسىنا قىستاپتى. ەمەنالىنىڭ وسىعان ءىشى كۇيەدى. سول كۇيىكتەن وسى كۇنگە دەيىن قىسى-جازى كيىز ۇيدە وتىرىپ كەلگەن ەمەنالى قىستاۋ سالۋعا بەل بايلادى. ەكى ءۇي تۇرىكپەننىڭ ءدال ىرگەسىندەگى بورەنەلىك قايىڭداردى قىرىپ الىپ اعاش ءۇي سالدىرماقشى بولدى.
ءىشىن، كۇيسە — كەك بايلانعانى دا. ول كەك — ەمەنالىڭ ەمەنالى ەكەنىڭ مۇسىرەپتىڭ ءتۇبى قۇل — تۇرىكپەن ەكەنىن تال تۇستە تانىتسا عانا قايتپاق. اسىرەسە، قاتىنى ۇل تاۋىپ، ءماز-مايرام بولىپ جاتقاندا جۇرت كوزىنشە ويىن-كۇلكىلەرىن كۇلدەي شاشىپ ۇشىرىپ جىبەرسەڭ عانا قايتپاق...
ەمەنالى مانا تال تۇستە ون جىگىت ەرتىپ اكەلىپ، بيىك وسكەن اق قايىڭداردى قامشىسىمەن نۇسقاپ:
— ءبىرىن قالدىرماي قىرىڭدار! — دەدى دە ۇيىنە قايتتى.
وسى كەزدە مۇسىرەپ تە قالادان قايتىپ كەلە جاتقان. كوپ بالتانىڭ جانىڭدى تۇرشىكتىرەر سارتىل-گۇرسىلىن ەستىپ مۇسىرەپ ۇيگە كىرمەستەن سولاي قاراي كەتىپ ەدى. اق قايىڭداردى بالتالاپ جاتقان جىگىتتەردى كوردى. اعاش دەنەسىنە اياۋسىز قادالىپ جاتقان بالتالاردى كوردى. ءبىر جۋان اعاش سىقىرلاپ سىنىپ، جاس قايىڭداردى قيراتا جانشىپ قۇلاپ ءتۇستى. ونى دا كوردى.
— اۋ، جىگىتتەر، بۇلارىڭ نە؟ قۇدايدان قورىقساڭدارشى! — دەدى مۇسىرەپ. — وتىن كەرەك بولسا وسىنداي اعاشتى كەسە مە ەكەن؟
جىگىتتەر ءجونىن ايتتى:
— ءبىز ەمەس قۇدايدان قورىقپاي جۇرگەن... ەمەنالى اعاڭىز... اعاش ءۇي سالدىرماقشى.
— اۋىلدا قوناقتار بار، جىگىتتەر. ۇيات بولادى. ەمەنالىعا سالەم ايتىڭدار: بۇل اعاشتاردى مەن ءبارىبىر كەستىرمەيمىن. كەتىڭدەر!..
ون شاقتى اعاش جارالانىپ قالىپتى. داۋىل ارينە. جىگىتتەر مۇسىرەپپەن تالاسقا جوق. بالتالا بەلبەۋلەرىنە قىستىرىپ الىپ كەتىپ قالدى. ەمەنالىنىڭ مي ىشىندە كەلىپ مۇسىرەپتىڭ، ۇيىنە بۇلىك سالعانى وسىنىڭ الدارى ەدى.
ەسەنەي كوزىن جۇمىپ، تىستەنىپ قالدى. باياعىدا كەنەسارى وعى تيگەن جاۋىرىن ورتادان سوقتى-اۋ دەپ لادى. تاپ سول وق قادالعان جەرى شانشىپ-شانشىپ قالدى. اۋ اعايىن دەگەن وسى دا. سويىل سىلتەمەي وتىراتىن كۇنى جوق. قان مايداندا قاس جاۋىڭمەن قارسى تۇرىپ الىسقانىڭ با، تۋىسقان ءىنىڭنىڭ كۇندە ءبىر تىرناپ، كۇندە ءبىر نۇقىپ ك.العانى قيىن با؟ قايسىسى اۋىر؟ تونىڭدى بويىڭا شامالاپ كيەر بولماس پا! ەمەنالى ەسەنەي بولا السا قارسى بولعان كۇنىم بار ما؟ بولا الماعان ءوزى ەكەنىن نەگە تۇسىنەدى؟ ءوز ۇيىڭدە كۇپسىنگەنىڭ جۇرت كەزىندە كۇلكى كورىنسە كىمگە وكپەلەيسىڭ؟.. اتتەڭ، جاۋىز ەمەس، دولىسىڭ. اقىماق توتقارسىڭ. جاۋىز بولساڭ، ەندىگى جازالاپ قويعان بولار ەدىم. دولىلىق قىسىپ كەتكەندە، از عانا اقىلىڭنان ايرىلىپ، قالاسىن، دا، سوقتىقپاسقا سوقتىعاسىڭ. ەل-جۇرتقا مازاق، اعايىنعا ءقادىرسىز بولاسىڭ دا جۇرەسىڭ...
— تۇر، ەسەنەي، ۇيگە قايتايىق. — ۇلپان ەسەنەيدى تەز كيىندىرىپ، ۇيىنە الىپ كەلدى دە، توسەگىنە جاتقىزدى. ەسەنەي سول جاتقانىنان ەندى قايتىپ تۇرعان جوق...
باتىس ءسىبىردىڭ دالالىق گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قازاق جۇمىستارىم باسقارىساتىن اقىلشىسى تۇرلىبەك كوشەن ۇلى بۇل جولى ەكى ۇلكەن ماسەلەمەن كەلىپ ەدى. قاسىندا جەرگە ورنالاستىرۋ ينسپەكتورى ساۆراسوۆ، زاڭ جۇمىستارىنىڭ باقىلاۋشىسى لەوزنەر جانە قىزىلجار ۋەزىنىڭ باستىعى دەميدوۆ بار. بۇلاردىڭ قايسىسى باسشى، قايسىسى قوسشى، ونى بىلەتىن ەشكىم جوق، ەل قازاعى وزىنە تارتىپ تۇرلىبەك تورە كەلدى دەپ ۇيعاردى.
ۇلپان ولاردى ادەيى تورەلەرگە ارناپ سالدىرعان قوناق ۇيىندە قارسى الدى. ەسىكتەرى وڭاشا ەكى بولمەلى، ءبىر ۇلكەن زالدى، جابىق ۆەراندالى قوناق ءۇي ەكى كۇننەن بەرى ءازىر تۇرعان ەدى.
— جەڭەشە، دەنىڭىز ساۋ ما؟ ەسەكەم قالاي، ءتاۋىر مە؟
— شۇكىر، تەرە قاينىم، ءبىر قالپى.
— زدراۆستۆۋيتە، مادام اكنار ارتىكبايەۆنا...
— زدراۆستۆۋيتە، زدراۆستۆۋيتە...
— زدراستي، زدراستي، قوش كەلىپسىزدەر،..
قازاق قوناقتار ۇيگە كىرگەن بەتىندە كورىپ وتىرعانىن دا كورمەگەن بولىپ، بىلگىسى كەلگەنىن بىلدىرمەگەن بولىپ، مونتانسىپ موماقان وتىرادى. تورە قوناقتار ولاي ەمەس، ەكى-ۇش بولمەنى وتىرماستان ارالاپ شىعىپ، قوناق ءۇيدى ماقتاي باستادى.
— ءبىزدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ، ءماجىلىس زالى وسىدان قانشا ۇلكەن ەكەن؟
— كىشىرەك بولىپ جۇرمەسىن.
— جاتار بولمەلەرى قانداي جايلى! قاراعاي ءيىسى اڭقىپ تۇر.
— ۆارشاۆا توسەكتەرى، گوللان پەشتەرى، پاريج اينالارى... ە، مادام تەگىندە حاندار ناسىلىنەن دەگەن ءسوز دۇرىس بولار.
— ۆەنا ورىندىقتارى، يران كىلەمدەرى... بىرىنە ءبىرى جاتسىراماي قانداي جاراسىپ تۇر. مادام تۋرالى قانداي ماقتاۋ ايتساڭ دا جەتكىزە ايتتىم دەي الماساڭ كەرەك.
قوناقتاردىڭ ورىسشا ايتقان ماقتاۋلارىن تۇرلىبەك قازاقشىلاپ بولعان سوڭ، ۇلپان ماقتاۋدان قىسىلاتىنداي از عانا كۇلىمدەي وتىرىپ جاۋاپ قايىردى:
— ماقتاۋلارىڭىزدىڭ بىردە-بىرىنە مەن ورتاق ەمەسپىن، ءقادىرلى قوناقتارىم. ءۇيدى سالىپ بەرگەن ورىس شەبەرلەرى. مەن ايتەۋىر جاقسى ءۇي سالىپ بەرىڭىز دەگەنىمدى بىلەم... مىنا كىسى، وياز باستىعى العاش كەلگەنىندە قازاقى قوناق ۇيىمىزگە ەل قوناقتارىمەن بىرگە قونىپ شىعۋعا ورايى كەلمەي جابىق شاناسىنا تۇنەپ شىعىپتى. سونداعى ۇيالعانىم ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. سودان كەيىن وسى ءۇيدى سالدىردىم. الدىڭعى جىلى ءبىتتى.
— دەگەنمەن دە ءۇيدىڭ قالاي سالىنار جوسپارىن ءوزىڭىز ۇناتتىڭىز عوي؟
— جوق-ە، ءتاڭىرى. جاقسى بولسىن دەگەننەن باسقا مەن نە ايتتى دەيسىز. كيىز ءۇي جاساتاتىن بولسام، ارالاسقان بولار ەدىم. مىناداي ءۇيدىڭ اتىندا بىلمەيمىن...
— ونىڭىزعا يلانا تۇرايىق... داۋلاسپايىق. ءبىراق، وزىڭىزگە ۇناماعان دۇنيەلىك ءسىزدىڭ ۇيلەرگە كىرە المايتىن بولار. بۇعان ءسىز دە داۋلاسپايتىن بولارسىز... مىنا كىلەمدەر، اينالار، ورىندىقتار دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ، وڭكەي ءبىر ماقتاۋلى اسىلدارى. ءوز بەتتەرىمەن كەلىپ ورىندى-ورنىنا تۇرا قالماعان بولار؟
— ايەل ماقتاعاندى جەك كورمەيدى، مەن دە سونىڭ ءبىرىمىن، — دەدى ۇلپان. — ءبىراق دۇنيە جۇزىندە قانداي ەلدەر بارىن ءبىلۋ تۇگىل ەستىگەن دە ەمەسپىن. ايتىپ وتىرعان نارسەلەرىڭىزدىڭ ءبارىن دە مەن توبىلدىكى دەيمىن. ويتكەنى ءبارىن دە توبىلدان الدىردىم. ءبىزدىڭ ۇيدە باسقا ەلدىكى دەپ اتالاتىن ءبىر-اق نارسە بار — اينا... ونى «بورانسىز ايناسى» دەيمىز.
— ا... فرانسۋز ايناسى دەيدى عوي؟
سولاي بولسا، سولاي شىعار. وزگەسىنىڭ ءبارىن توبىل، توبىل-توسەك، توبىل-ورىندىق دەيمىز. مىنا پەشتى دە توبىل-پەش دەيمىز. مۇنى دا وسى ءۇيدى سالعان توبىل شەبەردەرى سالىپ بەرگەن. ەكىنشى قوناق ۇيدەگى پەشتى پەترا دەگەن قازاق-ورىس سالىپ ەدى، ونى پەترا-پەش دەيمىز...
قوناقتار ماز-مەيرام، رياسىز كۇلىسىپ، كوڭىلدەنىپ قالدى. كىشىپەيىلدىلىك پە ەكەن انايىلىق پا ەكەن؟ اتتەڭ، وقىماعانى-اي!
تورە قوناقتارىن قارسى الۋدىڭ سىي-سىپايىلىعى اياقتالدى-اۋ دەگەن كەزدە ۇلپان ورنىنان تۇرىپ، كەتۋگە لۇقسات سۇرادى.
— ءقادىرلى قوناقتارىم، ورىسشا ءتىل ءبىلىپ، اۋىزبا-اۋىز ءوزىم سويلەسە الاتىن بولسام، ءالى دە وتىرا تۇرۋىما بولار ەدى. وعان مەنىڭ جايىم كەلمەيدى. كىسى ارقىلى سويلەسۋگە قىسىلاتىنىمدى دا جاسىرا المايمىن. ەكىنشى قوناق ۇيدە وزدەرىڭىز شاقىرتقان بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ بولىس-بيلەرى كەلىپ جاتىر. ولارعا دا كىرىپ شىعۋىم كەرەك. ساۋ بولا تۇرىڭىزدار... — ۇلپان ۇيىنە قايتىپ كەتتى.
— وسىنشا كىشىپەيىل، وسىنشا اق كوڭىل جان دالانىڭ ناعىز تاعى ارىستانىن قالاي باعىندىرىپ الدى ەكەن؟ مەن تاڭ قالىپ تۇرمىن، — دەدى لەوزنەر.
— سول كىشىپەيىلدىلىگىمەن... اقىلدىلىعىمەن — دەدى ساۆراسوۆ.
— مەن بۇل ايەلدى التى دۋانعا اتاعى جايىلعان حانشا بار ەدى عوي، سونداي وركوكىرەك، ويىنا كەلگەننىڭ ءبارى دە بويىما جاراسا بەرەدى دەپ ويلايتىن الاقۇيىن تۇرعىسىندا كورەتىن شىعارمىن دەپ قاۋىپتەنىپ كەلىپ ەدىم. مىنەزى بيازى، سۇلۋلىعىنا دا ءمان بەرمەيتىن جاس ايەل ەسەنەيدەي ءتۇز تاعىسىن ءبىرجولا باعىندىرىپ العانىنا تاڭدانۋدان ارىلا الماسام كەرەك...
— ءسىز، كارل گەنريحوۆيچ، قاتارىنان ءۇش قاتە جىبەرىپ وتىرسىز، — دەدى ساۆراسوۆ، قالجىڭداي جاۋاپ قايىرىپ. — ەڭ اۋەلى، ويىنا سىيماستى بويىما سىيماس-اۋ دەپ ويلاي بىلمەيتىن دەۋىڭىز كەرەك ەدى. ءسىز ەسكە الىپ وتىرعان اتاقتى حانشاڭىز سونداي ادام بولاتىن. ەكىنشى، بۇل ايەل جالعىز ەسەنەيدى عانا باعىندىرىپ العان جوق، بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ رۋلارىنا تۇگەل بەدەلى بار ادام. ونى ەرتەڭگى ماجىلىستە ءوزىڭىز دە كورەسىز. ءۇشىنشى، سۇلۋلىعىنا ءمان بەرمەيتىن دەگەنىڭىز تازا ومبى قالاسىنىڭ كوزقاراسى. قازاقتا «كوز تيەدى» دەگەن سەنىم ءالى بار. ارعى ءتۇبى سونىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن، ايتەۋىر قازاق ايەلى سۇلۋلىعىن كوپتىڭ كوزىنە توسا بەرمەيدى.
— ءسىز الگىندە اقنار ارتىقبايەۆنا دەپ امانداستىڭىز... مەنىڭ داپتەرىمدە ول كىسىنىڭ اتى ۇلپان دەپ جازىلعان. مىنە، كورەسىز بە، استىن سىزىپ تا قويىپپىن...
— استىن سىزىپ قويعانىڭىزدان ءۇمىت ەتپەي-اق قويىڭىز... ۇلپان دا سول كىسىنىڭ اتى. ەسەنەي دەگەن اتى تاعى بار.
— قازاق ايەلىنىڭ ءۇش اتى بولا ما؟
— جوق، ۇلپان — شىن اتى. اقنار — اق ارۋانا دەگەننەن از عانا وزگەرتىپ الىنعان، اق انا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەسەنەي — ەرىنىڭ اتى عوي. ەندىگى باسشىلارىن، وسى بولادى دەپ ەسەنەي ءوز اتىن ايەلىنە بەرىپتى.
— مىنە قىزىق! ماريا دەگەن ايەل ءبىر كۇنى نيكولاي بولىپ شىعا كەلە مە؟
— بۇل جەردە «ەسەنەي» ايەلدىڭ اتى ەمەس اتاعى. سيمۆول... بۇرىن بۇل ەلدىڭ كوسەمى مەن ەدىم، ەندى سەن بولدىڭ دەگەندى اڭعارتادى.
— كوسەم بولىپ العان سوڭ، بۇل ايەل نە ىستەي الدى؟
— و، ىستەمەگەنى جوق! اۋەلى ەكىنشى الەكساندر پاتشامىزدىڭ رەفورماسىن جاسادى. ەسەنەيدىڭ بارلىق جەرىن ەلىنە ءبولىپ بەردى. ءبولىپ بەرگەندە بىزدەگىدەي بىرەۋگە انا جاقتان بىرەۋگە مىنا جاقتان اتتامالاتىپ بەرگەن جوق، اۋىل-اۋىلعا قىستاۋدى دا، ەگىندىك-شابىندىق جەردى دە تۇتاس بەردى. ءار اۋىلدىڭ قىستاۋلارى دا، جەرلەرى دە بولشەك-بولشەك ەمەس، تۇتاسىپ جاتادى. بۇل ارانىڭ قازاعىنا ەگىن سالدىردى، ءشوپ شاپتىردى، قىستاۋ سالعىزدى. بۇل ەلدى ءقازىر جارتىلاي وتىرىقشى دەي الامىز.
— ادەمى ەرتەگى ەكەن... سوندىقتان سەنە قويۋ دا وڭاي بولماس.
— ىشكى رەسەيدەن كەلگەن شارۋالاردى جەرگە ورنالاستىراردا، ءوزى جارتىلاي وتىرىقشى بولىپ العان سيبان جەرىنە قولىمىز باتا المادى.
— مۇنىڭىز جاڭاعى ايتقانىڭىزدان دا ادەمىرەك ەرتەگى بولىپ شىقتى.
— ەرتەگى ەمەس، شىندىق ەكەنىنە مەن كۋا! — دەدى وياز باستىعى دەميدوۆ.
— مەن كۋا!.. سيبان دەگەن ەلدىڭ بارلىق جەرى ەسەنەيدىكى بولاتىن. سول جەردى وسى ايەل تۇگەل ەلگە ءبولىپ بەردى. ءار اۋىلدىڭ قىسقى ۇيلەرىن سالىسىپ بەرۋگە بۇل ايەلدىڭ قانشا مال جۇمساعانىن ءوزى عانا بىلەدى. ءوزى ءۇشىن سالىپ العان ۇيلەرى مىناۋ!.. قازاق دالاسىندا ءبىرىنشى بولىپ مونشا سالدىرعان دا وسى ايەل.
— مونشاعا كەيدە قوي قاماماي ما ەكەن؟
— بارىپ ءتۇسىپ كورىڭىز! مەدرەسەنىڭ ىرگە تاسى قالانىپ قالعانىن ءوزىڭىز كوردىڭىز. تاپ وسى ءوزىمىز وتىرعان قوناق ءۇي
ومبىنىڭ قاي كوشەسىنە جاراسپاس ەدى ورە قوناقتار كەلگەندە ۇلپاننىڭ قاباپ قالاسىنان شاقىرتىپ الاتىن ەرلى-زايىپتى ەكى ادامى تاماق كوتەرىپ كىردى دە، اياقتالماعان اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى.
ءماجىلىس ەرتەڭىنە باستالدى. ۇزىن ستولدىڭ ءتور جاق باسىندا تورەلەر، ورتا تۇسىندا .جاستاۋ بولىستار، ەسىك جاق شەتىندە — ۇلپان. قارتاڭ بيلەر ارقالارىن قابىرعاعا سۇيەپ، اياقتارىن استارىنا باسىپ الىپ، قالىڭ كورپەلەردىڭ ۇستىندە ءتىزىلىپ وتىر. ءتور جاقتاعىلاردىڭ بىر-بىرەۋى ەكى ادامعا سانالاتىنداي ەكى ادامنىڭ ورنىن الىپ كەڭ وتىرسا، تەمەن وتىرعان جاس اتقامىنەرلەردىڭ ەكەۋى ءبىر ادامعا سانالاتىنداي سىعىلىسىپ وتىر. بۇلاردىڭ جۇزدەرىندە «وسى ۇلكەندەر-اق ولمەيدى ەكەن!» دەگەن رەنجۋ بار سياقتى.
ءسوزدى تۇرلىبەك باستادى. قازاقشا جاقسى سويلەي بىلەتىن ادام قاسىنداعى تورەلەر الدىندا ورىسشا ويلانىپ قازاقشا سويلەگەندىكتەن ءسوزى وراشولاقتاۋ، سوزالاڭداۋ شىعىپ جات.ىر. ونىسىن بىردەن سەزىنگەن دالا شەشەندەرى قاباق قاعىسىپ، كوز ىلەگىستىرىپ قالدى.
— ءقادىرلى بي-بولىستار! — دەپ باستادى تۇرلىبەك. — ۇلى مارحاباتتى پاديشامىزدىڭ جوعارى دارەجەلى ەلتيفاتى بويىنشا، ىشكى رەسەيدەن ءسىبىر جەرىنە كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان ورىس قارا شارۋالارى قاتارىندا جەرگە ورنالاسۋعا ءوز تارافىنان ەحتيارلى ماعىنادا ەتتيفاق بىلدىرگەن قازاق اۋىلدارىن دا وتىرىقشىلاندىرۋ ماسەلەسىن سىزدەردىڭ ماسليحاتىڭىزعا سالۋدى لايحات كورىپ، ءبىزدى جوعارى مارتەبەلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى جىبەرىپ وتىر...
ول كەزدەگى قازاق ءسوز سۇراپ الۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە بايلانىستى ءبىر وي كەلىپ قالسا بولدى، تابان اۋزىندا ايتىپ سالاتىن. اتاقتى شەشەن بايدالى بي سونى ىستەدى.
— تۇرلىبەك شىراعىم، ورىس قالالارىمەن قاتار ورنالاسپاي-اق، بولەك ورنالاسۋعا رۇقسات جوق بولعانى ما؟ — دەدى تۇرلىبەكتىڭ ءسوزىن كيىپ كەتىپ.
تۇرلىبەك قاتە ايتىپ قالعانىن سەزىندى. «ناريادۋ» دەگەندى ايتقىسى كەلىپ ەدى، ونىسى قازاقشىلاعاندا «ريادوم» بولىپ شىققان ەكەن.
مۇنداي جيىنداردا بايدالى بيدەن قالىپ قويۋدى وزىنە ءولىم كورەتىن توقاي بي:
— ايتەۋىر ەحتيارلى تۇردە بولادى عوي؟ — دەپ سۇرادى.
تۇرلىبەك اۋەلى توقايعا جاۋاپ قايىردى. جەرگە ورنالاسۋ ءشۇباسىز ەحتيارلى تۇردە ەكەن. سودان كەيىن اۋزىنان قاتەرەك شىعىپ كەتكەن ءسوزدى باس سالىپ بۇرمالاي جونەلگەن بايدالى بيگە ويلانىپ بارىپ جاۋاپ قايىردى.
— ءقادىرلى بايەكە، مەن قاتەرەك ايتىپپىن، ءسىز قاتەرەك ۇعىنىپسىز. جەرگە ورىس پەن قازاقتى قاتار، ىرگەلەس ورنالاستىرادى ەكەن دەپ قالعان سياقتىسىز. ولاي ەمەس، ىشكى رەسەيدەن كەلىپ جاتقان ورىس شارۋالارىن جەرگە ورنالاستىرىپ جاتقان كەزدە قازاق حالقىن ەسكەرۋسىز قالدىرماي، ەلتيفات كورسەتىلىپ وتىر. ەحتيارلى تۇردە جەرگە ورنالاسامىز دەگەن ەتتيفاق بولسا، جان باسىنا ون بەس دەسياتينادان ەگىندىك جەر كەسىلىپ بەرىلەدى.
— ول بىزگە نە بولادى؟ — دەدى بايدالى بي.
— جان باسىنا ون^بەس دەسياتينا دەگەن از جەر ەمەس. مىسالى، وسى ەلدە ەگىندى ەڭ كوپ سالدىراتىن ۇلپان جەڭگەمىز سول شامادا ەگىن سالدىرادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە شابىندىق جەرلەرىڭىز، جايلاۋلارىڭىز وزدەرىڭىزدە قالادى عوي.
بايدالى بي الگى «قاتاراق ۇعىنىپسىز» دەگەندى ەستىگەن سوڭ-اق شيرىعىپ كەتكەن. ءيتتىڭ عانا بالاسى، ماعان تەرىس ۇعىنىپسىڭ دەي العانداي كىم ەدىڭ سەن! توقايعا نەگە تۇيرەي قايتارمادىڭ جاۋابىڭدى؟ «ەحتيارلى تۇردە دەگەندى ەستىمەدىڭ بە؟» دەسەڭ عوي بولىپ جاتىر. ءبۇيتىپ ماسايراپ وتىرمايدى. ەندى بايدالىنى بالانىڭ جايالىعىنداي ون بەس دەسياتينا جەرگە كوندىرىپ الشى، كورەيىن!..
شىنىنا قالعاندا بايدالى ون بەس دەسياتينا دەگەننىڭ قانشا جەر ەكەنىن ءدال شامالاي المايتىن ادام ەدى. تەك ولشەپ بەرىلەتىندىككە قارسى. ول ولشەۋى جوق جەرگە، ولشەم-شەگى جوق، اتا قۋالاعان بيلىككە ۇيرەنگەن ادام.
بايدالىنىڭ بەت الىسىن ابدەن اڭداپ بولعان سوڭ، توقاي ونى ودان ءارى قىڭىرايتا تۇسكىسى كەلىپ:
— اپىر-اۋ، بىلتىر ستاپقا كەتىپ بارا جاتىپ ءسىزدىڭ ەگىننىڭ قاسىنان وتكەنىمدە تەلەگەي-تەڭىز بە دەپ قالىپ ەدىم... ون بەس دەسياتينا دەگەنىڭىز كوپ جەر ەكەن-اۋ! — دەپ ۇلپانعا قارادى.
— بىلتىر ون بەس ەمەس، بىر-ەكى دەسياتينا كەمىرەك سالعامىز، — دەدى ۇلپان. — كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتى ەسەپتەمەسەك، وزىمىزگە ودان از سالساق تا مول جەتەتىن.
وسىمەن تۇرلىبەك سەزىن اياقتاپ بولعانشا باستى بيلەردىڭ ەكىگە بولىنەتىنى بايقالىپ قالدى. ولاردان جىرىلا شىعاتىن بولىستار دا، جاندايشاپ اتقامىنەرلەر دە بولا ال« مايدى. ولاردىڭ ءبارى دە وسى ەكى ءبيدىڭ ىڭعايىنا قاراي ەكىگە بولىنەدى. وي تالاستىراتىن ايتىس-تارتىس تا بولمايدى. جەسىر داۋى بولسا، بي-بولىس سايلاۋى بولسا، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا، جەر ءۇشىن كەڭىردەكتەن الىسىپ جاتۋدىڭ نە لايىعى بار!.. ىڭعاي كورسەتىلدى، ار جاعىن بولىستار جىمداستىر سالار.
بيلەردىڭ بەت الىسى تۇگەل تانىلىپ بولسا دا، تۇرلىبەك سەزىن توقتاتقان جوق. ەگىن سالىپ، ءشوپ شاۋىپ، جارتىلاي وتىرىقشى بولا باستاعان ەلدەرگە سۇيەمەل رەتىندە ءوسىمسىز بەرىلەتىن قارجى، سىيلىق رەتىندە بەرىلەتىن قۇرال-سايماندارى بار ەكەن وسى جايلاردى قىزىقتىرا سويلەپ كەتتى:
— بەس دەسياتينا ەگىن سالاتىن ۇيلەر ءۇش جىل ىشىندە قايىرىپ بەرۋ شارتىمەن ەلۋ سومعا دەيىن ءوسىمسىز قارىز رەتىندە قارجى الۋعا بولادى. ونىڭ ءوزى ەكى اتتىڭ قۇنى عوي. سوقا بەس سوم، تىرما ءۇش سوم، تەمىر ايىر قىرىق تيىن، قوي ەكى سوم، تاي ءتورت سوم... سوندا ەلۋ سوم دەگەنىڭىز دۇنيەنىڭ مالى ەمەس پە؟
بيلەر بۇعان دا قۇلاي كەتكەن جوق.
— ون جىلعا جاقىن ەگىن سالىپ، ءشوپ شاۋىپ جارتىلاي وتىرىقشى بولىپ العان سيبان ەلىنە ءۇش شەپ ماشيناسىن، ءۇش تىرناۋىشى مەن بەس سوقا، بەس تىرما سىيلىق الا كەلىپ وتىرعان جايلارىمىز دا بار، — دەدى تۇرلىبەك.
بي-بولىستار تۇگەل ۇلپانعا قارادى. وسى قاتىن قاي قىلىعىمەن تورەلەردىڭ اۋزىن الىپ بولدى ەكەن؟ ات جەتەكتەتىپ، شاپان جاۋىپ جىبەرگەنىن ەشكىم بىلگەن ەمەس. ايتەۋىر سيبانعا قۇدايدىڭ بەرىپ تۇرعان كەزى.
بولىس-بيلەردىڭ نە ويلاپ قالارىن ەشكىم ايتپاي-اق بىلەتىن ۇلپان:
— ءتاڭىرى جارىلعاسىن، تەرە قاينىم. بۇل ەلدە ءۇش جىل ىشىندە قايىرىپ بەرۋگە قازىنادان قارىز اقشا الاتىن ۇيلەر دە از ەمەس. ەگىن سالا باستاعالى ون جىلعا جاقىنداسا دا، ءازىر ءۇي باسىنا ءبىر سوقادان كەلمەيدى. ءشوپ ماشيناسى ەكى اۋىلعا بىر-بىردەن عانا كەلەتىن ەدى، ەندى ءۇش ماشينا، بەس سوقا قوسىلاتىن بولسا، الداعى جىلى قىرىق دەسياتينا استىڭ قوسىلادى. ول قىرىق ءۇيدىڭ ازىعى ەمەس پە! — دەدى.
— ەندى سيبان سابانتوي جاسايتىن بولدىڭدار! — دەدى بايدالى.
— نەگە جاسامايىق، جاسايمىز، — دەدى ۇلپان. — العاش ەگىن سالعان جىلى بەس سوقامەن وتىز دەسياتينا ەگىن سالعاندا توي جاساعامىز. بەس دەسياتيناسى ءبىزدىڭ ۇيدىكى، وزگەسى جۇرتتىكى ەدى. سودان بەرى بۇل ەل اشتىققا ۇشىراعان ەمەس...
ساۆراسوۆ تۇرلىبەكتەن ۇلپاننىڭ، نە ايت.قانىن سۇراپ الدى دا، ورنىنان تۇرىپ كەلىپ ۇلپانعا سىرتىندا التىنداتقان جازۋى بار، ءمور باسىلعان پاكەت تاپسىردى:
— مىناۋ سول سىيلىقتاردىڭ قاعازى... گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قولى قويىلعان ماقتاۋ قاعاز...
ۇلپان دا پاكەتتى تۇرا كەلىپ الدى.
— كوپ-كوپ راحمەت، تورەلەر... گەنەرال-گۋبەرناتورىڭىزعا دا كوپ-كوپ راحمەت ايتىڭىز... جارتىلاي وتىرىقشى، بۇتىندەي وتىرىقشى دەگەنگە تۇسىنە دە بەرمەيمىز، ايتەۋىر بۇل ەل ەگىن سالۋ مەن شەپ شابۋدان قولىن ايىرمايدى.
ۇلپان ماقتاۋ قاعازدى ۇزىن ستولدى اينالا وتىرعان بولىستارعا بەردى. بولىستاردان كەيىن قاعاز بيلەردى ارالاپ شىقتى. وقي العان ءبىر ادام جوق. التىنمەن جازىلعان. ءمور باسىلعان. ەكى باستى سامۇرىق قۇسى بار جىبەكتەن جاسالعان قاعاز بولۋ كەرەك...
ۇلپاننان باسقا بولىس، بيلەر تۇگەل كۇيزەلىسىپ قالدى، كۇندەسىپ قالدى.
قۇداي-اۋ، نە دەگەن قورلىق! بەس بولىستىڭ بي-بولىستارى كوزىمىز جاۋدىراپ ءتىرى وتىرعاندا، گۋبەرناتوردىڭ سىيلىعى مەن ماقتاۋ قاعازىن ۇيدە وتىرعان ءبىر قاتىن الدى-اۋ! قاتىن!.. سىيلىعى ادىرا قالسىن، التىنمەن جازىلعان، مەس باسىلعان، ەكى باستى سامۇرىق قۇسى بار ماقتاۋ قاعازدى ايتسايشى! قۇداي وسى قاتىندى ءبىزدىڭ قولعا ءبىر بەرە مە، جوق پا؟ اي، ول كۇن الىس ەمەس شىعار... ەسەنەي اناۋ، ونىڭ كۇنى ساناۋلى... جوق سەن قاتىڭ ءبىزدىڭ قولعا ءبىر تۇسپەي كەتە المايسىڭ!..
ءوزارا قانشا ىركىس-تارتىس وتىرسا دا، ۇلپان جايلى بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ ەل باسقارادى دەگەن ادامدارى وسىلاي بىرگە كۇيىندى، ءبىر ءتۇيىن جاسادى.
بولىس-بيلەر سىيلىققا قىزىعىپ بولدى-اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ساۆراسوۆ جينالىستىڭ اياق جاعىن ءوزى باسقارىپ كەتتى:
— ءقادىرلى بولىس-بيلەر، — دەدى ساۆراسوۆ، — مەنىڭ باقىلاۋىمشا سىزدەردە ماقتانىش ەتەرلىك ءبىراۋىزدىلىق بارى بايقالادى. وعان تاڭدانعىم كەلمەيدى. ءسىزدىڭ ەلدەر باياعى جوڭعار جورىعىنان كەيىنگى ءجۇز ەلۋ جىلدىڭ بويىندا ورىس حالقىمەن ىرگەلەس وتىرىپ كەلەسىزدەر. سونشا ۋاقىت بوسقا ەتپەگەن ەكەن. تاپ وسى اۋىل العاش ەگىن سالعان جىلى قازاق سوقاسىنىڭ سوڭىندا ون ورىس ءجۇرىپتى. العاش ماشينامەن ءشوپ شاپقان جىلى — التى ورىس. اقنار ارتىقبايەۆنا وسى ۇيلەردى ورىستار سالىپ بەردى دەپ ءوزى ايتىپ وتىر. كەشە ءبىزدى الىپ كەلگەن قابان جامشىگى وسى اۋىلدا تامىرىم بار، سونىڭ ۇيىنە قونامىن دەپ كەتتى. بۇگىن مىنە، سىزدەر دە تۇرلىبەك مىرزانىڭ ءسوزىن ۇلكەن ىقىلاسپەن تىڭداپ، تۇسىنبەي قالعان سوزدەرىڭىز بولسا، قولما-قول سۇراپ الىپ وتىردىڭىزدار. وسىعان قاراپ، سىزدەردىڭ ورتاڭىزعا سالۋعا اكەلگەن ەكى ماسەلەمىزدىڭ ەكەۋىن دە قىزىلجار ويازىنا قاراعان قازاق بولىستارى قولدايتىن بولدى دەپ سەنىم بىلدىرەمىن. ۇزاماي وسى ەكى ماسەلە وبلىستىق كولەمدە شاقىرىلاتىن بي-بولىستاردىڭ توتەنشە سەزىندە قارالماق. سول ماجىلىستە ءسىزدىڭ بولىستاردان بۇگىنگىدەي ءبىراۋىزدىلىق
ساۆراسوۆتىڭ ءسوزىن قازاق تىلىنە تۇرلىبەك تىر بىلدىرمەستەن سوزبە-سوز تۇگەل اۋدارىپ شىقتى. كىم بىلەدى، ءبىراۋىزدىلىق جوعىن بىلە-تۇرا بار دەۋ كەرەك شىعار... دالا جەلىنىڭ، ەرتەڭ قاي جاقتان سوعارىنا كىم كەپىل؟..
— توتەنشە سەز دەگەنى تابىلعان اقىل ەكەن.
— بەس ويازدىڭ بولىس-بيلەرى باس قوسسا، شەشىلمەگەن نە قالادى دەيسىڭ!
— انە، سويلەيتىن جەر سول!.
ءسويتىپ، ەل تىرشىلىگىنىڭ ۇتىس-ۇتىلىستارىندا جۇمىستارى جوق، بەس بولىس كەرەي-ۋاقتىڭ بولىس-بيلەرى جەرگە ورنالاسۋ ماسەلەسىن ءسوز باققا سالاتىن ءبىر ساڭىلاۋ تابىلعانىنا ءماز بولىپ تاراستى. مۇنداي كەرەناۋلىققا كەلگەندە بۇلار تەڭ» دەسى جوق ءبىراۋىزدى ەكەن!
— جان باسىنا ون بەس دەسياتينا ەگىندىك جەردى بۇگىن از» سىنساڭ، ەرتەڭ بەسەۋگە زار بولىپ قالمايىق، — دەدى دە ۇلپان دا ورنىنان تۋردى. ونسىز دا شيرىعىپ وتىرعان بايدالىنىڭ جۇرەگىنە بۇل سوزدەر ساداق وعىنداي شانشىلا كەلىپ قادالدى.
ۇلپان ەسەنەيگە ءماجىلىستىڭ قالاي وتكەنىن ايتقالى كەلىپ ەدى. بەس جىلدان بەرى توسەك تۇتقىنى ەسەنەي شىدامسىزدانىپ جاتىر ەكەن بىردەن «قالاي اياقتالدى؟» — دەپ سۇرادى.
— قولداۋ دا بولعان جوق، قارسىلىق تا بولعان جوق، — دەدى ۇلپان.
— جاس بولىستار سويلەدى مە؟
— جوق. ءبىر توبى بايدالىعا، ءبىر توبى توقايعا تەلمىردى دە وتىرا بەردى.
— ءوزىڭ نە ايتتىڭ!
— مەن نە ايتۋشى ەدىم، ءتاڭىرى... ءبىزدىڭ ەل سوقا مەن ءشوپ ماشيناسىنان قولىن ايىرماسا كەرەك دەدىم.
— از ءسوز ايتپاپسىڭ، اقنارىم. ەندى ەرتەڭ نە ايتارىڭدى ويلانا بەر. ايەل ماسەلەسى كورىنەدى عوي. سەنىڭ، نە اي» تارىڭا قۇلاق اساتىن بولار.
— بۇگىن مەن ەركەكتەرگە ىزا بولىپ قايتتىم. تورەلەرگە بىرەۋى ءبىر اۋىز ءجونى ءتۇزۋ ءسوز ايتا العان جوق. ءوزدى-وزى تۇسپالداسقان بولىپ، بىرىنە ءبىرى ىڭعاي كورسەتتى دە، مەلشيىپ وتىرىپ قالدى. تورەلەر قازاق دەگەن ەلدىڭ باسشىلارى مىناداي بولسا، ءوزى تاعى جۇرت بولار دەپ كەتەتىن شىعار!
— ەركەكتەرگە ىزا بولىپ قايتساڭ، ەرتەڭ ىزالانىپ سويلە! قازاقتىڭ ايەلى مىناداي، ەركەگى بۇدان دا اقىلدى شىعار دەپ قالسىن.
— قاتىن سوزىنە كىم قۇلاق اسادى دەيسىڭ...
— جوق، جوق. سەن ەسەنەيسىڭ. وسى ەل وسى كۇنى ەسەنەي دەگەندە مەنى ايتپايدى، سەنى ايتادى. قازاقتا ون بەس-جيىرما بولىس ەلدەردى باسقارعان ايەلدەر بولعان. تالاي ايەلدىڭ اتتارى تالاي ەلدەردىڭ ۇرانى بولىپ كەتتى. سەن دە سولاردىڭ ءبىرىسىڭ! تارتىنباي سويلەپ.
بۇل كەزدە ەسەنەي كوپ سويلەۋدى توقتاتا باستاعان. بار دەنەسى قالشىلداپ جاتاتىن بولعان سوڭ داۋسى دا قالتىلداپ شىعادى. كولدەنەڭ جۇرت تۇگىل ۇلپاندى دا شىمىلدىق ىشىنە كىرگىزبەيدى. اقىل-ەسى دۇرىس. بولىس-بيلەردىڭ، جينالىسىنا قاتىناسا المايتىندىعىنا نازالانىپ جاتسا كەرەك، بۇگىن ۇزاعىراق سويلەپ كەتتى:
— سەن سويلەيتىن بول، اقنار. وڭكەي بوقتاشاق بي-بولىستاردى ىعىستىرا سويلە. بىر-ەكى اۋىز ويىن بار ەدى، تىڭداپ الشى، — دەدى. ۇلپان تىڭداي بەردى.
بولىس-بيلەردىڭ ەكىنشى ءماجىلىسى كەشەگى زالدا باستالدى. تورەلەر دە، بولىس-بيلەر دە كەشەگى ورىندارىندا. ۇلپان دا ۇزىن ستولدىڭ ەسىك جاق شەتىنە، كەشەگى ورنىنا كەلىپ وتىردى. تاعى دا كەشەگىدەي ءماجىلىستى تۇرلىبەك اشتى. ماسەلە قازاق ايەلىنىڭ جاي-كۇيىنە كوڭىل اۋدارۋعا ارنالعان ەكەن.
قازاق ايەلىنىڭ تىرشىلىگىندە تۇسىنە دە قويمايتىن، سەنە دە قويمايتىن بىرنەشە جايلار بار. كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق ەڭبەك تىربانىسىندا ايەل-ەركەگى بىرگە جۇرەدى. قازاق ايەلى ەركەكتەن ءجۇزىن جاسىرىپ ءپارانجى كيگەن ەمەس. كەلىنشەك بولىپ تۇسكەندە، اۋەلى شىمىلدىق ىشىندە وتىراتىنى راس. ءبىراق «بەتاشار» دەپ ولەڭمەن ايتىلاتىن ىرىمىنان كەيىن كەلىنشەك بەتى اشىلدى، بۇدان كەيىن جاسىرىنبايدى.
رۋ-رۋ بولىپ وتىراتىن قازاق ەلىندە قىز بالاعا ەشكىمنىڭ ءتىلى تيگەن ەمەس، بىرەن-ساران ونداي سوتقارلىق ىستەگەن ەركەكتەر الاپەس بولعان ادامداي اۋىل-ۇيگە ارالاسا الماي «يتكىرمەدە» جۇرەدى. ەل ىشىنەن قۋىلماعانىمەن ول ءبارىبىر، قۋعىنداعى ادامعا تەڭ.
سول قىز ەرجەتىپ كەلىنشەك بولىپ تۇسكەننەن كەيىن قالىڭ مالعا كەلگەن قاتىن.
سول قاتىن قارتايا كەلە — انا. بۇل كەزىندە ول ەركەكتەن اناعۇرلىم قۇرمەتتى. بىرەۋدى «اناڭدى!» دەپ بوقتاعان ادام ول دا قوعام ىشىندەگى قۋعىنعا تەڭ. «ەنەڭدى!» دەپ بىرەۋ ايەلىنىڭ شەشەسىن بوقتاسا، ونى قازاق ەلەڭ قىلمايدى.
وسىنداي ءۇش ءتۇرلى جايدا بولاتىن قازاق ايەلى «قاتىن» داۋىرىندە تولىپ جاتقان ءجابىر-جاپا تەڭسىزدىككە ۇشىرايدى. بۇل ونىڭ ەركەكپەن قاتار، دۇرىسىنا كەلگەندە ەركەكتەن دە كوبىرەك ەڭبەكتە جۇرەتىن كەزى. بالا تاباتىن كەزى. ادام رەتىندە سانا-سەزىمى تولىعار كەزى.
وسى كەزىندە قازاق ايەلىنىڭ يە ەمەس. الدىمەن ءوز باسىنا يە ەمەس: رۋلىق داستۇرىمەن وتىرمىن ەلدە اعا دا كوپ، ءىنى دە كوپ. ءبىرى بولماسا، ءبىرى بار.
قاتىن ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى».
تۇرلىبەك وسى جايلاردى ايتا كەلىپ:
— وسىنىمىز دۇرىس پا! ادەلەتكە جاتا ما؟ — دەگەن سۇpay قويدى. — بىرەسە قۇرمەتتەيمىز، بىرەسە قورلايمىز دا قورلايمىز. ەرى ءولىپ، جەسىر قالىپ، قايعى جۇتىپ وتىرعان ايەلگە اعايىندىق جاردەم ەتە وتىرۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ مال-مۇلكىمەن بىرگە ءوزىن دە يەمدەنىپ الار كۇندى كۇتەمىز. وسىنداي جايلارىمىزدى تياناقتى تۇردە زاڭ، بايلامىنا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن سىزدەردىڭ قالاي قارايتىندارىڭىزدى انىقتاپ الۋ كەرەك بولدى. وبلىستىق توتەنشە سەزگە سالىناتىن ءبىر ماسەلە وسى: قالىڭ مال، امەنگەرلىك، جەسىر ايەلدىڭ ەرىنەن قالعان مال-مۇلىككە ەنشىلەستىك جايلارى...
ە، زاڭعا اينالدىرماق ەكەن عوي! ەندى ءوز قاتىنىمىزدى ءوزىمىز بيلەي المايتىن بولامىز دا! جارىقتىق اق پاتسا-اي، شايقاي بەردىڭ-اۋ شالابىمىزدى. قازاق حالقىنىڭ ۇيتقىسى ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپى، سالتى ەمەس پە! سونىسىن شەتىنەن جىرىمداپ شونتايعا بەرسەڭ، ءبىر كۇنى تۇگەل جۇتىپ جىبەرمەسىڭە كىم كەپىل؟ سەنىڭ ءوز زاكونىڭ قاي ءبىر وڭىپ تۇر؟ ورىستىق ۇيلەنەتىن جىگىتى قالىڭدىقتىڭ ۇستىنە قوسار الادى ەكەن!.. ءجاي جاساۋىنا كوڭىلى تولماي، قانشا مال-مۇلىك، قانشا قارجى-قاراجات الا كەلەدى، سونىڭ ءبارىن قاعازداتىپ الادى ەكەن. ءبىز ونداي ۇياتقا بارا المايمىز. ورىس بايلارىنىڭ قىزىنا قوسا بارلىق ادامدارى مەن بۇكىل ءبىر اۋىلداردى بەرەتىنى ءالى قالىپ بولعان جوق. سونداي سالتىڭنان كۇيەۋگە شىعا الماي قالعان قىزدارىڭا موناستىر دەگەن شىركەۋ سالىپ بەرىپ، سوندا قاماپ ۇستايتىن. سونداي موناستىردىڭ بىرەۋىن قابان مەن جەتىكولدىڭ اراسىنا اكەلىپ ءبىزدىڭ جەرگە دە ورناتتىق. سونداعى ەكى ءجۇز ون توعىز قىزدىڭ ءبارى جەسىر قاتىن ەمەس پە؟ ايەلدى جارىلقاعانىڭ وسى ما؟
قازاق بيلەرى مۇنداي ويلارىن پاتشا تورەلەرىنە اقتارىلا ايتپايدى. ونداي تۇپتە جاتاتىن قارسىلىق ويلار ەل ىشىندە كۇندە تۋىپ جاتادى. تورەلەر انايى ەلدە ايتقاندارىنان باسقا بۇگىپ قالاتىن ويلارى بار دەپ ويلامايدى دا. ءبىرىنشى رەت اۋىزعا الىنىپ وتىرعان قازاق ايەلىنىڭ، جاي-كۇيى دە وسىنداي، تۇپكى ويلارىن بۇگىپ قالعان تۇردە ءسوز بولدى. ءبىرىنشى بولىپ بايدالى بي سويلەدى:
— قالىڭ مال دەگەن قىزدى ساتۋ ەمەس، ەكى جاقتىڭ قۋانىش-تويلارىنا ارەڭ جەتەتىن شىعىن. كۇيەۋ جاعى قانشا
— قاتىن سوزىنە كىم قۇلاق اسادى دەيسىڭ...
— جوق، جوق. سەن ەسەنەيسىڭ. وسى ەل وسى كۇنى ەسەنەي دەگەندە مەنى ايتپايدى، سەنى ايتادى. قازاقتا ون بەس-جيىرما بولىس ەلدەردى باسقارعان ايەلدەر بولعان. تالاي ايەلدىڭ اتتارى تالاي ەلدەردىڭ ۇرانى بولىپ كەتتى. سەن دە سولاردىڭ ءبىرىسىڭ! تارتىنباي سويلە!
بۇل كەزدە ەسەنەي كوپ سويلەۋدى توقتاتا باستاعان. بار دەنەسى قالشىلداپ جاتاتىن بولعان سوڭ داۋسى دا قالتىلداپ شىعادى. كولدەنەڭ جۇرت تۇگىل ۇلپاندى دا شىمىلدىق ىشىنە كىرگىزبەيدى. اقىل-ەسى دۇرىس. بولىس-بيلەردىڭ، جينالىسىنا قاتىناسا المايتىندىعىنا نازالانىپ جاتسا كەرەك، بۇگىن ۇزاعىراق سويلەپ كەتتى:
— سەن سويلەيتىن بول، اقنار. وڭكەي بوقتاشاق بي-بولىستاردى ىعىستىرا سويلە. بىر-ەكى اۋىز ويىم بار ەدى، تىڭداپ الشى، — دەدى. ۇلپان تىڭداي بەردى.
بولىس-بيلەردىڭ ەكىنشى ءماجىلىسى كەشەگى زالدا باستالدى. تورەلەر دە، بولىس-بيلەر دە كەشەگى ورىندارىندا. ۇلپان دا ۇزىن ستولدىڭ ەسىك جاق شەتىنە، كەشەگى ورنىنا كەلىپ وتىردى. تاعى دا كەشەگىدەي ءماجىلىستى تۇرلىبەك اشتى. ماسەلە قازاق ايەلىنىڭ جاي-كۇيىنە كوڭىل اۋدارۋعا ارنالعان ەكەن.
قازاق ايەلىنىڭ تىرشىلىگىندە تۇسىنە دە قويمايتىن، سەنە دە قويمايتىن بىرنەشە جايلار بار. كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق ەڭبەك تىربانىسىندا ايەل-ەركەگى بىرگە جۇرەدى. قازاق ايەلى ەركەكتەن ءجۇزىن جاسىرىپ ءپارانجى كيگەن ەمەس. كەلىنشەك بولىپ تۇسكەندە، اۋەلى شىمىلدىق ىشىندە وتىراتىنى راس. ءبىراق «بەتاشار» دەپ ولەڭمەن ايتىلاتىن ىرىمىنان كەيىن كەلىنشەك بەتى اشىلدى، بۇدان كەيىن جاسىرىنبايدى.
رۋ-رۋ بولىپ وتىراتىن قازاق ەلىندە قىز بالاعا ەشكىمنىڭ ءتىلى تيگەن ەمەس، بىرەن-ساران ونداي سوتقارلىق ىستەگەن ەركەكتەر الاپەس بولعان ادامداي اۋىل-ۇيگە ارالاسا الماي «يتكىرمەدە» جۇرەدى. ەل ىشىنەن قۋىلماعانىمەن ول ءبارىبىر، قۋعىنداعى ادامعا تەڭ.
سول قىز ەرجەتىپ كەلىنشەك بولىپ تۇسكەننەن كەيىن قالىڭ مالعا كەلگەن قاتىن.
سول قاتىن قارتايا كەلە — انا. بۇل كەزىندە ول ەركەكتەن اناعۇرلىم قۇرمەتتى. بىرەۋدى «اناڭدى!» دەپ بوقتاعان ادام ول دا قوعام ىشىندەگى قۋعىنعا تەڭ. «ەنەڭدى!» دەپ بىرەۋ ايەلىنىڭ شەشەسىن بوقتاسا، ونى قازاق ەلەڭ قىلمايدى.
وسىنداي ءۇش ءتۇرلى جايدا بولاتىن قازاق ايەلى «قاتىڭ» داۋىرىندە تولىپ جاتقان ءجابىر-جاپا تەڭسىزدىككە ۇشىرايدى. بۇل ونىڭ ەركەكپەن قاتار، دۇرىسىنا كەلگەندە ەركەكتەن دە كوبىرەك ەڭبەكتە جۇرەتىن كەزى. بالا تاباتىن كەزى. ادام رەتىندە سانا-سەزىمى تولىعار كەزى.
تۇرلىبەك وسى جايلاردى ايتا كەلىپ:
— وسىنىمىز دۇرىس پا! ادەلەتكە جاتا ما؟ — دەگەن سۇرay قويدى. — بىرەسە قۇرمەتتەيمىز، بىرەسە قورلايمىز دا سورلايمىز. ەرى ءولىپ، جەسىر قالىپ، قايعى جۇتىپ وتىرعان ايەلگە اعايىندىق جاردەم ەتە وتىرۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ مال-مۇلكىمەن بىرگە ءوزىن دە يەمدەنىپ الار كۇندى كۇتەمىز. وسىنداي جايلارىمىزدى تياناقتى تۇردە زاڭ بايلامىنا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن سىزدەردىڭ قالاي قارايتىندارىڭىزدى انىقتاپ الۋ كەرەك بولدى. وبلىستىق توتەنشە سەزگە سالىناتىن ءبىر ماسەلە وسى: قالىڭ مال، امەنگەرلىك، جەسىر ايەلدىڭ ەرىنەن قالعان مال-مۇلىككە ەنشىلەستىك جايلارى...
ە، زاڭعا اينالدىرماق ەكەن عوي! ەندى ءوز قاتىنىمىزدى ءوزىمىز بيلەي المايتىن بولامىز دا! جارىقتىق اق پاتسا-اي، بەردىڭ-اۋ شالابىمىزدى. قازاق حالقىنىڭ ۇيتقىسى ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپى، سالتى ەمەس پە! سونىسىن شەتىنەن جىرىمداپ شونتايتا بەرسەڭ، ءبىر كۇنى تۇگەل جۇتىپ جىبەرمەسىڭە كىم كەپىل؟ سەنىڭ ءوز زاكونىڭ قاي ءبىر وڭىپ تۇر؟ ورىستىڭ ۇيلەنەتىن جىگىتى قالىڭدىقتىڭ ۇستىنە قوسار الادى ەكەن!.. ءجاي جاساۋىنا كوڭىلى تولماي، قانشا مال-مۇلىك، قانشا قارجى-قاراجات الا كەلەدى، سونىڭ ءبارىن قاعازداتىپ الادى ەكەن. ءبىز ونداي ۇياتقا بارا المايمىز. ورىس بايلارىنىڭ قىزىنا قوسا بارلىق ادامدارى مەن بۇكىل ءبىر اۋىلداردى بەرەتىنى ءالى قالىپ بولعان جوق. سونداي سالتىڭنان كۇيەۋگە شىعا الماي قالعان قىزدارىڭا موناستىر دەگەن شىركەۋ سالىپ بەرىپ، سوندا قاماپ ۇستايتىن. سونداي موناستىردىڭ بىرەۋىن قابان مەن جەتىكولدىڭ اراسىنا اكەلىپ ءبىزدىڭ جەرگە دە ورناتتىڭ. سونداعى ەكى ءجۇز ون توعىز قىزدىڭ ءبارى جەسىر قاتىن ەمەس پە؟ ايەلدى جارىلقاعانىڭ وسى ما؟
قازاق بيلەرى مۇنداي ويلارىن پاتشا تورەلەرىنە اقتارىلا ايتپايدى. ونداي تۇپتە جاتاتىن قارسىلىق ويلار ەل ىشىندە كۇندە تۋىپ جاتادى. تورەلەر انايى ەلدە ايتقاندارىنان باسقا بۇگىپ قالاتىن ويلارى بار دەپ ويلامايدى دا. ءبىرىنشى رەت اۋىزعا الىنىپ وتىرعان قازاق ايەلىنىڭ جاي-كۇيى دە وسىنداي، تۇپكى ويلارىن بۇگىپ قالعان تۇردە ءسوز بولدى، ءبىرىنشى بولىپ بايدالى بي سويلەدى:
— قالىڭ مال دەگەن قىزدى ساتۋ ەمەس، ەكى جاقتىڭ قۋانىش-تويلارىنا ارەڭ جەتەتىن شىعىن. كۇيەۋ جاعى قانشا مال بەرسە، قالىڭدىق جاعى سونىڭ ەسەسىن تولتىرا جاساۋ بەرەدى. قالىڭ مال دەگەننىڭ نەبارى وسى عانا...
— ايەلدى ساتىپ الماساڭدار، ەرى ولە قالسا ونى نەگە ەرىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىنا ەرىكسىز قوساسىڭدار؟ امەنگەرلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟
— ە، ونىڭ ءجونى باسقا. جەسىر قالعان ايەلدى ءوز ەركىنە سالىپ قويا بەرسەڭ، ونىڭ ىشىندە وسى ەلدىڭ ءبىر ەركەك بالاسى كەتە بارۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە جوندەۋ ايەل جەسىر قالسا، ول ءتىپتى بايعا دا تيە المايدى، بالا تابۋدان دا توقتالىپ قالادى. كۇنىن كورە الماۋى دا مۇمكىن. سونداي ايەلدى نە قايناعاسىنا، نە قاينىنا قوسا سالساڭ، كوزى ۇيرەنىسكەن ەركەكپەن جاتسىراماي تۇرا بەرەدى، — دەپ توقاي بي ءبىر ءسوز قىستىرىپ قالدى. — جەسىر قالعان ايەلدى كولدەنەڭ بىرەۋ الا قالسا، ول ەكەۋىنىڭ، اراسىندا جاراستىق ۇيلەسىمى دە بولا بەرمەيدى.
قالىڭ مال جايى، جەسىر جايى وسى ويلاردى توڭىرەكتەپ ءسوز جارىسىنا ءبىراز ءتۇستى دە، قايتا اينالىپ كەلىپ قازىعىن تاپتى — بيلەردىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي توقتادى.
جەسىر ايەلدىڭ ەرىنەن قالعان مال-مۇلىككە ەنشىلەستىك جايى ءسوز ەتۋدى كوتەرمەيدى ەكەن... قازاق رۋلارى ەركەك ءناسىلىن قۋالاي قۇرىلادى. ءبىر ءۇيدىڭ ەركەك كىندىكتىسى ءولىپ تاۋسىلسا — ول ءۇي سونىمەن ءوزى دە جوعالادى. ول ۇيدە ون قىز قالسا دا ەسەپكە الىنبايدى. سونداي اپاتقا ۇشىراي قالسا، اۋىل دا سولاي، رۋدىڭ ءوزى دە سولاي جوعالادى، بىتەدى. ايەل ءۇي يەسىنە سانالمايدى. بەسىكتە جاتقان ۇلى بولسا، انە، مال-مۇلىكتىڭ يەسى سول. ەركەك بالاسىز قالعان جەسىر ايەلگە ەنشى بەرسە، ول اعايىننىڭ قايىرىمدىلىعى. دۇرىسىنا قالعاندا، ونداي ايەلگە امەنگەرلىك قانا پانا بولا الادى...
ەركەكتەر جاعى تۇگەل وسى ىڭعايدا بولعان سوڭ، جينالىستىڭ شىن باستىعى لەوزنەر ۇلپانعا قارادى.
— ءسىز نە ايتار ەدىڭىز، اقنار ارتىقبايەۆنا؟
ەسەنەيمەن ازدى-كوپتى كەڭەسىپ كەلگەن ۇلپان ىركىلگەن جوق.
— مەن مۇنداي جيىندا سويلەپ كورگەن ەمەسپىن... نە ايتسام دا، قالاي ايتسام دا ۇزىن-ىرعاسى ەسەنەيدىڭ ءسوزى. قازاق بىرەۋدىڭ جۇيرىك اتىنا قىزىقسا دا، قۇدا بولا سالادى. بولىس-بي سايلاۋلارىنىڭ تۇسىندا ونداعان باي ۇيلەر قۇدا بولىسىپ قالادى. ءالى تۋماعان بالالاردى اتاستىرىپ، اماناتقۇدا بولاتىندارى دا بار. بي-بولىستاردىڭ قايتا سايلانار كەزى جاقىنداپ قالعان با، نەمەنە، وتكەن ءتۇنى ءبىزدىڭ اۋىلدا وتىرىپ ەكى بي، ءۇش بولىس قۇدالاسىپ قالىپتى. ايەل تاعدىرى دەگەندەرىڭىز وسىدان باستالماي ما! ەسەنەيدىڭ، ءبىرىنشى تاپسىرعانى — بالالار ەر جەتىپ، ءبىرىن ءبىرى كورىپ، ۇناتسا عانا قۇدالىق باستالاتىن بولسىن. قازاق قىز بەتىن جاسىرمايدى. كوشپەلى ەلدەر جىلدا ارالاسىپ وتىردى.. كورىسىپ قيىن ەمەس. قازاقتا «قىز كورۋ» دەگەن ءجون-جوسىق ەدى عوي. سونى ادەت-عۇرپىمىزعا اينالدىرايىق. ەكىنشى، امەڭگەرلىكتىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا، جويىلعانى دۇرىس بولار ەدى. سىزدەر امەنگەرلىككە ۇشىراعان ايەلدىڭ باقىتتى بولعان ءىرسۋىن اتاي الاسىزدار ما؟ جوق، اتاي المايسىز! مەن وندايدىڭ وتپەن كىرىپ، كۇلمەن شىعاتىن كۇڭ بولعان ءجۇزىن اتاي الامىن. ەسەنەيدىڭ ءوز ەلىندە دە تولىپ جاتىر.
ەرىنەن قالعان مال-مۇلىككە ايەلى ەنشىلەس ەمەس دەگەندەرىڭىز ۇلكەن ءجابىر. ونىڭ ار جاعىندا قازاقتىڭ رۋلارى ەركەك ءناسىلىن قۋالاي قۇرىلادى دەگەن وي جاتىر. سولاي ەمەس پە؟
ولاي بولسا، جالپى كەرەيدىڭ ون ەكى بولىس بولىپ وتىرعان ۇلكەن ءبىر تارماعى اباق-كەرەي دەپ اتالادى. اباق — ايەل اتى. ونداعان رۋلاردى باستاعان ايەلدىڭ اتى.
جيىرما بولىسقا جاقىنداعان قاراكەسەك رۋلارىنىڭ ۇرانى — قارقابات ەكەن. ءبىرجان سال سارامەن ايتىسقاندا سول قارقاباتقا سىيىنادى عوي. ءبارىڭىزدىڭ قۇلاعىڭىزدا بار ءسوز «سال ءبىرجان سالدى ايعايعا قارقاباتتاپ» دەمەي مە؟ سول قارقابات ايەل!
ايبيكە، نۇربيكە، سۇيىمبيكە، قىزبيكە، بيكە، كۇڭگونە دەپ ايەل اتىمەن اتالاتىن ونداعان ەلدەر بار. ءبارى دە ەڭ كەمى ءبىر رۋدى باستاعان ايەل اتى. وسى بەس بولىس كەرەيدىڭ تالاي رۋى ايەلدەردىڭ اتتارىمەن اتالماي ما؟
قۋاندىق، سۇيىندىك، قارجاس دەگەن ءۇش بالاسىنا ەنشى بولا بەرەتىن شەشەسى ەمەس پە؟
ءقادىرلى بولىس-بيلەر، كورە-تۇرا وبال-وزبىرلىققا بارماڭىزدار. جەسىر قالعان ايەل ءۇي يەسى بولىپ قالا بەرسىن. ايەل ءۇي يەسى بولىپ سانالمايدى دەپ قورقىتىپ، امەڭگەرىنە قوسا سالۋ پىشاق كەستى توقتالاتىن بولسىن! ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ويى وسى. ءبىزدىڭ ءۇي وبلىستىق توتەنشە سەزگە شاقىرىلا قالسا، وسى ويىمەن بارادى.
قاپ، مىنا قاتىننىڭ قىلعانى-اي! تورەلەر عوي قازاق ايەلىنىڭ وي-تىلەگى دەپ وسىنىڭ ءسوزىن ۇستاپ كەتەدى. قۇداي بار بولسا، سەنى دە ءبىر بەرەر قولىمىزعا! ەسەنەيگە ءولىم تىلەمەيمىز عوي... دەگەنمەن دە... قولعا تۇسەر كۇنىڭ الىس ەمەس شىعار...
ءماجىلىس تاعى ەكى كۇنگە سوزىلىپ بارىپ ارەڭ اياقتالدى. بيلەر ەسەنەيدىڭ كوڭىلىن سۇراعان بولىپ، ۇلپان ويلارىن جۇقارتقىلارى كەلىپ ەدى، ەسەنەي موينى بۇرىلمادى.
— مەن ۇلپانعا شىلبىر-تىزگىنىمدى ءبىرجولا بەرىپ قويعان اداممىن. مەن تۇگىل بۇكىل سيباننىڭ ءسوزىن ۇستايتىن سول كىسى. وسىعان كوزدەرىڭ ۇيرەنە بەرسىن، — دەدى دە باسقا ءسوز ايتپادى.
ءماجىلىس اياقتاپ كەلگەندە تۇرلىبەك پەن لەوزنەردىڭ سۇيەمەلدەۋى ارقىلى ۇلپاننىڭ ەكى ۇسىنىسى امالسىز قابىلداندى.
1. جەسىر قالعان ايەل كىمگە تيەمىن دەسە دە ءوز ەركىندە بولسىن.
2. جەسىر ايەل ەرىنەن قالعان مال-مۇلىكتىڭ ۇشتەن ەكىسىنە ءوزى يە، ۇشتەن ءبىرى ەرىنىڭ اعايىن-تۋعاندارىنا بەرىلسىن.
بۇدان كەپ جىل كەيىن وتكەن بولىس-بيلەردىڭ وبلىستىق توتەنشە سەزىندە دە بۇل ەكى ۇسىنىس وزگەرتىلمەي الىندى.
كاۋكەر، بيكەن — مۇستاپا، كەنجەتاي...
مۇستاپا، كەنجەتاي — كاۋكەر، بيكەن...
مۇستاپا — كاۋكەر،
كەنجەتاي — بيكەن.
— تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! — ۇلپان.
ۇلپان بايعۇستىڭ بۇدان كەيىنگى ون جىل ءومىرى ەركەك شىداي الماس، ايەل عانا شىدار ازاپتا ءوتىپ كەلە جاتىر.
بارلىق مىندەتى كىسىدە، كۇنى-تۇنى كۇزەتتە توعىز جىل جاتىپ، ەسەنەي بىلتىر قايتىس بولدى. قول-اياعىنان جان كەتىپ، ەسەنەي دە ارتىقباي باتىرعا ۇساپ سال بولىپ قالىپ ەدى. قول-اياعى قالشىلداپ، سەلكىلدەپ بار دەنەسىن تەڭسەلتتى دە جاتتى. قول ۇستاۋدان اياق باسۋدان ءبىرجولا ايرىلدى. كوپ ءومىرى جورىقتا وتكەن كوپ جارالانعان ادام ەدى، الدە قاي جەرىنىڭ جۇيكە تامىرى ءۇزىلىپ كەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ءوزى دە توعىز جىل ازاپتاندى، ۇلپان دا توعىز جىل ازاپتاندى.
ەسەنەي قايتىس بولعان كۇنى ارتىقباي باتىر دا قايتىس بولىپتى. ەكى جاقتىڭ جىبەرگەن حابارشىلارى قاراما-قارسى جولدا كەزدەسىپ ەكەۋى دە كەيىن قايتتى. اكەسىنىڭ ولىمىنە ۇلپان دا بارا العان جوق، ەسەنەيدىڭ ولىمىنە شەشەسى نەسىبەلى دە كەلە المادى.
ۇلپاننىڭ وسى كۇنگى كوڭىل اۋلارى وزىنەن تۋعان جالعىز قىزى — ءقازىر ونعا تولعان بىجىكەن — ءبيبىجيھان. بارلىق مىنگەن وزىنە تارتقان اق جارقىن، اق كوڭىلدىگى دە وزىنە تارتىپتى — ءمۇسىندى، اجارلى ۇمپار-جۇبانارى دا، قايعىرار-مۇڭايارى دا سول جالعان. ۇل تاپپاي، قىز تاپقانىنا اۋەلىندە رەنجىپ ەدى، وسى قۋانىش ەتەدى. شەشەسى مەن قىز ءبىرىن ءبىرى ءتىل قاتىسپاي تۇسىنەدى. جان تامىرلارى بىرگە سوعادى، بىرىنە ءبىرىنىڭ جۇرەك ەستىلىپ تۇرادى.
بۇدان ءۇش جىل بۇرىن ۇلپان ەلۋ بالالىق مەدرەسە سالدىرىپ ەدى. بىجىكەن سول مەدرەسەدە وقيدى. زيرەك بولىپ شىقتى. ءالىپبي، اپتيەك شىرعالاڭدارىنان وڭاي ءوتىپ، بىلتىر قۇرانعا ءتۇستى. كەشكە قاراي ۇلپاننىڭ قاسىنا كۇندە كەلىپ وتىراتىن اۋىل ايەلدەرىنە «مۇڭلىق — زارلىق»، «ءبادىعۇل جامال»، «ءشاھىناما» حيسسالارىن، «ەڭلىك — كەبەك»، «قىز جىبەك»، «قالقامان — مامىر»، «سۇلۋشاش» جىرلارىن وقىپ بەرەدى. اندەتىپ وقي بەرگەن سوڭ داۋسى دا اشىلىپ، ىرعاقتالىپ كەلەدى. قازاق ايەلى قايعىسىز-مۇڭسىز بولعان با، ايەلدەر سولقىلداپ جىلاپ وتىرىپ تىڭدايدى. مۇنداي جىلاۋلار اجەلەردىڭ اجەلەرىنەن بەرى ايەل جۇرەگىنە قاتقان شەرشەمەندى ەرىتىپ، جۋىپ جىبەرگەندەي قۋانىسىپ قايتادى. ەرتەڭىنە تاعى سول ەدى. ەسەنەي قايتىس بولعالى بۇل دا توقتالىپ قالدى.
ۇلپان بۇل كەزدە قارا جامىلعان قارالى ايەل. ۇيىنەن شىعا المايدى. ەسەنەي اۋىرىپ جاتقان جىلداردا بۇرىن باستالعان ىستەرى اياقتالىپ قالدى. التى اۋىل سيباندى ەسەنەيدىڭ قازانى مەن قولىنا قاراپ تەلمىرىپ وتىرۋدان ءبىرجولا قۇتقاردى. قاشاننان بەرى ەسەنەيدىكى بولىپ كەلگەن كەڭ جەردى ءار اۋىلعا ءبولىپ بەردى. مۇنىسى جالعىز بۇل ەل ەمەس، جالپى ءسىبىر قازاقتارى ءۇشىن جاڭا ءبىر ۇلگى ەدى. ونىڭ اتى نە ەكەنىن ۇلپان ءوزى بىلگەن ەمەس. كەدەيلىك جانشىپ، دىلگىرلىك سورىنا بەلدەن باتىپ وتىرعان جوق-جىتىككە جانى اشىدى دا، قولدان كەلەرىن ىستەدى دە بەردى. ءقازىر ەسەنەيدىڭ مالى ەكى ەسە ازايدى، ونىڭ ەسەسىنە ەل سيباننىڭ مالى ون ەسە كوبەيدى. ءار ءۇي ءوز تەكەسىن، ءوز ايعىرىن ماقتاسىپ وتىرادى.
ەل ازداپ ەگىن سالادى، شەپ شابادى. بالا-شاعا دىردەكتەپ قىس بويى كيىز ۇيدە وتىرمايدى، جىلى قىسقى ۇيدە وتىرادى. اسىرەسە، وسى قىسقى ءۇي ءۇشىن ەل-جۇرتى ۇلپانعا قاتتى ريزا.
ەسەنەيدى جۇرت قۇرمەتتەيتىن دە ەدى، قورقاتىن دا ەدى. ۇلپاندى جۇرت ءارى قۇرمەتتەيدى، ءارى جاقسى كورەدى. بۇدان ون جىل بۇرىن ۇلپانعا سۇرانا كەلۋشى ەدى، وسى كۇنى اقىلداسا كەلەدى. ەسەنەيگە كىمنىڭ باتىلى بارىپ اقىلداسام دەپ ويلاعان!
بۇرىن ەسەنەيدەن ىعىسىپ-ىقتاپ قالعان بەس بولىس كەرەي ەلى دە ۇلكەن داۋ-جانجال بولسا، سيبان ەلىنىڭ ىڭعايىن بايقاۋ ءۇشىن ۇلپانعا ءبىر سوقپاي قويا المايدى.
ۇلپان مەدرەسەنى دە وسى ەلدىڭ بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن سالدىرىپ ەدى. اتتەڭ، ءوزى وقىماعان ادام، مەدرەسە سالىپ، مولدا جالداپ بەرۋدەن باسقاسىنا ارالاسا المايدى. تۋىستى كۇنى جانە جايلاۋ كەزىندە قىرىق شاقتى بالا وقيدى. كوكتەم كەزىندە بالالار ازايىپ قالادى. قازەكەڭ ءوز شارۋاسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بالاسىن بىرنەشە اي جۇمىسقا سالادى دا، شارۋاسى ءبىرىڭعايلانعان سوڭ قايتا جىبەرەدى. بالا ساباعىن ۇزىلگەن جەرىنەن جالعاستىرىپ وقىپ كەتەدى. مەدرەسە بالالاردى قىسى-جازى ۇزبەي وقىتا بەرەتىن بولعان سوڭ، وندايدىڭ وقاسى نە!..
الىپپەدەن باستاپ نەشە جىل وقىساڭ دا انا تىلىنە ءبىر سوقپايتىن ساباقتى وقۋ دا قيىن. سوندىقتان وقۋدى تاستاپ كەتەتىن بالالار دا كوپ. الدىمەن مۇسىرەپتىڭ ۇلكەن ۇلى تاستاپ كەتتى. ءبىر جاز، ءبىر قىس حيسىنحا، حياسىنحي حيتۇرحو توڭىرەگىندە وتىردى دا ودان ءارى اتتاي المادى. ءقازىر ول اۋىلىنىڭ قويىن باعىپ ءجۇر. مۇسىرەپتىڭ ەكىنشى ۇلى بوتباي زيرەك، بىجىكەنمەن تايتالاس وقىپ كەلەدى. اتتەڭ،، ويىن قۇمارلاۋ، ات قۇمارلاۋ، دومبىرا قۇمارلاۋ... تەگى ول دا كوپ وقىماس.
ۇلپان ءتۇس نامازىن وقىپ وتىر ەدى، قىزى ساباقتان ەرتەرەك قايتىپ كەلىپ شەشەسىنىڭ موينىنا ارت جاعىنان اسىلا كەتتى. سىرتىنان قۇشاقتاپ الىپ شەشەسىن ىلگەرىلى-كەيىندى تەڭسەلتىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءۇن شىعارىپ نامازىن بۇزعان جوق. ناماز بىتكەننەن كەيىن دە قۇشاقتاعان بويى تۇرا بەردى.
— نەمەنە، كۇنىم؟ — ۇلپان بۇرىلىپ قىزىنىڭ جۇزىنە قاراپ ەدى، ەرىندەرى بۇرتيىپ كەتكەن ەكەن. — نەمەنە، بوتام؟
— مولدا ناماز وقيسىڭدار دەيدى. ەرتەڭ ورازا ايى باستالادى. ورازا ۇستاپ، ناماز وقيتىن بولىڭدار! — دەدى.
ءسىبىر قازاقتارىنا ءىسلام ءدىنى نوعاي مولدالار ارقىلى شەگەندەلىپ كەلەدى. كوبى مولدا ەمەس، شيكى نادان ادامدار. قازاقتى ناعىز نادان كورەدى دە قۇداي اتىمەن شاتاستىرا بەرەدى. ساۋدا-ساتتىق تا نوعاي ساۋداگەرلەرىنىڭ قولىندا. ولار قازاقتى شەشىندىرە تونايدى. اللا سولاردىڭ قولىندا، ساۋدا سولاردىڭ قولىندا، الداۋ سولاردىڭ قولىندا، پايدا سولاردىڭ قولىندا. ءدىندى دە وڭدىرار تۇرلەرى جوق. ەلدى دە وڭدىرار تۇرلەرى جوق. تەگىندە بۇلار نوعاي دا ەمەس، باسقا دا ەمەس، ساۋداگەر دەپ اتالۋعا لايىق جاڭا ءبىر جۇرت. جالپى ادام بالاسىنىڭ قاۋىمىندا ساۋداگەر دەگەننەن زۇلىم پەندە بولماسقا كەرەك. جاس بالانىڭ جانى سونى سەزىنىپ تۇرشىگىپ كەلىپ تۇر ەدى.
مولدا بالالاردى دارەت الۋدى ۇيرەتۋگە كولگە الىپ كەتتى. ماعان شەشەڭنەن ۇيرەن دەدى. بوتباي ورازادا ۇستايمىن، ناماز دا وقىمايمىن دەپ ۇيىنە قاشىپ كەتتى... بىتكەن بوتبايدىڭ قالاي قاشقانىن كوز الدىنا قايتا كۇلىپ جىبەردى.
مولدا بالالارعا ناماز ۇيرەتەتىن، ورازا ۇستاتاتىن بولايىن ەستىگەننەن كەيىن، جاقسى وقيتىن بالالاردىڭ ءبىرى بوتناي تۇرا كەلىپ، قولىن قۋسىرىپ:
— مولدا-ەكە، لۇقسات پا؟ — دەپ ەدى. بۇل كادۋىلگى تۇزگە شىعىپ كەلۋگە لۇقسات سۇراۋدىڭ، ءتارتىبى بولاتىن.
— رۇحسات، — دەدى مولدا.
بوتباي دا اعا شىعىپ الدى دا:
— مولدا، مولدا، مولدا-ەكە، قارا مىسىق مۇرت-ەكە،
سەن بىلگەندى مەن دە بىلەم، ەندى اۋىلىڭا قايت! ورازاڭدى ۇستامايمىن، نامازىڭدى وقىمايمىن كىمگە ايتساڭ وعان ايت! —
دەدى دە قاشا جونەلدى. ونىڭ ارتىنان ۋادەلەسىپ قويعانداي ەرەجەپ قاشىپ كەتتى. بىجىكەن كۇلە تۇرىپ شەشەسىنە وسىنىڭ ءبارىن ايتتى.
— ۇيات بولعان ەكەن — دەدى ۇلپان.
— مەن دە ورازا ۇستامايمىن، ناماز دا وقىمايمىن، — دەدى قىزى. ۇلپان قىزىن ەندى ءوزى قۇشاقتاپ الىپ:
— جارايدى، ۇلكەن مولدا كەلگەن سوڭ ءوزىم سويلەسەرمىن... بار، بالالارمەن ويناپ كەلە عوي، — دەدى. «قىزىم-اي، مەن شويناق بولسا دا باتىر اتانعان اكەمە ەركەلەپ ءور مىنەزدى بولىپ ءوسىپ ەدىم، سەن كىمدى ارقالانار ەكەنسىڭ...»
بىجىكەننىڭ كەيبىر مىنەزدەرى بالا كەزىندەگى ۇلپاننىڭ ءوز مىنەزدەرىن ەسىنە تۇسىرەدى. الدەنەنى كوڭىلى ۇناتپاسا، ونى ىستەمەي قويادى. مەدرەسە اشىلعاندا جەتى جاسار بىجىكەن ەر» كەك بالالارمەن بىرگە تۇسكەن جالعىز قىز بالا ەدى، ءبىر جىلداي ساباقتان قۋانىپ قايتىپ ءجۇردى. اۋەلى جيىرما توعىز ءقارىپ تاڭبالارىن بىلگەنىنە، ودان سوڭ ول تاڭبالارمەن قانداي ءسوزدى بولسا دا قاعازعا جازۋعا بولاتىنىن بىلگەنىنە قۋانۋشى ەدى. بيىل ساباقتان كوبىنە رەنجىپ قايتىپ ءجۇر.
جالعىز بىجىكەن ەمەس، بارلىق بالالاردىڭ ساباقتان رەنجىپ قايتار سەبەپتەرى كەپ. بالالار قىستىگۇنى ءبىر بولمەدە، جازدىگۇنى كيىز ۇيدە وقيدى. الىپبيگە كەشە عانا تۇسكەندەرى دە، الدەقاشان قۇرانعا تۇسكەندەرى دە ءبارى بىرگە قوزىداي جامىراسىپ شۋلاپ وتىرادى. داۋىس شىعارماي ىشتەن وقۋعا
بۇرىن ەسەنەيدەن ىعىسىپ-ىقتاپ قالعان بەس بولىس كەرەي ەلى دە ۇلكەن داۋ-جانجال بولسا، سيبان ەلىنىڭ ىڭعايىن بايقاۋ ءۇشىن ۇلپانعا ءبىر سوقپاي قويا المايدى.
ۇلپان مەدرەسەنى دە وسى ەلدىڭ بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن سالدىرىپ ەدى. اتتەڭ، ءوزى وقىماعان ادام، مەدرەسە سالىپ، مولدا جالداپ بەرۋدەن باسقاسىنا ارالاسا المايدى. قىستىگۇنى جانە جايلاۋ كەزىندە قىرىق شاقتى بالا وقيدى. كوكتەم كەزىندە بالالار ازايىپ قالادى. قازەكەڭ ءوز شارۋاسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بالاسىن بىرنەشە اي جۇمىسقا سالادى دا، شارۋاسى ءبىرىڭعايلانعان سوڭ قايتا جىبەرەدى. بالا ساباعىن ۇزىلگەن جەرىنەن جالعاستىرىپ وقىپ كەتەدى. مەدرەسە بالالاردى قىسى-جازى ۇزبەي وقىتا بەرەتىن بولعان سوڭ، وندايدىڭ وقاسى نە!..
الىپپەدەن باستاپ نەشە جىل وقىساڭ دا انا تىلىنە ءبىر سوقپايتىن ساباقتى وقۋ دا قيىن. سوندىقتان وقۋدى تاستان كەتەتىن بالالار دا كوپ. الدىمەن مۇسىرەپتىڭ ۇلكەن ۇلى تاستاپ كەتتى. ءبىر جاز، ءبىر قىس حيسىنحا، حياسىنحي حيتۇرحو توڭىرەگىندە وتىردى دا ودان ءارى اتتاي المادى. ءقازىر ول اۋىلىنىڭ قويىن باعىپ ءجۇر. مۇسىرەپتىڭ ەكىنشى ۇلى بوتباي زيرەك، بىجىكەنمەن تايتالاس وقىپ كەلەدى. اتتەڭ، ويىن قۇمارلاۋ، ات قۇمارلاۋ، دومبىرا قۇمارلاۋ... تەگى ول دا كوپ وقىماس.
ۇلپان ءتۇس نامازىن وقىپ وتىر ەدى، قىزى ساباقتان ەرتەرەك قايتىپ كەلىپ شەشەسىنىڭ موينىنا ارت جاعىنان اسىلا كەتتى. سىرتىنان قۇشاقتاپ الىپ شەشەسىن ىلگەرىلى-كەيىندى تەڭسەلتىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءۇن شىعارىپ نامازىن بۇزعان جوق. ناماز بىتكەننەن كەيىن دە قۇشاقتاعان بويى تۇرا بەردى.
— نەمەنە، كۇنىم؟ — ۇلپان بۇرىلىپ قىزىنىڭ جۇزىنە قاراپ ەدى، ەرىندەرى بۇرتيىپ كەتكەن ەكەن. — نەمەنە، بوتام؟
— مولدا ناماز وقيسىڭدار دەيدى. ەرتەڭ ورازا ايى باستالادى. ورازا ۇستاپ، ناماز وقيتىن بولىڭدار! — دەدى.
ءسىبىر قازاقتارىنا ءىسلام ءدىنى نوعاي مولدالار ارقىلى شەگەندەلىپ كەلەدى. كوبى مولدا ەمەس، شيكى نادان ادامدار. قازاقتى ناعىز نادان كورەدى دە قۇداي اتىمەن شاتاستىرا بەرەدى. ساۋدا-ساتتىق تا نوعاي ساۋداگەرلەرىنىڭ قولىندا. ولار قازاقتى شەشىندىرە تونايدى. اللا سولاردىڭ قولىندا، ساۋدا سولاردىڭ قولىندا، الداۋ سولاردىڭ قولىندا، پايدا سولاردىڭ قولىندا. ءدىندى دە وڭدىرار تۇرلەرى جوق. ەلدى دە وڭدىرار تۇرلەرى جوق. تەگىندە بۇلار نوعاي دا ەمەس، باسقا دا ەمەس، ساۋداگەر دەپ اتالۋعا لايىق جاڭا ءبىر جۇرت. جالپى ادام بالاسىنىڭ قاۋىمىندا ساۋداگەر دەگەننەن زۇلىم پەندە بولماسقا كەرەك. جاس بالانىڭ جانى سونى سەزىنىپ تۇرشىگىپ كەلىپ تۇر ەدى.
مولدا بالالاردى دارەت الۋدى ۇيرەتۋگە كولگە الىپ كەتتى. ماعان شەشەڭنەن ۇيرەن دەدى. بوتباي ورازا دا ۇستايمىن، ناماز دا وقىمايمىن دەپ ۇيىنە قاشىپ كەتتى... اكەپ بوتبايدىڭ قالاي قاشقانىن كوز الدىنا قايتا اكەپ كۇلىپ جىبەردى.
مولدا بالالارعا ناماز ۇيرەتەتىن، ورازا ۇستايتىن بولعانىن ەستىگەننەن كەيىن، جاقسى وقيتىن بالالاردىڭ ءبىرى بوتباي تۇرا كەلىپ، قولىن قۋسىرىپ:
— مولدا-ەكە، لۇقسات پا؟ — دەپ ەدى. بۇل كادۋىلگى تۇزگە شىعىپ كەلۋگە لۇقسات سۇراۋدىڭ ءتارتىبى بولاتىن.
— رۇحسات، — دەدى مولدا.
بوتباي دالاعا شىعىپ الدى دا:
— مولدا، مولدا، مولدا-ەكە، قارا مىسىق مۇرت-ەكە،
سەن بىلگەندى مەن دە بىلەم، ەندى اۋىلىڭا قايت! ورازاڭدى ۇستامايمىن، نامازىڭدى وقىمايمىن كىمگە ايتساڭ وعان ايت! —
دەدى دە قاشا جونەلدى. ونىڭ ارتىنان ۋادەلەسىپ قويعانداي ەرەجەپ قاشىپ كەتتى. بىجىكەن كۇلە تۇرىپ شەشەسىنە وسىنىڭ كورىن ايتتى.
— ۇيات بولعان ەكەن — دەدى ۇلپان.
— مەن دە ورازا ۇستامايمىن، ناماز دا وقىمايمىن، — دەدى قىزى. ۇلپان قىزىن ەندى ءوزى قۇشاقتاپ الىپ:
— جارايدى، ۇلكەن مولدا كەلگەن سوڭ ءوزىم سويلەسەرمىن... بار، بالالارمەن ويناپ كەلە عوي، — دەدى. «قىزىم-اي، مەن شويناق بولسا دا باتىر اتانعان اكەمە ەركەلەپ ءور مىنەزدى بولىپ ءوسىپ ەدىم، سەن كىمدى ارقالانار ەكەنسىڭ...»
بىجىكەننىڭ كەيبىر مىنەزدەرى بالا كەزىندەگى ۇلپاننىڭ ءوز مىنەزدەرىن ەسىنە تۇسىرەدى. الدەنەنى كوڭىلى ۇناتپاسا، ونى ىستەمەي قويادى. مەدرەسە اشىلعاندا جەتى جاسار بىجىكەن ەر» كەك بالالارمەن بىرگە تۇسكەن جالعىز قىز بالا ەدى. ءبىر جىلداي ساباقتان قۋانىپ قايتىپ ءجۇردى. اۋەلى جيىرما توعىز ءقارىپ تاڭبالارىن بىلگەنىنە، ودان سوڭ ول تاڭبالارمەن قانداي ءسوزدى بولسا دا قاعازعا جازۋعا بولاتىنىن بىلگەنىنە قۋانۋشى ەدى. بيىل ساباقتان كوبىنە رەنجىپ قايتىپ ءجۇر.
جالعىز بىجىكەن ەمەس، بارلىق بالالاردىڭ ساباقتان رەنجىپ قايتار سەبەپتەرى كەپ. بالالار قىستىگۇنى ءبىر بولمەدە، جازدىگۇنى كيىز ۇيدە وقيدى. الىپبيگە كەشە عانا تۇسكەندەرى دە، الدەقاشان قۇرانعا تۇسكەندەرى دە ءبارى بىرگە قوزىداي جامىراسىپ شۋلاپ وتىرادى. داۋىس شىعارماي ىشتەن وقۋعا لۇقسات جوق. داۋسى ەستىلمەگەن بالانى مولدا-ەكەن سولقىلداق شىبىقپەن جاۋرىن ورتادان تارتىپ جىبەرەدى.
ءبىر بالا: — ءاليف، بي، تي... ءاليف، بي، تي، — دەپ زارلاپ وتىرسا، ەكىنشى بالا:
— ءراسىرا، ءراسىري، ءراتۇرو، — دەپ سارناپ وتىرادى.
ءۇشىنشى بالانىڭ كۇنى بويى ءوز-مالتالاپ وتىراتىنى:
— الفىكي كۇسىن ءان، الفىكي كاسىن ەڭ الفىكي كۇتىر ءون — ان-ەن-ون...
ءتورتىنشى بالا اندەتىپ قۇران وقيدى. ىشىنەن بالاعاتتاپ وتىر دەۋگە دە بولار ەدى. قىرىق شاقتى بالا قىس ءبىر بولمەدە، جاز كيىز ۇيدە شۋلايدى دا وتىرادى.
كۇنى بويى وسىلاي. كەشە دە وسىلاي، ەرتەڭ دە وسىلاي. ەگەر وسى سارناۋ، زارلاۋدىڭ ىشىندە ءبىر اۋىز ماعىنا بولسا، ونى بالا تۇسىنبەيدى. مولدانىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيدى، تۇسىندىرە دە المايدى. ەسى كىرە باستاعان بالالار وسىعان نارازى. نادان ەل بالامىز وقىپ ءجۇر دەپ سەنىپ وتىرسا، ازدى-كوپتى كوزى اشىق ادام بالالاردىڭ كۇن بويى ماعىناسىز شۋلاپ وتىراتىنىن جىندىحاناعا تەڭەر ەدى.
بىجىكەننىڭ، مولداعا ءوز نارازىلىعى بار. ول كۇندە كوزىنە شالىنىپ جۇرگەن بىردەمەلەردى قىزىق كورىپ سۋرەتكە تۇسىرەتىن ەدى. ەكى لاق ءسۇزىسىپ جاتىر. شەشەسى ناماز وقىپ وتىر. اسىلتاس كەمپىر ءبىر قاپ تەزەك تەرىپ كەلە جاتىر... بۇلارى كوركەم سۋرەت ەمەس، ارينە، اشەيىن قارىنداشپەن شيمايلاي سالعان سىزىقتار. ادامنىڭ نوبايى، مال بالاسىنىڭ نۇسقاسى عانا تانىلادى. سول جاڭا جارىلا باستاعان جاپىراققا نادان مولدانىڭ قولى ءتيىپ كەتتى دە جۇلىپ تاستادى.
ءاربىر بەيسەنبى كۇنى مولدا-ەكەن بالالاردى قاز-قاتار جاتقىزىپ قويىپ دۇرە سوعادى. بالالارعا جۇماسىندا ءبىر رەت دۇرە سوعۋ، شىنداپ دۇرەلەمەسە دە، سونىڭ يشاراتىن ىستەۋ بالا تاربيەلەۋدىڭ ءبىر قاعيداسىنا جاتادى. يشارات كوبىنەسە شىن دۇرەلەۋدىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. ونىڭ سەبەبى — بالالار جۇماسىنا ءبىر رەت مولداعا ەكى تيىن ساداقا اكەلۋلەرى كەرەك. ەرتەڭ جۇما، بۇگىن ساداقا كۇنى — بەيسەنبى. كەدەي بالالارىندا ەكى تيىن تۇگىل، ءبىر تيىننىڭ ءوزى جۇما سايىن تابىلا بەرمەيدى. وسىنداي ءتۇسىم از بولعان كۇنى مولدا-ەكەسى بالالاردى شىنداپ دۇرەلەيدى. دۇرەدەن ازات جالعىز بىجىكەن عانا.
سونداي ءبىر ءتۇسىم از بولعان بەيسەنبى كۇنى ىزالى مولدا بالالارعا دۇرە سوقتى. ءوزى ءتور الدىندا، بالالاردى كيىز ءۇيدىڭ دوڭگەلەك ورايىنا قاراي قاتارلاپ جاتقىزىپ، اۋەلى سولقىلداق تال شىبىقپەن بالالاردى تۇگەل ءبىر-بىر سوعىپ ءوتتى. مۇنىسى يشارات دۇرەسى ەدى. ساداقانى از اكەلگەن بالالارعا يشارات دۇرەسىنىڭ ءوزى دە باتا ءتيىپ جاتىر. ونداي بالالار شايقاڭداپ قويىپ، قاسىنداعى بالالارعا تىعىلا تۇسەدى. ەكى دا ارامىلاۋ بالا اكەلگەن ساداقالارىنىڭ جارىم جارتىسىن دامبال ىشقىرىنا تىعىپ قالدىرعان ەكەن. شىقا شىداي الماي مولدانىڭ الدىنا بىرەۋى ءبىر تيىن باتىردى، ەندى بىرەۋى جارتى تيىن قارا كۇرەشتى تاستاي بەردى. دۇرەدەن قايقاڭدامايتىن ەكى-اق بالا بار — ەرەجەپ پەن بوتباي. ەكەۋى دە شىمىر دەنەلى، ەرەگەسپە، قايسار بالالار. بۇل ەكەۋى يشاراتتان كەيىنگى ناعىز دۇرەنىڭ وزىنە دە كوپ قايقاڭدامايدى، ءولىپ قالعانداي جاتادى.
بىجىكەن دۇرەدەن ازات جالعىز قىز بالا بولسا دا، جالپى تاربيە ءتارتىبى بويىنشا ول دا دۇرەنى كورىپ وتىرۋعا مىندەتتى. ءقازىر ول ىرگەگە قاراي ىعىسىپ بارىپ وتىردى. قاشانعى ادەتى وسى. دۇرە دەگەندى العاش كورگەن كەزدە كوزىن كىتاپتان اۋدارماي تومەن قاراپ وتىرۋشى ەدى، وسى كۇنى بويى ۇيرەنىپ كەتىپتى. بۇرىنعىداي ءدىر ەتىپ قالمايدى، جىلاپ تا جىبەرمەيدى. دۇرەگە ۇشىراعان بالالاردىڭ قايسىسى قانداي مىنەز كورسەتكەنىن اڭداي وتىرادى. كەيدە قاباعىن شىتادى، كەيدە كۇلىپ جىبەرە جازدايدى.
جاڭاعى ەكى بالا مولدانىڭ الدىنا ساداقادان قىمقىرىپ قالعان ەكى باقىردى تاستاي بەرگەندە بىجىكەنگە ويناقى ءبىر وي كەلدى. قاعازعا سونىڭ سۋرەتىن سالا باستادى. قارىنداش مولدانى، اينالا قاربىزداي دومالاپ جاتقان كوپ باستىڭ سۋرەتىن سالدى. ول قيىن ەمەس ەكەن. بالالاردىڭ دەنەسىن جالعىز عانا سىزىقپەن ىسپەتتەپ، سىزىقتىڭ ءۇش جاعىن ەكى ايىرىپ ەدى، ەكى اياق بولدى دا شىعا كەلدى... ونىڭ نەسى قيىن بولسىن...
بالالارعا تيگەن كوك شىبىق شىپ ەتكەن سايىن قۇشىرلانىپ قوياتىن مولدانىڭ سۋرەتى بىجىكەندى ولگەندەي قىزىقتىرىپ كەتتى. مۇرتىنىڭ جوعارعى جاعى تاڭقيتا قىرىلعان، ەكى ميىعى تىشقان كورگەن مىسىقتىڭ مۇرتىنداي دىرىلدەپ قويادى. ىستىك مۇرىن. قارا تەبەتەي كيگەن شاقشا باس. قولىندا ۇزىن كوك شىبىق...
ىشىنەن كۇلىپ وزىمەن-وزى بولىپ وتىرعان بىجىكەن نە جازىپ وتىرعانىنا مولدانىڭ كوزى ءتۇسىپ كەتكەنىن اڭداماي قالدى. شۇڭىرەيگەن شۇڭعىل كوزدەردىڭ قادالا شۇيىلگەنىن دە اڭداعان جوق. مولدا ءوزىن قاتەلەسپەي تانىدى. قانداي جاۋىز ەتىپ جاساعان!.. اللا، مىنا مالعۇن قىز نە جازىپ وتىرعان؟
مولدا مىسىقتاي جىمىپ كەلىپ بىجىكەننىڭ شيمايلاعان قاعازىن جۇلىپ الىپ، جىرتىپ-جىرتىپ تاستادى. جىندانىپ كەتكەندەي ەكەن. كوزدەرى ۇياسىنان سۋىرىلىپ كەتەردەن جالاق-جۇلاق ەتەدى. ەرىندەرى دىرىلدەپ، اڭگىمەنى ايتىپ قويادى. ورىسشالاپ بوقتاپ جۇرمەسە قايتسىن!.. قۇراندا «ۋالاد» دەگەن ءسوز كەزدەسسە دە «بيلات» دەگەن ءسوز كەزدەسپەيتىن ەدى...
سودان بەرى بىجىكەن سۋرەت سالۋدى قويىپ كەتتى. مولداعا نارازىلىعى ۇمىتىلعان جوق، ۇلعايا بەردى. سول جولى مولدانىڭ قايتا-قايتا ايتا بەرگەن «ءبادباحىت» دەگەنى قازاقشا «بەتپاق» ەكەنىن بىلسە، بىجىكەن ەندىگى مەدرەسەنى دە تاستاپ كەتەتىن ەدى.
مەدرەسەدە ەكى مولدا بار ەدى. ۇلكەن مولدا حۇسايىن-عازي ەسەنەيدىڭ زيراتىنا قويىلاتىن قۇلپىتاسىن الىپ كەلۋگە توبىل قالاسىنا كەتكەن. ەندى ەكى جۇمادا ەسەنەيدىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولادى. Ac بەرىلەدى، ەسكەرتكىشى ورناتىلادى. بۇكىل سيبان ەلى سونى كۇتىپ، جايلاۋعا كوشە الماي، باياعى قاراعايلى كولدى اينالا قونىپ وتىرىپ قالدى.
Ac ازىرلىگى ويداعىداي ءجۇرىپ جاتىر. بەس بولىس كەرەي ۋاققا تۇگەل ساۋىن ايتىلدى. شاقىرىلماي قالعان جالعىز كەكەش قوجىق، ۇرى قوجىق. ەسەنەي سۋعا قۇلاپ، ءۇستى-باسى مۇزداق، جاۋراپ كەلە جاتىپ كەزدەسكەندە دە قوجىقتىڭ قوسىنان ءدام تاتپاي اتتانىپ كەتكەنىن ۇلپان جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ونى شاقىرتپادى. وسى جاعىنان ءبىر جانجال شىقپاسا، وزگە جۇمىستاردا ىرىڭ-كەزەك بەلگىسى بايقالمايدى.
قاراعايدان قيعان جەتى قاناتتى، مۇناراداي بيىك كوك كۇمبەز — ەسەنەيدىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلىپ بولعان. ءازىر تۇر. التى قاناتتى اق ۇيدەي كەڭ بولىپ شىقتى. توبەسىن شاتىرلاپ جاپپا-قاڭىلتىرىن كوككە بوياعان سوڭ «كوك كۇمبەز» اتانا ما دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس. ەسەنەي سياقتى ارداقتى ادامنىڭ اتى ولگەننەن كەيىن اتالا بەرمەۋگە دە ءتيىس.
توبىل قالاسىندا جاساتقان ەسەنەيدىڭ قۇلپىتاسىن الىپ حۇسايىن مولدا دا كەلدى. عاجايىپ تاس اكەلگەنىن كوتەرە ماقتاپ كەتتى. قىمباتقا ءتۇسىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن تاسقا التىن مەن كۇمىس ارالاسا قايناسىپ بىتكەن ەكەن دە... قىرىق پۇت تاستىڭ ۇشتەن ءبىرى التىن مەن كۇمىس، ءوزىڭىز كورەرسىز، التىنى مەن كۇمىسى تامىرلانىپ، سىرتىنا شىعىپ جارقىراپ تۇر.
— راحمەت، مولدا-ەكە... ونداي دا تاس بولادى ەكەن-اۋ!.. قالاي تاپقانسىز! — دەدى ۇلپان.
— اقشا بيت، اقشا! — دەدى مولدا. ونىڭ ار جاعىن ۇلپان وڭاي ءتۇسىندى دە قازبالاعان جوق، بالالاردىڭ وقۋ جايلارىنا بۇرىپ اكەتتى.
— كۇناسىز ءسابي بالالارعا ورازا ۇستاتىپ، ناماز وقىتىپ كەرەگى نە؟ ءۇش كۇننەن بەرى ون ءوڭى بالا مەدرەسەگە كەلمەي ءجۇر. اكە-شەشەلەرى دە بالالارىنا ۇرىسپاپتى، قايتا، كىشى مولدانى مازاقتايتىن كورىنەدى. بىجىكەن ارەڭ-ارەڭ بارىپ «.ايتادى، — دەدى.
ون ەكى بالانىڭ ساباققا كەلمەپ مولدا-ەكەڭە ون ەكى قوزىسىن قاسقىر جەپ كەتكەندەي ءتيدى.
— لاعىنەت ول ءبالاباي مالايىنا! كيترام كيترام! — دەدى.
وسىمەن بالالار نارازىلىعى اياقتالىپ قالدى دا، نارازىلىق ەكى مولدانىڭ اراسىنا اۋىستى. تەرى-تەرسەگى كوپ، قايىر-ساداقاسى كوپ ورازا ايى كەلە جاتىر، ەسەنەيدىڭ اسى كەلە جاتىر. بۇل تۇستا ۇلكەن مولدا كىشى مولدانى شايناپ تاستاماسىنا شاراسى جوق.
كوك كۇمبەزدىڭ ىشىنە قۇلپىتاس ورناتىلىپ، ماڭايى تازارتىلىپ بولعان سوڭ حۇسايىن مولدا ۇلپاندى زيرات باسىنا شاقىرىپ ەدى، ۇلپان قاسىنا دامەلى مەن شىناردى، بىجىكەندى ەرتىپ كەلدى.
ورال تاۋىنىڭ التىنداي جارقىرايتىن مىسى مەن كۇمىسى ارالاس تارام-تارام تامىرلارى بار شاعالا تاسى ۇلپانعا قاتتى ۇنادى. كەي جەرى سۇرعىلت، كەي جەرى كوگىلدىر تارتقان تاس ايناداي جالتىلدايدى. قالاي كەستى ەكەن قالاي سۇرگىلەدى ەكەن قالاي ءسۇرتتى ەكەن! جاقىنداپ كەتسەڭ، كەسكىنىڭ كورىنەدى.
حۇسايىن مولدا كوك كۇمبەزدى كۇڭىرەنتىپ ايات وقىدى. مولداسىنان كەيىن بىجىكەن ازىرلەنىپ تىزەرلەنە باستادى. مولدا ونى كوپتەن ازىرلەپ جۇرگەن. ىركىلگەن جوق.
داۋسى اۋەلى از عانا دىرىلدەگەندەي شىعىپ ەدى، ۇزاماي اشىلىپ كەتتى. قانداي ءۇندى، قانداي مۇڭدى داۋىس ەدى. قۇران ەمەس، جىر وقىپ وتىرعانداي. ءوزى تۇسىنبەيتىندى جۇرتقا ۇنىمەن ءتۇسىندىرىپ وتىرعانداي. جاس بالانىڭ بالعىن ءۇنى كەيدە جۇرەگىڭدى ەلجىرەتە ەركە شىعادى دا، كەيدە وكپە-نازداي ويلاندىرىپ قالادى. الدە كىمگە، الىستاعى بىرەۋگە زارىن ايتىپ، شاعىنىپ تىلەك ەتكەندەي بولاتىنى دا بار.
ءبىر كەزدە ايەلدەر جىلاي باستادى. قىز داۋىسى وزگەرىپ، الدەنەلەردى انا تىلىندە ايتىپ وتىرعانداي ەستىلدى.
— اپا، — دەگەندەي ەدى قىز داۋىسى. — اپا، مەندە نەگە اكە جوق، اپا؟ ماعان دا اكە كەرەك بولارىن سەن بىلسەڭ كەرەك ەدى عوي، اپا... اپا، سەنى بالا بىتكەن اقنار اپاي دەيدى. ولارى شەشە دەگەنى دە! سەن التىن شەشەسىڭ اپا!.. سەنەن ارتىق شەشە بولادى دەيمىسىڭ! سوندا دا مەنىڭ اكەم جوقتىعى جانىما باتادى دا جۇرەدى. اكەلى بالا قانداي، مەن قاندايمىن؟ مەن نەگە اكەدەن ەرتە ايرىلدىم، اپا؟ جوق، اپا، مەن جەتىمسىرەمەيمىن. ءبىراق، اكەسى بار بالانى كورگەندە ىلعي جىلاعىم كەلەدى. قىزىعامىن با، كۇندەيمىن بە؟ جوق، ەكەۋى دە ەمەس، اپا! باسقا بالالار اكەسىنىڭ موينىنا اسىلىپ ەركەلەگەنىن كورسەم، ماعان سول باتادى. مەن بولسام، اكەمنىڭ موينىنا ءبىر اسىلىپ ەركەلەپ كورمەگەن ەكەمىن... سونى ساعىنامىن، اپا... اكەم مەنى ءبىر ءسۇيىپ كورگەن جوق، ءبىر رەت باسىمنان سيپاعان جوق، مەن سونى ساعىنامىن، اپا...
ۇنەمى شىمىلدىق ىشىندە جاتاتىن اۋرۋ اكەسىن بىجىكەن ءتورت جاسقا تولعانشا كورگەن جوق-تى. بالاعا اكە كەرەك ەكەنىن بىلگەن دە ەمەس-تى. ءبىر كۇنى ويناپ ءجۇرىپ بالالىقتىڭ كوز قۇمارلىعىنا شىداماي اكەسىنىڭ شىمىلدىعىن اشىپ قالىپ ەدى، ورنىنان قوزعالا الماي قاتىپ قالدى. قورقىپ كەتتى. مۇنداي دا ۇلكەن باس بولادى ەكەن-ay! قىراۋ باسقان بۋرانىڭ باسى ما دەرسىڭ. بەت-اۋزى تاباقتاي جالپاق، قاتپار-قاتپار، قارا شۇبار... بار دەنەسى سەلك-سەلك ەتىپ جاتىر. ەكى قولىن ەكى ۇلكەن ادام ۇستاپ وتىر. اكەسىنىڭ سەلكىلدەگەن قولدارىمەن بىرگە ەكى ۇلكەن ادام دا سەلك-سەلك ەتەدى. جاس بالا شىڭعىرىپ جىبەردى. ەسىن شەشەسىنىڭ الدىندا جاتىپ جينادى.
— قورىقپا، اينالايىن. ول سەنىڭ اكەڭ. قاتتى اۋىرىپ جاتىر. جازىلادى، — دەدى ۇلپان.
— اناۋ ەكى كىسى نەگە اكەمنىڭ ەكى قولىن ۇستاپ الىپ جىبەرمەي وتىر؟
— ەكى قولىن ەكى كىسى ۇستاپ وتىرماسا، اكەڭ دىرىلدەپ ۇيىقتاي المايدى. ءبىر كىسىنىڭ ءالى كەلمەيدى. اكەڭ باتىر ادام...
ءتورت جاستاعى بىجىكەن اكەسى بارىن وسىلاي ءبىلىپ ەدى. اۋەلى اكەسىنىڭ ءتۇر-سيپاتىنان قورقىپ كەتسە دە، كەپ ۇزاماي كوزى دە ۇيرەندى، بويى دا ۇيرەندى. تابيعات سىبىرىنىڭ قۇلاققا كىرمەس، ويعا ۇيالاماسى جوق قوي، جاس بالانىڭ كوڭىلىنە اكەسى بارلىعى اينىماس-بۇلجىماس سەنىمدى قۋانىشتاي ورنىعىپ قالدى. جەتىگە تولعان سوڭ ساباققا كەتەرىندە اكەسىنە ءبىر توستاعان قىمىز اپاراتىن بولدى.
اكەسىنىڭ ەكى قولىن ەكى ادام ىلعي ۇستاپ وتىرادى. ەكى اياعىن ءبىر بۋما جۇكپەن باستىرىپ قويىپتى. كەيدە بىجىكەن سول بۋمانىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، اكەسىمەن ويناعىسى كەلەدى، سەلكىلدەپ جاتقان بۋمانىڭ ۇستىندە ۇزاق وتىرا المايدى، سىرعىپ بارىپ قۇلاپ تۇسەدى. سوعان دا ءماز بولىپ كۇلىپ-تۇرا كەلەدى دە:
— اكە، مەن ساباققا كەتتىم... سەن ۇيىقتاي تۇر، — دەيدى.
— بارا عوي، بوبەگىم، بارا عوي، — دەيدى اكەسى. بىجىكەن ۇيدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ اۋىر كۇرسىنىپ:
— و، قۇدايىم-اي! — دەپ قالادى.
مۇگەدەك اكە جالعىز پەرزەنتىن تىم بولماسا ءبىر رەت قولىنا الىپ، ماڭدايىنان يىسكەي العان ەمەس، تىم بولماسا ءبىر رەت شاشىنان سيپاي العان ەمەس. مۇنداي دا ازاپ بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!.. «و، قۇدايىم-اي!» دەگەنى سونداي اۋىر زاردىڭ، سونداي اۋىر كۇيىنىشتىڭ جالىنىنداي شىعادى.
قاي بالاعا دا اكە كەرەك. ەسەنەي سياقتى مۇگەدەك اكە دە كەرەك ەكەن. بىجىكەن ءقازىر سول اكەسىن ساعىنىپ زارلاپ وتىر.
بىجىكەن داۋسى تاعى ءبىر سارىنعا اۋىستى:
— اپا، — دەگەندەي قىزىنىڭ، داۋسى، — اپا. مەن نەگە جالعىز بولىپ تۋدىم ەكەن اپا؟ مەندە اعا دا جوق، ءىنى دە جوق، ءسىڭلى دە جوق. كوپ قىزداردىڭ اعالارى دا بار، ىنى-سىڭلىلەرى دە بار. مەندە ءبىر وزىڭنەن باسقا ەشكىم جوق. نەگە بۇلاي، اپا؟ سەن دە جالعىز، مەن دە جالعىز... نەدەن بۇلاي بولدى، اپا؟ سەنىڭ كۇرسىنەتىنىڭدى مەن ۇيىقتاپ جاتسام دا ەسىتەمىن. ساباقتا وتىرسام دا ەسىتەمىن. سول كۇرسىنۋىڭ قاشان توقتالار ەكەن اپا؟ مەن ويناپ ءجۇرىپ تە قۋانا المايمىن. باسقا بالالاردىڭ قۋانعانىنا قىزىعامىن. بالالار قۋانعاندا قانداي ادەمى، قانداي جاقسى بولىپ كەتەدى. مەن سونىسىنا قىزىعامىن. الگى سەيتەك دەيتىن كىشكەنە بالا بار عوي، سول ويناپ ءجۇرىپ قۇلاپ قالسا، مەنىمەن جاستى ايشا ونى ۇيىنە ارقالاپ اكەتەدى. باعيلا قۇلاپ قالسا، اعاسى سانسىزباي كوتەرىپ اكەتەدى. مەن وسىعان دا قىزىعامىن... مەن دە بىرەۋدى كوتەرىپ اكەتكىم كەلەدى. كىشكەنتاي كەزىمدە مەنى دە بىرەۋ ۇيگە كوتەرىپ اكەلدى مە ەكەن دەپ ويلايمىن، اپا.
بىجىكەن مۇنىڭ بىردە-بىرىن شەشەسىنە اۋىزبا-اۋىز ايتقان ەمەس، ايتا الماس تا ەدى. بۇل ونىڭ ويى ما، سەزىنۋى مە، ونى ءوزى دە بىلمەيدى. ونى ءبىلۋ قايدان وڭاي بولسىن! قىز شەشەسىن كىنالاپ تا وتىرعان جوق، قايتا شەشە زارىن قوسا ايتىپ وتىرعانداي ەدى. ءبىر سوزىنە تۇسىنبەيتىن قۇراندى وقىپ وتىرىپ داۋسىمەن ۇنىمەن ايتتى. ونىسى ساعىنىش زارى ەكەنىن شەشەسى دە تۇگەل ءتۇسىندى. قىزىمنىڭ ەسى كىرىپ قالعان ەكەن-اۋ دەپ ويلادى شەشە...
ەسەنەيدىڭ اسىن وتكىزۋ ازىرلىگىندە جۇرگەن بايدالى بي، كۇزەمباي بولىس باستاعان وتىز شاقتى ادام اۋىل سىرتىندا كەڭەسىپ وتىر ەدى، ءۇش سالت ادام جاقىنداپ كەلىپ سالەم بەردى.
— ە، جول بولسىن!
— الەي بولسىن. قوجىق باتىر جىبەرىپ ەدى. ۇلپان بايبىشەگە جولىعىپ ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوزىمىز بار. ول كىسى ۇلكەن ۇيىندە وتىراتىن شىعار؟
— اۋەلى اتتارىڭنان ءتۇسىپ، جۇمىستارىڭنىڭ ءجونىن بىزگە ايتىڭدار. ار جاعىن سودان كەيىن كورەرسىڭدەر.
— جوق، ءبىز جۇمىسىمىزدى ۇلپان بايبىشەنىڭ وزىنە عانا ايتامىز دا قايتامىز.
گەنىن كورسەم، ماعان سول باتادى. مەن بولسام، اكەمنىڭ موينىنا ءبىر اسىلىپ ەركەلەپ كورمەگەن ەكەمىن... سونى ساعىنامىن، اپا... اكەم مەنى ءبىر ءسۇيىپ كورگەن جوق، ءبىر رەت باسىمنان سيپاعان جوق، مەن سونى ساعىنامىن، اپا...
ۇنەمى شىمىلدىق ىشىندە جاتاتىن اۋرۋ اكەسىن بىجىكەن ءتورت جاسقا تولعانشا كورگەن جوق-تى. بالاعا اكە كەرەك ەكەنىن بىلگەن دە ەمەس-تى. ءبىر كۇنى ويناپ ءجۇرىپ بالالىقتىڭ كوز قۇمارلىعىنا شىداماي اكەسىنىڭ شىمىلدىعىن اشىپ قالىپ ەدى، ورنىنان قوزعالا الماي قاتىپ قالدى. قورقىپ كەتتى. مۇنداي دا ۇلكەن باس بولادى ەكەن-اۋ! قىراۋ باسقان بۋرانىڭ باسى ما دەرسىڭ. بەت-اۋزى تاباقتاي جالپاق، قاتپار-قاتپار، قارا شۇبار... بار دەنەسى سەلك-سەلك ەتىپ جاتىر. ەكى قولىن ەكى ۇلكەن ادام ۇستاپ وتىر. اكەسىنىڭ سەلكىلدەگەن قولدارىمەن بىرگە ەكى ۇلكەن ادام دا سەلك-سەلك ەتەدى. جاس بالا شىڭعىرىپ جىبەردى. ەسىن شەشەسىنىڭ الدىندا جاتىپ جينادى.
— قورىقپا، اينالايىن. ول سەنىڭ اكەڭ. قاتتى اۋىرىپ جاتىر. جازىلادى، — دەدى ۇلپان.
— اناۋ ەكى كىسى نەگە اكەمنىڭ ەكى قولىن ۇستاپ الىپ جىبەرمەي وتىر؟
— ەكى قولىن ەكى كىسى ۇستاپ وتىرماسا، اكەڭ دىرىلدەپ ۇيىقتاي المايدى. ءبىر كىسىنىڭ ءالى كەلمەيدى. اكەڭ باتىر ادام...
ءتورت جاستاعى بىجىكەن اكەسى بارىن وسىلاي ءبىلىپ ەدى. اۋەلى اكەسىنىڭ ءتۇر-سيپاتىنان قورقىپ كەتسە دە، كەپ ۇزاماي كەزى دە ۇيرەندى، بويى دا ۇيرەندى. تابيعات سىبىرىنىڭ قۇلاققا كىرمەس، ويعا ۇيالاماسى جوق قوي، جاس بالانىڭ كوڭىلىنە اكەسى بارلىعى اينىماس-بۇلجىماس سەنىمدى قۋانىشتاي ورنىعىپ قالدى. جەتىگە تولعان سوڭ ساباققا كەتەرىندە اكەسىنە ءبىر توستاعان قىمىز اپاراتىن بولدى.
اكەسىنىڭ ەكى قولىن ەكى ادام ىلعي ۇستاپ وتىرادى. ەكى اياعىن ءبىر بۋما جۇكپەن باستىرىپ قويىپتى. كەيدە بىجىكەن سول بۋمانىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، اكەسىمەن ويناعىسى كەلەدى، سەلكىلدەپ جاتقان بۋمانىڭ ۇستىندە ۇزاق وتىرا المايدى، سىرعىپ بارىپ قۇلاپ تۇسەدى. سوعان دا ءماز بولىپ كۇلىپ-تۇرا كەلەدى دە:
— اكە، مەن ساباققا كەتتىم... سەن ۇيىقتاي تۇر، — دەيدى.
— بارا عوي، بوبەگىم، بارا عوي، — دەيدى اكەسى. بىجىكەن ۇيدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ اۋىر كۇرسىنىپ:
— و، قۇدايىم-اي! — دەپ قالادى.
مۇگەدەك اكە جالعىز پەرزەنتىن تىم بولماسا ءبىر رەت قولىنا الىپ، ماڭدايىنان يىسكەي العان ەمەس، تىم بولماسا ءبىر رەت شاشىنان سيپاي العان ەمەس. مۇنداي دا ازاپ بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!.. «و، قۇدايىم-اي!» دەگەنى سونداي اۋىر زاردىڭ، سونداي اۋىر كۇيىنىشتىڭ جالىنىنداي شىعادى.
قاي بالاعا دا اكە كەرەك. ەسەنەي سياقتى مۇگەدەك اكە دە كەرەك ەكەن. بىجىكەن ءقازىر سول اكەسىن ساعىنىپ زارلاپ وتىر.
بىجىكەن داۋسى تاعى ءبىر سارىنعا اۋىستى:
— اپا، — دەگەندەي قىزىنىڭ داۋسى، — اپا. مەن نەگە جالعىز بولىپ تۋدىم ەكەن اپا؟ مەندە اعا دا جوق ءىنى دە جوق، ءسىڭلى دە جوق. كوپ قىزداردىڭ اعالارى دا بار، ىنى-سىڭلىلەرى دە بار. مەندە ءبىر وزىڭنەن باسقا ەشكىم جوق. نەگە بۇلاي، اپا؟ سەن دە جالعىز، مەن دە جالعىز... نەدەن بۇلاي بولدى، اپا؟ سەنىڭ كۇرسىنەتىنىڭدى مەن ۇيىقتاپ جاتسام دا ەسىتەمىن. ساباقتا وتىرسام دا ەسىتەمىن. سول كۇرسىنۋىڭ قاشان توقتالار ەكەن اپا؟ مەن ويناپ ءجۇرىپ تە قۋانا المايمىن. باسقا بالالاردىڭ قۋانعانىنا قىزىعامىن. بالالار قۋانعاندا قانداي ادەمى، قانداي جاقسى بولىپ كەتەدى. مەن سونىسىنا قىزىعامىن. الگى سەيتەك دەيتىن كىشكەنە بالا بار عوي، سول ويناپ ءجۇرىپ قۇلاپ قالسا، مەنىمەن جاستى ايشا ونى ۇيىنە ارقالاپ اكەتەدى. باعيلا قۇلاپ قالسا، اعاسى سانسىزباي كوتەرىپ اكەتەدى. مەن وسىعان دا قىزىعامىن... مەن دە بىرەۋدى كوتەرىپ اكەتكىم كەلەدى. كىشكەنتاي كەزىمدە مەنى دە بىرەۋ ۇيگە كوتەرىپ اكەلدى مە ەكەن دەپ ويلايمىن، اپا.
بىجىكەن مۇنىڭ بىردە-بىرىن شەشەسىنە اۋىزبا-اۋىز ايتقان ەمەس، ايتا الماس تا ەدى. بۇل ونىڭ ويى ما، سەزىنۋى مە، ونى ءوزى دە بىلمەيدى. ونى ءبىلۋ قايدان وڭاي بولسىن! قىز شەشەسىن كىنالاپ تا وتىرعان جوق، قايتا شەشە زارىن قوسا ايتىپ وتىرعانداي ەدى. ءبىر سوزىنە تۇسىنبەيتىن قۇراندى وقىپ وتىرىپ داۋسىمەن ۇنىمەن ايتتى. ونىسى ساعىنىش زارى ەكەنىن شەشەسى دە تۇگەل ءتۇسىندى. قىزىمنىڭ ەسى كىرىپ قالعان ەكەن-اۋ دەپ ويلادى شەشە...
ەسەنەيدىڭ اسىن وتكىزۋ ازىرلىگىندە جۇرگەن بايدالى بي، كۇزەمباي بولىس باستاعان وتىز شاقتى ادام اۋىل سىرتىندا كەڭەسىپ وتىر ەدى، ءۇش سالت ادام جاقىنداپ كەلىپ سالەم بەردى.
— ە، جول بولسىن!
— الەي بولسىن. قوجىق باتىر جىبەرىپ ەدى. ۇلپان بايبىشەگە جولىعىپ ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوزىمىز بار. ول كىسى ۇلكەن ۇيىندە وتىراتىن شىعار؟
— اۋەلى اتتارىڭنان ءتۇسىپ، جۇمىستارىڭنىڭ ءجونىن بىزگە ايتىڭدار. ار جاعىن سودان كەيىن كورەرسىڭدەر.
— جوق، ءبىز جۇمىسىمىزدى ۇلپان بايبىشەنىڭ وزىنە عانا ايتامىز دا قايتامىز.
— وندا قايتا بەرىڭدەر. ول كىسى ەشكىمدى قابىلداي المايدى. اسىرەسە قوجىقتىڭ جىبەرگەن ادامدارىن قابىلدامايدى.
— سيباننىڭ قارا توبىرى، ەسەنەيدىڭ، بەتى جاسىرىنباي جاتىپ-اق بايبىشەسىن قارا ۇيگە قاماپ تاستاپ، ورداسىن قانتالاۋعا سالايىن دەپ جاتىر ەكەنسىڭدەر عوي!
مۇسىرەپ شوندىعۇلعا يەك كوتەردى. شوندىعۇل، اتىنان تۇسپەي كەردەڭ سويلەسىپ تۇرعان، جۇندەلگەن تۇيەنىڭ، تەرىسىندەي بورعىل بەت كوسە ادامدى اتىنان جۇلىپ الىپ بايدالى ءبيدىڭ، الدىنا اكەلىپ يىعىنان باسىپ شوكتىردى دە شىلبىرىن قولىنا ۇستاتتى.
— سويلە! — دەدى بايدالى بي.
بورعىل بەت كوسە ارسىز ادام ەكەن اتىنان جۇلىپ الىپ جەر تىزەرلەتىپ وتىرعىزعانعا قىزارعان جوق. سويلەپ كەتتى:
— سويلەسەم، ەسەنەيدىڭ اسىنا بەس بولىس كەرەي-ۋاقتى تۇگەل شاقىرعاندا، قوجىق باتىردى شاقىرمايتىنداي، قوجىقتىڭ جيىرما ءتورت اۋىلىنا قارا شەشەك شىعىپ جاتىر دەپ ەستىپ پە ەدىڭدەر؟
بيلەر الما-كەزەك ايتىس-تارتىسقا تۇسپەي، تۇپتەپ كەلگەندە كەسىمىن ايتادى. ءوزى شەشەن بايدالى ءبيدىڭ ءىشىن جارىپ بارا جاتقان جاۋابى ءازىر وتىرسا دا، ءۇن شىعارماي شىداپ قالدى دا، مۇسىرەپكە قارادى.
— ۇرى-قارى، قانىشەر جولباسارلاردى شاقىرماڭدار دەگەن ەسەنەيدىڭ وسيەتى بار. قانىشەر قوجىق شاقىرىلمايدى، — دەدى مۇسىرەپ.
— تاعى نە ايتاسىڭ؟
— جيىرما ءتورت سابا قىمىز، ءجۇز قوي، ەلۋ تۋ بيە سويىستىق اكەلەدى قوجىق. ۇلپان بايبىشەگە ەكى نارعا ارتىپ توعىز سىيلىق اكەلەدى قوجىق. ەسەنەيدىڭ، اس بايگەسىنە قوسۋعا جيىرما ءتورت سايگۇلىك جاراتىپ وتىر قوجىق.
بايدالى تاعى مۇسىرەپكە قارادى.
— قىستىگۇنى سۋعا قۇلاپ، ءۇستى-باستى كەك مۇزداق، جاۋراپ كەلە جاتقان ەسەنەي قوجىقتىڭ قوسىنا كەزدەسىپ قالىپ، ءدام تاتپاي اتتانىپ كەتكەنىن كەرەي-ۋاق تۇگەل بىلەدى. ەسەنەيدىڭ اسىنا سول قوجىقتىڭ ارام سيراعىن سالدىرادى ەكەن دەپ ويلاسا، قوجىق شىن-اق ادام ەمەس، دوڭىز ەكەن! — دەدى مۇسىرەپ.
— تاعى نە ايتاسىڭ؟
— ەسەنەيىڭنەن ايرىلعان سيبان بوسقا شىرەنەسىڭ دەيمىن. ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان قورىقپايدى دەگەندەي، ەندى سەنەن ەشكىم ىعىسپايدى. قوجىقتىڭ اتى — قوجىق! بۇگىنگى كەنەسارى سول! ەكى ءجۇز ات كورمەدە، ەكى ءجۇز جىگىت ەر جاستانىپ، توقىم توسەنىپ، شەشىنبەي ۇيىقتايدى. قوجىقتىڭ قاسىندا ەندى سەن بولارسىڭ. مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم.
ەندى مۇسىرەپ بايدالى بيگە قارادى.
— Ac بەرگەلى جاتقان قارالى اۋىلعا كەلىپ جاساعانى ءۇشىن مىنا كوسەگە قىرىق قامشى دۇرە سوعىلسىن! — دەدى بايدالى بي. — ايىبىنا اتىن الىپ قالىپ، جاياۋ قايتارىڭدار!
بي كەسىمى تىم قاتال بولسا، قاسىنداعىلاردىڭ بىرەۋى «ساۋعا، بي-ەكە!» دەپ قالاتىن عۇرىپ بار. وندايدا بي جازانىڭ جارىم-جارتىسىن كەشىرە سالادى. جازالى ادام ءبارىبىر قىرىق قامشى دۇرە جەگەنگە سانالادى. بۇل جولى ەشكىم اۋزىن اشقان جوق. بورعىل بەت كوسەنى شوندىعۇل ايداپ الىپ كەتتى...
كەشىرەك بايدالى، كۇزەمباي، مۇسىرەپ، ەر مىنەزدى، ەركەك ءپىشىندى جاس پەرى اتانىپ كەلە جاتقان قۇنياز تورتەۋى كەلىپ ۇلپانعا بولعان وقيعانىڭ جايىن ايتىپ ەدى، ۇلپان ءتىس جارماي تىڭداپ الدى دا:
— مۇنى نە دەيمىز؟ قوجىق ىلاڭىنىڭ وسىمەن اياقتالعانى دەيمىز بە، بولماسا باستالعانى دەيمىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ەسەكەم ءتىرى بولسا، توقتالعانى دەر ەدىم. كۇن بىزگە قالعان تۇستا باستالعانى دەۋىمىز كەرەك بولار، — دەدى كوشەبە-سيباننىڭ بولىسى كۇزەمباي. — ەكى ءجۇز جىگىت ۇستاپ، ەسىلدىڭ ەكى جاعىنداعى ەلدەردى كۇندە ءبىر توناپ وتىرعان قوجىق ەندى كەرەيگە اۋىز سالايىن دەگەنى دە! استى دۇرىس وتكىزدىرمەيدى ول!
— ءتىرى ەسەنەيدە كەتكەن كەگىن ەندى ءولى ەسەنەيدەن الماقشى بولعانى عوي قانىشەر ءيتتىڭ! — وسىنى ايتىپ بايدالى دا توقتاپ قالدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىڭ سالماعىن ۇلپاننىڭ ءوز موينىنا ارتقىلارى كەلەتىن سياقتى.
قوجىق كەنەسارىنىڭ قارىنداسىن العان كۇيەۋى، شىڭعىستىڭ قۇداسى. ون جەتى جاسىندا قاندى-بالاق قاراقشى اتانعان ەدى. قىر ەلدەرى اۋەلى كوتەرىلە دۇرلىگىپ كەنەسارىعا قوسىلىپ، ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ودان ءبىرجولا بەزىنىپ ەسكى مەكەندەرىنە قاراي قاشقاندا كوبىنىڭ مال-مۇلكى، قىز-كەلىنشەگى وسى قوجىقتىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعان. قاسىندا ءۇش ءجۇز جاساعى بار قوجىق كەنەسارىدان قاشا باستاعان ەلدەردى اڭدىتىپ قويعان اڭشىسى بولاتىن. قوجىقتىڭ قولىنا تۇسكەن مال-مۇلىك، قىز-كەلىنشەككە كەنەسارى دا ورتاق. كەنەسارى تورعاي قالاسىن شاۋىپ، تۇرعىن حالقىن قىرعاندا، سول قىرعىنعا قوجىق تا ورتاق. بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاقتاستىعى كەنەسارى جاۋىنگەر قىرعىز حالقىنىڭ قولىنان اپاتقا ۇشىراعاندا عانا ايرىلدى. قوجىق ءتورت مىڭ جىلقىنى ايداپ بەتپاقدالانىڭ سولتۇستىگىنە قاراي بۇرىلىپ كەتتى. سودان بەرى ول ەسىلدىڭ وڭتۇستىگىندە «مەڭزەي» دەگەن جەردى جايلايدى. ءبىراق، ۇزىندىعى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداي جەر ەسىلدىڭ ەكى بەتى قوجىقتىكى. بۇرىن سول جەردە ىرگەلەس وتىراتىن اتىعاي-قاراۋىل، ۋاق دەگەن ەلدەر قوجىقتان قاشىپ الىستاپ كەتتى.
قوجىقتىڭ توعىز قاتىڭ جيىرما ءتورت ۇلى بار. ءار ۇلى ءبىر اۋىل. ءار اۋىلىندا ءتۇپ-تۇبىرى كەنەسارىنىڭ جاساعىنان كەلە جاتقان بۇزىقتار، ۇرىلار، جول توناۋشىلار ونداپ سانالادى. سول قوجىق ەسەنەيدىڭ اسىندا بۇلىك سالىپ، كەرەي ەلىن ءبىر يىقتاپ، ىقتاتىپ كەتپەك ەدى.
بولىس-بيلەردە داعدارىس بارىن سەزىندى دە، ۇلپان شيراعىراق سويلەپ كەتتى:
— استى بىردەمە قىلىپ وتكىزەرمىز-اۋ، اعايىن... ەڭ ءارىسى ستاپتان ءجۇز قازاق-ورىس الدىرۋعا دا بولادى. ءبىراق، سونىڭ ار جاعىندا كۇنىمىز نە بولادى؟ ەسەكەڭ قايتىس بولعان سوڭ، ەندى قوجىق بىزگە تەڭدىك بەرمەيدى دەگەندەي ەكەنسىزدەر... ەسەكەڭ جاۋعا جالعىز اتتانۋشى ما ەدى؟ كەرەي-ۋاقتىڭ باسىن قوسىپ، ەكى ەلدىڭ ۇرانىن شاقىرىپ اتتانبايتىن با ەدى؟ قوجىق قاراقشى تۇگىل، كەنەسارىنىڭ ءوزىن كەرەي جەرىنەن قۋىپ تاستاعاندا وسىلاي ەتكەن عوي! قوجىق زاتى ۋاق بولعانىمەن ءوز ەلىنەن شەتتەپ كوكشەتاۋ ويازىنا قارايتىن جەردە وتىرعاندىقتان ەسەنەيدىڭ، قولىنا تۇسپەي كەتتى. ەسەنەي وزدەرىڭىزبەن ماقۇلداسقاندا — «قوجىقتى قۇرتپاساڭ، كەرەي، ساعان كۇن جوق!» دەمەپ پە ەدى؟ ەسەنەيدىڭ قوجىقتا كەتكەن ۇزىننان ءوشى، قىسقادان كەگى جوق ەدى عوي! اتى كەرەي، ەسەنەي سەنىڭ قامىڭدى ويلاعان. بۇكىل اتىعاي-قاراۋىل، كەرەي ۋاق قارعاپ وتىرعان قانىشەردىڭ ورنى قاراڭعى ءۇي — اباقتى، تور كوزدى تۇرمە ەمەس پە؟ وزگەڭ بوي تاسالاپ قالاتىن بولساڭ، سيبان جالعىز بولسا دا، قوجىقتاي زالىممەن الىسىپ وتەدى. سيبان ەسەنەيىنەن ايرىلسا دا ەركەك جىگىتتەرى، قۇدايعا شۇكىر، بار!„ — دەپ مۇسىرەپ پەن قۇنيازدى كوز قيىعىمەن جاناپ ءوتتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ۇلپان... قوجىقتىڭ جىبەرگەن ادامىنا دۇرە سوعىپ، اتىن ايىپقا الىپ، ءوزىن جاياۋ قايتارسا، ول سيباننىڭ نەگە بولسا دا بەل بايلاعانى عوي! — دەدى مۇسىرەپ. — ءبىراق، كەرەي-ۋاق سيباندى جالعىز قالدىرار دەپ ويلاۋدىڭ كەرەگى جوق. قوجىق كەرەي-ۋاق، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ ءبارىنىڭ جاۋى. ونداي زۇلىمعا بارلىق ەل ءبىر-بىر تاس اتىپ قالمايتىن با ەدى؟ قوجىقتىڭ ورنى تۇرمە! بايدەكە، وسى جۇمىستى ءوزىڭىز باستاڭىز، ءوزىڭىز اياقتاڭىز!
بايدالى بي ءبىرىنشى بولىپ اتى اتالعاندى، ءبىرىنشى بولىپ سويلەگەندى، قانداي ءىستىڭ بولسا دا ءبىرىنشى بولىپ باسىندا ءجۇرۋدى جان-تانىمەن جاقسى كورەتىن ەدى.
— كەرەي-ۋاققا قۇداي بىرلىك بەرە قالسا، دۇرىسى وسى بولار ەدى، — دەپ قالدى.
— سىزگە ەرمەگەندە كىمگە ەرەدى بۇل ەل؟ ورىس، قازاققا اتاعىڭىز جايىلعان ءبيسىز، سىزدەن يىعى جوعارى تۇراتىن كىم بار؟ — دەپ مۇسىرەپ تاعى دا ءبىر قولپاشتاپ جىبەردى.
ەندى بايدالى شالقالاي وتىرا سويلەپ، كۇزەمباي بولىسقا قاراپ:
— بەس بولىستىڭ پىرگاۋارىن جاساتا بەر... ءومىر-باقي ورالماستاي بولىپ «يتجەككەنگە» ايدالسىن! — دەدى.
— وندا بولىستاردى وسىندا شاقىرتامىز عوي؟
— شاقىرتا بەر.
قۇنياز ەر مىنەزدى، نامىسقور، بالۋان جىگىت ەدى:
— قاپ، سيباندا تۋ كوتەرىپ نامىسقا شاباتىن ەركەك بارىن كورسەتەتىن كۇن تۋدى ما دەپ دامەلەنىپ قالىپ ەدىم.... قاعازبەن تىناتىن بولدى-اۋ! — دەدى وكىنىپ قالعانداي قالجىڭداپ.
كەنەسارى ىلاڭىنان كەيىنگى وتىز جىلدان استام تىنىشتىق ومىردە سيبانعا مال ءبىتىپ، تۇرمىسى تۇزەلگەن سوڭ بالالار ءولىمى ازايىپ، جىگىتتەرى كوبەيىپ قالعان ەدى. بۇل كەزگە دەيىن ەسەنەيدىڭ اتىمەن ەل اتانىپ، قاتارعا قوسىلىپ كەلسە، ەندى ەلدىڭ ءوز كەۋدەسى كوتەرىلە باستاعان. قۇنياز بولىس-بيلەرگە سونى اڭعارتىپ قالدى.
— اتىڭدى ەرتتەي بەر، سيبان! قاعازى دا بولار، باسقاسى دا بولار، — دەدى بايدالى. — ك0جىق وڭاي جاۋ ەمەس. ول جاسانىپ وتىرعان جاۋ. ءۇش جۇزگە جاقىن جاراعى بار. وڭاي قولعا تۇسپەيدى. ءبىراق، ەستەرىڭدە بولسىن، بۇل سيبان جورىعى بولادى.
— جورىق بولادى عوي، ايتەۋىر؟
— بولعاندا قانداي! ۇلكەن جورىق بولادى.
جورىق ۇلكەن بولۋعا بەت الدى. سيبان جورىعىنا بەس بولىس كەرەيدەن قاتىناسپاعانى قالمايدى. قوجىققا ءبارى دە كەكتى، ءبارى دە ەش. ادام كەرەك، ات كەرەك، اس كەرەك. سونىڭ ءبارىنىڭ سالماعى سيبانعا تۇسەتىن بولادى. بايدالى وسىنى ەسكەرتىپ ەدى. سيبان وعان ءازىر ەكەن.
— ىستەرىڭە بەرەكە بەرسىن، ەركەكتەر. ەسەنەيدىڭ مالى كەرەي-ۋاقتىڭ اماندىعى سياقتى وسىنداي اق جولعا شاشىلسا، ارۋاعى ماعان رەنجىمەس، — دەدى ۇلپان.
قوجىقتى اركىم ءوز قارا باسىنىڭ كورگەن ءجابىر-جاپاسىنا قاراي ۇرى-قارى، جول توناعىش، قانىشەر، زۇلىم دەيتىن. مۇنىڭ ءبارى دە دۇرىس ەدى. قوجىق ادام قانىنا تالاي شومىلعان حايۋان. قىردا قازاقتى، تورعاي، موقراسىباي قالالارىندا ورىستى باۋىزداعاندا ەكى قولىنىڭ بىرەۋى ءدىر ەتپەگەن ادام. ەسىك-تەرەزەسى جابىق ۇيلەردى ورتەگەندە، شىرىلداپ شىققان جاس بالانىڭ داۋسىنان شىمىركەنبەگەن حايۋان. وسى كەزدە دە قولى قاندانباي وتىراتىن كۇنى جوق. قوجىق جايلاعان جەردەن ءبىر ادام امان ەتە المايدى، تونالىپ وتەدى. سونىمەن بىرگە، قوجىق قازاق حاندىعىنان ۇمىتكەر، حان تۇقىمدارىنىڭ سۇيەنىشى ەدى. ءالى ءۇزىلىپ بولماعان ءۇمىتتىڭ سارقىندىسى وسى قوجىققا بايلانىستى بولاتىن.
ول وتىز جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، كەنەسارى جاساعىنان قالعان قولدى تاراتپاي ۇستاپ وتىر. ولاردىڭ وزدەرى قارتايسا دا، قانمەن اۋىزدانعان بالالارى جىگىت بولىپ قالدى. ءزاۋ-سايتان بىرەۋ حان بولعىسى كەلىپ سەلت ەتىپ شىعا كەلسە، قوجىق ونىڭ دايار تۇرعان قارۋلى جاساعى.
ورىس اكىمدەرى دە قوجىقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز، پريگوۆورلارعا قۇلاق اسپاي كەلەدى. ارىز، پريگوۆور بەرگەن بولىس-بيلەردىڭ ۇستىنەن قوجىق تا ارىز بەرەدى. قازاق اراسىندا قارسى داۋلار كوپ، قوجىقتا تا سونداي كەرەعار داۋكەستىڭ ءبىرى. قوجىق ءوز الدىنا ءبىر بولىس ەل بولۋدى سۇرانىپ ءجۇر. بەس ءجۇز ءۇيمىز دەپتى. تەكسەرە كەلگەندە ونىسى جالعان بولىپ شىقتى. ءۇش جۇزدەن اسا ەركەگى بارى دۇرىس، اۋىل سانى جيىرما ءتورت-اق. ۇرى ەكەنى دە راس. قازاقتىڭ قاي ءبيىنىڭ قولى تازا؟ قاي بولىسىنىڭ ۇستىنەن كۇندە ءبىر ارىز تۇسپەي وتىرادى؟ ارىز، پريگوۆورلارعا سەنە بەرسەڭ، قازاقتىڭ بارلىق بولىس-بيلەرىن ءبىر جىلدان كەيىن تۇگەل تۇرمەگە الىپ وتىرۋ كەرەك. تەگىندە قازاق ءبىرىن ءبىرى جامانداۋعا كەلگەندە سونشا شەبەر، سونشا راقىمسىز، سونشا جالاقور، ءوز تامىرىنا ءوزى بالتا شاۋىپ، ءوز جاپىراعىن ءوزى جۇلادى دا وتىرادى. تۇپكى ويلارى وسىعان كەلىپ تىرەلەتىن ورىس اكىمدەرى قوجىقتى قۋدالاماي كەلدى.
بۇل جولى كەرەي-ۋاقتىڭ بولىس-بيلەرى ۇلكەن ۇيىمشىلدىق كورسەتتى. قاعازدارىن ۇكىلى پوشتامەن ومبى، قىزىلجارعا جونەلتتى دە، وزدەرى بولىس باسى ءجۇز ەلۋ جىگىتتەن جاساق جيناپ الىپ جورىققا تەز اتتانىپ كەتتى. قول باسىلارى دا ءار رۋدان ەدى — شاعالاق بوقان باتىر؛ تاۋزار-كوشەبەدەن مۇستاپا، ءوسىپ؛ سيباننان قۇنياز؛ بالتا كەرەيدەن كۇشىكباي باتىر. جورىق باسىندا بايدالى، كۇزەمباي سياقتى بولىس-بيلەر، مۇسىرەپ سياقتى بەدەلدى ەل ادامدارى.
جورىق سالماعىن ۇلپان دا اۋىرلاعان جوق. سيبان جىگىتتەرىنە الپىس ات بەردى. تۇسىنە قاراماي، ساناماي بەردى. قىرىق تۋ بيەنى جورىق جولىنا شىعاردى. بىرەۋى قايتپاسا — سۇراۋى جوق دەپ بەردى.
ەسىلدىڭ سولتۇستىك بەتى جالعاسى ۇزىلمەيتىن قالىڭ ورمان، قاز، ۇيرەك مىڭداپ ۇيالايتىن قامىستى، ايدىندى كولدەر. وسى كۇنى سولتۇستىك-شىعىس سىبىرگە بارىپ ۇيالايتىن قاز، ۇيرەك، اققۋ، تىرنا، جىلقىشى، تاۋقۇدىرەت قۇستارى ول كەزدە
باتىس ءسىبىر كولدەرىنەن اسپاي ۇيالاي بەرەتىن. جالعىز قاراشا قاز عانا الىستاپ كەتۋشى ەدى. جورىقشىلار سول كولدەردى ساعالاپ، سول ورمانداردىڭ ىشىمەن كەلىپ، قوجىقتىڭ توبىرىنا تاڭ الدىندا ءتيىسىپ ەدى، ۇيقىدا جاتقان توبىر ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە المادى، وڭاي قول قۋسىردى. قوجىقتىڭ اۋىلدارىنا تۇس-تۇسىنان كەلىپ تيگەن كەرەي-ۋاق قولى ءار اۋىلدى بولەك-بولەك باسىپ الدى.
سونشا اتاقتى قانىشەر اتانعان قوجىقتىڭ ءوزى ۇستالعاندا ەستە قالعانى مىناۋ-اق:
اق وردا اتانعان ۇلكەن كيىز ءۇيدى مۇستاپا قىرىق جىگىتىمەن قورشاپ الدى دا، ايعاي سالدى:
— اش ەسىگىڭدى، شىق ۇيدەن!
مىلتىق اتىلدى. ءبىر ات ۇشىپ ءتۇستى.
— ءيتتىڭ عانا بالاسى، جان كەرەك بولسا، شىق ۇيدەن!
مىلتىق تاعى اتىلدى. ءبىر جىگىت اتىنان قۇلاپ ءتۇستى.
— قاپتا! شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىر! — دەدى مۇستاپا.
قىرىق شاقتى جىگىت شاۋىپ كەلگەن بويى «اق وردانى» اينالا بەرىپ سويىلمەن ءبىر-بىر سالىپ وتكەندە-اق ۋىقتارى ساتىر-سۇتىر سىنىپ، شاڭىراعى ءۇيدىڭ ورتاسىنا جالپ ەتىپ قۇلادى. ۇزىك، تۇندىك دەپ اتالاتىن ءۇيدىڭ جوعارعى كيىزدەرىن جامىلا قۇلادى. ءۇي ىشىنەن «ولدىك-اۋ، قىردىڭ-اۋ، قوجىق!» دەگەن ايەل داۋىسى، شىرىلداعان جاس بالانىڭ داۋىسى ەستىلدى.
— ورتەڭدەر! — دەدى مۇستاپا.
قازاق ءۇيىنىڭ تەر جاعى ۋىقتىڭ قارىنا دەيىن قاتارلاپ جينالعان جۇك بولادى: ساندىقتار، بۋمالار، ۇستالمايتىن كيىز، كىلەم، كورپە-جاستىقتار... جىگىتتەر اس ءۇيدىڭ الدىنداعى جەر وشاقتاردا كومىپ قالدىرعان قايىن، شوقتارىنان ءبىر لەگەنىن الىپ كەلدى دە، ءۇيدىڭ سول تور جاق ىرگەسىنەن ەكى-ۇش جەردەن وت بەردى.
ايەل مەن بالا داۋسى ءالى شىعىپ جاتىر. ءۇي ىشىنە ءتۇتىن كىرە باستادى بىلەم، ايەل داۋسى قۇمىعا بەردى. جاس بالا بۋلىعىپ جوتەلە باستادى.
قوجىق اۋەلى ەسىكتەن مىلتىعىن لاقتىرىپ جىبەردى. سودان كەيىن دامبالشاڭ-كويلەكشەڭ ءوزى شىقتى. سارعىش-جيرەن ساقالى شىقشىتىنان باستالىپ ەكى جاعىن جيەكتەي ءوسىپ كەلىپ القىمىنىڭ استىندا تۇيىسەتىن، جالپاق بەت اقسارى ادام ەكەن. ءۇن شىعارماي، قولىن قۋسىردى دا تۇرىپ قالدى. ونىڭ ارتىنان بۋلىعا جوتەلگەن جاس بالاسىن كوتەرىپ، قوجىقتىڭ ەڭ جاس توقالى شىقتى.
مۇستاپانىڭ ءبىر توپ جىگىتى اق وتاۋدان شىڭعىستىڭ راحيا دەگەن قىزىنا ۇيلەنگەن قوجىقتىڭ بالاسى بەكەجاندى ايداپ اكەلە جاتىر.
— ش-ش-شاتا نەمە-اي! ش-ش-ش-شولعىندا ءجۇر دەسەم... قا-قا-قاتىنىڭنىڭ د-د-دامبالىن كۇزەتىپ شىعىپ پا ەڭ! — دەدى قوجىق بالاسىنا.
ەكى جىگىتپەن شولعىنعا جىبەرىلگەن بەكەجان اۋىل ۇيىقتادى-اۋ دەگەن كەزدە ول دا وتاۋىنا قايتىپ كەلگەن. كىناسىن موينىنا الىپ، ۇندەي الماي قالدى.
قوناق ۇيدە تورت-بەس جولداسىمەن شىڭعىستىڭ بالاسى جاقىپ جاتىر ەكەن. جىگىتتەر ولاردى دا ايداپ الىپ كەلدى. ءار ۇيدەن ءۇرپيىپ شىققان ەركەكتەردىڭ ءبارى دامبالشاڭ. «اق وردا» ەسىگى اشىلعان سوڭ گۇرىلدەپ جانا باستادى.
مۇستاپا قولعا تۇسكەن وڭكەي دامبالشاڭ قوجىق توبىن ەسىلدىڭ ەل جاق بەتىندە «ۇيەڭكىلى» دەگەن جەردە قالعان بولىس-بيلەرگە قاراي ايداتىپ جىبەردى دە، ءوزى قوجىقتىڭ اۋىلى تۇگەل ورتەنىپ بولعانشا ورنىنان قوزعالعان جوق. مۇنداي باي ۇيلەردى ورتەپ كەتپەسە، جىگىتتەردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋى ورايىن تاۋىپ توناۋعا كەلەتىنى داۋسىز. توناۋعا كىرىسكەن جىگىت ساربازدىعىنان دا ايرىلادى، جىگىتتىگىنەن دە ايرىلادى.
مۇستاپا قوجىقتىڭ اۋىلىن قارا ۇيلەرىنە دەيىن، اربالارىنا دەيىن تۇك قالدىرماي ورتەتىپ جىبەردى. بولىس-بيلەر توبىنا سودان كەيىن ورالدى.
قوجىق جاساقتارىنىڭ ىشىندە ەلدەن بەزىپ، ادام تاعىسىنا اينالىپ ۇرلىق-قارلىقپەن كۇن كورۋدەن قاجىعاندارى دا از ەمەس ەكەن. تۋعان ەل ساعىنىشى، جەر ساعىنىشى قىستالاپ، «التىباقان»، «ايگولەكتى» اڭسايتىن جاستار دا بار ەدى. كەنەسارىدان قالعان باتىر-بالۋاندار قارتايىپ، تاماققا تويمايتىن ماسىل بولىپ العان. اسىرەسە، ءار شابىندىدان قولعا تۇسكەن جاس ايەلدەر كوپ. ولار كەرەي قولى بوستاندىق اكەلگەندەي قۋانىپ، قوجىق توبىرىن قارعاپ-سىلەپ كەلەدى. وسىلاي ىشىنەن ءىرىپ، تامىرىنان ءشىرىپ جاتقان ۇرى-قارىلار توبىرى تالان-تاراجعا كەلگەندە قانداي «ەرجۇرەك» بولسا دا ەل ىزعارىنا قارسى تۇرا العان جوق. قوجىق توبىرى ءبىر-اق كۇندە اپار-توپارى شىعىپ قولعا ءتۇستى دە قىزىلجارعا ايدالىپ كەتتى. جاقىپ سياقتى قوناقتار، ەلىنە قايتۋعا سۇرانعان ايەلدەر، وتىن-سۋشى كارى-قۇرتاڭدار بولماسا، جيىرما ءتورت بالاسى مەن قوجىق، ەكى جۇزدەن اسا جاساقتارى تۇگەل ايدالدى. قوجىقتىڭ ءوز اۋلەتىنەن جەتپىس ەكى ايەل جەسىر قالدى، ايدالعان جوق.
كەرەي-ۋاق ەلدەرىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى بويىنشا، اۋىر بالە شىققان، قىرسىق بولعان جەرلەردى ورتەپ تازالاۋ كەرەك. وبا، قوراسان سياقتى ادام اپاتى، الاوكپە، قاراوكپە سياقتى مال اپاتى بولعان جەرلەردى دە ورتەپ، كەلەر جىلعا دەيىن ول ماڭايعا جولاماي كەشىپ كەتەتىن. مۇستاپانىڭ قوجىق اۋىلىن ورتەپ جىبەرگەنى بولىس-بيلەردىڭ ويىنا سول ءداستۇردى ءتۇسىردى. قارا پالە ورناعان قوجىقتىڭ جازعى جايلاۋ، قىسقى قىستاۋلارىن «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!» دەگەن ءاز تاۋكەنىڭ جوسىق-جورالعىسى بويىنشا قىسقى-جازعى ۇيلەرىن بار مۇلكىمەن تۇگەل ورتەتىپ جىبەردى. «بۇلدىرگى» قامشىنىڭ سابىنا تاعىلاتىن ەكى سۇيەم قايىس قوي. كەرەي-ۋاق جىگىتتەرى قوجىقتىڭ بايلىعىنا قولىن ارامداعان جوق. ەسىلدىڭ ەل جاق بەتىندەگى ۇيەڭكىلەردىڭ ورتاسىندا ۇلپاننىڭ جيىرما تۋ بيەسىن سويىپ «جەڭىس تويى» جاسالعاننان كەيىن، جىگىتتەر سول ارادان ەلدەرىنە تارادى. بولىس-بيلەر قوجىقتىڭ جىلقىسىنان ءبىر-بىر ات جەتەلەتىپ جىبەردى. ات الماعان جالعىز سيبان جىگىتتەرى.
بايدالى بي مۇسىرەپكە:
— سيبان جىگىتتەرى اتتان نەگە بەزىنەدى؟ — دەپ ەدى، مۇسىرەپ وعان:
— سيبان جورىعىنان سيبان ولجا الىپ جۇرسە، ۇيات بولماي ما، بايدەكە؟ جورىعىنا قاتىناسقان ەلدەرگە سيبان ءوزى سىيلىق بەرەتىن بولار... ءبىز جورىقتىڭ ولجاسى ەمەس، سالماعىن مويىنعا العامىز... — دەدى. ءسوز وسىمەن توقتالدى، ەكەۋىنىڭ دە تۇپكى ويلارى اشىلعان جوق.
ولجالى قايتقان كەرەي-ۋاق جىگىتتەرى:
— سيبان جورىعىنا بارامىز، — دەپ اتتانىپ ەدى.
— ۇلپان جورىعىنان كەلەمىز! ولجالى قايتتىق! — دەسىپ، جورىقتىڭ ابىروي-اتاعىن ۇلپانعا بەرىپ تاراستى. ۇزاماي ۇلپاننىڭ اتاعى
ءسىبىر قازاقتارىنىڭ، اراسىنا جايىلىپ جۇرە بەردى.
بولىس-بيلەر قوجىقتىڭ، جەتى مىڭ، جىلقىسىن، ەكى مىڭ تۇيەسىن قاعازداپ «تۇگەل قازىناعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن» كۇزەمباي بولىستىڭ اۋىلىنا بۇرىلدى.
جورىقتان كوڭىلسىز قايتقان جالعىز بايدالى بي ەدى. ءوزى جورىقتىڭ، باسىندا بولا تۇرا: «بۇل سيباننىڭ، جورىعى بولادى»، — دەپ قاتە ايتىپ قالعان ەكەن دە... ونىسى جورىقتىڭ سالماعى سيبانعا تۇسەدى دەگەنى ەدى. قوجىق، قولعا تۇسپەي امان قالسا، ول كىنالى ەلدى شابىندىعا ءبىر سالماي قويمايدى، سوندا كىنالى ەل سيبان بولسىن دەگەن ءبىر وي تاعى قىلتىلداي بەرگەن. ەندى مىنە، قوجىق، ماڭگى ورالماسقا كەتتى. كەپ شىعىن دا بولعان جوق. جورىقتىڭ اتاق-ابىرويى سيبانعا سيبانعا ەمەس-اۋ ۇيىندە وتىرعان ءبىر قاتىنعا ءتيىپ قالدى. سوندا بايدالى ءبيدى سول قاتىن جۇمساپ جىبەرگەنى مە؟.. سولاي بولادى دا!..
جورىقتان قايتقان سيبان جىگىتتەرىن ۇلپان، قاسىندا قىز-كەلىنشەكتەرى، اۋىل سىرتىندا قارسى الدى. ءبىرى مالشى، ءبىرى ەگىنشى اۋىل جىگىتتەرى كادۋىلگى اسكەردەي قاتارلانىپ كورنەكتى كەلە جاتىر. قولباسى قۇنياز نايزاسىن تىك كوتەرىپ الىپ الدىندا كەلەدى. وڭ جاعىندا مۇسىرەپ، سول جاعىندا توعاناس بالۋان. نايزا جىگىتتەردىڭ، الدىڭعى قاتارلاردا كەلە جاتقان جارىم جارتىلارىندا عانا بار. كەيىنگىلەرىندە سويىل مەن ساداق، ايبالتا. سەلەبە پىشاق، بارىندە دە بار سياقتى ەكەن.
ۇلپان باستاعان ايەلدەر جاقىنداي بەرگەن جاۋىنگەرلەرگە ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتتى. قول الدىندا كەلە جاتقان ۇلكەندەر اتتارىنان ءتۇسىپ قاستارىنا كەلگەنشە سول قالىپتارىن بۇزعان جوق. سيبان قولباسىلارىن اۋىل اقساقالدارى اتتارىنان ءتۇسىرىپ الدى.
— اتتاناردا كۇندەي كۇركىرەپ، قايتقاندا كۇندەي كۇلىمدەپ، امان-ەسەن كەلدىڭدەر مە!
قولباسىلار ۇلپانعا كەلىپ اماندىق ايتىستى. ءبىر تىزەلەپ سالەم ەتكەن ايەلدەر ەندى عانا تۇرەگەلدى.
— ەر-ازامات، امان قايتتىڭدار ما؟.. قىرىق كەمپىر، مەنىمەن قىرىق، ءبىر، بەس كۇن، بەس ءتۇن باسىمىزدى جاستىققا تيگىزبەي تىلەك ۇستىندە بولدىق، — دەدى ۇلپان. — ەر-ازاماتتىڭ، ءقادىرى ۇيدە جوعىندا باتادى ەكەن. اۋىلدار اڭىراپ قالعانداي، ارەڭ، شىدادىق... جورىق، دەگەن قۇرعىرعا سيبان بالاسىنىڭ وسى ەڭ سوڭعى شىققانى بولسىن... ۇيگە كىرىپ، اماندىق تىلەپ بەرىپ جاتقان قۇرمالدىقتان اۋىز تيىڭدەر...
قىزدار جۇگىرە باسىپ كەلىپ جىگىتتەردى قولتىقتاپ تۇسىرگەن يشاراتىن ىستەپ، اتتارىن جەتەلەپ اپارىپ ەسەنەيدىڭ، اق ۇيلەرىن اينالدىرا بايلاپ جاتىر. نايزا، ساداق، ايبالتا كيىز ۇيلەردىڭ الدىڭعى جاعىنان بەلدەۋگە قىستىرىلىپ، ەسەنەي اۋىلى ءبىر ساتكە جاۋگەرشىلىك بەينەسىنە كىرە قالدى.
جىگىتتەر ات ۇستىندە وزدەرىن ەركەك سەزىنىپ، كەۋدەلى كەلىپ ەدى. اتتان تۇسكەن سوڭ ءبىرى مالشى، ءبىرى ەگىنشى اۋىل جىگىتتەرى بولدى دا قالدى. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قولتىقتاعان بولىپ اتتان ءتۇسىرىپ العاندارى قالجىڭ، سياقتى كورىنىپ كەتتى. اتتاردى ەسەنەي ۇيلەرىنىڭ بەلدەۋلەرىنە اپارىپ بايلاپ جاتقاندارى ۇلپان جورىققا بەرگەن اتتارىن الىپ قالاتىن بولعانى دا! ونىسى دۇرىس تا شىعار... ءبىراق اتتاردى بەرگەندە سۇراۋى جوق دەگەنى دە بار ەدى... ەندىگى دۇرىسى ءۇي-ۇيدىڭ تاساسىمەن اۋىلعا قاراي جىلىسۋ بولار...
جوق... كەلىنشەكتەر ءتورت اق ءۇيدىڭ، ەسىكتەرىن تۇگەل اشىپ، كىرۋگە شاقىرىپ تۇر... ەسەنەيدىڭ ۇلكەن ۇيىنە كىرۋگە بولا قويماس، ارعى شەتكى ۇيگە قاراي جاعالاعان دۇرىس بولار. جوق، ولاي قاراي جىبەرەر ەمەس. ۇلكەن ۇيدەن باستاپ كىرگىزىپ جاتىر. ەسەنەيدىڭ، تەرىنە عوي ەتىگىڭدى شەشپەي شىعا المايسىڭ. قيامەتتىڭ، قىل كوپىرى سول بولار...
جىگىتتەر بۇل قىسىلىسقا ۇشىراسقان جوق. ءبارى دە تۇكتى كىلەم، جىبەك كورپەلەردىڭ ۇستىنە ەتىكپەن كەلىپ وتىرىپ جاتىر. سوناۋ ءبىر جىلى توبىل ماگازينىندە ەتىگىن شەشۋگە قانداي قورىنعانى ۇلپاننىڭ، ويىنان كەتپەيتىندەي، ول ەشكىمدى قورىناتىن جايعا تۇسىرمەيتىن ەدى. ۇلپان ءوزى قىمىز ساپىرىپ وتىر. ەكى قىز جىگىتتەرگە اياق، اپەرىپ ءجۇر. ءوز قىزى بىجىكەن بوساپ قايتقان قىمىز اياقتارىنىڭ، قاي جىگىتتىكى ەكەنىن باقىلاپ وتىرعانداي.
استاۋ تولى ەتكە سەگىز ادامنان ورالىپ وتىردى. استاۋلاردا دا الالىق جوق. باس، جامباس، قازى-قارتا تۇگەل. شاي داستارقانى دا سونداي مول. جورىقتان قايتقان جىگىتتەردى تۇسىرگەن ۇيلەردىڭ، بارىندە دە وسىنداي مولشىلىق،، اعايىن اراسىندا اشەيىندە بولا بەرمەيتىن ەرەكشە ءبىر قادىر-قۇرمەت. ۇلپان بۇگىن «جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات كوڭىلىنەن ءتۇڭىلسىن!» دەگىسى كەلگەندەي ەكەن.
سىي-قۇرمەتتەن كەيىن جىگىتتەر اۋىلدارىنا قايتۋعا دالاعا شىقسا، ءار كىمنىڭ، ءمىنىپ كەلگەن اتىن ءوز قارىنداسى، ءوز كەلىنشەگى، ءوز شەشەسى ۇستاپ تۇر ەكەن. اعاسىن، نە كۇيەۋىن، نە بالاسىن اتتاندىرىپ جاتىپ، ايەلدەر جىميا سىبىرلاپ:
— ۇلپان اپاڭ اتتى باسىمەن بەردى، ەندى بۇل ءبىزدىڭ ات! — دەسىپ قالدى.
كەدەيگە كەپەسىنىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇرۋ دا ۇلكەن ماقتانىش. ەسەنەيدىڭ تورىندە وتىرىپ، ات ءمىنىپ قايتۋدان اساتىن مارتەبە بار دەيمىسىڭ! جىگىتتەر ۇيلەرىنە ءبىر اۋىلعا سىيماس ماقتانىشپەن قايتتى. ايتەۋىر ەركەك ەمەس، جىگىت ەكەنىن سەزىنىپ قايتتى.
ەسەنەي قايتىس بولعالى سيبان دەگەن ەلدە ەداۋىر قوبالجۋ بار ەدى. بۇعان دەيىن ەسەنەيدىڭ اتاق-داڭقىنان ىعىسىپ كەلگەن ءوشتى-قاستى ەلدەر الداقاشان ۇمىتىلعان كەكتەرىن ەسكە الماسىنا كىم كەپىل؟ ەسەنەي اۋليە ادام ەمەس-تى. ءتىسى باتقان، تىزەسى باتقان ەلدەر دە بار، بەلدى ادامدار دا بار. ول جايدى ۇلپان جاقسى بىلەدى. ەل دە جاقسى بىلەدى.
ءار ەلدىڭ، جاۋىنا قاراي جاۋىنگەرى بولۋ كەرەك. ونسىز دۇنيە قاران. ەسەنەيى جوق سيباننىڭ بۇكىل بەس بولىس كەرەيدى باستاپ، سيبان جورىعى اتانىپ كەتكەن جورىقتى ابىرويلى اياقتاپ قايتقانى، سيباننىڭ ەركەگى بارىن، ەل ەكەنىن تانىتتى. ۇلپان وسىعان قۋاندى. وسى تىلەككە ارناپ قۇدايعا قۇرمالدىق، بەردى. تاسىپ قايتقان كوڭىلىمىز بار ەدى، قاتىن شىركىن جاسىتىپ تاستادى-اۋ دەمەسىن دەپ، سيبان جىگىتتەرىنىڭ؛ جورىققا ەسەنەي جىلقىسىنان ءمىنىپ كەتكەن اتتارىن الىپ قالماي وزدەرىنە بەرىپ جىبەردى.
وسىدان كەيىن ەلدىڭ دە، ۇلپاننىڭ، دا جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، ەندى ەسەنەيدىڭ، اسىن وتكىزۋگە كىرىستى...
اۋەلى ارينە ءبىر ات كەلدى. ودان سوڭ، ارينە ەكىنشى ات كەلدى. ودان كەيىن كەلە بەردى، كەلە بەردى...
توعىز اتقا بايگە بار ەدى. بايگەگە ىلىنبەگەن ەكى ءجۇز توقسان ءبىر ات، يەلەرىنىڭ ايتۋلارىنشا ءبارى دە ونىنشى بولىپ كەلىپتى. قاراشىعا جەتە الماي دالادا قالعان ون جەتى ات بار ەدى، يەلەرىنىڭ، ايتۋلارىنشا ولار دا ونىنشى بولىپ كەلىپتى...
بالۋاندار دا سولاي، ءبىرى جىقتى، ءبىرى جىعىلدى.
قوجاباي كەلىنىڭ اينالاسىندا اعاراڭداپ قالعان باس سۇيەكتەرىن ساناي الساڭ، سيباننىڭ، جارىم-جارتى مالىنا ءتون، ەدى.
وسىمەن ەسەنەيدىڭ، اسى دا امان-ەسەن ەتىپ كەتتى.
كەشكە قاراي كەرەي جاعىنىڭ بولىس بيلەرى سيبان اۋىلدارىنا قايتا كەلىپ ورنادى. تاعى دا ءبىر شەشىلمەگەن تۇيىندەرى بارداي قاتۋ قاباق، تۇيىلە كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر. ۇلپان اۋىلىنان باسقا اۋىلدارعا دا قۇداندالى، ناعاشىلى جيەندى قوناقتار كەتىپ بارادى.
Ac بەرىلگەن قوجاباي كولىنىڭ، اينالاسىنا دا مىڭداعان تازعارا كۇشىگەندەر، ولىمتىك قاراقۇستارى، وگىز شاعالا، قۇزعىندار قونىپ جاتىر. مانا ادام كوپ كەزىندە بىرەۋى جەرگە قونا الماي، قان-جىننىڭ ءيىسىن اسپاندا سەزىنىپ كۇن بويى تالىعىپ ەدى، تەمىر تۇمسىقتارى قان-جىنعا ەندى عانا ەركىن تيە باستادى. بۇلار ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسە بەرگەندە قوناقتاۋعا تاراسادى. بولىس-بيلەردىڭ، ناعىز جۇمىستارى سول كەزدە باستالادى.
تاپ وسىلاي، ۇلپاننىڭ قوناق ۇيىنە تۇسكەن بولىس-بيلەر اۋىل سىرتىنا شىعىپ وتىرىپ، سيباننىڭ، اۋىل ادامدارىن شاقىرىپ الدى. ءسوزدى توقاي بي باستادى:
— كەرەي اتاناتىن ەلدىڭ، ۇلكەن ءبىر ورداسى جەسىر قاتىڭ جەتىم بالانىڭ قولىندا قالىپ بارادى. جات ەلدىك بولىپ جارالعان قىز بالانىڭ ءجونى ءبىر باسقا، جەسىر قالىپ بارا جاتقان جاس ايەل تۋرالى، سيبان، سەن نە ويلايسىڭ؟ ەسەنەيدەن قالعان ەن داۋلەتتى شاشپاي تەكپەي يە بولىپ وتىرا الار ما سول جەسىر ايەل؟ كۇندەردىڭ كۇنىندە باۋىرلاس كەرەي ەلىنىڭ بولىس-بيلەرى اسقا تويدى دا، ارتتارىنا دا قاراعان جوق دەگەن نارازىلىق بولىپ جۇرمەسىن دەپ وسى ويىمىزدى ايتا كەتۋگە قايتا ورالدىق. بۇل ءبىر... — دەپ توقاي بايدالىعا قارادى.
بولىس-بيلەر نە ايتاتىندارىن كۇنى بۇرىن ءبولىسىپ السا كەرەك، بايدالى بي ىركىلمەي كيىپ كەتىپ: — ەكىنشى، — دەدى.
— ەكىنشى، سيبان اعايىن، ءورتتىڭ وزىنەن بۇرىن ءتۇتىنى كوزگە تۇسەدى. ءبىز سول ءتۇتىندى كورىپ، قينالىسپەن كەلىپ وتىرمىز. ەرتەڭ كەرەي ۋاقتى تۇگەل دۇرلىكتىرەتىن ءورت كەلە جاتىر. ەسەنەيدىڭ جالعىز ءىنىسى ەمەنالى مۇراگەرلىك سۇراپ وتىر. سونىڭ ىشىندە امەنگەرلىگى دە بار. سيبان، ساعان جانىم اشىماسا، قينالار ما ەدىم، قينالعاننان باپتاپ ايتار ءسوزىمدى تىكە ايتىپ، شولاق قايىرىپ وتىرمىن. سيبان، بۇعان نە ايتاسىڭ؟
ەركەك مىنەزدى، قىزۋ سويلەيتىن قۇنياز كەزەك كۇتپەي، ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ قايتاردى.
- — سيبان بۇعان تۇك تە ايتپايدى! قايدان شىقسا ودان شىقسىن، بۇلارىڭ سيباننىڭ باسىنا بالە شاقىرايىن دەگەن جەردەن شىققان ءسوز. ءورت ساعىنعاننىڭ ءوز ءۇيى ورتەنسىن! بالە ىزدەگەننىڭ بالە ءوز باسىنا كەلسىن! — دەدى. داۋسىن كوتەرە سويلەي باستاعان قۇنياز ءسوزىن بايدالى ءبولىپ كەتتى:
— قۇنياز مىرزا، سەن ءور كوكىرەكتەنبەي سويلە!.. اتاسى باسقانىڭ قۇلاعىنا شالىنباسىن دەپ ۋاقتىق بولىس بيلەرىن دە ارامىزعا كىرگىزبەي كەلىپ وتىرمىز. بۇل جانىمىز اشىعاندىق ەمەس پە؟ كەرەي ۋاقتىڭ قۇلاعىنا بۇل ارىز تۇگەل تيە قالسا، سيبان كونبەيدى ەكەن دەپ ونى اياقسىز قالدىرا المايتىن بولار. ەسەنەيدىڭ جالعىز ءىنىسى ەمەنالى اعاسىنان قالعان داۋلەتكە مۇراگەر مەن دەسە، ونى كىم تەرىس دەي الار؟ اتى قازاق مۇراگەر دەپ ەركەك تۋىسقانىن ايتپاي ما؟ ولاي بولسا، ەمەنالىنىڭ مۇراگەر ەكەندىگىنە كىم تالاسار؟ سيبان، سەن ويلانىپ سويلە! بايسىز قاتىن — باۋسىز ويماق، ەسەنەيدىڭ بار داۋلەتىنە جاپا-جالعىز يە بولىپ قالعانىنا كوزى جەتكەن كۇنى بار مالدى ايداپ توركىنى كۇرلەۋىتكە قاراي تايىپ وتىرماسىنا كىم كەپىل بولادى؟ ونسىز دا ەسەنەيدىڭ جارتى مالى سونىڭ توركىنىندە ەمەس پە؟ كۇرلەۋىت قوستاناي ويازىنا، ورىنبورعا قاراپ كەتتى. وسى دا ويلارىڭا كەلمەي مە؟ جوق، ونداي كۇنگە جەتكىزبەي، جات تالقىسىنا تۇسىرمەي، ءوزىمىز بولىپ ويلاسىپ ورايىن تابايىق.
كەرەي ۋاقتىڭ بيلەرىندە از عانا سيبانعا الىستان قازىلىپ كەلە جاتقان مۇنداي تەرەڭ ور بولار-اۋ دەپ مۇسىرەپ ويلامايتىن ەدى. قاتتى قىنجىلدى. اقىلدى ۇلپان اتاقتى بيلەردى انا جىلى ومبى تورەلەرىنىڭ، الدىندا ءبىر ۇياتقا قالدىرا جەڭىپ ەدى. وعان جاقىندا عانا وتكەن سيبان جورىعىنىڭ ابىروي-اتاعى قوسىلدى. قازاق بولىس-بيلەرى ونداي قورلىقتى ايەلگە كەشكەن ەمەس. ەندى ولار قاستاسۋعا ءسوز بايلاسىپ كەلگەن تۇرلەرى بار. الدىمەن ەسەنەيدىڭ ناعىز مۇراگەرى دەپ ەمەنالىنى تانىپ، مال-مۇلىككە تالاس-تارتىس، قىرقىس قىرىلىس جاساماق. وعان جالعاستىرا امەنگەرلىكتى اكەلىپ وتىر. مال-مۇلىكتىڭ يەسى ۇلپان دەپ تانىلسا، تۇپتەردىڭ، تۇبىندە ونىڭ، سيباندى تاستاپ توركىنىنە كوشىپ كەتەتىن ءقاۋپى بار ەكەن... سيبان ەلى مەن ۇلپاننىڭ اراسىنا قاعۋ ءۇشىن وسىنداي ءبىر تەمىر سىنا تاعى الا كەلىپتى. تاعى قانداي قاقپاندارى بارىن تۇگەل ءبىلىپ الۋ ءۇشىن مۇسىرەپ بايدالى بيگە قاراپ:
— بىزگە ايتار سوزدەرىڭىزدىڭ، شاما-شارقى وسى عوي؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق! — دەدى بايدالى. — سيباننىڭ بالاسى، ناعىپ بىلمەي وتىرسىڭ، ەمەنالى ورازا ايتى وتكەن سوڭ، ەسەنەيگە اس بەرگەلى وتىر... ەسەنەيدىڭ تۋعان ءىنىسى اعاسىنىڭ اسىن بەرەم دەسە، وعان كىم قارسى بولادى، ءبىز تەك سيباننىڭ، قالاي قارايتىنىن بىلگىمىز كەلەدى. ەسەكەڭ بىلتىر جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتقاندا جولدا، سورەلى دەگەن كولدىڭ جاعاسىندا قايتىس بولىپ ەدى عوي. ەمەنالى اعاسىنىڭ اسىن سول كەلدىڭ، باسىندا بەرمەكشى. ەمەنالىنىڭ مۇنىسىن قالاي دۇرىس ەمەس دەي الامىز؟ سولاي ەمەس پە؟ — دەپ بايدالى بي مۇسىرەپكە قادالا قارادى.
يە، سيبانعا ارناپ قازىلعان ور، قۇرىلعان تور كەپ ەكەن. بيلەر جولىمەن ءسوز جارىستىرۋعا قالساڭ، سيبان دا، ۇلپان دا ايىپتى بولىپ شىعا كەلەدى. بەس بولىستىڭ بي-بولىستارىنا ءبىر اۋىلناي سيباندى كىنالى ەتىپ شىعارۋ وڭايدىڭ، وڭايى. مۇسىرەپ وسىنى ويلاپ بيلەر سارابىنا سالمايتىن جاۋاپ قايىردى:
— سيباننىڭ، باسىنا بۇلت ءتونىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرتە كەتكەلى قايتا ورالىپ كەلگەندەرىڭىزگە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق، ءقادىرلى بيلەر. ءبىراق، وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارى دە قانشا زىلدەي بولعانىمەن سيباننىڭ، ءوزى-اق شەشىپ تاستايتىن ءۇي ىشىلىك جايلار ەمەس پە؟ مۇراگەر كىم، قاي بالاسىنا قانداي ەنشى تيگەنى دۇرىس، ونى سيبان ءوزى شەشە السا كەرەك. سيبانعا ەڭ اۋىر تيەتىن سوزدەرىڭىز ۇلپان بايبىشەنى سيبان ەمەس، ءبىر كۇنى توركىنىنە كەشىپ كەتەدى دەگەندەرىڭىز... بۇل ەلدە ەكى ادام سيبان بولسا، ۇلپان سول ەكەۋدىڭ، ءبىرى، بىرەۋ بولسا سول بىرەۋدىڭ، ءوزى ۇلپان! ۇلپان تەك سيبان عانا ەمەس، ون بەس جىلدان بەرى وسى ەلدىڭ، ەسەنەيى! ەسەنەيدىڭ، ءوزى اتاپ كەتكەن ەسەنەيى! سىزدەر ۇلپاندى جەسىر قالعان قاتىن دەپ وتىرسىزدار، سيبان ونى «اۋليە ۇلپان!» دەيدى. سيبان قانداي تالقىعا تۇسسە دە، وسى ويىنان اينىمايدى. سيباننىڭ، ءوتىنىشى كەپ ەمەس، ەكەۋ-اق: وسى سوزدەرىڭىزدى ۇلپانعا ايتپاي-اق اتتانا بەرسەڭىزدەر ەكەن. كوڭىلى جارىم ايەلدى سيبان ەمەس، بوتەنسىڭ دەپ بوسقا رەنجىتپەيىك. بۇل ونىڭ، ەستىرمىن دەگەن ءسوزى ەمەس. ەكىنشى، قايتا ورالعان سەبەپتەرىڭىزدى سيباننىڭ، ەلىنە ەسكەرتتىڭىزدەر، بولدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ، جۇمىسىن سيبان ءوزى تىندىرا الماي جاتسا، كەزىندە كورەرسىزدەر...
ەندى بولىس بيلەر داعدارىسىپ قالدى. سيبان ءوزىنىڭ ىشكى ىسىنە ەشكىمدى ارالاستىراتىن ەمەس. ىقتاماي قويدى. قىستالاڭ بەرسەڭ، ورىس زاڭىنا سۇيەنە كەتۋدەن دە تايىنبايتىن سياقتى. ولاي بولا قالعان كۇندە بولىس بيلەردىڭ قايسىسى قاي جاعىنا اۋناپ تۇسەرىن كىم ءبىلسىن! سونشا دولىرىپ، ءسونىپ تۇلدانىپ كەلىپ قۇر اۋىز اتتانىپ كەتۋگە دە بولمايدى. ۇلكەن ۇيات سول بولار ەدى. جىرىندى بولىپ قالعان سۇم بيلەر، ايتەۋىر ەسەنەيدەن قالعان بايلىقتى تالان-تاراجعا سالۋ نيەتىنەن قايتا الماي، كارى بي قۇرمىسىعا قارادى. ونىڭ ءسوزىن قاي ەل بولسا دا اياقاستى تاستاي المايتىن. ونىڭ اۋزىنان وسى كەلىپ وتىرعان قاسىڭ ەمەس، دوسىڭبىز، ويلان، سيبان، دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز شىقسا، سيباننىڭ، باس اساۋلىعى باسىلىپ-اق قالار ەدى.
كارى بي ويلانىپ بارىپ سويلەدى:
— ويلاپ وتىرسام، مەن كوپ اڭگىمەنىڭ، سىرتىندا ەكەمىن، — دەدى قۇرمىسى بي. — كارى قۇلاق شالا ەستىگەن شىعار، كارى كوز شالاتىندى شالا الماي قالعان شىعار. ول ءوز كىنام. قۇيقىلجىپ قۇبىلىپ تۇرعان بۇلاڭ قۇيرىق زاماندارىڭا كەيدە ەرىپ، كەيدە ەرگىم كەلمەي قالاتىنى دا بار. داۋ قۋعان ەل جاۋىعار، داۋ قۋماعان ساۋىعار دەمەپ پە ەدى. مەن سونىڭ ادامىمىن. ەسەنەيدىڭ ورداسى يەسىز قالىپ بارا جاتقاندا اعايىننىڭ، بىزگە قويار ءوتىنىش تىلەگى بولسا بىلە كەتەيىك دەگەندەرىڭە ەرىپ كەتە بەرىپ ەدىم. ەندى ابايلاسام، سيبان بۇلىنشىلىكتەن امان، ءبۇتىن وتىرعان ەل ەكەن. ءبۇتىن تۇرعاندى بۇلدىرمەس بولار دەگەننەن باسقا مەنىڭ ايتارىم جوق، — دەپ توقتادى.
ءقادىرلى ءبيدىڭ ادال ءسوزىن تاعى بىرەۋى جۋىپ-شايىپ جىبەرە مە دەپ قاۋىپتەنىپ:
— Ac ءتۇسىرىلىپ قالعان ەكەن ۇيگە كىرىڭىزدەر، — دەدى مۇسىرەپ.
قۇرمىسىدان باسقا بولىس بيلەر ءتۇن بويى ۇيىقتاي الماي، اۋناقشىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ ءار اۋىلعا جىبەرگەن تىڭشى تىلشىلەرى كەلىپ ەدى، ولار دا پايدالى ەش نارسە اكەلە الماپتى.
— ۇلكەندەرى سيباننىڭ ىرىسى ۇلپان بايبىشە امان بولسىن... ۇلپان اۋليە ادام! — دەيدى ەكەن.
— جاستار جاعى ۇلپاننىڭ اتىن اتاماي «ۇلكەن اپا» دەپ كەتىپتى.
تىڭشىلاردىڭ اكەلگەندەرى وسى-اق.
بۇل اڭگىمە اۋىل سىرتىندا قۇرمىسىدان باسقا بولىس-بيلەردىڭ، اراسىندا بولىپ جاتىر ەدى. قوناق ۇيدە جالعىز ءبولىنىپ قالعان قۇرمىسى ۇلپانمەن قوش ايتىسىپ، اتتانىپ كەتۋگە بەل بايلاپ، ەسەنەيدىڭ ۇلكەن ۇيىنە قاراي بەت الدى. بۇل اۋىلعا كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتقانىن باقىلاي وتىرعان ءۇشىن وسىنداي ءبىر تەمىر سىنا تاعى الا كەلىپتى. تاعى قانداي قاقپاندارى بارىن تۇگەل ءبىلىپ الۋ ءۇشىن مۇسىرەپ بايدالى بيگە قاراپ:
— بىزگە ايتار سوزدەرىڭىزدىڭ، شاما-شارقى وسى عوي؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق،! — دەدى بايدالى. — سيباننىڭ، بالاسى، ناعىپ بىلمەي وتىرسىڭ، ەمەنالى ورازا ايتى وتكەن سوڭ، ەسەنەيگە اس بەرگەلى وتىر... ەسەنەيدىڭ، تۋعان ءىنىسى اعاسىنىڭ اسىن بەرەم دەسە، وعان كىم قارسى بولادى، ءبىز تەك سيباننىڭ، قالاي قارايتىنىن بىلگىمىز كەلەدى. ەسەكەڭ بىلتىر جايلاۋعا كەشىپ بارا جاتقاندا جولدا، سورەلى دەگەن كولدىڭ، جاعاسىندا قايتىس بولىپ ەدى عوي. ەمەنالى اعاسىنىڭ اسىن سول كەلدىڭ، باسىندا بەرمەكشى. ەمەنالىنىڭ مۇنىسىن قالاي دۇرىس ەمەس دەي الامىز؟ سولاي ەمەس پە؟ — دەپ بايدالى بي مۇسىرەپكە قادالا قارادى.
يە، سيبانعا ارناپ قازىلعان ور، قۇرىلعان تور كوپ ەكەن. بيلەر جولمەن ءسوز جارىستىرۋعا قالساڭ سيبان دا، ۇلپان دا ايىپتى بولىپ شىعا كەلەدى. بەس بولىستىڭ، بي-بولىستارىنا ءبىر اۋىلناي سيباندى كىنالى ەتىپ شىعارۋ وڭايدىڭ، وڭايى. مۇسىرەپ وسىنى ويلاپ بيلەر سارابىنا سالمايتىن جاۋاپ قايىردى:
— سيباننىڭ، باسىنا بۇلت ءتونىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرتە كەتكەلى قايتا ورالىپ كەلگەندەرىڭىزگە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق،، ءقادىرلى بيلەر. ءبىراق، وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ، ءبارى دە قانشا زىلدەي بولعانىمەن سيباننىڭ، ءوزى-اق، شەشەيىن تاستايتىن ءۇي ىشىلىك جايلار ەمەس پە؟ مۇراگەر كىم، قاي بالاسىنا قانداي ەنشى تيگەنى دۇرىس، ونى سيبان ءوزى شەشە السا كەرەك. سيبانعا ەڭ اۋىر تيەتىن سوزدەرىڭىز ۇلپان بايبىشەنى سيبان ەمەس، ءبىر كۇنى توركىنىنە كوشىپ كەتەدى دەگەندەرىڭىز... بۇل ەلدە ەكى ادام سيبان بولسا، ۇلپان سول ەكەۋدىڭ، ءبىرى، بىرەۋ بولسا سول بىرەۋدىڭ ءوزى ۇلپان! ۇلپان تەك سيبان عانا ەمەس، ون بەس جىلدان بەرى وسى ەلدىڭ، ەسەنەيى! ەسەنەيدىڭ، ءوزى اتاپ كەتكەن ەسەنەيى! سىزدەر جەسىر قالعان قاتىن دەپ وتىرسىزدار، سيبان ونى «اۋليە ۇلپان!» دەيدى. سيبان قانداي تالقىعا تۇسسە دە، وسى ويىنان اينىمايدى. سيباننىڭ، ءوتىنىشى كوپ ەمەس، ەكەۋ-اق: وسى سوزدەرىڭىزدى ۇلپانعا ايتپاي-اق اتتانا بەرسەڭىزدەر ەكەن. كوڭىلى جارىم ايەلدى سيبان ەمەس، بوتەنسىڭ دەپ بوسقا رەنجىتپەيىك. بۇل ونىڭ، ەستىرمىن دەگەن ءسوزى ەمەس. ەكىنشى، قايتا ورالعان سەبەپتەرىڭىزدى سيباننىڭ ەلىنە ەسكەرتتىڭىزدەر، بولدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ، جۇمىسىن سيبان ءوزى تىندىرا الماي جاتسا، كەزىندە كورەرسىزدەر...
ەندى بولىس-بيلەر داعدارىسى قالدى. سيبان ءوزىنىڭ ىشكى ەشكىمدى ارالاستىراتىن ەمەس. ىقتاماي قويدى. قىستالاي بەرسەڭ، ورىس زاڭىنا سۇيەنە كەتۋدەن دە تايىنبايتىن سياقتى. ولاي بولا قالعان كۇندە بولىس بيلەردىڭ قايسىسى قاي جاعىنا اۋناپ تۇسەرىن كىم ءبىلسىن! سونشا دولىرىپ، سونشا تۇلدانىپ كەلىپ قۇر اۋىز اتتانىپ كەتۋگە دە بولمايدى. ۇلكەن ۇيات سول بولار ەدى. جىرىندى بولىپ قالعان سۇم بيلەر، ايتەۋىر ەسەنەيدەن قالعان بايلىقتى تالان-تاراجعا سالۋ نيەتىنەن قايتا الماي، كارى بي قۇرمىسىعا قارادى. ونىڭ، ءسوزىن قاي ەل بولسا دا اياقاستى تاستاي المايتىن. ونىڭ اۋزىنان وسى كەلىپ وتىرعان قاسىن ەمەس، دوسىڭىز، ويلان سيبان، دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز شىقسا، سيباننىڭ، باس اساۋلىعى باسىلىپ-اق، قالار ەدى.
كارى بي ويلانىپ بارىپ سويلەدى:
— ويلاپ وتىرسام، مەن كوپ اڭگىمەنىڭ سىرتىندا ەكەنمىن، — دەدى قۇرمىسى بي. — كارى قۇلاق، شالا ەستىگەن شىعار، كارى كوز شالاتىندى شالا الماي قالعان شىعار. ول ءوز كىنام. قۇيقىلجىپ-قۇبىلىپ تۇرعان بۇلاڭ قۇيرىق، زاماندارىڭا كەيدە ەرىپ، كەيدە ەرگىم كەلمەي قالاتىنى دا بار. داۋ قۋعان ەل جاۋىعار، داۋ قۋماعان ساۋىعار دەمەپ پە ەدى. مەن سونىڭ ادامىمىن. ەسەنەيدىڭ ورداسى يەسىز قالىپ بارا جاتقاندا اعايىننىڭ بىزگە قويار ءوتىنىش تىلەگى بولسا بىلە كەتەيىك دەگەندەرىڭە ەرىپ كەتە بەرىپ ەدىم. ەندى ابايلاسام، سيبان بۇلىنشىلىكتەن امان، ءبۇتىن وتىرعان ەل ەكەن. ءبۇتىن تۇرعاندى بۇلدىرمەس بولار دەگەننەن باسقا مەنىڭ، ايتارىم جوق، — دەپ توقتادى.
ءقادىرلى ءبيدىڭ ادال ءسوزىن تاعى بىرەۋى جۋىپ-شايىپ جىبەرە مە دەپ قاۋىپتەنىپ:
— Ac ءتۇسىرىلىپ قالعان ەكەن ۇيگە كىرىڭىزدەر، — دەدى مۇسىرەپ.
قۇرمىسىدان باسقا بولىس بيلەر ءتۇن بويى ءۇيىقتاي الماي، اۋناقشىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ ءار اۋىلعا جىبەرگەن تىڭشى تىلشىلەرى كەلىپ ەدى، ولار دا پايدالى ەش نارسە اكەلە الماپتى.
— ۇلكەندەرى سيباننىڭ ىرىسى ۇلپان بايبىشە امان بولسىن... ۇلپان اۋليە ادام! — دەيدى ەكەن.
— جاستار جاعى ۇلپاننىڭ، اتىن اتاماي «ۇلكەن اپا» دەپ كەتىپتى.
تىڭشىلاردىڭ اكەلگەندەرى وسى-اق.
بۇل اڭگىمە اۋىل سىرتىندا قۇرمىسىدان باسقا بولىس بيلەردىڭ اراسىندا بولىپ جاتىر ەدى. قوناق ۇيدە جالعىز ءبولىنىپ قالعان قۇرمىسى ۇلپانمەن قوش ايتىسىپ، اتتانىپ كەتۋگە بەل بايلاپ، ەسەنەيدىڭ ۇلكەن ۇيىنە قاراي بەت الدى. بۇل اۋىلعا كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتقانىن باقىلاي وتىرعان بولىس بيلەر كارى ءبيدىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن كورى'پ، ورىندارىنان تەز تۇرا كەلدى. كىم بىلەدى، جۇيكەسى بوساپ، ميى سۇيىلعان كارى بي تۇندەگى اڭگىمەنى ۇلپانعا كويىتىپ قويار دەپ ويلاستى.
— انا شال، بىزگە ءجون سىلتەپ بارادى. ۇلپاننىڭ، ءوزىن اينالدىرىڭدار دەپ بارا جاتىر. كوپ ۇيىرگەن ءبىر جىعار دەگەن بار ەمەس پە؟ اينالدىرا بەرسەك، ناعىپ الماي قويار ەكەۋمىز؟ — دەپ بايدالى بي ورنىنان تۇردى.
— دۇرىس ايتاسىز، بايدەكە. جالعىز وتىرعان قاتىندى ءبىر اينالدىرىپ كورەيىكشى! — دەپ توقاي دا تۇردى. جاستار جاعى تۇسىنگەندەي جىمىڭداسىپ، ارلان بيلەرگە ەرىپ جۇرە بەردى.
بۇلار ۇيگە كىرگەندە، قۇرمىسى بي ايتارىن ايتىپ بولىپ، قوشتاسار سوزگە تاياپ قالعان ەدى.
— اينالايىن سيباننىڭ ەلى ءوزىڭدى شاڭ جۇقتىرماي قادىرلەيدى ەكەن. ەل اناسى، اۋليە جان دەپ قۇرمەتتەيدى ەكەن. مەن دە سول تىلەكتىڭ ىشىندەمىن. قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنار قۇلشىلىعىم قالسا ءمۇناجات دۇعامنان قالدىرماسپىن. قوش بول، جارقىنىم! — دەپ ورنىنان تۇرا بەردى. كەلگەندەرگە قاراماي شىعىپ تا كەتتى.
قاسىمدا بىر-ەكى ايەلدەن باسقا ەشكىم جوق، ۇلپان جالعىز قالدى. جاڭا كەلگەن بولىس بيلەر اماندىق-ساۋلىقتى كوپ سوزباي، كەشەگى اڭگىمەلەرىنە كەشتى. دالا جەلى ويناقى كەلەدى. كۇن ارتىندا ءتۇن بار. جازعا ىلەسە قىس كەلەدى. اعايىن بار بولساڭ، كورە المايدى، كۇندەيدى. جوق بولساڭ، اسىراي المايدى. ەلىمىزدىڭ ۇيتقىسى بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى بار. سەندەي اقىلدى ادامدار سول ۇيىتقىنى بۇزباس بولار. بۇگىن باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن ەل، ەرتەڭ، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماسىن بىلە بەرمەيدى. بۇگىن وكپەلەتىپ قايتارعان اعايىن ەرتەڭ، كەرەك بولىپ قالاتىن كەزى بولا بەرەدى. ۇپتەردىڭ تۇبىندە ورتكە اينالاتىن ءتۇتىن بار. ەلدىگىمىزدىڭ، تۇنىعىن شايقالتپاۋدى ويلايتىن كەزىمىز وسى.
وسىلاي جالپى ىقتاتىپ الار قاۋىپ-قاتەردى تىزە كەلىپ، بيلەر ءسوز اياعىندا كەشەگى ايتقان مۇراگەرلىك، امەنگەرلىك جايلارىن قاداعالادى.
ۇلپان كىم سويلەسە دە كوزىنەن كوزىن ايىرماي وتىرىپ تىڭدادى. ۇلپاننىڭ كوزىندە كۇناسىز جاننىڭ، ىعىسپاي قاراي الاتىن كۇشى بار ەدى. ادەيىلىك ەمەس، جاراتىلىسى سول. ادىلەت، ادالدىق يەسى سانالاتىن بولىس بيلەردىڭ كوزدەرى سول كۇناسىز قاراسقا شىداي الماي تايقي بەرىپ وتىر. بيلەر ءتۇز تاعىسىن توسقاۋىلداپ قۋاتىن ۇيالى قاسقىرشا ءبىرىنىڭ ءسوزى السىرەي بەرگەندە، ەكىنشى بىرەۋى ءىلىپ اكەتىپ، ۇلپاندى ۇزاق قۋدالاسا دا ءبىر تۇيىققا اكەلىپ قاماي الماي قويدى.
ۇلپان ەشكىمنىڭ، ءسوزىن بولگەن جوق، ەشكىمنىڭ، ءسوزىن ەلەۋ» ءسىز قالدىرماي ۇعىنا تىڭداپ، الدىندا تۇرعان ۇلكەن سارى الا شارا قىمىزدى ساپىرا بەردى، ساپىرا بەردى. قوناقتارىنا قىمىز دا ۇسىناتىن ەمەس سياقتى.
قىمىزدى نە بەرمەي، نە جيناپ اكەتپەي ساپىرا بەرۋ دەگەن ادامنىڭ، جۇيكەسىنە قاتتى تيەدى ەكەن. انت ۇرعان قاتىننىڭ، بۇل قاي ونەرى؟ ادەيى ىستەپ وتىر ما، بولماسا سوزگە اينالىپ، ۇمىتىپ كەتىپ وتىر ما؟ ەسەنەي دە قاشان ايتارىندا ايتىپ تيتىقتاپ بولعانىڭشا سازارىپ وتىرا بەرۋشى ەدى. الدە سودان ۇيرەنگەنى بار ما ەكەن؟
بولىس بيلەر ءسوزى باستىعا اينالىپ، قايتالانا بەرگەن سوڭ، جاسىپ جانسىزدانىپ بولعانشا، ساپىرا بەرگەن قىمىز يىسىنەن قوناقتارىنىڭ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، سىلەسى قاتقانشا ۇلپان ءۇن شىعارماي وتىردى دا، قىمىزدى ەندى عانا بەرە باستادى. سودان سوڭ، ءوزى دە سويلەپ كەتتى:
— ءقادىرلى بولىس بيلەر، سيباننىڭ، سىزدەرگە ايتار العىسى كوپ. ەسەنەيدىڭ اسىن داۋ-جانجالسىز وتكىزىسىپ بەردىڭىزدەر... كەرەي-ۋاقتىڭ باسىنا كەلگەن قارا پالەدەي قاس جاۋى قوجىقتىڭ ورداسىن تالقانداپ، ورنىمەن ەرتتەپ قايتقاندا وزدەرىڭىز باسى-قاسىندا بولعان جورىقتىڭ، ابىروي-اتاعىن سيبانعا بەردىڭىزدەر... ونى سيبان ۇمىتا المايدى.
— ە، ول ءبىر بايدەكەڭنىڭ، تاپقان اقىلى بولدى عوي! — دەپ توقاي بي بايدالىعا وقتاي قادالاتىن ءبىر ءسوز قىستىرىپ قالدى. بايدالىنىڭ ءومىر بويى ەسىنەن كەتپەس وكىنىشى سول ابىروي ەكەنىن بىلە تۇرا، بىتپەگەن جارانى تاعى ءبىر تىرناپ قالۋدى ەرسى كورگەن جوق. بايدالى كىرپىدەي جيىرىلدى دا، جاۋاپ قايتارماي شىداپ قالدى. ۇلپان وندايدى تۇسىنبەيتىندەي، بەيجاي قالپىندا ءسوزىن جالعاستىرىپ كەتتى:
— وسى كەلىستەرىڭىزدە دە ۇلكەن ءمان بار ەكەن — دەدى ۇلپان. — بۇلارىڭىزعا دا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. ەسەنەيى جوق، جاڭا سيبان، جاس سيبان ءوز اتىنىڭ باسىنا ءوزى يە بولا الماي الدەنەگە ۇرىنىپ قالا ما دەگەن ويمەن ورالعان ەكەنسىزدەر. سيبان مۇنى دا ۇلكەن قامقورلىق دەپ باعالاسا كەرەك. جاس بالانى العاش اتقا مىنگىزگەندە ۇلكەندەر الىستان باقىلاي ءجۇرۋشى ەدى عوي! سىزدەردىڭ، ويلارىڭىزدا سودان باسقا نە بولسىن!.. سيبان ايتار كوپ العىستىڭ ەڭ ۇلكەنى وسىندا دەپ ءبىلىپ قادىرلەپ ۇستارمىز، اياقسىتپاسپىز...
بۇدان كەيىن بولىس بيلەر ۇلپاندى قايتا قامالاي العان جوق. سىرتىنان قانشا بالاعاتتاساڭ دا، كەزدەسىپ قالعاندا مىسى جەڭە بەرەتىن ادامدار بولادى. ۇلپان سونداي جان ەدى. ءقازىر ۇلپان اقىل-ويى تولىققان، ەل اتىنان سويلەيتىن ەل اناسى اتانىپ كەلە جاتقان كەزى ەدى. دەنەسى دە تولىعىپ، بۇعاعى ءبىلىنىپ كەلە جاتقان ماڭ، بايبىشە. بولىس بيلەر ۇلپاندى ىقتاتۋعا ورەلەرى جەتپەي قويعانىن سەزىنىپ، اشەيىن قىمىز ىشۋگە كەلگەندەي، قىمىزدى قۇلاتا بەردى، قۇلاتا بەردى.
قوناقتارى اتتانۋعا بەت العاندا، ۇلپان ۇلكەن ءبىر ءوتىنىشى بارىن ايتتى:
— جەسىر قاتىڭ جەتىم بالا بولىپ قالعان ءۇي سىزدەردىڭ، الدارىڭىزعا ءوتىنىشىن ايتىپ تالاي كەلەر ءالى.. سونىڭ ءبىرىن ءقازىر ايتىپ قالعىم كەلەدى: ەندى ءۇش جىلدان كەيىن جالعىز قىزىم «وتاۋ يەسى» دەيتىن كەمەلىنە كەلىپ قالادى. مەن قىزىمدى ەشقايدا ۇزاتقىم كەلمەيدى. ەسەنەيدەن قالعان جالعىز تۇياق جات ەلدىك بولماي-اق قويسا دەپ ەدىم... كەرەي-ۋاق قىزىما تەڭ، ءبىر ۇلىن ەسەنەيدىڭ شاڭىراعىنا قيا قالسا، وڭ جاعىما كىرگىزىپ الار ەدىم. ەسەنەيدىڭ، شاڭىراعىنا قىزىم مەن كۇيەۋىمدى يە قىلىپ، ءوزىم باسقا دۇنيەگە مويىن بۇر ماي، نەمەرەمدى تەربەتىپ وتىرا بەرسەم-اۋ دەگەن ارمانىم بار. سيبان ءوز ىشىنەن قىز الىسپايدى. كەرەي-ۋاقتىڭ، ورتاسىنا سالىپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. بىجىكەن مەنىڭ، جالعىز قۋانىشىم عوي... وسى ءوتىنىشىمدى ەسكە الا جۇرسەڭىزدەر ەكەن — دەپ ۇلپان كوزىنە جاس الدى.
بۇل ۇلپاننىڭ اق، تىلەگى ەدى. قىزىن تەڭىنە قوسۋ شەشەنىڭ ءبىرىنشى تىلەگى بولسا، سول ەكى جاستى قاناتىنىڭ استىندا ەسىرۋ ەكىنشى ارمانى. ۇلپان انالىق مەيىرى قانباعان، انالىق، مەيىرىمى سارقىلماعان ادام. سونداي مەيىرى قانار انالىقتى قىزىنا تىلەيدى. ءبىرى جىلاپ، ءبىرى ەركەلەپ جاتاتىن بالالار كوز الدىنا كەلەدى. «اجەلەپ!» شۋلاسقان بالالار داۋسىن ساعىنادى. ات ۇستىندە شاپقىلاسقان ەر بالالار كوز الدىنا كەلەدى. «اجە، قىمىز!» — دەپ ارسالاڭداپ كەلىپ اجەسىنىڭ تىزەسىنە قۇلاي كەتەتىن ءبىر بالانى ساعىنادى. بارا-بارا وسى ءبىر بالا كوز الدىنان كەتپەيتىن بولىپ الدى. داۋسىنا دا قۇلاعى ۇيرەنىپ الدى. بەت-اۋزى، كوزى-قاسى، شىپ-شىمىر دەنەسى — ءبارى كوز الدىنا وزگەرمەي كەلەدى دە تۇرادى. ەرتە توقىراپ قالعان انالىقتىق مۇڭ-زارى دا، الىستان ۇمىتتەنەر قۋانىشى دا وسى.
ۇلپان بولىس-بيلەرگە وسىنداي اق تىلەگىن ايتىپ قالدى.
— ۇلپان بايبىشە، بۇل تىلەگىڭىزدى قۇداي الدىنداعى قارىزىمىزداي كورەرمىز، — دەدى بايدالى. — ءبىراق، مۇنى دا كەرەيدىڭ، ءوزى شەشەتىن، جات باۋىردىڭ، سۋىق قولىن ارالاستىرمايتىن جۇمىسى دەگەنىمىز دۇرىس بولار. ۋاقتى ارالاستىرساق اتىعاي-قاراۋىلدى قالاي شەت قالدىرامىز؟ ءسىزدىڭ، ۇيگە بالاسىن بەرۋگە كىم قىزىقپايدى دەيسىڭ. سول قىزىعاتىنداردى كوبەيتە بەرمەيىك.
سوز وسىعان بايلاندى دا، بولىس-بيلەر اتتانىپ كەتتى. قايسىسىنىڭ، كوڭىلىندە قانداي ويلار بالالاي باستادى، ولارىڭ بىلدىرگەن جوق.
ەرتەڭىنە بۇكىل سيبان اۋىلدارى ۇلپاننىڭ، كوشىنە ىلە، جايلاۋعا تۇتاس كەشتى. بۇلارى ۇلپانعا كورسەتكەن قوشەمەت ەدى.
جازعىتۇرعى جايلاۋعا بەت العان ءبىرىنشى كوش مال ۇستاعان ەلدىڭ جىل سايىن بولىپ تۇراتىن تابيعي كورمەسى. ءار اۋىل قىستان قالاي شىقتى، جۇرتتىڭ ايداعان مالى بىلتىرعىدان كوبەيگەن بە، ازايعان با؟ جاستار جاعى قالاي، جارلى ما، جاس بالالارعا تاي-قۇنان تيگەن بە، جوق پا؟ وسىنىڭ ءبارى تورت-بەس كۇنگە سوزىلاتىن كوش-جونەكەي تۇگەل كوزگە تۇسەدى.
بيىل سيبان كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى. كەش تىزبەكتەرى دە ۇزىلمەي-بۇزىلماي اعىلىپ كەتىپ بارادى. ەگىن-شوپ تاسۋعا ۇيرەنگەن جۇرت قازاق اربانى ازايتىپ، قوس قالقاندى بريشكەگە اۋىسا باستاعان. اندا-ساندا ءار اۋىل ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلارىن ايداپ ەتەدى. بالالار بەي-بەرەكەت جارىسىپ، قاي كوشتىڭ، تۇسىندا قاي بالا وزىپ كەلە جاتسا، سول كوشتەن «بايگە» سۇرايدى. جۇكتى اربانىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان ايەل ءبىر ۋىس قۇرت، باۋىرساق شاشىپ قالادى. بالالار اتتارىنان تۇسە قالىپ شاشىلعان باۋىرساق پەن قۇرتتىم تالاسىپ-تارماسىپ اۋىزدارىنا تىعىپ جىبەرەدى دە، تاعى دا بەي-بەرەكەت شابا جونەلەدى. بۇل باسى دا، اياعى دا جوق بايگە. جۇرت جايلاۋعا جەتىپ، جۇگىن تۇسىرگەنشە سوزىلا بەرەدى. كوشپەلى ءومىردىڭ اتى بار بالالارعا دەگەن ءبىر قىزىعى وسى. اتى جوق، بالالارعا بۇدان اۋىر قايعى دا جوق.
بالالار باي-كەدەي دەپ الالاماي كوش بويىندا كەتىپ بارا جاتقان بارلىق، ايەلدەردەن بايگە الادى. بىر-ەكى رەت ۇلپاننان دا بايگە الىپ كەتتى. بىر-ەكى رەت بىجىكەن دە بايگەسىن شەشەسىنە اكەلىپ بەردى.
كەش الدى ادەتتە تۇنەمەي ەتە المايتىن كولگە تاياپ كەلىپ ەدى. كوش الدىندا كەلە جاتقان اۋىل اقساقالدارى قامشىلارىن العا قاراي سىلتەپ كەشتى توقتاتقان جوق. بۇل بىلتىر ەسەنەي قايتىس بولعان، ءقازىر «باي ولگەن كەل» اتانىپ كەتكەن كول ەدى. ەمەنالى وسى كولدىڭ باسىنا ۇيلەرىن تىگىپ، قونىپ قالعان ەكەن. «ەسەنەيگە مەن دە اس بەرەم دەگەنى راس بولعانى دا. وسى كەلدە وتىرىپ ەسەنەيگە اس بەرە قالسا، ەمەنالىنىڭ مۇراگەرلىگى جۇرت كوزىندە سالماقتانا تۇسەدى. ۇلپاننىڭ مۇراگەرلىگى سولعىنداي تۇسپەك. بۇل ارينە ەمەنالىنىڭ ءوز باسىندا تۋعان وي ەمەس، كەشەگى بولىس-بيلەردىڭ ۇلپانعا ارناپ قازعان كەپ ورلارىنىڭ، ءبىرى.
سيبان كوشى ەمەنالىنىڭ اۋىلىنا قارايلاماي ءارى اسىپ كەتە بەردى. اركىم ەمەنالىعا نارازىلىعىن كورسەتە، ءتاس-تۇيىن جيناقى كەتىپ بارادى.
قوس اتتاپ جەكتىرىپ تارانتاسقا مىنگەن اۋقاتتى ءۇيدىڭ ايەلدەرى كوش-جونەكەي بىرىنە ءبىرى قوسىلىپ، اياعىندا ءبارى ۇلپان پاۋەسكەسىنىڭ سوڭىنان ءتىزىلىپ كەلە جاتىر ەدى. ۇلپان پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ، جاقىن كەلە جاتقان ايەلدەرگە:
— سەندەر ايالداماي تارتا بەرىڭدەر. مەن ءقازىر قۋىپ جەتەمىن، — دەدى دە پاۋەسكەسىنە ءمىنىپ، ەمەنالىنىڭ، اۋىلىنا بۇرىلىپ كەتتى.
قاسىندا جالعىز دامەلى بار ۇلپان كىرىپ كەلگەندە، ەمەنالى مەن ايتولقىن قاتتى ابىرجىپ قالدى. دارداي جىگىت بولىپ قالعان ءۇش ۇلى نە ىستەرىن بىلمەي ورە تۇرا كەلىپ ەدى، ەمەنالى: «شىعىڭدار!» — دەدى بالالارىنا.
— وڭاشا قالعانىمىز جاقسى بولدى، — دەدى ۇلپان تەرگە شىعىپ وتىرا بەرىپ. — مەن سەندەرگە قونىس قايىرلى بولسىن ايتۋعا كەلگەنىم جوق، كوشىرىپ اكەتۋگە كەلدىم. ەسەنەيدىڭ جالعىز ءىنىسى ايدالادا جالعىز ءۇي قالعانى ۇيات پا، ۇيات ەمەس پە؟ اۋىلىڭنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان سيبان كوشىنەن ءبىر ادام بۇرىلىپ كەلدى مە سەندەرگە؟ نەگە بۇرىلمادى؟ سيبان سەنى ەسەنەيدىڭ الدىندا ايىپتى سانايدى. ايىپتى ەكەنىڭ وتىرىك پە؟ تىجىرىنباي تۇرا تۇر! سەن ەسەنەيدىڭ ولىمىنە دە ورتاقسىڭ! ەسەنەيگە ەڭ سوڭعى تيگەن قارا شوقپار سەنىكى بولاتىن. سودان كەيىن ەسەنەي ءبىر كۇن توسەكتەن تۇرا الدى ما؟ تۇرا العان جوق! ەندى سەن سول ەسەنەيدىڭ، قاتىنى ۇلپانعا امەڭگەر بولىپ ەسەنەيدىڭ توسەگىنە جاتقىڭ كەلەتىن كورىنەدى. جاسىڭ الپىستان استى. ەسىڭ بولسا، ەندى ەسەنەيدىڭ توسەگىنە ەشكىم جاقىنداماسىن دەپ اعاڭنىڭ ارۋاعىن قورعاي جۇرەر ەدىڭ-اۋ! ونى ويلاۋدىڭ ورنىنا، ءوزىڭ جاتقىڭ كەلىپتى. امەنگەرلىك حايۋاندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟ ۇيالساڭشى! ەسەنەيدىڭ، جالعىز مۇراگەرى مەنمىن دەپ داۋلاسقالى وتىر ەكەنسىڭ. وزىڭە كەرەگى مال ما؟ قانشا كەرەك وزىڭە؟ كۇنى ەرتەڭ ءۇش بالاڭدى ەرتىپ كەل دە قانشا مال كەرەك بولسا، سونشاسىن ايداپ جۇرە بەر. ماعان مال كەرەگى جوعىن ناعىپ تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ؟ بيىل ەسەنەيگە مەن دە اس بەرەمىن دەپسىڭ. بەرىپ كورشى، ءبىر سيبان قاتىناسار ما ەكەن! سوندا قانداي ماسقاراعا ۇشىرايتىنىڭدى بىلەمىسىڭ، سەن؟ ەسەنەيدىڭ اسىن بيىل ءوز ءۇيى بەردى، كەلەر جىلى سەن بەر. اشپا اۋزىڭدى، جىقتىر ءۇيىڭدى! كوش جايلاۋعا!
— سوندا سيباننىڭ، قاي جاق، شەتىنە قوندىراسىڭ؟ — دەپ قالدى ايتولقىن.
— وتتاماي وتىر! — دەدى ەمەنالى.
— قالاعان جەرىڭە قون! — دەدى ۇلپان. — شاقىر بالالاردى، ءقازىر كەشەسىڭ.
ەمەنالى ءبىرجولا جاسىپ، تاپالىپ قالدى، ىزالانىپ
كەلگەن ۇلپان ءار سوزىمەن توقتاماي سوققىلاپ جانشىپ تاعادى. ەمەنالى دالادا جۇرگەن بالالارىن شاقىردى: — جىعىڭدار ءۇيدى! كوشەمىز.
اقىلسىز اكەنىڭ دولى مىنەزىنەن مەزى بولعام جاستار قۋانىپ كەتىپ، ۇيلەردى تالقانداپ جىعا باستادى.
ادام الدىنداعى قارىزدارىن قالاي اتقاراتىندارىن كىم ءبىلسىن بولىس-بيلەر قۇداي الدىنداعى قارىزىمىزداي كورەرمىز دەگەن ۋادەلەرىن ءۇش جىل بويى ورىنداي الماي كەلدى. بەس بولىس كەرەيدە بەس مىڭعا جاقىن ءۇي بار، بەس مىڭعا جاقىن بىجىكەنمەن تۇستاس ەركەك بالا دا بار ەدى، سونىڭ بىردە-بىرىنىڭ باسى بوس بولماي شىقتى. قالىڭ مال تولەۋ كەرەگى جوق. باراسىڭ دا بايلىققا نە بولا كەتەسىڭ! قىز قانداي! شەشە قانداي! وسىنداي جاعدايدا بىجىكەنگە كۇيەۋ تابىلماي قويدى...
ءار قوعامنىڭ قورجىن اۋماس تەڭبە-تەڭ، قالىپتا تۇرۋعا ءتيىستى ىشكى-سىرتقى قۇرىلىسىن بۇزدىرمايتىن ءوز زاڭى بار. بولىس-بيلەر سول زاڭدى كۇزەتەدى.
اۋەلى ۇلپاننىڭ ۇيىنە ءبىر بالاسىن بەرۋگە بولىس-بيلەردىڭ ءبارى قىزىقتى، ءبارى جانتالاستى. ول ورايى كەلمەيتىن اڭگىمە بولىپ شىقتى. ۇلپاننىڭ بايلىعىن تال تۇستە تۇتاسىنان بىرەۋىنە بەرە سالۋ ونى ەكى ەسە بايىتۋ بولادى ەكەن. ەكى ەسە بايىعان، ەكى ەسە كۇشەيگەن ادام تەڭبە-تەڭدىك قالىپتى بۇزباي وتىرا الار ما؟ بۇگىنگى دوسىڭدى ەرتەڭگى جاۋىم دەپ ساناۋ كەرەك. زامانىڭنىڭ، قۇلقى سولاي. سونىمەن بولىس-بيلەر ۇلپاننىڭ بايلىعىن بىرىنە ءبىرى قيماي تابان تىرەسىپ وتىرا بەردى. ەڭ قىزىعى ەمەنالىنى مۇراگەر ەتىپ شىعارىپ، ەسەنەيدىڭ مال-مۇلكىن شىم-شىتىرىق بولىسكە ءتۇسىرۋ ەدى، ول اڭگىمە ءوشىپ قالدى.
ۇلپاننىڭ ۇيىنە ءبىر كەدەيدىڭ بالاسىن كىرگىزىپ بەرۋ دە اۋىزعا الىندى. ول ءتىپتى ورايسىز اڭگىمە ەكەن. كەدەيدىڭ، بالاسى ۇلپاننىڭ، قولىنا تۇسكەن سوڭ، ەكى جىلدا جاس ەسەنەي بولىپ شىعا كەلەدى. بولىسىڭ كىم بولادى، بيىك، كىم بولادى، ءبارى سول ۇيدە شەشىلەدى. ۇلپاننىڭ، اۋزىنا قاراپ وتىرعان سيباننىڭ، بەت الىسى بەلگىلى عوي. بۇل ءداستۇر ساقتاۋدان قالىپ بارا جاتقان ەل.
قوس اتتاپ جەكتىرىپ تارانتاسقا مىنگەن اۋقاتتى ءۇيدىڭ، ايەلدەرى كوش-جونەكەي بىرىنە ءبىرى قوسىلىپ، اياعىندا ءبارى ۇلپان پاۋەسكەسىنىڭ سوڭىنان ءتىزىلىپ كەلە جاتىر ەدى. ۇلپان پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ، جاقىن كەلە جاتقان ايەلدەرگە:
— سەندەر ايالداماي تارتا بەرىڭدەر. مەن ءقازىر قۋىپ جەتەمىن، — دەدى دە پاۋەسكەسىنە ءمىنىپ، ەمەنالىنىڭ اۋىلىنا بۇرىلىپ كەتتى.
قاسىندا جالعىز دامەلى بار ۇلپان كىرىپ كەلگەندە، ەمەنالى مەن ايتولقىن قاتتى ابىرجىپ قالدى. دارداي جىگىت بولىپ قالعان ءۇش ۇلى نە ىستەرىن بىلمەي ورە تۇرا كەلىپ ەدى، ەمەنالى: «شىعىڭدار!» — دەدى بالالارىنا.
— وڭاشا قالعانىمىز جاقسى بولدى، — دەدى ۇلپان تەرگە شىعىپ وتىرا بەرىپ. — مەن سەندەرگە قونىس قايىرلى بولسىن ايتۋعا كەلگەنىم جوق، كوشىرىپ اكەتۋگە كەلدىم. ەسەنەيدىڭ جالعىز ءىنىسى ايدالادا جالعىز ءۇي قالعانى ۇيات پا، ۇيات ەمەس پە؟ اۋىلىڭنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان سيبان كوشىنەن ءبىر ادام بۇرىلىپ كەلدى مە سەندەرگە؟ نەگە بۇرىلمادى؟ سيبان سەنى ەسەنەيدىڭ الدىندا ايىپتى سانايدى. ايىپتى ەكەنىڭ وتىرىك پە؟ تىجىرىنباي تۇرا تۇر! سەن ەسەنەيدىڭ ولىمىنە دە ورتاقسىڭ! ەسەنەيگە ەڭ سوڭعى تيگەن قارا شوقپار سەنىكى بولاتىن. سودان كەيىن ەسەنەي ءبىر كۇن توسەكتەن تۇرا الدى ما؟ تۇرا العان جوق! ەندى سەن سول ەسەنەيدىڭ قاتىنى ۇلپانعا امەڭگەر بولىپ ەسەنەيدىڭ توسەگىنە جاتقىڭ كەلەتىن كورىنەدى. جاسىڭ الپىستان استى. ەسىڭ بولسا، ەندى ەسەنەيدىڭ توسەگىنە ەشكىم جاقىنداماسىن دەپ اعاڭنىڭ ارۋاعىن قورعاي جۇرەر ەدىڭ-اۋ! ونى ويلاۋدىڭ ورنىنا، ءوزىڭ جاتقىڭ كەلىپتى. امەنگەرلىك حايۋاندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟ ۇيالساڭشى! ەسەنەيدىڭ جالعىز مۇراگەرى مەنمىن دەپ داۋلاسقالى وتىر ەكەنسىڭ. وزىڭە كەرەگى مال ما؟ قانشا كەرەك وزىڭە؟ كۇنى ەرتەڭ ءۇش بالاڭدى ەرتىپ كەل دە قانشا مال كەرەك بولسا، سونشاسىن ايداپ جۇرە بەر. ماعان مال كەرەگى جوعىن ناعىپ تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ؟ بيىل ەسەنەيگە مەن دە اس بەرەمىن دەپسىڭ. بەرىپ كورشى، ءبىر سيبان قاتىناسار ما ەكەن! سوندا قانداي ماسقاراعا ۇشىرايتىنىڭدى بىلەمسىڭ، سەن؟ ەسەنەيدىڭ اسىن بيىل ءوز ءۇيى بەردى، كەلەر جىلى سەن بەر. اشپا اۋزىڭدى، جىقتىر ءۇيىڭدى! كوش جايلاۋعا!
— سوندا سيباننىڭ قاي جاق شەتىنە قوندىراسىڭ؟ — دەپ قالدى ايتولقىن.
— وتتاماي وتىر! — دەدى ەمەنالى.
— قالاعان جەرىڭە قون! — دەدى ۇلپان. — شاقىر بالالاردى، ءقازىر كوشەسىڭ.
ەمەنالى ءبىرجولا جاسىپ، تاپالىپ قالدى. ىزالانىپ كەلگەن ۇلپان ءار سوزىمەن توقماقشى. ەمەنالى دالادا جۇرگەن بالالارىم قىردى — جىعىڭدار ءۇيدى! كوشەمىز.
اقىلسىز اكەنىڭ دولى مىنەزىنەن مەزى بولعان جاستار قۋانىپ كەتىپ، ۇيلەردى تالقانداپ جىعا باستادى.
ادام الدىنداعى قارىزدارىن قالاي اتقاراتىندارىن كىم ءبىلسىن، بولىس-بيلەر قۇداي الدىنداعى قارىزىمىزداي كورەرمىز دەگەن ۋادەلەرىن ءۇش جىل بويى ورىنداي الماي كەلەدى. بەس بولىس كەرەيدە بەس مىڭعا جاقىن ءۇي بار، بەس مىڭعا جاقىن بىجىكەنمەن تۇستاس ەركەك بالا دا بار ەدى، سونىڭ بىردە-بىرىنىڭ باسى بوس بولماي شىقتى. قالىڭ مال تولەۋ كەرەگى جوق. باراسىڭ دا بايلىققا نە بولا كەتەسىڭ! قىز قانداي! شەشە قانداي! وسىنداي جاعدايدا بىجىكەنگە كۇيەۋ تابىلماي قويدى...
ءار قوعامنىڭ قورجىن اۋماس تەڭبە-تەڭ قالىپتا تۇرۋعا ءتيىستى ىشكى-سىرتقى قۇرىلىسىن بۇزدىرمايتىن ءوز زاڭى بار. بولىس-بيلەر سول زاڭدى كۇزەتەدى.
اۋەلى ۇلپاننىڭ ۇيىنە ءبىر بالاسىن بەرۋگە بولىس-بيلەردىڭ ءبارى قىزىقتى، ءبارى جانتالاستى. ول ورايى كەلمەيتىن اڭگىمە بولىپ شىقتى. ۇلپاننىڭ بايلىعىن تال تۇستە تۇتاسىنان بىرەۋىنە بەرە سالۋ ونى ەكى ەسە بايىتۋ بولادى ەكەن. ەكى ەسە بايىعان، ەكى ەسە كۇشەيگەن ادام تەڭبە-تەڭدىك قالىپتى بۇزباي وتىرا الار ما؟ بۇگىنگى دوسىڭدى ەرتەڭگى جاۋىم دەپ ساناۋ كەرەك. زامانىڭنىڭ قۇلقى سولاي. سونىمەن بولىس-بيلەر ۇلپاننىڭ بايلىعىن بىرىنە ءبىرى قيماي تابان تىرەسىپ وتىرا بەردى. ەڭ قىزىعى ەمەنالىنى مۇراگەر ەتىپ شىعارىپ، ەسەنەيدىڭ مال-مۇلكىن شىم-شىتىرىق بولىسكە ءتۇسىرۋ ەدى، ول اڭگىمە ءوشىپ قالدى.
ۇلپاننىڭ ۇيىنە ءبىر كەدەيدىڭ بالاسىن كىرگىزىپ بەرۋ دە اۋىزعا الىندى. ول ءتىپتى ورايسىز اڭگىمە ەكەن. كەدەيدىڭ بالاسى ۇلپاننىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ ەكى جىلدا جاس ەسەنەي بولىپ شىعا كەلەدى. بولىسىڭ كىم بولادى، بيىك كىم بولادى، ءبارى سول ۇيدە شەشىلەدى. ۇلپاننىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان سيباننىڭ بەت الىسى بەلگىلى عوي. بۇل ءداستۇر ساقتاۋدان قالىپ بارا جاتقان ەل.
كەرەيدىڭ بولىس-بيلەرى وسىنداي داعدارىسقا ۇشىرادى دا، قۇداي الدىنداعى قارىزىمىزداي كورەرمىز دەگەن ۋادەلەرىن ورىنداي الماي، ءبىرىن ءبىرى اڭدىپ بۇعىپ قالىستى. الداعى جىلى بولىس-بيلەردىڭ قايتا سايلانار كەزەڭى دە كەلە جاتىر ەدى. سايلاۋ قارساڭىندا شىرىق بۇزاتىن اڭگىمەنىڭ كەرەگى نە؟
وسى تۇستا، مارتتىڭ ورتا كەزىندە وتەتىن سايلاۋعا اي جارىم قالعاندا كەرەيدىڭ بولىس-بيلەرى شەشە الماي قويعان اڭگىمەگە بۋعان دەيىن شەتتەپ قالعان شايگوز-ۋاق كەلىپ ارالاستى. قادىرمەندى بيلەرى، اۋىلناي، اقساقالدارى باستاعان جيىرما شاقتى ادام كەشتەتىپ كەلىپ ۇلپاننىڭ قوناق ۇيىنە ءتۇستى.
ەرتەڭىنە ۇلپانعا سالەمدەسە كەلىپ وتىرىپ، ارناۋلى اڭگىمەلەرىن باستاپ كەتتى. ءسوزدى كارى بي وتەمىس باستادى:
— سيباننىڭ ەل اناسى بولىپ وتىرعان ۇلپان بايبىشە، ءسىز بىلمەيتىن سىر جوق شىعار، ءبىز قالىڭ كەرەيدىڭ شەتتەتىپ ۇستاپ كەلگەن ەلىمىز. قوجىقتىڭ ءتۇبى ۋاق دەپ كەرەي ءبىزدى سيبان جورىعىنا دا شاقىرعان جوق. تاپ ءوزىڭىز ارالاسپاعاندا بايدالى مەن توقاي ءبىزدىڭ شايگوز-ۋاقتى ەسەكەڭنىڭ اسىنا دا شاقىرماقشى ەمەس ەكەن. از ەلدىڭ قاشانعى كۇنى وسى عوي. ءبىز از عانا ەلمىز. جەرىمىزدىڭ ءبىر شەتى ءسىزدىڭ از عانا كۇرلەۋىت وتىرعان قارشىعالىعا شەكتەس، ءبىر شەتى ستاپ جەرىمەن كىرانداس، الاقانداي عانا جەر... ءبىر اۋىلنايعا ارەڭ تولاتىن از عانا سيبان ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا كەۋدەسىن باستىرمايتىن ەل بولدى. سونداي كەز قىرىڭىزدى از عانا ەل شايگوز-ۋاققا دا سالا جۇرەسىز بە دەپ ءۇمىت ەتىپ كەلىپ وتىرمىز. بايدالى مەن توقايداي اتا-تەگىنەن كەلە جاتقان شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس شونجار بىزدە بولعان ەمەس. ويىمىزدى باپتاپ ايتۋعا ءتىلىمىز دە جەتە بەرمەيدى. ايتايىق دەپ كەلگەن ويىمىز بويىمىزعا لايىق پا، جوق پا، ونى دا شامالاي الدىق دەي المايمىز. جاياۋ كاسىپ قىلىپ، ورىسپەن ارالاس وتىرعان ەلمىز. ويعا ولاق، تىلگە وراشولاق، ءسوز باقپاعان، مال باققان شارۋامىز. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ءوز اۋزىڭىزدان شىققان ءبىر تىلەك بولعان ەكەن: ەسەنەيدىڭ شاڭىراعىنا كەرەي-ۋاقتان قىزىڭىزعا تەڭ ءبىر ۇل سۇراپسىز. كەراۋىز كەرەي ءالى كەلىسە الماي ءجۇر. بالاڭىزعا تەڭ ۇلدى ءبىز اكەلىپ وتىرمىز. ءوزىڭىز ابدەن بىلەتىن جىگىت، وتىز جىل وسى ۇيمەن دامدەس بولعان تىلەمىستىڭ بالاسى تورسان...
— تورسان كوزىمىز ۇيرەنگەن جىگىت، — دەدى ۇلپان، بەيىم كوڭىل بىلدىرگەندەي از عانا كۇلىمسىرەپ.
— كوزىڭىز ۇيرەنسە، بالاما تەڭ ەمەس دەپ ايتا الماسسىز دەپ ويلايمىز. ايتقان سوڭ تۇگەل ايتايىق — تورسان شايگوز-ۋاقتان قىزىلجارعا پىرگوۆور اپارىپ، ءوز الدىمىزعا وڭاشا بولىس بولىپ وتىرۋعا لۇقسات الىپ كەلدى. سول بالانىڭ ءوزىن بولىس سايلايمىز دەپ وتىرمىز.
— مەن بولىستىققا-بيلىككە قىزىعاتىن ادام ەمەسپىن، — دەدى ۇلپان. — از عانا سيبان بيلىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتقان ەل. قالىڭ كەرەي ەسەنەيدىڭ شاڭىراعىنا ءبىر ۇلىن قيا الماعانىنا وكپەم دە جوق ەمەس. وسىنداي كۇيدە وتىرعاندا كەرەيدىڭ ۇياتىن بەتىنە باسقانداي بولىپ كەلىپ وتىرعان از عانا ۋاققا كىم ريزا بولماس! بىرەر كۇن سىيلى قوناعىم بولىپ جاتا تۇرىڭىزدار... ءبىر بايلامىن ەستىپ قايتارسىزدار...
قازاق دەنەلى، كاۆكاز كوزدى جاس جىگىت تورسان ۇلپان ۇيىنە كەپتەن بەرى دامدەس بولىپ كەلە جاتقان. اكەسى تىلەمىس قايتىس بولعالى ۇلپاننىڭ الىس بازارلارعا جۇمساپ وتىراتىنى وسى تورسان ەدى. ستاپ قالاسىندا ورىسشا باستاۋىش مەكتەپ بىتىرگەن وزگە زامانداستارىنان ورەسى بيىك، بىلگىر دە ۇتىمدى، ويىن-ساۋىقتا جۇمىسى جوق ىسكەر جىگىت. ءىربىت، توبىل، قىزىلجار بازارلارىنا بارعاندا ىلعي ءبىر تۇسى-تۇگى كەلىسىمدى بۇيىمدار اكەلەدى. اكەسى تىلەمىستە «الداپ سوقتىم، الدانىپ قالدىم» دەيتىن ادەتتەر بولۋشى ەدى، تورساندا ول جوق. الدامايتىن، الدانبايتىن، ادالدىعىنا كىر جۇقتىرمايتىن ادام بولاتىن سياقتى. بولىس بولعىسى كەلۋىندە ۇلپانعا ۇنامايتىن ءبىر سەكەمال قىلاڭداپ قوياتىنداي سەزىلەدى. قالىڭ كەرەيدەن قاشاننان بەرى ءزابىر-جاپا كورىپ كەلگەن ۋاق ەلىنىڭ بولەك بولىس بولعىسى كەلگەن كەزىندە ونىسىن ازاماتتىق دەۋگە دە بولادى عوي! ۋاقتان باسقا ۇلپانعا بالا بەرىپ وتىرعان دا ەشكىم جوق. ۇلپان ويى تورسانعا توقتاپ قالدى. ۋاعى نە، كەرەيى نە؟ ءوزى بولعان جىگىتتىڭ اتا-تەگىن سۇراما دەگەن ناقىل دۇرىس بولار. بىجىكەنگە ۇناماي جۇرمەسە، ەندى مەن اينالاقتاماۋىم كەرەك.
بىجىكەن ون تورتكە شىققان، بويشاڭ بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالا ەدى. ۇزىن كويلەك، ۇكىلى قۇندىز بەرىك كيگەندە شەشەسىنەن بيىگىرەك تە كورىنىپ كەتەدى. شەشە كوزىندە ءبىر سىر بارىن كۇن بويى سەزىنىپ ءجۇر. قىزىنىڭ سەزىنىپ جۇرگەنىن شەشە دە سەزىندى. ايەل سىرى سىبىرلاسىپ ايتۋدى تىلەيدى. سوندا عانا جانعا — جان، جۇرەككە — جۇرەك تىلدەسەتىن سياقتى. ۇلپان سول ساعاتتى كۇتتى.
بىجىكەن شەشەسىنە بىلدىرمەي اياي جۇرەدى. ۇلپانداي وتىز بەس پەن قىرىقتىڭ اراسىنداعى ايەلدەردە ەڭ كەمى بەس-التى بالا بار. ءالى دە بالادان قالماعان. ۇلپانعا بەرگەن جالعىز بالانى قۇداي قىز جاراتىپتى... ول بالاسىن بىرەۋ ايتتىرىپ الىپ كەتسە، ۇلپان جاپا-جالعىز قالادى. شەشەسىنىڭ، سونداي كۇيگە ۇشىرار كۇنى كوز الدىنا كەلسە، بىجىكەننىڭ تۇلا بويى تىتىركەنىپ كەتەدى.
بىجىكەن شەشەسىمەن ەكەۋى ءبىر بولمەدە جاتاتىن ەدى. شامدى ءسوندىردى دە:
— اپا، مەن توڭىپ قالدىم، — دەدى. بۇل ونىڭ كۇندەگى ادەتى. قورقامىن دەيدى، توڭدىم دەيدى، ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ شەشەسىنىڭ قاسىنا ءبىراز ەركەلەپ جاتىپ كەتەدى.
— كەلە عوي، بوتام، — دەدى ۇلپان.
بىجىكەن كەلگەن بويى بەت-اۋزىن شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنە كومىپ جىبەرىپ، ايمالاي بەردى. قىڭقىلداپ بىردەمەنى سۇراعىسى كەلگەندەي.
— بىجىكەن — دەدى شەشەسى.
— وھو، — دەدى قىزى مۇرنىمەن عانا قۇمىققان ءۇن قاتىپ.
— بىجىكەڭ سەن دۇرىستاپ قۇلاق سالشى. ۇلكەن ءبىر اڭگىمە بار...
— ەھە...
— مەنىڭ سەنەن باسقا ويلايتىن كىمىم بار...
— ەھە...
— سەن تورساندى جاقسى بىلەمىسىڭ؟
— ەھە...
— جاقسى جىگىت پە؟
— ەھە...
— الدە جامان جىگىت شىعار؟
— ە-ە!.. — بىجىكەن ارقاسىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزىپ قويدى.
— جاقسى بولسا، سول جىگىت وسى ۇيگە بالا بولعىسى كەلەدى.
— ەھە...
— كۇيەۋ بالا بولادى. ساعان كۇيەۋ، ماعان كۇيەۋ بالا بولادى.
— Oho...
— ريزاسىڭ عوي؟
بىجىكەن بۇل جولى ءۇن قاتپاي شەشەسىن قاتتى قۇشاقتاپ، بەت-اۋزىنان سۇيمەگەن جەر قالدىرعا» جوق.
— توقتاي تۇرشى، بىجىكەن... ءوزى ءبىر العىر جىگىت... ەكەۋمىزدى بيلەپ كەتپەس پە ەكەن؟
— سەنى ەشكىم بيلەي المايدى! سەنى بيلەيمىن دەسە، اقىلسىز بولىپ شىعار. مەن دە سەنەن تۋدىم عوي...
شەشەسى مەن قىزى قۇشاقتاسىپ جاتىپ، ويلارى ءبىر ەكەنىن ۇعىنىستى دا، ەرتەڭىنە ۇلپان ۋاقتىڭ ەلشىلەرىنە ريزاشىلىعىن بەردى.
ۋاق پەن سيباننىڭ ەكى جاقتى تويلارى وتىسىمەن تورسان ەسەنەيدىڭ ۇيىنە كۇش-كۇيەۋ بولىپ كىرىپ الىپ ەدى. قالىڭ كەرەيدىڭ سال بوكسە بولىس-بيلەرى قانشا قارسىلاسسا دا، از عانا ۋاق ءوز الدىنا بولىس بولىپ ءبولىنىپ كەتتى. تورساندى بولىس سايلادى.
وتىزعا جەتپەگەن جاس جىگىت تورسان وياز كولەمىندە وزگە بولىستاردان اناعۇرلىم ەتىمدى، العىر بولىس بولىپ شىقتى. وياز باستىقتارى، پريستاۆ، ۋريادنيكتەر توپ-توبىمەن كەلىپ سىيلىق الىپ كەتەدى. ۇلپاننىڭ تورەلەر تۇسەتىن ءۇيى بولىس كەڭسەسىنە اينالىپ بارادى. قازاق داۋ-شارىن ەلىنىڭ، اۋىلناي، بيلەرىنە بەرىپتى دە، تورسان ءوزى وياز، وبلىستىڭ بارلىق قاتىناس جولدارىن باقىلاپ وتىراتىن سياقتى. ارى-بەرىدەن سوڭ كەرەيدىڭ بولىس-بيلەرىنە دە اۋىز سالا باستادى. ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن قارا شارۋالاردى وياز باستىقتارى ارقىلى كەرەي جەرىنە اۋدارىپ جىبەرە الاتىن بەدەلدى بولىس بولىپ الدى.
ۇي-ىشىلىك جايلاردا تورسان وتە جۇمساق. شايدى ۇلپان، بىجىكەن ۇشەۋى وڭاشا ىشەدى. بىجىكەن شاي قۇيادى. تورسان ۇلپاننىڭ شىنى اياعىن اپەرىپ وتىرادى. كەشكى تاماقتارى دا سولاي وڭاشا. تورسان ۇلپاننىڭ ەتىن تۋراپ بەرەدى.
— ءىشىڭىز، اپا!.. جەڭىز، اپا!..
ۇلپاننىڭ مۇسىرەپ، قۇنياز سياقتى دوس-جار ادامدارى كەلسە، تورسان ءتىپتى اكەسى كەلگەندەي قۋانىپ قالادى. قولدارىنا سۋ قۇيىپ، ەتتى ءوزى تۋراپ، شىنى اياقتى ءازى اپەرىپ وتىرادى.
— قۇنياز اعا، اتتەڭ ۋاق بولىپ تۋماعانىڭىزدى قايتەيىن... ۋاقتىڭ بولىسى ءسىز بولساڭىز، از عانا ۋاق قانداي ەل بولىپ كەتەر ەدى! — دەپ قوياتىنى دا بار.
— مەكەڭدەي اقىل يەسى، ەل اعاسى بار سيباندا قانداي ارمان بار ەكەن؟ — دەپ، بۇل كەزدە قارتايا باستاعان مۇسىرەپتى دە ماقتايدى.
كۇيەۋ بالاسىنا ۇلپان دا ريزا. كەرەي بولىس-بيلەرىنەن كورگەن كەپ وپاسىزدىقتى ايەل جۇرەگى ۇمىتا الماي، كەشىرە الماي قويىپ ەدى. تورسان بالا بولىپ قولىنا كىرگەلى زارەزات بولىپ قالعان جۇرەك ورنىنا تۇسكەندەي، كوڭىلى تىنىشتالىپ سەرگي باستادى. ۇلپاننىڭ سيبان اراسىنداعى جۇمىستارىنا تورسان ارالاسقان ەمەس.
تورسان ۇلپان ۇيىنە كىرگەلى ءتورت اي ەتكەننەن كەيىن عانا ءبىر وقىس مىنەز كورسەتتى. قار ەرىپ، قاز-ۇيرەك كەلىپ جاتقان الا-ساپىران كەز ەدى. تورسان ءوز ەلىنە بارىپ قاتتى رەنجىپ قايتتى. كەكتەنە بىلەتىنىن جاسىرا الماي كەلدى. شايگوز-ۋاق جەرىمەن شەكتەس قارشىعالىدا جاتقان ەسەنەي جىلقىسىن ارالاي ءجۇرىپ ەمەنالىنىڭ، ءۇش بالاسىنا كەزدەسىپ ەدى. ۇشەۋى جاڭا عانا ۇستالعان ءۇش قارا-كوك اتتى جەتەلەپ العان ەكەن. قىستان كۇيلى شىققان، ءجۇنىن تاستاعان تەڭبىل قارا-كوك اتتار مال بالاسىنىڭ سۇلۋى ەكەن. شوقتىقتى، كەۋدەلى كەلگەن قۇلاش مويىن، قامىس قۇلاق، بوتاكوز، ءتورت اياعىندا ءبىر ءمىن بولسايشى! شىركىن-اي، جازدىگۇنى قاتارلاپ، قىستىگۇنى كوسەمدەپ جەگىپ جۇرەر مە ەدىڭ!.. مىنا اۋلەكى جىگىتتەر، — وزدەرى ون شاقتى ادام — قولدارىندا قارشىعا، يتەلگى، سوڭدارىندا شۇبىرعان تازى يتتەر، وسىنداي اتتاردى اڭعا سالماقشى! بىرەۋىن اقساتىپ، بىرەۋىن جاۋىر قىلىپ قايتادى-اۋ!.. تورسان كۇيىنىپ كەتتى. قىسقا عانا اماندىقتان كەيىن:
— شەتىنەن جەتەلەپ جۇرە بەرەتىن بۇل ءبىر يەسىز جۇرگەن مال دەپ ويلادىڭدار ما! — دەدى، اشۋ قىسىپ تۇرعانىن جاسىرعىسى كەلمەي.
— سەن كۇش-كۇيەۋ بولساڭ، ءبىز اعالارىڭ بولامىز. بايكال سويلە، شىراعىم! — دەدى، ەمەنالىنىڭ ۇلكەن بالاسى ەسەنجول.
— كۇش-كۇيەۋ دەگەن مال-جاننىڭ يەسى دەگەن ءسوز ەمەس شىعار! — دەپ ونىڭ رەسەي دەگەن ءىنىسى تۇتانايىن دەپ تۇرعان شوقتى ءبىر ۇرلەپ قالدى.
— كۇش-كۇيەۋ مىرزا، ەسەنەيدىڭ مۇراگەرى كۇش-كۇيەۋ ەمەس، مىنا ءبىز بولامىز! — دەدى ەمەنالىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى. — ءازىر تارىنباي شىداي تۇر. ءبىز ءالى ەنشىمىزدى الىپ بولعان جوقپىز...
تورسان ەندى ابايلاسا كۇش-كۇيەۋ دەگەن ەكى ءسوزدىڭ استاسار تۇسىن ادەيى نۇقىپ قالىپ كۇشىك-كۇيەۋ دەپ تۇر ەكەن. تورسان اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى. سول اشۋى ۇيگە كەلگەنشە تاراعان جوق. ءۇش قارا-كوك ات كوز الدىنان كەتپەي قويدى... «كۇشىك-كۇيەۋ» دەگەن قورلاۋ قۇلاعىنا شەگەلەنىپ قالعانداي شىڭ-شىڭ ەتىپ تۇرىپ الدى.
«كۇشىك-كۇيەۋ، كۇشىك-كۇيەۋ، كۇشىك-كۇيەۋ!..»
ءۇش جىگىتتىڭ كورسەتكەن مىنەزدەرى تورساندى قاتتى ويلاندىردى — ىزالانا، كۇيىنە ويلاندى. بۇلار مۇراگەرلىكتى ءالى ۇمىتپاعان بولىپ شىقتى عوي. بىجىكەنگە قوسىلعان توي ۇستىندە ۇلپان ەسەنەيدەن قالعان مال-مۇلىكتىڭ ەندىگى يەسى قىزىم مەن كۇيەۋىم دەپ الدەنەشە رەت ەسكەرتكەن. وندا ەمەنالىنىڭ ءوزى دە، بالالارى دا ءۇن شىعارعان جوق ەدى. جۇرت كوزىنشە ايتا الماعاندارىن ىشكە ءتۇيىپ كەتكەن ەكەن. تەگىندە بۇعان ءبىرجولا تىيىم سالىنباسا، باسىنىپ كەتەتىندەرى كورىنىپ تۇر.
وسى اشۋمەن كەلگەن تورسان ۇلپانعا ادەتتەگى ادەپتىلىگىن ساقتاي الماي سويلەستى:
— اپا، مەن ءسىزدىڭ مال-مۇلكىڭىزدىڭ يەسى ەمەس، كۇشىك كۇيەۋ ەكەمىن، — دەپ بىردەن شامدانا سويلەدى.
— قاراعىم-اۋ، نەمەنەدەن رەنجىپ قايتتىڭ؟ مەنىمەن بۇلاي سويلەسپەيتىن ەدىڭ عوي! — دەدى ۇلپان.
— ەمەنالىنىڭ ءۇش بالاسى قارشىعالىدا جاتقان جىلقىدان ءۇش اتتى ءوز بەتتەرىمەن ۇستاپ العان ۇستىنەن شىقتىم. ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتتىم. بۇل يەسىز مال ەمەس ەدى عوي دەپ ەدىم، «يەسى ءبىز بولامىز» دەدى. اياعىندا ماعان «كۇشىك-كۇيەۋسىڭ» دەدى.
— تورسان قاراعىم، ءبىر ءۇش ات ءۇشىن وسىنشا قىنجىلماي-اق قوي، بالام... وسى ۇيدە ءالى مىڭعا جاقىن جىلقى بار، بىجىكەن ەكەۋىڭە مول جەتەدى. انا جىلى كەرەي-ۋاق بي-بولىستارىنىڭ توتەنشە سەزىندە جەسىر قالعان ۇلى جوق ايەل ەرىنەن قالعان مال-مۇلىكتىڭ ۇشتەن ءبىرىن ەرىنىڭ تۋىسقاندارىنا بەرسىن دەگەن بايلام بولعان. مەن سونى دۇرىس كورىپ ەمەنالىعا اعاڭنان قالعان مال-مۇلىكتىڭ ۇشتەن ءبىرى سەنىكى دەپ كەلدىم. قانشا جامانداساق تا ەركەك ەكەن الماي كەلدى. بالالارى ءبىر ەركەلىك ىستەسە، كەشىرە سال، شىراعىم. بۇدان بىلاي ونداي تەنتەكتىكتى ىستەمەس. ايتارمىن...
— جوق، اپا... مۇراگەرلىك دەگەنگە شەك قويىلۋ كەرەك. بەرەتىنىڭىزدى ءبىرجولا بەرىپ، ءبىرجولا قۇتىلىڭىز. ءومىر بويى مۇراگەر بولىپ، ءومىر بويى كوڭىلى ۇناتقاندى شەتىنەن جەتەلەپ اكەتە بەرسە، ءبىر كۇن تىنىش ءۇيىقتاي المايتىن بولمايمىز با؟! مەن وسى ءۇيدىڭ يەسىمىن بە، بولماسا شىن-اق كۇشىك-كۇيەۋمىن بە؟
— شىراعىم-اي، تاۋسىلا سويلەمەسەڭ دە بولاتىن ەدى. جارايدى، توقتاتايىق وسىمەن. بۇگىن دەم ال، قالعانى بولسا ەرتەڭ سويلەسەرمىز.
تورسان كەتكەن سوڭ ۇلپان ويلانىپ قالدى. بۇل نەمەنەنىڭ لەبى؟ بولىس بولعان سوڭ بۇزىلا باستاعانى ما، الدە ءوزىنىڭ جاراتىلىسىندا جاسىرىپ كەلگەنى بولدى ما ەكەن؟ قانداي ادەپتى، قانداي جۇمساق جىگىت ەدى، نەلىكتەن جارىلا جازداپ تۇر؟ قوي، جاس جىگىت بۇلا وسكەن ادەمى اتتاردىڭ ۇشەۋىن بىردەي الدەكىم اكەتىپ بارا جاتقاندا قىزىپ كەتكەن بولار. جاقسى اتقا قىزىقپايتىن جىگىت بولا ما... ونىسىن ايىپ كورمەي تۇرا تۇرايىق. ەمەنالىنىڭ بالالارى ەسەرسوق، بەيپىل اۋىزداۋ عوي، بارلىق بالە سولاردان-اق باستالعان شىعار. يە، مىناۋ سەنىكى، مىناۋ ونىكى دەمەسەم، بولماس... تورساندى ۇيىمە ۇلىم دەپ كىرگىزىپ العان ەكەمىن، ەندى ونى مازالاي بەرۋگە تىيىم سالىنعانى دۇرىس بولار.
ۇلپان ەمەنالىنى شاقىرتىپ الدى.
— تەنتەك قاينىم، سەن كوپ جىلدار بويى مەنىمەن كەلىسە الماي ءجۇردىڭ. وسى كۇنى، قۇدايعا شۇكىر، ەسەنەيدىڭ ءتورى سەنىكى، وي-تىلەگىمىز ءبىر. مەن نە ايتسام دا، رياسىز ايتتى دەپ سەنە بەر. ءسىزدىڭ بالالار قارشىعالىداعى جىلقىدان ءۇش اتتى ءوز بەتتەرىمەن ۇستاپ اكەتكەن ەكەن كۇيەۋ بالام سوعان قاتتى رەنجىپ كەلدى. بالالارعا ايتىپ قويسايشى — ات كەرەك بولسا، ۇشەۋ ەمەس، جيىرماسىن بەرەيىن، تەك سۇراپ الاتىن بولسىن. بىلتىر اشۋ ۇستىندە ءتۇسىندىرىپ ايتا المادىم — سەن وسى ءۇيدىڭ مالىنىڭ ۇشتەن بىرىنە ورتاقسىڭ. قاي كۇنى العىڭ كەلسە، سول كۇنى ءبولىپ بەرەيىن. وسى ايتقانىما سەنەمىسىڭ؟
— سەنەمىن، ۇلپان، سەنەمىن. سەن ءبىر اۋليەدەي ادال ادامسىڭ عوي. سەنەمىن. ءبىراق، ەندى مەن ەسەنەيدىڭ مالىن تالاپ جاتىر دەگەن اتاققا قالمايمىن. ءبىر لاعىڭدى المايمىن. ءوزىم دە سوتقار ەدىم، بالالارىم مەنەن ۇزاپ قايدا كەتسىن. ءيتتىڭ كۇشىكتەرى ءبارى سوتقار. تەك كەلسىن، شەتىنەن سويىپ سالىپ، اتتارىڭدى قايتارىپ بەرەم!
— جوق، ەمەنالى، ولاي ەتپە. بالالاردى ساباما. بىردە بولماسا، بىردە وزىڭە قولدارى ءتيىپ كەتەر. اتتاردى قايتارما. بالالاردىڭ ويىندا ءجابىر قالماسىن. كۇيەۋ بالام مەن جەڭدىم دەمەسىن دە، ءسىزدىڭ بالالار ءبىز جەڭىلىپ قالدىق دەمەسىن. بىرىنە ءبىرى وشىكپەسىن.
— جوق، جوق! اتتارىڭدى قايتارىپ بەرەمىن!
— جوق، قايتارمايسىڭ! ەكى جۇزدەي عانا جىلقىڭ قالىپتى، اعاڭنان ەنشى ال!
— ەمەنالى ءوز ەلىنە ءوزى ەندى عانا ارەڭ سىيىسىپ كەلەدى، ۇلپان. مەن اۋزى كۇيگەن اداممىن. مەنى تاعى ءبىر سوزگە ىلەكتىرمەشى، اينالايىن. بالالار ەركەلەپ ات سۇراپ كەلسە، ءوزىڭ بەرىپ تۇرارسىڭ. ەندىگارى مۇنى ءسوز قىلمايىق. مەنى كۇنى-تۇنى بۋلىقتىرىپ جۇرگەن باسقا ءبىر ارمانىم بار. سول ارمانىمدى ورىنداماي ادام بولار ەمەسپىن...
— ونىڭ تاعى نەمەنە ەدى؟
— ويلاي-ويلاي باسىم قاتتى... مەڭ ءوزىڭ ايتقانداي، ۇلكەن كۇنالى ادام ەكەمىن. ەسەنەيدىڭ ولىمىنە دە ورتاق ەكەمىن. سول كۇنالارىمنان قالاي اقتالامىن؟ ەسەنەيدىڭ ورنىنا بادەل-حاجى بولىپ مەكەگە بارىپ كەلسەم قايتەر ەكەن؟
— ەسەنەي قايتىس بولار الدىندا، ەلىمەن باقىلداسقاندا نە ايتقانىن ۇمىتىپ قالدىڭ با؟ «قۇداي ماعان قارىزدار بولماسا، مەن قۇدايعا قارىزدار ەمەسپىن!» دەمەپ پە ەدى؟ ونى نەگە ايتىپ ەدى، كىمگە ايتىپ ەدى، ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە... باقىلداسا كەلگەن ادامدار — ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا بادەل-حاجى ەتىپ بىرەۋدى مەكەگە جىبەرىپ الساق قايتەر دەگەندە ايتقان.
ون جىل اۋرۋ ازابىن تارتىپ جاتقان ەسەنەي كەيدە قاتتى كۇيىنىپ كەتۋشى ەدى. اقىل-ويى ورنىندا، سانا-سەزىمىن دە كىنارات جوق. تەك ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي المايتىن بولىپ قالعانىنا قاتتى نازالاناتىن. بىرەر جىل: «ا، قۇداي، ءبىر وزىڭە قۇلشىلىق ەتۋدەن باسقا دۇنيەگە كوز سالمايىن، نامازعا تۇرا الاتىن ساۋلىعىمدى قايتارىپ بەرشى»، — دەپ جاتتى. ومبى، تۇمەن سەلەبە دوكتورلارىنىڭ قايتارىپ بەرە الماعان ساۋلىقتى قۇداي قايدان قايتارىپ بەرسىن، اۋرۋى مەڭدەي بەردى، مەڭدەي بەردى. اقىل-ويى ورنىندا، سانا-سەزىمىندە كىنارات جوق، كۇيىنەدى دە جاتادى. كەيدە قولىما پىشاق ۇستاي السام جارىلىپ ولەر ەدىم دەپ تە ويلادى. ۇلپاننان ۋ سۇراعان كەزى دە بولدى.
ۇلپان ءبىر جاسقا تولعان بىجىكەندى اكەسىنە كورسەتۋگە الىپ كەلگەن كۇننەن بەرى جان ازابى كۇشەيىپ كەتتى. جالعىز ءناسىلىن قولىنا الىپ سۇيە الماعان ايمالاي الماعان ازاپ بىتكەننىڭ اۋىرى ەكەن. بۇل تانتال ازابى عوي! بۇل دا توقتالار. تاۋسىلارى جوق ماڭگىلىك ازاپ قوي!
— الىپ كەتشى، اقنار... الىپ كەتشى، اكەلمەشى... — دەپ ارەڭ ايتتى.
سودان بەرى ەسەنەي قىزىنىڭ نەشە جاسقا كەلگەنىن ىشىنەن سانايدى دا جاتادى... ءبىر جىل، ءبىر اي، ءبىر كۇن... ەكى جىل، ەكى اي، ەكى كۇن...
بىجىكەڭنىڭ كۇلگەن-جىلاعانى قۇلاعىنا تيسە، مۇگەدەك اكە ونى دا ساناي جاتادى. بۇگىن ەكى رەت جىلادى، بەس رەت كۇلدى...
وسىنداي ازاپتا ۇزاق جاتقان ادام قايتىس بولار الدىندا قۇداي ماعان قارىزدار بولماسا، مەن قۇدايعا قارىزدار ەمەسپىن! — دەدى دە كوزىن جۇمدى. بۇدان كەيىن ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.
بۇل مولدالاردى شوشىندىرىپ جىبەرگەن ءسوزى بولاتىن. بۇل سيبان ەلىنىڭ جاسىرىپ قويعان ءسوزى بولاتىن. وڭاشا بولعاندىقتان ۇلپان سونى ەمەنالىنىڭ ەسىنە سالدى دا، سوز اياعىن ەمەنالىنىڭ وزىنە بۇردى:
— سەڭ ەمەنالى، ءبىر كەزدە الدى-ارتىڭا قارامايتىن سوتقار بولىپ ەدىڭ، ەندى الدى-ارتىڭا قارامايتىن ءدىندار بولعىڭ كەلە مە؟ ولاي بىلجىراماي-اق قوي! كۇناڭ بارىن موينىڭا الىپ، ەندى وندايدان كوڭىلىڭ تازارسا، اقتالعان دەپ سونى ايتاتىن كورىنەدى. سەڭ قوي، اۋرە بولماي. ەلىڭدە ءبىر اق كوڭىل ادام بولىپ وتىرساڭ، كۇنادان ارىلعانىڭ سول... سەن ەڭ بەرىسى قىزىلجارعا بارىپ كورمەگەن ادام، مەكەنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ. وتىر ۇيىڭدە!
ەمەنالى كەتكەن سوڭ ۇلپان شوندىعۇلدى شاقىرتىپ الدى:
— قارانار، سەن كەشكە دەيىن وسىنداعى جىلقىدان ءۇش تەڭبىل شۇبار ات الىپ كەلە الماسسىڭ با ەكەن؟ — دەدى ۇلپان شوندىعۇلعا. شوندىعۇل ۇلپان «قارانار» دەسە ىستەمەيتىنى بولمايتىن ەدى.
— جوق، اكەلە المايمىن! — دەدى بۇل جولى. — بۇگىن سەيسەنبى، ءساتسىز كۇن. ءساتسىز كۇنى ۇيدەن ءتۇس اۋعان سوڭ شىعۋ كەرەك. سوندا تاڭ اتقانشا ارەڭ ورالىپ كەلەسىڭ. جىلقى ءالى الىسىراقتا جاتىر.
— تاڭ اتقانشا ورالىپ كەلسەڭ بولادى، قارانار... ۇشەۋىنىڭ دە تۇسى-تۇگى ۇيلەس، دەنە بىتىمدەرى قارايلاس بولسىن. قاتارلاپ جەگۋگە كەرەك بولىپ تۇر.
— ار جاعىن ايتپاي-اق قوي، اكەلەم... — شوندىعۇل شىعىپ كەتتى.
تورسان كەشكى تاماققا كەلمەي، كەڭسەسىندە بولىپ ەدى. تاڭەرتەڭگى شايعا دا كوڭىلسىز كەلدى. ۇلپاننىڭ شىنىاياعىن جەرگەن بولىپ وتىرسا دا، كوڭىلىندەگى قاياۋ قالا بەرىپتى، كەتپەپتى.
— تورسان قاراعىم، ءۇش تەڭبىل كوك-شۇبار ات الدىرىپ قويدىم، كورگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى ۇلپان. — قىزىلجارعا سول ۇشەۋىن جەگىپ بارارسىڭدار...
— مەن كوردىم، اپا! مۇنداي دا جىلقى بولار-اۋ دەپ ويلامايتىن ەدىم! — دەدى بىجىكەن. تورساننىڭ ءجۇزى دە جادىراپ سالا بەردى:
— سەن ناعىپ ايتپادىڭ ماعان؟
— سەن ءتۇن بويى تەرىس قاراپ جاتپادىڭ، با؟.. سودان سوڭ كورىمدىك العىم دا كەلىپ كەتتى...
— جۇرگەنشە ارباعا ۇيرەتىپ الىڭدار... دالا جىلقىسى قالاعا بارعاندا جوقتان وزگەدەن ۇركە بەرەتىنى بولادى. بۇلار اكەڭنىڭ وڭاشا باقتىرىپ، وزگە تۇقىمدى جىلقىعا ارالاستىرماي ەسىرەتىن مالدارى ەدى. اكەڭ سوڭعى رەت قاسقىر قۋىپ ءجۇرىپ سۋعا قۇلاعاندا استىندا وسىنداي تەڭبىل كوك شۇبار ات بولعان ەكەن. سوندا اكەڭ اۋەلى اتتى شىعارىپ الىڭدار دەپتى، جۇيرىك تە ەجەت، قاسقىرعا ءبىر قۇلىنىن بەرمەيتىن تۇقىم دەپ وتىراتىن ەدى.
تورسان شايدان كەيىن اتتاردى كورىپ كەلدى دە:
— اپا، ءسىز، اۋليە دەسە، اۋليەسىز عوي. ەمەنالىنىڭ بالالارى ءمىنىپ كەتكەن ءۇش قارا-كوك مىناۋ ۇشەۋىنىڭ ساداعاسىنا تۇرمايدى. كەشە سىزگە ايتۋعا بولمايتىن سەزدەر ايتسام، كەشىرە كورىڭىز. بالاڭىزدىڭ بالالىعى بولعان ەكەن. مىڭ رەت كەشىرىم سۇرايمىن، — دەدى.
— ە، مەن وندايدى كوڭىلىمە توقي بەرەتىن ادام ەمەسپىن، قاراعىم. ءوز اسىعىستىعىڭدى ءوزىڭ بىلسەڭ، ءوز ارتىق كەتكەنىڭدى ءوزىڭ تۇزەي الساڭ، بولدى.
— جوق، اپا، قۇداي الدىندا انت ەتەم: ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىز بۇدان بىلاي ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز ەستىمەس!
— بولدى، بولدى، شىراعىم. كەشە سەن مۇراگەرلىك دەگەنگە شەك قويۋ كەرەك دەدىڭ. ونىڭ دۇرىس ەكەن. ءبىرىڭ ۇلىم، ءبىرىڭ قىزىم، وسى ەكەۋىڭنەن باسقا مەنىڭ مۇراگەرىم جوق. وسىنى جۇرت جيناپ تاعى ءبىر ەستىرت دەسەڭدەر، سولارىڭدى ىستەيىن. قاعازداتىپ قويامىز دەسەڭدەر، قاعازداتىپ قويايىق.
ەندى مۇنى سوزباققا سالمايىق. كەشكە دەيىن ويلانىڭدار دا، سوزدەرىڭدى بايلاڭدار.
تورسان مەن بىجىكەن كەشكە دەيىن كەلىسە المادى. ون تورتتەگى جاس بىجىكەنگە مۇراگەرلىكتى اۋىزعا الۋ شەشەسىنە ءولىم تىلەۋمەن بىردەي كورىندى.
— اپام ءوزى باستادى عوي.
— اپام باستاعان جوق. قارشىعالىدان سەن الىپ كەلدىڭ وسىنى!
— سەنىڭ اعالارىڭ «ءبىز مۇراگەر» دەپ تۇرسا، اكەلمەگەندە قايتەيىن.
— جايدان-جاي ايتپاعان شىعار!.. سەن بولارسىڭ اۋەلى تيىسكەن.
— بۇل شەتىنەن جەتەلەپ اكەتە بەرەتىن يەسىز مال ەمەس قوي دەگەننەن باسقا ەش نارسە ايتقانىم جوق.
— سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتقان جوق پا!
— نەمەنەسى جەتىپ جاتىر؟
— بۇل مالدىڭ يەسى مەن دەپسىڭ! ودان ارتىق نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— مەن مالدىڭ يەسى ەمەسپىن دەۋىم كەرەك پە ەدى.
— مالدىڭ يەسى بولعان كىسى ولاي ايتپايدى. سونى ايتقاندا كوزىڭنەن قانداي وت شاشىپ، وق اتىپ تۇردىڭ ەكەن!
— ەندى سونى ەسىمە العىم كەلمەيدى، بىجىكەن. جالىن دەسەڭ، ءجۇز رەت جالىنايىن، اياعىما جىعىل دەسەڭ، اياعىڭا جىعىلايىن. وسى اڭگىمەنى توقتاتايىقشى وسىمەن.
— وندا مۇراگەر دەگەن اڭگىمە دە توقتاسىن وسىمەن.
— ونى اپام ءوزى شەشەتىن بولسىن. اپام نە ايتسا، مەن سوعان قۇلمىن!
— جارايدى.
كەشكى شاي ۇستىندە ۇلپان بالالارىنان ءسوزدى نەمەنەگە بايلادىڭدار دەپ سۇرادى.
— ءسىز نە ايتساڭىز، سوعان توقتايتىن بولدىق، — دەدى تورسان.
ۇلپان قىزىنا قاراپ ەدى، بىجىكەن باسىن يزەدى.
— مەنىڭ ايتقانىما كونەتىن بولساڭدار، ءقازىر ەكەۋىڭ قانسارالدارىڭا بارىڭدار. حاتشىڭ بار، تاعى كىمدەرىڭ بار، اقىلداسىپ وتىرىپ، مال-مۇلىكتىڭ يەسى ۇلىم تورسان، قىزىم بىجىكەن دەگەن قاعاز جازدىرىپ اكەلىڭدەر. ماعان ەشنارسە قالدىرماي-اق قويىڭدار. ەمەنالى ەنشى سۇرامايتىن بولدى. ونى دا جازىڭدار. ءوزى قولىن قويسىن. كەلىپ جاتقان تورەلەرىڭ بولسا، ولار دا كۋا بولىپ قول قويسىن. مەن جاتپاي وتىرا تۇرامىن. وسى جۇمىس بىتپەي تۇرىپ ۇيقىم كەلەر ەمەس.
قاعاز ءتۇن ورتاسى كەزىندە جازىلىپ تا بولىپ ەدى. ەسەنەيدىڭ جالعىز مۇراگەرى ۇلپاننىڭ اتىنان جازىلىپتى. اقىلدى تورسان مال-مۇلىكتىڭ قاق جارتىسىن ۇلپاننىڭ، وزىنە قالدىرىپ، وزگەسىن بىجىكەن ەكەۋىنىڭ اتىنا كوشىرىپتى. ەكى اۋىلناي، پريستاۆ قول قويىپ، مورلەرىن باسقان. اقشاقاتتا تايعاناعان تۇيەنىڭ ىزىندەي باتتيىپ تۇسكەن ەمەنالىنىڭ، بارماعى دا تۇر.
— ماعان نەگە مال-مۇلىكتىڭ قاق جارتىسىن قالدىردىڭدار؟ — دەپ سۇرادى ۇلپان. — ماعان ەشتەڭە قالدىرماڭدار دەپ ەدىم عوي. بىجىكەن سەنبىسىڭ، وسىنى ىستەتكەن؟
— مەن ۇشتەن ءبىرىن دەپ ەدىم، مىناۋ بولمادى، — دەپ بىجىكەن تورسانعا قارادى.
— اپا، — دەدى تورسان، — اپا، ءسىز، الىپ ۇيرەنبەگەن بەرىپ ۇيرەنگەن ادامسىز... بىرەۋ ات سۇراپ، بىرەۋ ساۋىن سۇراپ كەلسە، بالالاردان سۇرا دەپ وتىراتىن بولاسىز با؟ جوق، اپا، قاق جارتىسىن بىزگە بەرگەنىڭىزبەن ءبارىبىر، ءبارىنىڭ يەسى ءسىز... قاعاز نە ءتاڭىرى، اشەيىن ايبار عوي...
ۇلپان كۇيەۋ بالاسىنا ىشىنەن ريزا بولدى. جو-جوق، تورسان انا سىيلاي بىلەتىن جىگىت ەكەن. ءبىلىمدى دە، اقكوڭىل ادام بولار. بايلىققا قىزىقپاۋ دەگەن ەكىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. قاعازعا بارماعىن باسىپ، «ەسەنەي ەستەمەسوۆ» دەگەن ورىسشا جازۋى بار ءمور باستى. ءوزىنىڭ بىردەمەگە قول قويعانىن ۇلپان ىلعي وسىلاي، ەسەنەيدىڭ مورىمەن كۋالاندىراتىن ەدى. انا كوڭىلى ەندى عانا ءبىرجولا تىنىشتىق تاپتى.
اۋىلدار قىسقى ۇيلەرىن تاستاپ، جازعى تۇرىم جىلجىپ قوناتىن كولدەرىنە كوشىپ كەلدى. كولدەر تولى قاز-ۇيرەك. قىس بويى تامىرلارىنا وراپ جەر قوينىنا تەرەڭ تىعىپ ساقتاپ قالعان گۇلدەرىن دالا مىرزا جەر بەتىنە تۇگەل شاشىپ جىبەرگەندەي. كەشە عانا قوڭىرقايلانىپ جاتقان جەر بەتىنىڭ بۇگىنگى ەرنەگىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە الماستاي. تاڭەرتەڭ جورتىپ كەلە جاتقان ات شاشاسىنان اق مەرۋەرتتەر شاشىلىپ وتىرادى. قالىڭ ورماندى، كەلى كەپ، قارا توپىراقتى جەردىڭ ءتۇن بويعى دەمالىسى ەسىمدىك باستارىنا قالىڭ شىق بولىپ قونادى.
كۇن شىقپاي ويانعان بوزتورعايلار كۇن باتقانشا سايرايدى. بوزتورعاي دالانىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن، ەرىنبەيتىن ءانشىسى. كيىز ۇيىڭدە وتىر، اتپەن كەلە جات، ول ءان ۇزىلمەيدى.
وسى ءبىر كەزدە ۇلپاننىڭ ۇيىندە دە جازعىتۇرعى شاقتىڭ كەلىسىمى بار. ۇلى مەن قىزىنىڭ ويىن-قالجىڭدارى كەيدە وتكىر شىقسا دا كىناراتسىز، جاراسىمدى اياقتالادى. ءبىرىن ءبىرى ادەيى ۇشتاپ، ادەيى قايراپ، شيراتىپ جۇرەتىن سياقتى. تورسان بىردەمەنى «مەن» دەپ باستاسا، بىجىكەن «سەن ەمەس، مەن» دەپ كيىپ كەتەدى.
— ايتپاقشى، سەن ەكەسىڭ عوي... ءوزىڭ ايتا عوي اپاما، — دەپ تورسان بۇگىن دە وڭاي كەنە سالدى.
— اپا، ءبىز قىزىلجارعا ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتسەك، ۇرىسپايمىسىڭ؟
— جوق-ە، ءتاڭىرى...
— مىناۋ، ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن جۇرەيىك دەپ ەدى، مەن ەرتەرەك بارىپ قالانى كورگىم كەلەدى.
— وزدەرىڭ بىلىڭدەر... قالانى دا ارالارسىڭدار، بازارىن دا كورەرسىڭدەر. پاۋەسكەمەن جۇرىڭدەر...
— جوق، اپا! — دەپ تورسان ىرشىپ كەتتى. — جوق، جوق... ءسىزدىڭ پاۋەسكەگە مەن ومىرىمدە مىنەر مە ەكەم!.. جۇرت جابىلا كۇلسىن دەمەسەڭىز ونى اۋىزعا الماڭىز، — دەدى.
ەرتەڭىنە ءۇش تەڭبىل شۇباردى تارانتاسقا قاتارلاپ جەگىپ تورسان مەن بىجىكەن وياز شاقىرتقان بولىستار سەزىنە ءجۇرىپ كەتتى.
ەل جايلاۋدان قايتىپ، كۇزدىك كولدەرگە جىلداعىسىنان گورى كەشەۋىلدەپ كەلىپ قونىپ جاتىر ەدى. ۇلپاننىڭ شەشەسى نەسىبەلى قايتىس بولعان حابارى كەلدى. جايلاۋدا وتىرعاندا ۇلپان تورسان مەن بىجىكەندى ەرتىپ بارىپ، ءبىراز كۇن شەشەسىنىڭ قاسىندا بولىپ قايتقان. سەكسەنگە كەلىپ قالسا دا، بايعۇس كەمپىر تىڭ ەدى. بىجىكەننىڭ ەكىقابات ەكەنىن تانىپ:
— نەمەرەمنەن تۋعان بالانىڭ ماڭدايىنان ءبىر يىسكەسەم بولادى. سودان سوڭ الاتىن قۇداي الا بەرسىن، — دەپ قالعان.
ۇلپان بۇل جولى بالالارىمەن بىرگە ەمەنالىنى ەرتىپ بارىپ شەشەسىن جەرلەسىپ قايتتى. بالالارى سول جاقتان تورساننىڭ ەلىنە قوناقتاپ قايتۋعا كەتتى. بىلتىرعى توي كەزىندە بولماسا بىجىكەن ول ەلگە بارعان ەمەس-تى.
جازعىتۇرى بىجىكەن قىزىلجاردان تولىپ-تاسىپ قايتىپ ەدى. قىزىلجار تورەلەرى جاس كەلىنشەككە كوپ كوڭىل ءبولىپتى: ماقتاپتى، سىيلاپتى، اققۋعا تەڭەپتى. وياز باستىعىنىڭ ايەلى ءبىر جولى بىجىكەندى قالاشا كيىندىرىپ، ءوزى بىجىكەننىڭ ساۋكەلەسىن كيىپ، ويىن-ساۋىق ۇيىنە اپارىپتى.
جايلاۋدا سيباننىڭ قىز-بوزبالاسى بىجىكەننىڭ قاسىندا بولدى. كۇن باتسا التى باقان، اق سۇيەك. جاڭا كاۋكەر — بيكەندەر، جاس ۇلپان — شىنارلار سيبان جايلاۋىن ويىن-ساۋىققا تولتىرىپ وتكىزدى. جاڭارعان ويىندار بار، جاڭا اندەر بار، جاڭارعان جاستار بار ەكەن. بارلىق جاڭا اندەر بىجىكەن وتاۋىندا توعىسىپ، سول وتاۋدان تاراپ جاتتى. وسى جاز، وسى جايلاۋ ۇلپان شەشەنىڭ باقىت ءدامىن تويىنا تاتقان كەزى بولدى. ەندى بىر-ەكى ايدان كەيىن نەمەرەلى بولۋىن اسىعا كۇتەتىن.
جاستار جاعىنان ويىن-ساۋىقتارعا ارالاسپايتىن، قۇلاعىنا ءان كىرمەيتىن ءبىر-اق ادام بار، ول — تورسان. ول وتە ىسكەر بولىس. دامىلسىز ەل ارالايدى. دامىلسىز قىزىلجارعا بارىپ قايتادى. كۇنى-تۇنى قولىمىزدى بوساتپايدى دەپ حاتشىلارى زار قاعادى. ەل موينىندا ون تيىن «نەدويمكە» قالسا، اتىمىزدى ساتتىرىپ تولەتەدى دەپ اۋىلنايلار زىر قاعىپ جۇرەدى.
تورساننىڭ ەلىنەن بىجىكەن كوڭىلسىز قايتتى. ەداۋىر تارالىپتى. ءوڭى قۋاڭ تارتقان، قۇسا بەرەتىن بولىپتى. ايەلدىڭ ەكىقابات كەزىندە وندايلار بولا بەرەدى. ۇلپان ەش نارسەدەن قاۋىپتەنگەن جوق. اربا سوعىپ، شارشاپ كەلگەن شىعار دەپ ويلادى دا قويدى. قىزىن ەركەلەتىپ، سىلاپ-سيپاپ كوڭىلىن اۋلاي بەردى.
بىجىكەن كوڭىلى كەيدە جادىراپ كەتەدى. شەشەسىنە قالجىڭ، ايتادى:
- — اپا، سەن ماعان ەكىقابات بولعان كەزىڭدە مەن سەنىڭ قاي جەرىڭنەن تەپكىلەپ جاتتىم؟ — دەپ اۋرەلەيدى.
— اياقتارىڭنىڭ ەسىندە قالماپ پا؟ اياقتارىڭنان سۇرا؟ ! — دەيدى شەشە.
— تۇندە تىنىش جاتۋشى ما ەدىم؟
— ىشتە جۇرگەندە سەن كۇن-تۇن دەگەندى قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭ!..
— اۋىرسىناتىن با ەدىڭ؟
— جوق-ە، ءتاڭىرى... سەن ىشىمدە جاتىپ اۋناقشىعاندا مەنىمەن ويناعىسى كەلەتىن شىعار دەپ قۋانۋشى ەدىم.
— مەن دە سويتەم، اپا...
كەيدە بىجىكەننىڭ وسىنداي قالجىڭدارىنىڭ وزىندە ءبىر ادەيىلىك بارداي سەزىلەدى. الدەنەنى بىلدىرگىسى كەلمەي، شەشەسىن الداۋسىراتاتىن سياقتانادى. شەشەسى ۇيدە جوقتا جىلاپ الاتىنى بايقالادى. ونى شەشە بىلمەي قويار ما! ۇلپان ويىنا وسى جاعىنان ءبىر كۇدىك بايلانا بەردى.
تورسان بىجىكەننەن ەكى كۇن سوڭ كەلدى. قىزىلجاردا ۇرى-قارىعا تىيىم سالۋعا ارنالعان سەز بار ەكەن. سوعان جۇرۋگە اسىعا كەلدى. حاتشىلارى ءتۇن بويى قاعاز جازۋدان باس كوتەرگەن جوق. قاسىندا ۋاقتىڭ ەكى ءبيى بار، تورسان ءوزى ءتۇن بويى ۇلپاننان ۇرى-قارىعا ەسەنەيدىڭ قانداي جازا بەرەتىنىن سۇراستىرىپ وتىردى دا، تاڭ اتا قىزىلجارعا ءجۇرىپ كەتتى. بىجىكەنمەن قاي ۋاقىتتا، قانشا ۋاقىت بىرگە بولعانىن ەشكىم بىلگەن جوق.
كەشكە قاراي بىجىكەن شەشەسىنە قاتتى اۋىرىپ قالعانىن ايتتى. ۋاقتان قايتقان جولدا اۋىرا باستاعان ەكەن.
— ءىشىم جارىلىپ بارادى،- — دەدى.
— اربا سوعىپ تاستايدى. ەشتەڭە ەتپەس. دوكتور شاقىرتايىن با؟
— شاقىرتشى، اپا...
ۇلپان اۋەلى تۇسىك بولا ما دەپ قورقىپ ەدى. ولاي بولا قالسا، ۇلپانعا ەڭ ۇلكەن قايعى سول بولار ەدى. وندايدىڭ بەلگىسى جوق ەكەن. ءبىراق، بىجىكەننىڭ ءىشى تىم كوتەرىلىپ، كەرنەپ بارادى. قانداي تاماق جاقپاي ءجۇر ەكەن؟
ستاپ پەن كپيتاننان ءۇش دارىگەر كەلىپ ەدى، ولار دا نە اۋرۋ ەكەنىن بىلە الماي، قىسىلىپ تۇرعان سەكىلدى. بىرىنە ءبىرى كونبەي تۇرعانداي، كەزەك-كەزەك باستارىن شايقايدى.
— سوقىرىشەك جارىلىپ كەتپەسە جارار ەدى.
— سول بولىپ شىقسا ءبىزدىڭ، قولدان كەلەر نە دارمەن بار!
بىجىكەن تاڭ اتا قايتىس بولدى. تەگى سول سوقىرىشەك جارىلىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ءىشى كۇمپ بولىپ كوتەرىلە-كوتەرىلە ەكى وكپەنى سىعىمداپ، تىنىس جولى قۇم قۇيىلعانداي تارىلا-تارىلا اياعىندا ءبىرجولا بەكىلىپ قالدى. شەشە مەن بالانىڭ جاسقا تولى كوزدەرى بىرىنە ءبىرى دارمەنسىز قادالىسىپ، ءبىرىن ءبىرى بۇلدىر كورىپ بارا جاتىپ قوش ايتىستى.
جاسىرىپ كەلگەن سىرىن بىجىكەن شەشەسىنە جارىق دۇنيەدەن ءۇمىتى ءۇزىلىپ، جانى القىمعا كەلگەندە عانا ايتىپ كەتتى:
— تورسان بۇزىق ادام ەكەن... ەندى مەنىڭ دەنەمە... سونىڭ قولىن... تيگىزە كورمە، اپا! — دەدى.
بىجىكەن قايتىس بولعالى ۇلپاننىڭ كۇنى-تۇنى، ارينە، جىلاۋمەن ءوتىپ كەلەدى. ءبىر ۇيدە جالعىز. جىلاۋمەن جاتادى، جىلاۋمەن ويانادى. شاشى ەداۋىر اعارىپ كەتكەن. كەيدە كۇن شىقپاي بىجىكەن زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ وتىرادى دا، كۇن باتا قايتادى. ۇلكەن كيىز ۇيدە وزىنەن باسقا جان جوق، ءۇن جوق. ۇلپاننىڭ قايعىسىن بىرگە قايعىرىسقان كورشى اۋىلدار دا كوپ دابىرلاي بەرمەيدى.
بىجىكەن شەشەسىن جالعىز قالدىرىپ كەتتى. تۋعان-تۋىسقان، ءاعا-ىنى، اپا-قارىنداس دەگەننەن ەشكىم جوق. جالعىز قالدى، جاپا-جالعىز قالدى... جالعىز قالعان كىم؟ ۇلپانداي شەشە عوي. ءبىر ەلگە انا بولىپ وتىرعان انا دا جالعىز قالادى ەكەن-اۋ!
كەشكە قاراي ۇلپاننىڭ قاسىندا ءۇي تولى ادام وتىرادى. ۇلپاننىڭ كوڭىلىن كوتەرەمىز دەپ ءار اۋىلدا قانداي جاقسىلىق بولىپ جاتىر، سونى ايتىسادى. بيىل ەگىن شىعىمدى ەكەن. دەسياتيناسىنان وتىز پۇتتان كەم تۇسپەس... ءشوپ تە سونداي.
— اپىر-اۋ، ءاي، ۇلپاننىڭ جالعىز اق نارى وتىزعا جاقىن تۇيە بولىپتى-اۋ!.. بيىل ءۇش نار بوتالاپتى.
— اق بۋرا قانداي، جارداي تۇيە بولدى. جالعىز جاپەك بولماسا، ماڭايىنان جان جۇرگىزبەيدى.
اقكوڭىل انايى ادامدار وسىلاي كوڭىل اۋلاي وتىرىپ، سول كوڭىلدى جارالاپ العاندارىن بايقاماي دا قالادى.
— جارىقتىق تەڭبىل كوك شۇباردىڭ تۇقىمىن ايتسايشى! ەسەكەڭ قىسقا قاراي قاسقىرعا ىلعي كوك شۇبار ات ءمىنۋشى ەدى عوي. كوك شۇبار ايعىردى جيىرما قۇلىندى بيەنىڭ قۇنىن بەرىپ الدىم دەپ وتىرۋشى ەدى.
— اينالايىن بىجىكەندى ايتام-اۋ... ۋاقتان قايتاردا ءۇش تەڭبىل شۇباردى جەكتىرىپ الىپ اۋىلعا جالعىز تارتىپ وتىرىپتى. تورسانعا ءوزىڭ بىردەمە قىلىپ جەتەرسىڭ دەپتى.
بىجىكەن مەن تورساننىڭ اتى اتالعاندا ۇلپاننىڭ كوز جاسى توگىلىپ كەتەدى. ءولىم قايعىسىنا بىجىكەننىڭ ەڭ سوڭعى ايتقان قايعىسى كەلىپ قوسىلادى. «تورسان بۇزىق ادام» دەپ نە سەبەپتەن ايتتى ەكەن. بىجىكەن جوقتان وزگەگە وكپەلەي بەرەتكىسىن شەتىن جاندى جاس ەمەس ەدى. بىجىكەننىڭ اۋىلعا جالعىز قايتقانىندا ۇلكەن ءبىر سەبەپ بارىن ناعىپ بايقاماعامىن. بىجىكەن دە ءوزىم سياقتى، كوزى جەتپەي تۇرىپ كوڭىلى قالماۋشى ەدى عوي! كوڭىلى ءبىر قالسا قايتۋى دا جوق ەدى. بايعۇس بالا تورساننىڭ ءبىر كۇناسىن كەشىرە الماي كەتتى. ونىسى نە بولدى ەكەن؟
تورسان بىجىكەندى جەرلەپ بولعاننان كەيىن كەلگەن. قايعىرىپ كەلدى. كوپ وكىندى. ەكى-ۇش كۇن زيرات باسىنان كەتكەن جوق. كۇيرەك جاندى ادام بولۋ كەرەك، بوزارىپ، جۇدەپ كەتتى... ەندى ونىڭ بار ويى جالعىز قالعان شەشەگە قامقورلىق كورسەتۋ بولىپ قالعانداي ەدى. ءوزى ولەردەي قايعى جۇتىپ ءجۇرىپ، بار باققانى، بار كۇتەرى ۇلپان بولدى دا قالدى.
بۇل كەزدە ۇلپاننىڭ كوڭىلىنە ەشكىمنىڭ اياۋشىلىعى، ەشكىمنىڭ قامقورلىعى كىرىپ تە شىقپايتىن. ءبىر قايعىسىن ۇمىتا المايدى، ول — بىجىكەن ءولىمى. ەندى ءبىر قايعىسىن شەشە المايدى، ول — بىجىكەننىڭ تورسان تۋرالى سوڭعى ايتقانى.
تورسان بىجىكەننىڭ قىرقى وتكەنشە ۇيدەن شىقپاپ ەدى، ودان كەيىن امالسىز بولىستىق جۇمىستارىمەن بولىپ كەتتى. كەڭسەسى وسىندا بولعانىمەن باسقاراتىن ەلى باسقا جەردە بولعاندىقتان كوبىنەسە سول ەلى جاعىندا جۇرەتىن بولدى.
قىس ورتاسىندا قىزىلجارعا كەتىپ بارا جاتىپ تورسان كەڭسەسىنە سوعىپ ەدى، بۇل جولى ونىڭ ءتۇسى ۇلپانعا ءتىپتى ۇناماي قالدى. جوندانىپ-جوتالانىپ العان ەكەن. داۋسى قويۋلانىپ العان با، قالاي. مۇرنىنان سويلەيتىن بولىپتى. ءار س.ءوزىن ولشەپ-پىشىپ، سالماقتاپ الىپ ايتاتىن بولىپتى. بۇل ەندى كورگەن قايعىسىن ۇمىتقان ادام ەمەس، ءتىپتى قايعى كورمەگەن ادام. بىجىكەن باسىنا جالعىز بارىپ قايتتى. جاقىن ادامنىڭ باسىنان قايتقان كىسى ازدى-كوپتى مۇڭايىپ، ءبىرلى-جارىمدى كۇرسىنىپ قالارى بولۋشى ەدى، تورسان جۇزىندە وندايدىڭ بەلگىسى جوق ەدى. ءدال اتتاناردا قايعى جۇدەتكەن ۇلپانعا اياۋشىلىق كوزىمەن قاراپ:
— اپا-اي، دۇرىستاپ شايىڭدى قايناتىپ بەرەتىن كىسىڭ دە قالمادى-اۋ!... — دەدى.
مۇنىسى ابايلاعان ادامعا «تەزىرەك ۇيلەنبەسەم بولماس» دەگەندەي ەستىلەر ەدى، ۇلپان ونى ەستىگەن جوق، قۇلاق اسقان جوق.
وسىدان اي جارىم وتكەننەن كەيىن تورسان ءوزى ەلىندە ءجۇرىپ ۇلپانعا وتەمىس ءبيدى جىبەرىپتى:
— بار ويلايتىنىم اپامنىڭ جاي-كۇيى... لۇقسات ەتسە، شايىن قۇيىپ، توسەگىن سالىپ، كۇتىمىندە بولاتىن ءبىر كەلىن اكەلىپ بەرەر ەدىم، — دەپتى.
— ماعان ەشكىمنىڭ كۇتىمى كەرەك ەمەس. ۇيلەنەم دەسە ءوزى ءبىلسىن. جاس جىگىتكە ۇيلەنبە دەپ كىم ايتا الادى، — دەدى ۇلپان.
بۇل كەزدە باياعى كۇرلەۋىت اۋىلىندا، تورساننىڭ ءوز ەلىندە ەرسىلى-قارسىلى تويلار بولىپ جاتىر ەدى. تورسان ۇيلەنىپ الدى.
ۇلپاندى كىشى بالاسى مىرزاشقا ايتتىرىپ قويعان تۇلەننىڭ اكەسىنىڭ اكەسى. تىلەپبايدىڭ شەشەسىنىڭ، ءسىڭلىسى اقبايپاقتان تۋعان قارابايدىڭ قايىرگەلدىسىنىڭ، جيەنى يگەمبەردىنىڭ نەمەرە قىزىن الىپ وتىرعان ىرىمبەكتىڭ جاۋكە دەگەن قىزى بار ەدى. تورسان سوعان ۇيلەندى.
ىرىمبەك ۇلپاننىڭ جىلقىسىن باعا ءجۇرىپ، بۇل كەزدە بايشىكەشتەنىپ العان ەدى. تورسان ىرگەلەس وتىرعان كۇرلەۋىتكە قونا-تۇستەنە ءجۇرىپ سول جاۋكەمەن كوڭىل قوسىپ قالعان. ايتتىرامىن دەگەن ۋادەسى دە بار ەدى. امالى نە، بىجىكەنگە ۇيلەنگەن سوڭ ارالارى سۋىسا باستاپ ەدى، اياعىندا تاعى تابىستى.
جاۋكە سۇلۋ قىز. بويى شارعىلاۋ بولسا دا، دەنە بىتىمىندە ولپى-سولپىسى جوق، بادەندى جارالعان. از عانا مىنەزى شالكەستەۋ... ونىڭ وقاسى نە، ءتايىرى! تورسان ونىڭ جىنىن ءبىر قاققاننان قالدىرار ما ەكەن!
تورسان جاۋكەنى ۇلپاننىڭ ۇيىنە مارت ايىندا الىپ كەلدى.
— مىنە، اپا، كەلىندى بولدىڭ... ەندى كۇتىمىڭە ۋايىم جەمە! كۇرلەۋىت قىزى، ءوزىڭنىڭ جاقىن ءسىڭلىڭ، — دەدى.
ۇلپان تۇرەگەلىپ جاۋكەنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى دە:
— قۇتتى قادامىڭ بولسىن، شىراعىم، — دەدى.
جاۋكە پىسىق ادام ەكەن. بىجىكەن قايتىس بولعالى ەداۋىر سالاقسىپ كەتكەن ءۇي ءىشىن قاقتىرىپ-سوقتىرىپ، جىلدام يەلەنە باستادى. اندا-ساندا ءۇي جيناۋدىڭ رەتىن ۇلپاننان سۇراپ الادى دا، ويداعىداي ەتىپ شىعارادى. تەك اۋىلدىڭ ايەلدەرىنە تىگىرەك كەلىپ قالادى. ادەتتەگى اعايىندىق جولىمەن كەلىپ جاردەم ەتىپ جۇرگەن ايەلدەردى وسى ءۇيدىڭ نە كۇنىڭدەي، نە جالشىسىنداي كورىپ مەنسىنبەي جۇمسايدى.
الدىمەن كوزىنە ءبىر ءتۇسىپ كەتكەندە دامەلىنى جابىرلەپتى:
— سەن كەمپىر، وسى ءۇيدىڭ قوناعى ەمەس شىعارسىڭ. اپامنىڭ قاسىندا وتىرا بەرمەي، قولىڭ، بىردەمەگە ءتيسىن دە! ىشەتىن-جەيتىنىڭدى اقتاپ جەسەيشى! — دەپتى.
دامەلى ۇلپانعا جىلاپ كەلدى. باسقا ەش نارسەگە ارالاسۋدى قويعان ۇلپان دامەلىگە اراشا ءتۇستى. جاۋكەنى شاقىرتىپ الىپ:
— شىراعىم، سەن بۇل كىسىگە سوقتىقپاي ءجۇر. بۇل كىسى مەنىڭ جان-سەرىكتەرىمنىڭ ءبىرى بولادى، — دەدى.
— ەندەشە وتىرسىن! — دەدى دە جاۋكە كەتىپ قالدى. ادەيى دورەكىلەۋ جاۋاپ قايىرىپ، شامدانىپ كەتتى.
قاشانعى ادەتتەرى بويىنشا وسى ءۇيدىڭ جۇمىسىنا اقىسىز-پۇلسىز جاردەم ەتكەن ايەلدەر كەشكە قاراي ۇلپاننىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرىپ، ەڭ بولماسا ءبىر شاي ءىشىپ كەتەتىن ەدى. بۇگىن ول دا بولعان جوق.
— بولدى. كەتە بەرىڭدەر! — دەپتى جاۋكە. ايەلدەر وكپەلەسىپ تاراسىپتى.
جاۋكەنىڭ وسىنداي مىنەزدەرىنەن ۇلپانمەن ەكى اراسى دا جاعىسا الماي كەلەدى. جاۋكە وسى ۇيگە كىرە-بەرە يەسى بولا كەتەرمىن دەپ ويلاپ ەدى. يەسى مىنا قاقباس كەمپىر ەكەن. بىجىكەننىڭ، توسەگى تۇر دەپ ءبىر بولمەگە كىرگىزبەي قويدى. ءبىر بولمەدە ءوز توسەگى. كۇن بويى كەلىم-كەتىم كىسىلەرىن كۇتىپ ۇلكەن بولمەدە تاعى ءوزى وتىرادى. بىزگە تيگەنى بۇرىشتاعى جالعىز بولمە... وزگە دۇنيەسىنە قول تيگىزەر ەمەس.
جاۋكە تورساندى ءتۇن بويى قاجاپ-قايراپ شىعادى:
— سەن بۇل ءۇيدىڭ ۇلى دا ەمەس، يەسى دە ەمەس ەكەنسىڭ. ماعان ايتقانىڭنىڭ ءبارى وتىرىك ەكەن. ماعان قۇداي الدىنداعى ۋادەم — سەنى ايتتىرامىن دەپ جاقىنداسىپ، ءبىر الداپ كەتىپ ەدى. ەسەنەيدىڭ بارلىق مال-مۇلكى ەكەۋمىزدىكى دەپ تاعى الداپسىڭ! سەن انا قاقباس كەمپىردىڭ، بازارشىسى... ول سەنى ۇل قىلىپ الماپتى، كۇشىك-كۇيەۋ، كىرمە ەتىپ الىپتى، — دەپ كۇيدىرەدى. ءتىلى ۋداي اششى.
— قىزىنىڭ جىلى ەتسىن دە... شىداي تۇرشى.
— وندا مەنى ۇيىمە اپارىپ تاستا! سۇيىكتىڭنىڭ جىلى ەتكەن سوڭ اكەلەرسىڭ.
— ول ءتىپتى ۇيات بولار ەدى. شىداي تۇر دەگەنگە تۇسىنسەڭشى...
— نەمەنە، سۇيىكتىڭنىڭ مۇناراسىن سالىپ بولعانىڭشا شىدايىن با؟
— ول دا كەرەك. ونى سالدىرماسام، بۇكىل سيبان ەكپەلى بولار ەدى.
— ەندەشە، مەن ءبىر كۇنى قاقباس كەمپىردىڭ تۇسسەم، ءوزىڭ دە وكپەلەمە!
تورسان شوشىنىپ قالدى. ءجۇرىپ-تۇرۋدى ازاشىن باقىلاپ وتىرماسا، جاۋكە بىردەمەنى بۇلدىرەتىنى راس سياقتى كورىندى.
— جاۋكە، اينالايىن، سەن مەنىڭ نە ايتقانىما تۇگەل ءتۇسىنىپ الشى. ءىستىڭ ءجونى بىلاي عوي...
— تۇسىنگىم كەلمەيدى. ءوزىڭ بەرى بۇرىلىپ جاتشى! — تورسان بۇرىلىپ جاتتى...
ۇي-ىشىلىك جايلارى اندا-ساندا وسىنداي كۇيگە ۇشىراي بەرگەن سوڭ تورسان ەشقايدا كەتپەي ۇلپان مەن جاۋكەنىڭ اراسىن باقىلاۋدا بولدى. ۇلپان ءتۇيىلىپ قالعانداي ەشبىر مىنەز كورسەتپەيدى، قايتا جاۋكەنىڭ جابىرلەنبەۋىن ويلاپ كوپ نارسەلەردى الدىن الا ەسكەرىپ وتىرادى. قىس بويى دالادا تۇراتىن جۇكتەرىن اقتارىپ جاۋكەنىڭ بولمەسىنە جاڭا كىلەمدەر، جاڭا توسەك-ورىندار بەردى. ءوز بولمەسىندە تۇراتىن فرانسۋز ايناسىن سىيلادى. جاۋكەنىڭ ەكىقابات ەكەنىن ءبىلىپ، اقىلىن ايتىپ ءجۇردى. ءبىراق، جاۋكەنىڭ ءىشى جىلىنباي قويدى. جاۋكە تارىنا بەردى.
جونا بەرگەننىڭ جۇقارار كەزى، سوزا بەرگەننىڭ ۇزىلەر كەزى بار. ۇلپان سول كەزەڭىنە ءبىر-اق كۇندە ۇشىراسىپ قالدى.
بىجىكەننىڭ باسىنا اكەسىنىڭ مۇناراسىنان گورى كىشىرەك، قىزعا لايىق مۇنارا ورناتىپ بولعان سوڭ، ۇلپان شەشەسىنىڭ جىلىن بەرىپ قايتۋعا ازىرلەنىپ ەدى. ءۇش اقجال كۇرەڭ پاۋەسكەگە جەگىلىپ جاتقان. ۇلپانمەن بىرگە بارماقشى بولعان شىنار دا كەلىپ وتىرعان. پار ات جەككەن تارانتاسپەن ەمەنالى دا كەلە جاتقان. جاۋكە وتاۋىنان شىعىپ، ات جەگىپ جاتقان شوندىعۇلعا:
— پاۋەسكەنى جەكپە... تارانتاستى جەك. قۇدا تۇسەرگە بارا جاتقان جوق قوي! — دەدى.
— بايبىشەنىڭ ءوزى وسىلاي دەدى مە؟ — دەپ سۇرادى شوندىعۇل.
— مەن ايتىپ تۇرمىن عوي! ەستىمەي تۇرمىسىڭ؟
وتاۋىنان تورسان دا جۇگىرە شىعىپ، جاۋكەنى وقتى كەزىمەن ءبىر اتىپ قالدى دا، ۇلكەن ۇيدەگى ۇلپانعا كەلدى.
— اپاي، ءبىز ەرتەڭ قىزىلجارعا جۇرەتىن ەدىك... كەلىنىڭىزدىڭ اياعى اۋىر عوي، پاۋەسكە تىنىش بولار ەدى، — دەدى.
— ماعان ءبارىبىر، شىراعىم. تارانتاس تا جارايدى، — دەدى ۇلپان. بالەنىڭ باسى وسى پاۋەسكەدەن باستالىپ كەتكەنىن ۇلپان بىلگەن جوق، ءجۇرىپ كەتتى.
ۇلپان تۋعان اۋىلىنا كەلسە، اكە-شەشەسىنىڭ ەسكى ۇلكەن ءۇيى تىگۋلى، بار-جوعى توسەۋلى ەكەن. نەسىبەلىنىڭ جىلىن بەرۋگە ۇلپاننىڭ كەلەرىن ءبىلىپ وتىرعان اۋىل تۇگەل ازىرلەنىپتى.
قىرىق ءۇي كۇرلەۋىت نەسىبەلىنىڭ اسىن كىناراتسىز جاقسى وتكىزدى.
تۋعان اۋىلىنىڭ كورسەتكەن قۇرمەت-قوشەمەتىنە ۇلپان قاتتى ريزا بولدى. كوبى ونىڭ اكە-شەشەسىنە ونداعان جىلدار جاردەمدەسىپ، ەڭبەگى سىڭگەن ادامدار. سولاردىڭ ادال اقى-ەڭبەگىن وتەگىسى كەلىپ اعايىندارىنان اكە-شەشەسىنەن قالعان جىلقىلاردى ايداپ اكەلۋدى ءوتىندى. بۇدان جيىرما جىل بۇرىن ءوز ۇيىندە ون شاقتى جىلقى بار ەدى. سودان بەرى ەسەنەيدىڭ ۇلپانعا بەرگەن ءبىر قوس جىلقىسىمەن بىرگە باعىلىپ جۇرگەن مال ەندىگى قىرىق-ەلۋ بولعان شىعار دەپ ويلادى. ەندى ول يەسىز قالعان مال. سونى اعايىندارىنا ءبولىپ بەرگىسى كەلدى. ەرتەڭ ەلگە قايتپاقشى. بۇگىن سول جۇمىستى ورىنداماقشى ەدى.
ۇلپاننىڭ ءوتىنىشىن تاڭەرتەڭ ەستىسە دە، ەشكىم اتقا مىنگەنى بايقالماپ ەدى، تۇسكە تارماسا ۇلپانعا اۋىلىنىڭ ءۇش-تورت اقساقالدارى كەلدى.
— ۇلپانجان، — دەدى اقساقالدار ءبىرىن ءبىرى كيمەلەي سويلەپ، — ۇلپانجان، بۇل ارادا ءبىر جىلقى قالعان جوق...
— كۇيەۋ بالامىز تورسان كەلىپ، سەنىڭ قوسىڭدى قارشىعالىدان شايگوز-ۋاق جەرىنە قاراي اۋدارىپ اكەتكەن... ەكى-اق جەتى بولدى...
— ارتەكەمنىڭ از عانا جىلقىسى دا بىرگە كەتە باردى.
— شايگوزدەن ون جىگىت كەلىپ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىلقىشىلارىن قۋىپ جىبەرىپتى دە، جىلقىنى ايداپ جۇرە بەرىپتى.
— جىلقىشىلاردىڭ استىنداعى اتتارىن دا اۋدارىپ الىپتى.
— ەلگە حابار كەشىگىپ جەتسىن دەگەندەرى عوي...
— سەنىڭ جاي-كۇيىڭدى بىلە-تۇرا حابارلاي المادىق...
— ءوزى ىستەتكەن شىعار دەگەن دە وي كەلدى.
— جوقتى ايتپاي وتىر. ونداي وي سەن كوكميعا كەلمەسە، وزگە ەشكىمگە دە كەلگەن جوق. وسىنىڭ ار جاعىندا ءبىر ارامدىلىق بارىن ءبارىمىز دە بىلدىك...
ۇلپان اۋەلى قاتتى شوشىنىپ قالا جازداپ ەدى، اقساقالدار ءبىرىن ءبىرى كيمەلەپ بار جايدى ايتىپ بولعانشا بويىن جيناپ الدى. بەكەر ولاي ويلاپسىڭدار دەگىسى كەلگەندەي ازىراق ەزۋ تارتتى.
— وقاسى جوق.. قارشىعالىنىڭ جەرى قىس تۇسكەنشە تىڭايا تۇرسىن دەگەن عوي، — دەي سالدى.
ەندى بۇل اۋىلدا وتىرا بەرۋگە ۇلپاننىڭ ءداتى شىدامادى. ءتۇس اۋا ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى.
قارشىعالى مەن سيبان جەرىنىڭ اراسىنداعى جايلاۋ كولدەرى بوس قالعان. كۇزگى كوك اقىرىن-اقىرىن تەبەندەپ، كەلەر جىلدىڭ قامىن ويلانعانداي ءۇنسىز جاتىر. جازعىتۇرىم قامىستى كولدەرگە ۇيالايتىن ۇيرەك-قاز ەندى ايدىندى كولدەردىڭ بەتىن جاۋىپ كەتكەن. بالاپاندارىن جاز بويى جۇزۋگە ۇيرەتىپ ەدى، ەندى ۇشۋعا ۇيرەتىپ ءجۇر. سۋعا قونا قالسا، اتا-انالارى الدىندا، بالا-شاعالارى كوش-كوش بولىپ سوڭىندا شۇبىرا ءجۇزىپ ءجۇر. ۇشا قالسا دا سولاي — جەر تانىعان، سۋ تانىعان ۇلكەندەرى الدىندا. بالاپاندارى سوڭىنان ۇشكىرلەنىپ ۇشىپ، قانات قاعىستارى بىردەي، قوزعالىس-قيمىلدارىندا بىتىراندىلىق-دارالىق جوق، تۇتاسا اعىپ بارادى. بىردەي قۇبىلادى، بىردەي كوتەرىلەدى، بىردەي قونادى. ەل كوشسە، جايلاۋ جەتىمسىرەپ قالادى، قۇس كەتسە، كول جەتىمسىرەيدى. جايلاۋ ءقازىر بوس قالعان، قۇستار دا جىلى جاققا ۇشىپ كەتۋگە ازىرلەنىپ ءجۇر.
— مىناداي كولدەرگە ءبىر شومىلماي كەتپەيتىن ەدىك-اۋ، شىنار؟ — دەدى ۇلپان، كوكشە قۇراعى سارعايا باستاعان ءبىر جالتىر كولدىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە.
— مەن دە سونى ويلاپ كەلە جاتىرمىن. كوككە اۋناپ، كولگە شومىلماي كەتپەيتىن كۇندەرىمىز قانداي قىزىق ەدى! دالاعا دا قونا سالۋشى ەدىك...
— وسى كولگە قونىپ، تاڭ اتا ءجۇرىپ كەتسەك قايتەدى؟ ءبارىبىر ەلگە بۇگىن جەتە المايمىز. كۇن دە باتىپ بارادى.
— سويتەيىكشى، ۇلپان... — جولاۋشىلار سول كولدىڭ جاعاسىنا قونىپ قالدى.
كوز بايلانا ۇلپان مەن شىنار شومىلىپ قايتۋعا كولگە كەلىپ ەدى، سۋ ءبىراز سالقىنداعان ەكەن. باياعىداي قۇلاشتارىن كەرە سەرمەپ ءجۇزىپ كەتە الماي، ەكەۋى دە سۋعا تىتىركەنىپ ءتۇسىپ شىقتى. ءبىرىنىڭ ءبىرى ارقاسىن جۋدى. ءبىرىن ءبىرى كيىندىردى، ءسۇرتىندىردى. سوندا دا دۇنيەدەگى ەڭ تازا سۋعا سوڭعى رەت شومىلعاندارىنا كوڭىلدەنىپ قايتتى.
تەزەك وتى لاۋلاپ جانىپ تۇر. ەتتى جەي وتىرىپ، قىمىزدى ىشە وتىرىپ، كوڭىلدى اڭگىمە شەرتەتىن كەش. ولەڭ ايتاتىن جادىراپ كۇلەتىن كەش. ءبىراق، ول قايدان بولسىن. ەمەنالى تاسپيق تارتاتىن ءدىندار بولىپ الىپتى. كوزىن جۇمىپ الىپ، كۇنىنە تاسپيقتى نەشە رەت تارتقانىن ساناي وتىرىپ تارتادى. شوندىعۇلدا ناماز دا جوق، كۇناسى دە بولماعان ادام. شىنار ۇيالشاق.
ۇلپاندا دوس-جارلارىنا ايتپاي قالمايتىن ءبىر تۇيىنشەگى بارداي سەزىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلپان بىردەمە ايتىپ وتىرماسا، وزگەلەرى ءۇن شىعارار ەمەس. ۇلپان مانا قارشىعالىداعى جىلقىنى شايگوز جەرىنە اۋدارعانىن ەستىگەندە، ءىشى ءدىر ەتە تۇسكەن. ونىسىن بىلدىرمەگەن. ءبىراق، سونىڭ ار جاعىندا ءبىر بالە بارىن ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر. تورسان قارشىعالىداعى جىلقىنى ءوز ەلىنە قاراي اۋدارىپ السا، اسىرەسە، جيىرما جىلدان بەرى سول قوستى باعىپ، قاعىپ كەلگەن كۇرلەۋىتتىڭ جىلقىشىلارىن قۋدىرىپ جىبەرسە، بۇل قايدان جاي بولسىن! سونى استارلاپ، جانامالاپ بولسا دا ەل قۇلاعىنا شالىندىرىپ قويعىسى كەلەدى.
— تەنتەك قاينىم-اۋ، — دەدى ۇلپان ەمەنالىعا، — ءوزىڭ ءبىرجولا مولدا بولىپ العانبىسىڭ؟ تاسپيىعىڭدى تىرسىلداتاسىڭ دا وتىراسىڭ!
— قايتەيىن، ۇلپانجان... كۇناكار اداممىن... كۇناكارمىن...
— وسى كىسى قىزىق ادام بولىپ بارا جاتىر، — دەدى ۇلپان، قاسىنداعى ادامدارىنا اينالا قاراپ. — ءوزى كۇناكار بولعانىمەن قويماي، مەنى دە كۇناكار ەتەيىن دەپ ءجۇر. مەندە الاتىن ەنشىسى بار، الماي قويدى. وسى كۇنگە دەيىن ەنشىسىن بەرمەگەنىم ءۇشىن قۇداي الدىندا مەن دە كۇنالى بولام با دەپ قورقامىن.
ۇلپان ءدال ايتايىن دەگەنىنە وسىدان كەيىن ورالدى:
— مەن بار مال-مۇلىكتىڭ، قاق جارتىسىن بىجىكەنىم مەن تورساننىڭ اتىنا جازدىرىپ قاعازداتىپ قويدىم. ەندى تورسانعا بۇيىراتىن بولار... مال-مۇلىكتىڭ قاق جارتىسى وزىمدە قالدى. ماعان مالدىڭ كەرەگى نە، تەنتەك قاينىم بۇگىن الماسا، ەرتەڭ الار دەپ قالدىردىم، — دەپ ءسوز اياعىن قالجىڭعا اينالدىرعانداي ءبىتىردى...
وتىرعانداردىڭ شالا ەستىپ، شالا تۇسىنگەندەرى بولۋشى ەدى، ەندى تۇگەل ءتۇسىندى. سيبان بايلىعىنىڭ قاق جارتىسى شايگوزگە اۋدارىلىپ كەتكەن ەكەن. ۇلپان سونىسىنا وكىنەتىندەي كورىندى.
ۇلپان توبى كۇزدىك كولگە ءتۇس اۋا، كەشكە جاقىن جەتىپ ەدى، ءوز اۋىلى ورنىندا بولماي شىقتى. جۇگىرىپ كەلىپ ۇلپاننىڭ ارباسىن قورشاپ العان بالالار ۇلكەن ءبىر قۋانىشقا ءسۇيىنشى سۇراعانداي شۋلاسىپ:
— اپاي، ءسىزدىڭ اۋىل كەشە كوشىپ كەتكەن...
— اپام ايتادى — قىسقى ۇيلەرىنە بارىپ كىرىپ الىپتى دەيدى.
وزگە اۋىلدار ورنىنان قوزعالماپتى. ۇلپان بالالارعا كامپيت، باۋىرساق ۇلەستىرىپ بەردى دە، شىناردى ۇيىنە ءتۇسىرىپ، ءوزى امالسىز قىستاۋعا قاراپ ءجۇرىپ كەتتى. كۇن ءازىر جىلى. ءار ورماننىڭ باۋىرىندا ەگىن-شوپ ماشينالارى ءان سالىپ ءجۇر. ۇلكەن ءبىر سەبەپ بولماسا، قىستاۋعا قونا قويۋعا تىم ەرتە.
ۇلپان ۇلكەن اعاش ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى دا، تاڭ قالدى. اۋلا تولى ۇلپان تانىمايتىن شايگوز جىگىتتەرى. تورەلەر تۇسەتىن ءۇيدىڭ اينالاسىندا اق جاعالى، جەز تۇيمەلى، ەتىكتەرى مايلاپ العانداي جالتىراعان ادامدار قاپتاپ ءجۇر. ءبىر جينالىس بار ەكەن عوي دەپ ويلادى ۇلپان. ۇلكەن ءۇيدىڭ باسپالداعىندا قارنى قامپيىپ جاۋكە تۇر. ورنىنان قوزعالار ەمەس. ۇلپاندى ۇيگە كىرگىزبەۋ ءۇشىن ەسىكتى كۇزەتىپ تۇرعانداي ەكەن. الدەقايدان دامەلى شىعا كەلىپ:
— ۇلپانجان، ەندى قوناق ۇيدە تۇراتىن بولعانسىڭ، — دەدى، نارازىلىعىن جاسىرماي قاتتى داۋىستاپ ايتتى.
قاسىندا جارقىراپ كيىنگەن ءبىر تورەسى بار تورسام ۇلپانعا جاقىنداپ كەلىپ:
— اپاي، رەنجىمەڭىز... ۇلكەن ءۇي تولى قوناق... رەنجىسەڭىز دە ءسىز قوناق ۇيدە بولارسىز، — دەدى. «بۇرىن «اپا» دەۋشى ەدى، بۇل جولى ادەيى جاتسىراتىپ «اپاي» دەپ تۇر.
ەسىك الدىندا قوزعالماي تۇرعان جاۋكە دە جارىلماي قالا المادى:
— نەمەنەسىن مايموڭكەلەيسىڭ! — دەدى تورسانعا قادالا قاراپ. — ءبىر كىسىگە ءبىر بولمە از بولادى دەپ تۇرمىسىڭ؟ ءبىز ەكەۋمىز دە ءبىر بولمەدە تۇرىپ كەلدىك قوي!
— ءاي، زالىم! — دەدى ۇلپان. — ءاي، زالىم! ماعان كورسەتكەن قورلىعىڭ ءوز باسىڭا كەلسىن! بۇل دۇنيەنىكى ول دۇنيەگە كەتپەيتىن. سيباننان كورەرسىڭ كورەسىڭدى!
ۇلپان امالسىز قوناق ۇيگە كەلدى. قورجىن ءۇيدىڭ ورتا بولمەسىندە قونىشتارىن ۇزەڭگى قاجاعان كوپ ەتىكتەر جاتىر. ەسىگى اشىق تۇرعان ۇلكەن بولمەدە ون بەس-جيىرما ادام كەركىلدەسىپ-كەرىسىپ قارتا ويناپ جاتىر.
— ورىستار ون جەتىگە قارت المايدى،
— مەن ورىس ەمەسپىن.
— سەن قازاق تا ەمەس، ورىس تا ەمەس، ءيتسىڭ.
— مەن سەندەي تۇرمەدەن قاشقان ۇرى ەمەسپىن!
— سەن بە؟ سەن ناعىز تۇرمەدە شىرىتەتىن دوڭىزدىڭ ءوزىسىڭ؟ — دەگەن داۋىستار ەستىلەدى.
ءبارى دە بەيپىل اۋىز، بۇزىق ادامدار ەكەنى بايقالادى. ۇلپاندى كوزى شالىپ قالعاندارى:
— و، ءسانىمىز ەندى كەلەتىن بولدى!
— قۇداي بۇيىرسا... — دەسىپ قالدى.
دامەلى ۇلپاندى قوناق ءۇيدىڭ كىشكەنە بولمەسىنە اكەلىپ كىرگىزدى. ۇلپاننىڭ، بىجىكەننىڭ توسەك-ورىندارى وسىندا جينالعان ەكەن. شىنىسى تاسپەن ۇرعانداي شاتىناپ جارىلعان فرانسۋز ايناسى دا وسىندا تۇر. ونى ۇلپان جاۋكەگە سىيلاپ ەدى، وسىندا اكەلىپ تاستاپتى. ادەيى سىندىردى ما ەكەن كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە بىردەمە ءتيىپ كەتتى مە ەكەن
— شايىڭ بار ما، دامەلى؟
— بار عوي، اينالايىن، بار.
شاي ءىشىپ وتىرىپ، ۇلپان دامەلىدەن:
— كۇيەۋ بالاڭ جاقسى جىگىت بولىپ شىقتى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جىگىتتىڭ سىربازى، — دەدى دامەلى، — قاق-سوقتا جۇمىسى جوق. ەگىن مەن ءشوپ ماشيناسىنىڭ ەكەۋىن دە جۇرگىزە بىلەدى. ماشيناسىن سىندىرىپ العاندار شاۋىپ سول تاستامبەككە كەلەدى. جۇمىس ۇستىندە قاباعى تۇيىلگەن ەمەس، ىلعي كۇلىپ جۇرەدى. «اپا، مەن وسى ساعان تارتىپپىن» دەپ قويادى. ەكى نەمەرەم بار. ەكەۋى ماعان تالاسادى دا جۇرەدى...
— باقىتتى ەكەنسىڭ، دامەلى.
شايدان كەيىن ۇلپان بىجىكەننىڭ زيراتىنا بارىپ كەلدى دە، قىزىل ىڭىردەن جاتىپ قالدى. دامەلى ۇيىنە كەتەردە:
— دامەلى اپا، بىرەۋدى شىنارعا جىبەرە قويشى. كۇن شىقپاي وسىندا كەلسىن، — دەدى.
ەرتە جاتقانىمەن ۇيقى قايدان كەلسىن. پاۋەسكەدەن باستالىپ، قوناق ءۇيدىڭ كىشكەنە بولمەسىنە كەلىپ تىرەلگەن ايۋاندىقتىڭ ۇزىننان-ۇزاق جەلىسى بار ەكەن-اۋ!.. ءبارى كوز الدىنان شۇباتىلىپ ءوتىپ جاتىر. قارشىعالىداعى جىلقى شايگوز جەرىنە اۋدارىلىپتى. اكە-شەشەسىنەن قالعان از عانا جىلقى قوسا كەتىپتى. كۇرلەۋىت جىلقىشىلاردى قۋىپ جىبەرگەن. قىسقى ۇيلەرگە ەرتە قونىپ الۋدىڭ سەبەبى دە ەندى اشىلدى. ۇلپاندى قوناق ءۇيدىڭ كىشكەنە بولمەسىنە كوشىرىپ، اشەيىن ءبىر جەسىر كەمپىر دەپ اياۋشىلىق كورسەتكىسى كەلگەنى دە.
جوق، جوق! مەن ۇلپانمىن! ايعاي سالسام بارلىق سيبان اتقا مىنەر ەدى. اتتەڭ، سەن حايۋان سيباننىڭ بارلىق باستى ادامدارىن ءبىر كۇندە «يتجەككەنگە» ايداتىپ جىبەرۋگە شامان، كەلەدى. تورەلەرىڭدى سوعان جيناپ وتىرعان بولارسىڭ! مەن سيباننىڭ قاي اۋىلىنىڭ شەتىندە وتىرا بەرۋگە دە ارلانباس ەدىم. اتتەڭ، زيرات باسىنا بارعاندا ءوزىم سالدىرعان ۇيلەردىڭ قاسىنان كەزىمدى جۇمىپ وتەمىن بە؟
ول دا ەمەس... اركىمنىڭ مەنى اياي قاراعان كەزىنە قالاي شىدارمىن! سەپ مەن وتىرعان اۋىلدىڭ تۇسىنان قوڭىراۋلاتىپ شاۋىپ وتەتىن بولاسىڭ عوي. وعان قۋلاعىم قالاي شىدار؟
ءار ءتۇرلى ويلار بۋناي بەردى. باستان كەشكەن قايعىسىز-قايعىلى كۇندەر دە تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەنەيدىڭ ءبىر كۇيىنگەنى دە ەسىنە ءتۇستى. ەسەنەي ۇزاق اۋىرىپ ازاپتانىپ جاتىپ:
— اقنارىم-اي، كورمەگەن ازابىڭ قالمادى-اۋ!.. وبالىڭا قالعان ەكەمىن. مۇنداي يت ومىردەن ەندى نە كۇتىپ جاتىرمىن؟ انا تەمىر ساندىقتى اششى. ءبىر كىشكەنە التىنداتقان ساۋىتتىڭ ىشىندە اۋزى جەلىمدەلگەن شىنى بولار. سونى الىپ بەرشى... بۇل ازاپتىڭ ىنىنە ءبىرجولا سۋ قۇيايىن! — دەگەن.
ۇلپان ەسەنەيدىڭ سۇراعانىن قولىنا الىپ تۇرىپ:
— ۋ ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جورىقتا جۇرگەندە جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالسام كەرەگى بولار دەپ، جوڭعار ساۋداگەرىنەن اتتىڭ قۇنىن بەرىپ الىپ ەدىم.
تاعى بىردە ەسەنەي كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان كىسەسىن كوزىمەن نۇسقاپ:
— اقنار-اۋ، ساعان مەنىڭ وسىنشا قينالىپ باتپاي-اق قويعانى ما؟ انا ءبىر سارى كەزدىكتى الا سالىپ، سول جاق وكپەمنىڭ تۇسىنان نەگە سالىپ جىبەرمەيسىڭ؟! — دەگەن.
كەزدىك تە، التىن ساۋىتتاعى ۋ دا سودان بەرى ۇلپاننىڭ ءوز ساندىعىندا جاتا بەرەتىن. ءقازىر ۇلپان ەكەۋىن دە ساندىعىنان الىپ جاستىعىنىڭ استىنا قويدى. ويلاناردىڭ ءبارى ويلانىپ بولعان سياقتى. الداعى يت ومىردەن قيمايتىن ەش نارسە قالماپتى. وڭ قولى بىرەسە كەزدىككە، بىرەسە التىن ساۋىتقا ءتيىپ جاتىپ، ۇلپان بايلامىن جاسادى. ءبىر ءسوزدى ادام ەدى، اينىعان جوق...
ءسوز سوڭى
مەن 1928 جىلى كۇزگە تامان سول كەزدەگى قازاقستان استاناسى قىزىلورداعا ءبىرىنشى رەت قىزمەتكە شاقىرىلدىم. ۇلكەن اعام ءمۇعالىم حاميت مەنى قوجاباي كولىنىڭ باسىنان لەبياجى تەمىر جول ستانساسىنا الىپ شىقتى.
ستانسا جولى وسى ماڭايداعى بەس-التى اۋىل سيبان زيراتىنىڭ قاسىنان وتەتىن. سوقىر قاري يساحمەت، وسى ەلدىڭ ەرەكشە ءبىر اقكوڭىل ادامدارى تايجان ۇستا، نارعوجا، سۇلەيمەن اقساقالدار زيرات ارالاپ ءجۇر ەكەن.
ءبىز جاقىنداپ كەلگەندە يساحمەت قاري قۇران وقي باستادى. الدىندا كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىراپ تۇرعان ءاپپاق تاس ورناتىلعان بەيىت جاتىر. ءبىز دە جاياۋلاپ كەلىپ سولارعا قوسىلدىق.
قاري قازاق شەجىرەسىنەن حابارى بار، بۇگىنگى زامانعا دا قۇلاعى تۇرىك، زيرەك ادام. ەستىگەن-بىلگەنىن قورىتا الاتىن ويى دا بار. قاري بولعانىمەن ءدىندار دا ەمەس. ونىڭ ءدىنى كوكىرەك تازالىعىنان كوپ ءارى اسا بەرمەيدى.
قۇرانىن وقىپ بولعان سوڭ قاري مەنەن:
— عابيت، سەن بۇل كىمنىڭ بەيىتى ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— بىلەمىن. تاستاعى جازۋىن دا وقىپ وتىرمىن. ۇلپان شەشەمىزدىڭ بەيىتى، — دەدىم مەن.
— شەشەمىزدىڭ دەگەنىڭ بۇكىل سيباننىڭ قۇلاعىنا جاعاتىن ءسوز! ۇلپان شەشەمىز اتى جوققا ات بەرگەن اسى جوققا اس بەرگەن. كەدەيگە پانا بولعان. ءوزى ەسەنەيدىڭ ەن بايلىعىنان تۇك قىزىق كورمەي وتكەن ادام، — دەدى قاري.
قاريدىڭ ءسوزىن قاسىنداعى قارت ادامدار دا قوستاي سويلەپ كەتتى:
— ونداي ادام قايدا! — دەپ نارعوجا قارت كۇرسىنىپ قويدى. — ادالدىعىنا قاراساڭ اۋليە مە دەرسىڭ، ەرلىگىنە قاراساڭ ەركەك پە دەپ قالارسىڭ دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار...
— ەسەنەيدەي ادامدى كوزى تىرىسىندە بيلەپ الىپ، وسى ەلدى ەل قىلعان سول شەشەڭ، — دەپ تايجان ۇستا نارعوجانى قولدادى.
— ۇلپاننىڭ تۇسىندا سيباننىڭ ءار ۇيىندە ءبىر جۇيرىك ات، ءار اۋىلىندا ءبىر بالۋانى بولعان ەكەن.
— ۇلپان سويلەگەندە كەرەيدىڭ بولىس-بيلەرى قايسىمىزدى تۇيرەي كەتەر ەكەن دەپ قىسىلماي وتىراتىن كۇنى بولماپتى.
— اياعىندا سول كەرەيدىڭ بولىس-بيلەرى كۇندەسە-كۇڭىرەنە ءجۇرىپ تورسان جالماۋىزدىڭ دوزاعىنا اپارىپ قۇلاتتى عوي!
«تورساننىڭ، دوزاعىنا اپارىپ قۇلاتتى» دەگەندەرى ماعان قاتتى ۇنادى. دوزاق — تامۇق دەگەن ءسوز. ولاي بولسا تورساننىڭ ۇلپانعا كورسەتكەن قورلىق-زورلىعى تامۇق ازابىنداي بولعانى عوي!
— ۇلپان اۋليە ادام بولعانى راس شىعار، — دەيدى تايجەكەڭ. — مىنا بەيىتىنە قاراشى، توپىراعى ءبىر ولقى تۇسكەن ەمەس، وپىرىلعان ەمەس. جاڭا بەيىتتەي جونى بۇزىلماعان قالپىندا جاتادى دا قويادى.
— ولاي ەمەس، تايجەكە! — دەيدى نارعوجا قارت، — وسى ەلدىڭ بارلىق ايەلى ۇلپاننىڭ بەيىتىن بەس جىل كۇتىپتى. توپىراعى ولقى تۇسە باستاسا، اق جاۋلىقتارىنا ءتۇيىپ توپىراق اكەلىپ سالادى ەكەن... سودان بۇزىلماي كەلەدى.
— مىناۋ اق تاستى ۇلپاننىڭ باسىنا تورسان قويدىرعان با؟
— جوق، تورسان ەمەس، وسى سيبان ورناتتى. ۇلپان قايتىس بولعان سوڭ تورسان اسىعىس-ۇسىگىس ءبىر ارزان كوك تاس ورناتتىرعان ەكەن ەكى جىلدان كەيىن سيباننىڭ ازاماتى ول كوك تاستى جۇلىپ تاستاپ، ۇلپان اقكوڭىل، اقنار اتانعان كىسى، وعان اق تاس لايىق دەپ وسى تاستى اكەلىپ ورناتقان.
مەن ۇلپاننىڭ باسىنداعى اق تاستى ءارى قاراپ، بەرى قاراپ، قانداي تاس ەكەنىن ايىرا المادىم. تەگى اق مرامور بولۋ كەرەك. ءبىراق، جۇلدىزدانىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىراپ تۇراتىنى بار. زەرنيستىي دەپ اتالاتىن مرامور بولسا، سول شىعار دەدىم دە قويدىم.
تايجەكەڭ ۇلپان اۋليە ادام ەدى دەگەن سەزىنە قايتا ورالدى:
— ۇلپان اۋليە ادام بولماسا ايتقانى كەلەر مە ەدى؟ ولەرىندە تورساندى «ماعان كورسەتكەن قورلىعىڭ ءوز باسىڭا كەلسىن!» دەپ قارعاعان ەكەن سول قارعىسى كەلمەدى مە؟ ءبارىڭ دە كوردىڭدەر، تورساننىڭ شاڭىراعى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قۇرىپ ءبىتتى عوي!
— كەپ جىلدار بويى ارازداسىپ ءجۇرىپ، ارەڭ تاتۋلاسقان ءبىزدىڭ اكەمىز دە ۇلپاندى اۋليە ادام دەپ ەتتى. نامازىنان تاستامايتىن ەدى، — دەپ ەمەنالىنىڭ كىشى بالاسى، تازا جاندى ادام سۇلەيمەن دە ءوز ويىن ايتىپ قالدى.
تايجەكەڭ، سوزىندە مەن دە جاقسى بىلەتىن شىندىق بار. اۋەلى تورساننىڭ ۇلكەن ۇلى شاقان بولىس اكەسىنىڭ، ءبىر اۋىر زۇلىمدىعىنان ءوزىن-وزى پىشاقتاپ جارىلىپ ءولدى. سودان كەيىن 1920 جىلى تورسان ءوزى ءولىپ ەدى، بالالارى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بىت-شىت بولىپ تاراپ كەتتى: ەكەۋى — قاينىنا، بىرەۋى — تۋىسقان ەلىنە. تورسان شاڭىراعى قۇلاپ، قىستاۋى اڭىراپ قالدى. اياقتاپ كەلگەندە ءبىر كەزدە بولىس بولعان، مىرزا اتانعان تورسان بالالارى قايىرشىلىققا ۇشىراپ بارىپ قۇرىدى. بۇل مەنىڭ ءوز كەزىممەن كورگەن جايلارىم.
تورساننىڭ بەيىتىنە ەشكىم كەلىپ قۇران وقىمايدى ەكەن. بۇل ەندى قورلاۋدىڭ ۇلكەنى. بەيىتىندە، تىم بولماسا، ءبىر شىبىق شانىشقان بەلگى دە جوق، بەت تاقتايلارى كورىنىپ وپىرىلىپ جاتىر. بالالارى اكەسىن كومگەن كۇنى، ۇمىتىپ تا بولعان. وسىنىڭ ءبارىن ەل سيبان ۇلپاننىڭ قارعىسىنان دەپ ەسەپتەيدى.
— ۇلپان شەشەمىزدىڭ قازاسى نەدەن بولدى ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ونىڭ ءدال انىعىن كورگەن دە، بىلەتىن دە ءوزىڭنىڭ ۇلكەن اجەڭ شىنار ەدى. ول كىسى ولە-ولگەنشە اۋزىن اشپاي كەتتى.
— ول كىسى تاڭ اتپاي كەلىپ، ۇلپاننىڭ قازا بولعانىن ءبىرىنشى بولىپ كورگەن. ۇلپاندى ارۋلاپ، اق كيىزگە وراپ، ءۇش جەردەن بايلاپ بەرگەن دە سول كىسى. جەرلەگەندە ىشىندە بولدىق. ءجۇزىن كورە العانىمىز جوق. بالا بولاتىنبىز.
— ەل وتىرىك ايتپايدى، قاتە ۇستاپ قالىپ، سول قاتەسىن ءوزى تۇسىنەدى دە، سونى وڭدەيمىن دەپ، كەيدە وزگەرتىپ الاتىنى بولادى، — دەدى قاري. — ۇلپان جايىنداعى اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى، دۇرىس. كەيبىر جەرلەرىندە ارتىق-كەمى دە جوق ەمەس...
ءبىزدىڭ ۇلكەن اتامىز مۇسىرەپتىڭ بەيىتى دە وسى زيراتتا. بەيىتتىڭ باس جاعىنا شىققان ەكى ايۋان اق قايىڭى بار. قايىڭدار قولدان وتىرعىزىلعان ەمەس، وزدەرى شىققان.
— ۇلكەن اتاڭ مۇسىرەپ ۇلپان بايبىشەنىڭ ەڭ جاقىن دوس ادامى بولىپتى، — دەدى نارعوجا قارت. — بالا كۇنىمىزدە مۇسەكەڭنىڭ اتىن سۋارىپ كەلۋگە تالاسۋشى ەدىك. جاقسى ات مىنەتىن. شىنار اجەڭ دە بالالاردان بارىن ايامايتىن مىرزا كىسى ەد. اجەڭ ەرتەرەك قايتىس بولدى دا، اتاڭ قارتايا كەلە كوپ جوقشىلىق كوردى. كىشى بالاسى بوتباي ويىن-ساۋىق قۋىپ كەتتى. ۇلكەن بالاسى شارۋا باسىن قۇراستىرا المايتىن مومىن كىسى ەدى عوي.
اق مرامورعا قاشاپ جازىلعان، ۇستىنەن «التىن بوتالمەن» زەرلەگەن جازۋدى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتىم دە مەن ءجۇرىپ كەتتىم.
وسىمەن سوڭعى ءسوزدى اياقتاسا دا بولار ەدى. ءبىراق ۇلپان اتى ماعان تاعى ءبىر رەت كەزدەسىپ ەدى، ونى دا ايتا كەتەيىن. ويتكەنى بۇل جولى ءتىپتى ورايسىز كەزدەستى.
1941ء-ىنشى، سوڭعى سوعىس باستالعان جىلدىڭ كۇزىندە مەن قىزىلجاردان ماشينا سۇراپ الىپ، ەلگە قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. كۇن شەلەكتەپ قۇيىپ تۇر. اسفالت جوق. گرەيدەر جولى شىلقىلداپ جاتقان مايباتپاق. ەسكىرىپ قالعان «پيكاپ» ماشيناسى قىزىلجاردان شىعا بەرە-اق بيلەي باستادى. جولدىڭ بىرەسە وڭ جاعىنا، بىرەسە سول جاعىنا بارىپ سوعىلادى. ءبىراز وكىرىپ، جوتەلىپ-شاشالىپ الادى دا، تاعى ءجۇرىپ كەتەدى. شوفەر سوعىستان جارالانىپ قايتقان مۇگەدەك ادام، ماشيناعا يە بولا الماي كەلەدى. ءبىراق، بوقتاۋعا تەڭدەسى جوق شەبەر ەكەن. ول ونەرىن قالادان شىعا بەرە كورسەتە باستاپ ەدى، ۇزاي كەلە ءتىپتى ءوندىرىپ كەتتى. جاڭبىردى دا بوقتايدى، جولدى دا بوقتايدى. جاڭبىردى بوقتاعاندا، ميلليونداعان سوۆەت اسكەرى بەلشەسىنەن سۋ بولىپ وكوپتا جاتقانىن قوسا ايتادى. سونى بىلە تۇرا جاڭبىرىن توگىپ تۇرعان قۇدايدى سىباپ كەلەدى.
ءبىر رەتتە قۇدايدىڭ شەشەسىن كەلىستىرىپ تۇرىپ بوقتادى. ونداي بوقتاۋدى ومىرىمدە ەستىگەن ەمەسپىن. قۇدايدىڭ شەشەسىن بوقتاپ كەلدى دە — ودان جوعارى تاعى ءبىر قىرىق شاقىرىمدى! — دەدى.
مەن ساقىلداپ كۇلىپ، ۇزاق الاقان سوقتىم...
وسىلاي جىلجي-جىلجي وتىرىپ، قاراڭعى تۇندە ءبىر قالاعا جەتتىك. قالا جاتىپ قالعان. جىلتىراعان ءبىر شام جوق. ەشكىم ەسىگىن اشپايدى، ءۇن شىعارمايدى.
قالانىڭ ورتا تۇسىندا جىلتىراعان ءبىر شام كورىندى. شوفەر ۇيگە كىرىپ قونۋعا لۇقسات سۇراپ كەلىپ ەدى، تۇسىرمەپتى.
— بۇل كولحوز كەڭسەسى. مەن كۇزەتشى، جالعىز كەمپىرمىن. قورقامىن، — دەپ ەسىگىن ىشتەن بەكىتىپ الىپتى. مەن شوفەردى قايتا جۇمسادىم.
— نانىمىز بار، شايىمىز بار، كولباسا، اراعىمىز بار دەپ ايت، — دەدىم.
اقىرى كەمپىر لۇقسات ەتتى. بيىك قاراعاي ءۇيدىڭ ءبىر كىشكەنە بولمەسىندە تۇرادى ەكەن. بۇرىن ءبىر باي ادامنىڭ، بولعان ادامنىڭ ۇيىنە ۇقسايدى.
شاي ءىشىپ، ازىراق اراق ىشكەن سوڭ كۇزەتشى كەمپىردىڭ كوڭىلى جادىراپ:
— مونشاعا تۇسەسىڭدەر مە؟ ءالى قايناپ تۇر، — دەدى. ءبىز قۋانىپ كەتتىك.
ەكى بوشكەدە سۋ تولىپ تۇر. شوفەر ىستىق سۋدى پەشتىڭ ىشىنە پەرىپ جىبەرىپ ەدى، ىستىق بۋ مونشانى تولتىرىپ اكەتتى. شوفەر سانالاناتىن بيىككە مەنەن بۇرىن شىعىپ الىپ:
— تاعى بىر-ەكى جاۋىلشا سۋ بەرىپ جىبەرمەسەڭىز جىلىنا دا الماسپىز! — دەدى.
مەن ۇزىن ساپتى قاڭىلتىر باقىراشپەن پەشتىڭ ىشىندە بالقىپ جاتقان تاستارعا ەكى رەت سۋ شاشىپ قالدىم. ءبىر تاستان «ۇلپا» دەگەن جازۋ شىعا كەلدى. جازۋ سونشا تانىس كورىندى، مەن ىركىلمەستەن «ۇلپان» دەپ وقىدىم. «ن» ءارپىنىڭ جوقتىعىنا بوگەلگەنىم جوق. وقىدىم دا اڭ-تاڭ بولىپ وتىرىپ قالدىم. جاڭا ىركىلمەي وقىپ قالعان ۇلپان اتىنىڭ بۇل پەشتىڭ ىشىنەن كەزدەسۋگە ورايى جوق سەكىلدى كورىنىپ كەتتى...
اياۋسىز قولدار اق مراموردى تالقانداپ سىندىرىپ مونشانىڭ پەشىنە سالىپتى. ۇلپان ماعان سول پەشتىڭ ىشىندە ورتەنىپ جاتقانداي سەزىلدى.
ەرتەڭىنە ەلگە كەلە سالا يساحمەت قارياعا جولىعىپ، مونشادا كورگەنىمدى ايتىپ ەدىم، ول مەنىڭ ويىمداعى كۇدىكتى وڭاي شەشىپ بەردى:
— عابيت-اۋ،
ۇلپان سورلىنىڭ كورمەگەن ازابى بار ما!.. انا ءبىر جىلدارداعى اۋىر كەزدە ۇلپاننىڭ باسىنا قويىلعان اق تاس جوق بولىپ كەتكەن. وسى ەلدىڭ جىگىتتەرى ساتىپ جىبەردى دەگەن وسەك تە بار... — دەدى مۇڭايىپ. قاريا انىعىن ايتقانداي ەدى. مەن سۇرامادىم.
مەنىڭ ويىما ءوز زامانىنان بۇرىن تۋىپ، ارماندا كەتكەن ۇلكەن جاننىڭ بەينەسى ءبىرجولا ۇيالاپ، شەگەلەنىپ قالدى. قانشا جىل ويىمدا جۇرسە دە، قاشانعى ادەتىم بويىنشا كەشىگىپ جارىق كورگەن «ۇلپان» سول بەينەگە، سونداي بەينەلەرگە ارنالادى.
You Might Also Like
-
مەن ءقازىر الاتاۋدىڭ ءبىر بيىگىنە شىعىپ الىپ، جان-جاققا كوز جىبەرىپ تۇرعان ءتارىزدىمىن. سوناۋ ەتەككە، ويپاتتا سان ءتۇرلى، بەدەرلى جەرلەر بار. كەزىندە سولاردىڭ سىرىن ادام تەگىس تانىپ، بىلە المايتىن سياق...
