InfoHub Logo

الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى
"قاينازار اۋىلىنداعى № 1 ورتا مەكتەپ" كمم
10 سىنىپ وقۋشىسى: ابۋباكيروۆ حوجا-مانسۋر
جەتەكشىسى: مامىركۋلوۆا ۋميتكۋل كەنجەكانوۆنا   

 

مازمۇنى

اننوتاسيا

كىرىسپە

ءى. توپىراقتىڭ بيوسفەراسى، ەكولوگياسى جانە مورفولوگيالىق نەگىزگى قاسيەتتەرى

توپىراق-بيوسفەرانىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى

توپىراقتىڭ پايدا بولۋى، توپىراق ەكولوگياسى

توپىراقتىڭ قۇرامى، مورفولوگياسى مەن نەگىزگى قاسيەتتەرى

ءىى. قازاقستاننىڭ توپىراعى

قازاقستان توپىراق جامىلعىسىمەن تانىسۋ. (توپىراقتىڭ كارتاسىمەن جۇمىس)   

قۇرعاق دالا مەن جارتىلاي ءشول دالانىڭ كۇڭگىرت قىزىل قوڭىر توپىراعى (33،2%).

ءشولدى قۇبا مەن سۇر توپىراقتى ايماق (44%).

ءىىى. توپىراقتىڭ حيميالىق زاتتتارمەن لاستانۋى جانە ولاردى بولدىرماۋ جولدارى.

توپىراقتىڭ حيميالىق زاتتارى

جازىق القاپتى دالانىڭ توپىراعى

توپىراق قۇنارىن قالاي ارتتىرادى؟

قورىتىندى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

پىكىر

اننوتاسيا

«توپىراق قۇنارىن ساقتاۋ جانە ارتتىرۋ تاسىلدەرى» اتتى جوبادا توپىراق قۇنارلىعىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنە كوڭىل ءبولىنىپ، ەكولوگيالىق داعدارىستى رەتتەۋ مەن تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەلەرىنە كوڭىل ءبولىنىپ، ارناۋلى تاسىلدەردى پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار توپىراقتىڭ كليمات جاعدايلارىنا بايلانىستى اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي توپىراق قۇنارلىعىن بەيىمدەۋ ويلاستىرىلىپ، ونى وندىرىسكە ۇسىنۋ قاراستىرىلعان.

اننوتاسيا

پلان س نازۆانيەم «سپوسوبى پوۆىشەنيا ي سوحرانەنيا پلودورنوستي پوچۆى». ۆ ەتوم پروەكتە ۋكازانى وسنوۆنىە پوكازاتەلي پلودورنوستي پوچۆى،مەتودى يسپولزوۆانيا ۆ ۋسلوۆيام ەكولوگيچەسكيح كريزيسوۆ ي ۋپوريادوچەنى پروبلەمى زاششيتى پريرودى. ا تاك جە ۆ سۆيازي س كليماتيچەسكيمي ۋسلوۆيامي پوچۆى ۋكازانى بيولوگيچەسكيە  وسوبەننوستي  سەلسكوحوزيايستۆەننىح كۋلتۋر ي ۆنەدرەنيە يح ۆ  پرويزۆودستۆو.

Annotation

The plan with the name "Ways of Increase and Preservation of a Plodornost of the Soil". In this project the main indicators of a plodornost of the soil، use methods in conditions of ecological crises are specified and problems of protection of the nature are ordered. And also in connection with climatic conditions of the soil biological features of crops and their introduction in production are specified.

كىرىسپە

ماقساتى: وسىمدىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ فيزيولوگيالىق جاعىنان ءونىپ-وسىپ، ءونىم بەرۋىنە ەڭ قولايلى جاعداي-ورتانىڭ بەيتاراپتىق، ءالسىز سىلتىلىك كورسەتكىشتەرى. توپىراقتىڭ حيميالىق زاتتارىمەن لاستانۋى جانە ونى  بولدىرماۋ جولدارىن زەرتتەپ، كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ توپىراعىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ.

زەرتتەۋ مىندەتتەرى: توپىراق ءوز قۇرامىندا وسىمدىكتەردىڭ فوتوسينتەزى ارقىلى ۇلكەن گەولوگيالىق اينالىمىنان تىرشىلىككە قاجەتتى كومىرتەك، سۋتەك، ازوت، فوسفور، كاليي، كالسيي جانە ت.ب ەلەمەنتتەردى شوعىرلاندىرادى. بۇل جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك ءۇشىن، تىرشىلىكتىڭ ەڭ جوعارى تۋىندىسى – ادام ءۇشىن ءومىر وزەگى.

وزەكتىلىگى: قازاقستانتەررەتورياسىنداعى بارلىق ءتوپىراقتار-سىلتىلى. سوندىقتان بۇل توپىراقتىڭ قاسيەتىن دۇرىس رەتتەۋ ءۇشىن ونىڭ تابيعاتىن جەتە زەرتتەپ ءبىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. مەنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان عىلىمي جوبامنىڭ وزەكتىلىگىگى دە وسىعان بايلانىستى بولىپ تابىلادى.

جاڭالىعى: 1.توپىراق كوپ جىل بويى سۋارىپ، تىڭايتقىشتار ەنگىزگەن كەزدە، ولاردىڭ بۇرىنعى تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ كوبى وزگەرىپ، جاڭا مادەنيەتتەنگەن ساپالى توپىراققا اينالدى. ءبىراق ادامزات قوعامىنىڭ توپىراققا اسەر ەتكەن ارەكەتتەرىنىڭ بارلىعى توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرا بەرمەيدى.

2. توپىراقتىڭ حيميالىق لاستانۋى توپىراققا ءتىرى ورگانيزمدەرگە ءقاۋىپ تۋعىزاتىن حيميالىق زاتتاردىڭ جينالۋىنان بولادى.1 م³ توپىراق 6 كگ-عا جۋىق ءتۇرلى حيميالىق زاتتاردى سىڭىرەدى ەكەن. مىنە، وسىنداي قارقىندى لاستانعان توپىراقتىڭ تابيعي تۇرگە تازالانۋىنىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.

ءى. توپىراقتىڭ بيوسفەراسى،ەكولوگياسى جانە مورفولوگيالىق نەگىزگى قاسيەتتەرى

1.1. توپىراق-بيوسفەرانىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىگى

توپىراق دەگەنىمىز - ءتۇرلى كليمات جاعدايلارىنىڭ (جارىق، جىلۋ، اۋا، ىلعالدىلىق) اسەرىنەن وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ، ال مادەني تۇرگە كەلتىرىلگەن جەرلەردە ادامداردىڭ دا قاتىسۋىمەن وڭدەلگەن جانە وزگەرگەن، مادەني وسىمدىكتەردى قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسسىز ەتە الاتىن جەر بەتىنىڭ ەڭ جوعارعى قۇنارلى قاباتى.

توپىراق ءوز قۇرامىندا وسىمدىكتەردىڭ فوتوسينتەزى ارقىلى ۇلكەن گەولوگيالىق اينالىمنان تىرشىلىككە قاجەتتى كومىرتەك، ازوت، فوسفور، كاليي، كالسيي جانە ت.ب ەلەمەنتتەرى شوعىرلانعان. بۇل جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك ءۇشىن، تىرشىلىكتىڭ ەڭ جوعارعى تۋىندىسى-ادام ءۇشىن ءومىر وزەگى.

«توپىراقتىڭ قۇنىن نەمەن تەڭدەۋگە بولادى»-دەگەن سۇراق تۋادى. توپىراقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى ورىس عالىمى ۆ.ۆ.دوكۋچايەۆ (1846-1903) توپىراقتى «التىننان قىمبات»-دەپ باعالاعان. كەسىلگەن اعاش، شابىلعان ءشوپتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، ءبىر جىلدان بىرنەشە جىلعان دەيىن ۋاقىت كەرەك. مىسالى، 20م تەرەڭدىكتە قامتيتىن توپىراقتىڭ قۇنارلى قاباتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جۇزدەگەن جىلدان 3-7 مىڭ جىلعا دەيىن ۋاقىت كەرەك. سوندىقتان ادام شارۋاشىلىق ىس-ارەكەتتى ەكولوگيالىق اپاتتاردان ساقتاپ، قۇنارلىلىعىن جىلدان-جىلعا ارتتىراتىن شارالار قولدانۋ قاجەت.

1.2. توپىراقتىڭ پايدا بولۋى، توپىراق ەكولوگياسى

تابيعاتتا توپىراقتىڭ ءتۇزىلۋى وتە ۇزاققا سوزىلاتىن قۇبىلىس. توپىراق تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇزاق گەولوگيالىق مەرزىم ءار ءتۇرلى جولدارمەن ۇگىلۋى مەن ءمۇجىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە تۇزىلەدى. توپىراق تاۋ ءتۇزۋشى تاۋ جىنىستار اۋەلدە قاتايعان تاۋ جىنىستارى بولعانىمەنونىڭ ۇستىڭگى قاباتى تابيعات كۇشتەرىنىڭ كوپ جىلعى ۇزدىكسىز اسەر ەتۋىنەن بىرتە-بىرتە قيراپ، بۇزىلىپ، قوپسىعان جىنىستارعا اينالعان. بۇل تابيعات كۇشتەرىنىڭ ىشىندە تەمپەراتۋرانىڭ، سۋدىڭ، جەلدىڭ كۇن ساۋلەسىنىڭ، كوشپەلى مۇزدىقتاردىڭ دا اسەرى ەرەكشە. ۇگىلۋدىڭ نەگىزگى 3 ءتۇرى بار. ولار-فيزيكالىق، حيميالىق، جانە بيولوگيالىق ۇگىلۋلەر.

تاۋ جىنىستارىنىڭ فيزيكالىق جولمەن ۇگىلۋى دەپ-جىنىستاردىڭ حيميالىق قۇرامى وزگەرمەي، تەك ءار ءتۇرلى مەحانيكالىق بولشەكتەرگە ءبولىنۋىن ايتادى. فيزيكالىق ۇگىلۋلەرگە اسەر ەتەتىن نەگىزگى كۇشتەرگە: تەمپەراتۋرا، جەل، تاسقىن سۋلار مەن كوشپەلى مۇزدار جاتادى. حيميالىق ۇگىلۋ پروسەسى-تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامىنداعى ءار ءتۇرلى تۇزداردىڭ نەمەسە باسقا قوسىلىستاردىڭ سۋدا، قىشقىل مەن سىلتىدە ەرۋىنەن جانە اۋاداعى وتتەكپەن توتىعۋىنان پايدا بولاتىن قۇبىلىستار. مۇنىڭ ناتيجەسىندە حيميالىق قۇرامى جاعىنان مينەرالدى زاتتار تۇزىلەدى. بۇل زاتتار سۋدا ەرۋ قاسيەتتەرىنە، وزىندىك سالماعىنا جانە جەر بەدەرىنىڭ قۇرىلىسىنا قاراي ءار جەرلەردە شوگەدى. بۇل ەكى پروسەسس بىرگە ءجۇرىپ وتىرادى، ءارى عاسىرلار بويى تولاستامايدى. فيزيكالىق جانە حيميالىق ۇگىلۋ وزىنشە توپىراق تۇزە المايدى، ويتكەنى توپىراق ءتۇزۋ پروسەسى-بيولوگيالىق پروسەسس.

توپىراقتىڭ پايدا بولۋىنا نەگىزگى 6 فاكتور اسەر ەتەدى. ولار: اۋا رايى، توپىراق ءتۇزۋشى تاۋ جىنىسى، جوعارى جانە تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەر مەن جاندىكتەر، جەر بەدەرى، ايماقتىڭ گەولوگيالىق ءداۋىرى مەن قوعامنىڭ وندىرگىش كۇشى.

جەر بەتىندە العاش پايدا بولاتىن ءتىرى ورگانيمزدەر ۋلتراباكتەريالار ەدى. ولاردىڭ تىرشىلىككە بەيىمدەلگەنى سونشاما، ولار تاستادا وسە باستادى. العاشقى تاۋ جىنىستارىندا باكتەريالاردان باسقا ساڭىراۋقۇلاقتا ءوستى. بۇلاردان كەيىن تاۋ جىنىستارىندا مۇك پەن قىنا وسە باستادى. سوندىقتان العاشقى ءتىرى  جاندىكتەر سۋمەن، جەلمەن جانە مۇزبەن بىرگە تاۋ قىرتىستارىن بۇزىپ، وزدەرى ولگەننەن كەيىن ءشىرىپ، ىدىراپ، قاراشىرىك ءتۇزدى. قاراشىرىك جەلىمدى بولعاندىقتان، ۇگىتىلگەن جىنىستاردى بىرىكتىرىپ، قۇنارلىلىعى ازداۋ العاشقى توپىراقتاردى تۇزەدى. وسىنداي قۇنارلىلىعى از توپىراقتا جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك تۋادى. ءسويتىپ عاسىرلار وتكەن سايىن العاشقى توپىراق جەتىلىپ، شىن مانىندەگى قۇنارلى توپىراققا اينالادى.

اۋا رايىنىڭ توپىراق تۇزۋدەگى ءرولىزور. شىندىعىندا، كليماتقا اۋادان تۇسەتىن ىلعال مولشەرىنە، اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ىستىق-سۋىعىنا قاراي ءار جەردە ءار ءتۇرلى وسىمدىك وسەدى، جاندىكتەر مەن ميكروورگانيزمدەر تىرشىلىك ەتەدى. ولاردىڭ ارەكەتتەرىنەن ءار ءتۇرلى توپىراقتار تۇزىلەدى.

توپىراق ءتۇزۋشى تاۋ جىنىستارىنىڭ تۇزىلگەن  توپىراققا از ەمەس. تۇزىلگەن توپىراقتىڭ حيميالىق قۇرامى ءوزىن تۇزگەن تاۋ جىنىستارىنىڭ ءوزى تۇزگەن توپىراققا اسەرى، اسىرەسە ءشولدى ايماقتاردا ايقىن كورىنەدى. سەبەبى بۇل ايماقتاردا اۋادان تۇسەتىن ىلعالدىڭ ازدىعىنا قاراي تاۋ جىنىسىنا اسەرى از بولادى دا، ونىڭ قۇرامىنا كۇردەلى وزگەرىس ەنگىزە قويمايدى.

توپىراق تۇزۋگە جەر بەدەرىنىڭ دە اسەرى ۇلكەن. جەر بەدەرىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنە قاراي ىلعال مەن قورەكتىك زاتتار تۇرلىشە بولىپ كەلەدى. تەگىس جەرلەردە اۋادان تۇسكەن ىلعالدى جاقسى سىڭىرەدى، ال جەر بەتى تەگىس ەمەس بەتكەيلى، دوڭەس جەرلەرگە ىلعال دۇرىس سىڭبەي، ويپاتتى جەرگە سۋ جينالادى.جەر بەدەرىنىڭ توپىراق تۇزۋدەگى تاعى ءبىر اسەرى-بەتكەيلەردە كۇن ساۋلەسى از، وڭتۇستىك بەتكەيلەردە مول تۇسەدى. بۇل جاعدايلار ءار قيلى جەر بەدەرىنە ءار ءتۇرلى توپىراقتىڭ تۇزىلۋىنە اسەر ەتەدى.

توپىراق تۇزۋگە گەولوگيالىق جاس ايماقتىڭ توپىراعى دا جاس، جاڭا تۇزىلە باستاعان توپىراق، ال گەولوگيالىق ەسكى ايماقتاردا توپىراقتا ەسكى بولادى. مىسالى، كەڭ بايتاق كورشىلەس ەلدەردىڭ سولتۇستىك جاعىندا جاڭا توپىراق ءتۇزىلىپ جاتسا، وڭتۇستىگىندە كونە داۋىردەن كەلە جاتقان توپىراق داميدى. سەبەبى ونىڭ تەرىسكەي جاعى كەيىنگى داۋىرلەردە عانا مۇزدان ارىلعان، ال وڭتۇستىكتە بۇعان بىرنەشە داۋىرلەر ءوتتى. ءتىپتى وڭتۇستىك ايماقتاردىڭ كوپ جەرلەرىن مۇز باسپاعان، سوندىقتان بۇل القاپتاردا توپىراقتىڭ دامۋ پروسەسى ەرتەدە باستالعان.

توپىراق ءتۇزۋ پروسەستەرىندە ادامزات قوعامىنىڭ دا تيگىزەتىن اسەرى وراسان زور. ادامزات قوعامى ءوزىنىڭ سانالى ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە توپىراقتى قولدان سۋارىپ نەمەسە قۇرعاتىپ، وڭدەپ تابيعي دامۋ پروسەستەرىندە كوپ وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇل وزگەرىستەردىڭ كوبى توپىراقتى پايدالى قاسيەتتەرىن جاقسارتۋعا، قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ ناتيجەسى. توپىراق كوپ جىل بويى سۋارىپ، تىڭايتقىشتار ەنگىزگەن كەزدە، ولاردىڭ بۇرىنعى تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ كوبى وزگەرىپ، جاڭا مادەنيەتتەنگەن ساپالى توپىراققا اينالدى. ءبىراق ادامزات قوعامىنىڭ توپىراققا اسەر ەتكەن ارەكەتتەرىنىڭ بارلىعى  توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرا بەرمەيدى.

سۋارمالى القاپتار دا جەردى سۋارۋ مەن وڭدەۋ كەزىندە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ سالدارىنان قۇرامىندا تۇز كوپ ەمەس توپىراقتىڭ ەكىنشى رەت سورلانۋ پروسەستەرى باستالىپ نەمەسە باتپاقتانىپ، ەگىستىككە جاراماي قالعان جاعدايلارى از ەمەس. ال كەي جەرلەردە مەحانيكالىق قۇرامى جەڭىل توپىراقتار جەر جىرتقاندا جەل ەروزياسىنا ۇشىراعان.

نەگىزىندە توپىراقتى وڭدەۋ، حيميالاندىرۋ جۇمىستارى جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتاۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن ءاربىر ايماقتاعى توپىراقتىڭ قاسيەتتەرى مەن قۇرامىن، ەكولوگياسىن، ەرەكشەلىگىن جەتە ءبىلۋ كەرەك.

1.3. توپىراقتىڭ قۇرامى، مورفولوگياسى مەن نەگىزگى قاسيەتتەرى

توپىراقتىڭ نەگىزگى ءۇش فازادان تۇرادى. ولار: توپىراقتىڭ قاتتى فازاسى، توپىراقتىڭ اۋاسى جانە ىلعالدىلىعى. سوڭعى جىلدارى كورنەكتى توپىراق زەرتتەۋشىسى پروفەسسور ا.ا.رودە ءتورتىنشى فازا رەتىندە توپىراقتى ءتىرى فازاسىن ۇسىندى.

توپىراق سۋ سىيىمدىلىعى بار قوپسىتىلعان دەنە بولعاندىقتان، ونىڭ قۇرامىندا ءاردايىم ازدى-كوپتى ىلعال كەزدەسەدى. توپىراق ىلعالدىلىعى ءار جەردە ءار قيلى. جالپى توپىراقتاعى ىلعال بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ولار:

1. حيميالىق بايلانىسقان سۋ - توپىراق مينەرالدارىنىڭ حيميالىق قۇرامىنا كىرەتىن، وتە تىعىز بايلانىسقان تۇسكەن سۋ.

2. بۋ كۇيىندەگى سۋ - توپىراق كەۋەكتەرىندە سۋدىڭ ءار ءتۇرلى تەمپەراتۋرادا بۋلانۋىنان بولاتىن سۋ.

3. گيدروسكوپيالىق سۋ - توپىراقتىڭ بەتكى قاباتى ارقىلى سىڭىرىلگەن مولەكۋلا كۇيىندەگى سۋ. ونىڭ وسىمدىكتەرگە پايداسى جوق.

گيدروسكوپيالىق سۋ توپىراقپەن تىعىز بايلانىسقان، ويتكەنى 100°س-تان استام تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرعان كەزدە عانا بۋعا اينالادى.

4. قىلتۇتىك سۋى. توپىراقتىڭ قىلتۇتىكتەرىندە جوعارى-تومەن جىلجىپ جۇرەتىن سۋ. ونى وسىمدىكتەر وڭاي سىڭىرە الادى.

5. گراۆيتاسيالىق سۋ - ءوز سالماعى مەن توپىراقتىڭ جوعارعى قاباتىنان تومەنگى قاباتتارىنا جىلجيتىن سۋ. سوندىقتان وسىمدىكتەر ونى كوپ پايدالانا المايدى. سوندىقتانول جەر استى سۋىنىڭ قورىنا قوسىلدى.

6. جەر استى ىزا سۋ - توپىراقتى كوبىنەسە توپىراق ءتۇزۋشى تاۋ جىنىستارىنىڭ ءارتۇرلى تەرەڭ قاباتىنا، ادەتتە، سۋ وتكىزبەيتىن جينالاتىن سۋ. توپىراق قاباتىنان كوپ تەرەڭدىكتە جاتادى، توپىراققا جانە وسىمدىككە ەش اسەرىن تيگىزبەيدى. توپىراق سۋىن ەڭ تازا سۋ دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. ولاردىڭ قۇرامىندا ءارتۇرلى ەرىتىندىلەر ارقىلى عانا سىڭىرەدى. سوندىقتان توپىراق سۋى ونىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ نەگىزگى ءبىر شارتى.

توپىراق اۋاسى. توپىراق-قوپسىعان كەۋەك دەنە، سوندىقتان ونىڭ قۇرامىندا بارلىق ۋاقىتتا ازدى-كوپتى اۋا بولادى. توپىراقتاعى اۋانىڭ مولشەرى ىلعالدىلىعىنا، تىعىزدىعىنا، وندەلۋ جاعدايلارىنا مەحانيكالىق قۇرامىنا، وندا وسەتىن وسىمدىكتەرگە جانە ت.ب جاعدايلارىنا بايلانىستى. توپىراقتا سۋ نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوندا سوعۇرلىم اۋا مولشەرى از بولادى. سەبەبى مول سۋ اۋانى توپىراق قۇرامىنان ىعىستىرىپ جىبەرەدى. توپىراق كوپتەگەن ميكروورگانيزمدەردىڭ، جاندىكتەردىڭ تىرشىلىك ەتەتىن مەكەنى. ولار تىنىس الادى، ورگانيكالىق زاتتاردى ىدىراتىپ، اۋاعا ۇشىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە توپىراق اۋاسىنىڭ قۇرامى اتموسفەراداعى اۋاعا قاراعاندا وزگەشە بولادى. مىسالى، توپىراق اۋاسىنداعى كومىرقىشقىل مولشەرى 0،15-1،65% شاماسىندا. ال اتموسفەراداعى مولشەرى نەبارى 0،03%. توپىراق اۋاسى توپىراق قۇنارلىلىعىنا اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

توپىراقتىڭ مەحانيكالىق قۇرامى. توپىراقتىڭ مەحانيكالىق قۇرامى دەپ ءار ءتۇرلى تۇيىرشىك بولشەكتەردەن تۇراتىن توپىراق كولەمىن ايتادى. تۇيىرشىكتىڭ كولەمىنىڭ ارتۇرلىلىگىنە قاراي توپىراقتىڭ مەحانيكالىق قۇرامى تۇرلىشە بولادى. توپىراق تۇيىرشىكتەرى نەعۇرلىم مايدا بولسا، سوعۇرلىم اۋىر اۋىر بالشىقتى بولىپ كەلەدى. ال تۇيىرشىكتەرى ىرىلەۋ توپىراقتار جەڭىلدەۋ، قۇمدىق نە قۇمدى بولادى. ەگەر توپىراقپەن مايدا تۇيىرشىكتەر مەن ىرىلەۋ تۇيىرشىكتەر كەلسە، مۇنداي توپىراقتار قۇم بالشىقتى دەپ سانالادى. توپىراق مايدا ۇنتاقتالعان تۇيىرشىكتەردەن تۇراتىندىقتان، تۇيىرشىك كولەمى ونىڭ ديامەترىنىڭ ۇزىندىعى ميليمەترمەن ەسەپتەلەدى. توپىراقتىڭ مەحانيكالىق قۇرامى توپىراق تۇزۋدە، ونى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن باسقا دا ماقساتتارعا پايدالانعاندا زور ءرول اتقارادى. توپىراقتىڭ كەۋەكتىلىگى، سۋ سىيىمدىلىعى، ىلعال وتكىزگىشتىگى، قورەكتىك زاتتاردى جيناۋ مۇمكىندىگى ونىڭ مەحانيكالىق قۇرامىمەن تىعىز بايلانىستى.

توپىراقتىڭ ورگانيكالىق بولىگى. توپىراققا جىل سايىن تۇسەتىن وسىمدىكتەر مەن ءولى جاندىكتەردىڭ قالدىقتارى ەكى باعىتتا وزگەرىسكە ۇشىرايدى. بىرىنشىدەن، توپىراقتاعى ميكروورگانيزمدەر اسەرىنەن ىدىراپ، ءشىرىپ، جاي مينەرالدى قوسىلىستارعا ىدىرايدى. ەكىنشىدەن، وسى ورگانيزمدەردىڭ قالدىقتارى ميكروبتاردىڭ ارەكەتىنەن كۇردەلى بيوحيميالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ، تۇراقتى ورگانيكالىق زات-توپىراق ءشىرىندىسى (لاكمۋس) پايدا بولادى. نەگىزگى بولىگى-قاراشىرىكسىز توپىراق بولمايدى. قاراشىرىكتە قاجەتتى ازوت، فوسفور، كاليي جانە ت.ب توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن دا ارتتىرا تۇسەدى.

توپىراقتىڭ مورفولوگياسى. توپىراقتىڭ پايدا بولۋى پروسەسىنە وزىنە ءتان بەلگىلى مورفولوگيالىق قۇرىلىمى، ءپىشىن تۇزىلەدى. توپىراق وسى قۇرىلىمىنا قاراي ءوزى تۇزىلگەن تاۋ جىنىستارىنان، سونداي-اق بىر-بىرىنەن جاقسى اجىراتىلادى. دالالىق جاعدايدا توپىراقتىڭ مورفولوگيالىق قۇرامىن زەرتتەگەن كەزدە، تىك قازىلعان شۇڭقىرلار پايدالانىلادى. بۇل ءادىستى العاش رەت توپىراقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۆ.ۆ.دوكچايەۆ قولداندى. ول توپىراقتى نەگىزگى ەش قاباتقا بولگەن. ولار، ءبىرىنشى قابات ا-قاراشىرىككە باي، توپىراقتىڭ قۇنارلى قاباتى؛ ەكىنشى وتپەلى قاباتى ءۆ-تۇسى اشىقتاۋ، بىرتە-بىرتە تاۋ جىنىسىنا اينالادى؛ ءۇشىنشى قابات س-توپىراق ءتۇزۋشى ءتۇپ نەگىز تاۋ جىنىس قاباتى. توپىراق قاباتتارىن ءبولۋدىڭ بۇل جۇيەسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى، ا1، ا2، ۆ1، ۆ2، س1، س2 -دەپ بەلگىلەيدى. توپىراقتىڭ مورفولوگيالىق كورىنىستەرىنىڭ ىشىندە ونىڭ ءتۇسى نەگىزگى ورىندى الادى، ويتكەنى ول تۇستەرىنە قاراي ايتىلادى. توپىراق تۇسىنە قۇرامىنداعى قاراشىرىكتىڭ مولشەرى قاتتى اسەر ەتەدى. بۇلاردان باسقا توپىراقتىڭ مورفولوگياسىنا ونىڭ قۇرىلىمى كەۋەكتىگى قۇرامىنداعى ءارتۇرلى تۇزدار، مەحانيكالىق قۇرامى، وسىمدىك تامىرلارىنىڭ تارالىمى ەنەدى.

توپىراقتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى. توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى، قورەكتىك زاتتارمەن، سۋمەن قامتامسسىز-ونىڭ ەڭ باستى جانە نەگىزگى قاسيەتتەرى. بۇل ونىڭ تابيعاتتا ايرىقشا زات ەكەندىگىن كورسەتەدى.

توپىراقتىڭ جۇتۋ جانە ءسىڭىرۋ قاسيەتى. توپىراقتىڭ ءسىڭىرۋ قاسيەتى دەپ-ونىڭ ءوز ىشىندەگى كەيبىر ەرىتىندىلەردىڭ قوسىلىستارىن، مايدا ۇنتاقتالعان مينەرالدى جانە ورگانيكالىق قوسىلىستاردى، ميكروورگانيزمدەر مەن باسقا كەيبىر زاتتاردى وزىنە ءسىڭىرىپ، ۇستاپ قالۋ قاسيەتىن ايتادى. ءسىڭىرۋ بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ولار: مەحانيكالىق، فيزيكالىق، فيزيكالىق-حيميالىق، حيميالىق جانە بيولوگيالىق. مەحانيكالىق ءسىڭىرۋ قاسيەتى-توپىراقتىڭ سۋمەن نەمەسە جەلمەن كەلگەن ءار ءتۇرلى زاتتاردى كەۋەكتەرىندە ۇستاپ قالۋى. فيزيكالىق ءسىڭىرۋ قاسيەتى-توپىراقتىڭ بولشەكتەرىنىڭ بەتكى قاباتىنىڭ توپىراقتاعى كەيبىر ەرىتىندى مولەكۋلالاردى بويىنا ءسىڭىرۋ (ابسوربسيا). فيزيكالىق-حيميالىق ءسىڭىرۋ قاسيەتى-توپىراقتىڭ قاتتى فازاسىنداعى يونداردىڭ تەڭ مولشەردە الماسۋى. حيميالىق ءسىڭىرۋ قاسيەتى-توپىراقتىڭ كەيبىر يونداردى ءسىڭىرۋ ارقىلى سۋدا ەرىمەيتىن نەمەسە وتە از ەريتىن قوسىلىستار ءتۇزۋ پروسەسى. بيولوگيالىق ءسىڭىرۋ قاسيەتى-توپىراقتىڭ كەيبىر بولىگى ارقىلى (ميكروورگانيزمدەر مەن تامىرلار) ءار ءتۇرلى زاتتاردى ءسىڭىرۋى.

توپىراق قاراشىرىككە باي جانە مەحانيكالىق قۇرامى اۋىرلاۋ بالشىقتى بولسا، ونىڭ ءسىڭىرۋ سوعۇرلىم ساپالى ءارى مول بولادى.توپىراقتىڭ ءسىڭىرۋ قاسيەتىنىڭ ماڭىزى وتە زور. سىڭىرىلگەن زاتتاردىڭ ىشىندە وسىمدىككە قاجەتتى ازوت، فوسفور، كاليي، كالسييلەرمەن قاتار باسقا دا ميكروەلەمەتتەر كەزدەسەدى.

توپىراق  ورتاسىنىڭ رەاكسياسى. ءار ءتۇرلى توپىراق ورتاسىنىڭ رەاكسياسى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. توپىراقتىڭ ورتاسىنىڭ رەاكسياسى توپىراق ەرىتىندىسىنە بوس كۇيىندە كەزدەسەتىن سۋتەك يوندارىنىڭ كونسەنترانسياسى ارقىلى (سۋتەكتىك كورسەتكىش-رن) انىقتالادى. ءار ءتۇرلى توپىراق قىشقىلدى ورتادان كۇشتى سىلتىلەنگەن ورتاعا دەيىن بولادى. رن كورسەتكىشى 3-6،5 بولسا، قىشقىل توپىراق؛ 6،5-7،5 بولسا، بەيتاراپ؛ ال ودان جوعارى بولسا، سىلتىلەنگە توپىراق دەپ اتالادى. توپىراقتىڭ ورتاسىنىڭ رەاكسياسى-توپىراق قاسيەتتەرىنە، ونداعى وسەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

توپىراقتىڭ اۋا-سۋ رەجيمى.  توپىراق قۇنارلىلىعى مەن وندا پروسەمتەرگە فيزيكالىق قاسيەتتەرگە تىكەلەي بايلانىستى. توپىراقتا قورەكتىك زات جەتكىلىكتى بولىپ، سۋ نەمەسە اۋا جەتىسپەسە، وسىمدىكتەر ناشار وسەدى، ال كەيدە تىرشىلىگى توقتاپ قالادى. توپىراقتا اۋا-سۋدىڭ ۇيلەسىمدى مولشەردە بولۋى ونىڭ كەۋەكتىلىك دارەجەسىمەن انىقتالادى. ال كەۋەكتىلىك توپىراقتىڭ تۇرىنە بايلانىستى. ادامدار توپىراقتىڭ كەۋەكتىلىگىن جاساۋ ءۇشىن ونى قولدان وڭدەيدى.توپىراقتىڭ سۋ وتكىزگىشتىگى دە ونىڭ كەۋەكتىلىنە تىكەلەي بايلانىستى. قۇرىلىمى جاقسى توپىراقتارعا سۋ وڭاي ءسىڭىپ، وسىمدىك تامىرلارىنا تەز جەتەدى. مۇنداي توپىراقتا سۋمەن قاتار، جەتكىلىكتى مولشەردە اۋا دا ساقتالادى. توپىراقتىڭ سۋدى وزىنە ءسىڭىرىپ، ۇستاپ قالۋ قاسيەتىن توپىراقتىڭ سۋ سىيىمدىلىعى دەپ اتالادى. توپىراقتىڭ سۋ سىيىمدىلىعى ونىڭ كەۋەكتىلىگىمەن قاتار مەحانيكالىق قۇرامى، قاراشىرىك مولشەرى اسەر ەتەدى.

توپىراقتىڭ سۋ مەن جەل اسەرىنەن ءبۇلىنۋ سەبەپتەرى جانە ونى بولدىرماۋ جولدارى. انتروپوگەندىك فاكتورلار تابيعاتتىڭ ءار ءتۇرلى فاكتورلارى توپىراقۇا تۇرلىشە اسەر ەتەدى. قاتتى جاۋعان جاڭبىر، قاردىڭ ەرۋى، جەلدىڭ قاتتى سوعۋى تاۋ جىنىستارىن دا، توپىراققا دا كۇشتى اسەر ەتەدى.

دەنۋداسيا دەگەنىمىز - قاتتى تاۋ جىنىستارىنىڭ بۇزىلىپ، ءمۇجىلۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان بورپىلداق زاتتاردىڭ جىلجۋى مەن شوگۋى. بۇل قۇبىلىس ءقازىر توپىراق ەروزياسى دەپ اتالىپ ءجۇر.

ەروزيا دەگەنىمىز - اتموسفەرالىق سۋلاردىڭ تاۋ جىنىستارى مەن توپىراقتى جۋىپ شايۋى. ەروزيانىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى. ولار: سۋ ەروزياسى جانە جەر ەروزياسى. سولتۇستىك وبلىستاردىڭ كوپشىلىگىندە، اسىرەسە توپىراق قۇرامى جەڭىل القاپتاردا جىرتىلعان جەرلەردىڭ ءجيى ءارى قاتتى سوعاتىن جەلدەرىنىڭ اسەرى مەن ۇرلەنىپ، شاڭدانىپ، توزاڭدانىپ، قۇنارى ازايادى. ال ەروزيا قاتتى ۇشىراعان اۋدانداردا توپىراق قۇنارى مۇلدەم جويىلىپ كەتەدى. ەروزيانىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنا تيگىزەتىن زيانى وراسان زور. مىسالى: جەل ەروزياسىنا ورتاشا ۇشىراعان 1 گا ەگىستىك  600 كگ جالپى ازوتتى، 36 كگ جىلجىمالى ازوتتى، 108 كگ جىلجىمالى فوسفوردى، 105 كگ كاليي جوعالتادى ەكەن.

ءىى.  قازاقستاننىڭ توپىراعى 

2.1. قازاقستان توپىراق  جامىلعىسىمەن  تانىسۋ. (توپىراقتىڭ كارتاسىمەن جۇمىس)

1. كەسكىن كارتاعا توپىراقتىڭ گەوگرافيالىق ايماقتارىن، ايماقشالارىن توپىراقتىڭ تيپتەرى مەن تيپ تارماقتارىنا ءبولىپ كارتاعا ءتۇسىرۋ.

قازاقستان جەر قورى  - 275،5 ملن گا قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق توپىراعى ءۇش گەوگرافيالىق بەلدەمگە بولىنەدى.

2. ورماندى دالا جانە دالالى ايماقتىڭ قارا توپىراعى (9،4%). استىق وندىرەتىن القاپ. بۇل ءۇش ايماقشا بولىنەدى.

3. سىلتىلەنگەن قارا توپىراق پەن ورماننىڭ سۇر توپىراقتى ايماقشا (0،15%)-ىلعال مول، ەگىستىككە جاقسى يگەرىلگەن.

4. قۇنارلى قارا توپىراقتى ايماقشا (4،3%)-قوڭىر سالقىن قۇرعاق دالا. ءجيى قۇرعاقشىلىق بولىپ تۇرادى، جاۋىن-شاشىن از تۇسەدى. توپىراقتاعى سۋارۋسىز ەگىن وسىرىلەدى.

5. وڭتۇستىك قارا توپىراقتى ايماقشا (5%)-قۇرعاق دالا، مۇندا ەگىنشىلىك دامىعان.

2.2.قۇرعاق دالا مەن جارتىلاي ءشول دالانىڭ كۇڭگىرت قىزىل قوڭىر توپىراعى (33،2%).

ەگىنشىلىك ءۇشىن جانە مال شارۋاشىلىعىندا پايدالانىلادى. بۇل ءۇش ايماقشاعا بولىنەدى.

1. كۇڭگىرت قارا قوڭىر توپىراقتى ايماقشا (10،2%)-قۇرعاق دالا. مۇندا سۋارىلمايتىن استىق ەگىلەدى.

2. ورتاشا قىزىل توپىراقتى ايماقشا (9%). مۇندا دا سۋارىلمايتىن ەگىن ەگىلەدى. الىناتىن ءونىم مولشەرى اۋا رايىنا بايلانىستى.

3. اشىق قىزىل قوڭىر توپىراقتى (14%) ايماقشا-وتە قۇرعاق ءشول دالا (جارتىلاي ءشول دالا)، نەگىزىنەن، مال شارۋاشىلىعى دامىعان. سۋارىلمايتىن ەگىن ەگىلەدى، قۇرعاقشىلىق ءجيى بولعاندىقتان ەگىن ءونىمى تۇراقسىز كەلەدى.

2.3. ءشولدى قۇبا مەن سۇر توپىراقتى ايماق (44%).

بۇل ەكى ايماقشاعا بولىنەدى. 1. قۇبا توپىراقتى ايماقشا (21%)-نەگىزىنەن، جۋساندى سور شوپتەر وسەتىن شابىندىق. مال جايىلىمىنا قولايلى. ەگىندى تەك سۋارمالى جاعدايدا عانا وسىرۋگە بولادى.

2. سۇر قۇبا توپىراقتى ايماقشا (23%)-مال شارۋاشىلىعى دامىعان ورتاشا ءشولدى جەرلەر. نەگىزىنەن جۋساندى سور شوپتەر وسەدى. ەگىندى تەك سۋارمالى جاعدايدا وسىرۋگە بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا سۋارمالى ەگىستىك سىرداريا، ىلە جانە شۋ وزەندەرىنىڭ بويلارىندا ورنالاسقان.

بيىك تاۋلى ولكەلەردى تابيعات جاعدايلارى جازىق القاپتارعا قاراعاندا وزگەشە. تاۋلى ولكەنىڭ اۋا رايى دا، وسىمدىكتەر الەمى مەن جانۋارلار دۇنيەسى دە وزگەشە. بۇل وزگەرىستەر تاۋ ەتەگىنەن جوعارى كوتەرىلگەن سايىنانىق ءبىلىنىپ كوزگە تۇسەدى. توپىراقتىڭ تىك بەلدەۋلىك ايماعى سولتۇستىك تيان-شاننىڭ ورتالىق بولىگى-ىلە الاتاۋىندا انىق كورىنەدى.

ءىىى.توپىراقتىڭ حيميالىق زاتتتارمەن لاستانۋى  جانە ولاردى بولدىرماۋ   جولدارى.

3.1.توپىراقتىڭ  حيميالىق  زاتتارى

توپىراقتىڭ حيميالىق زاتتتارمەن لاستانۋى توپىراقتا ءتىرى ورگانيزمدەرگە ءقاۋىپ تۋعىزاتىن حيميالىق زاتتاردىڭ جينالۋىنان بولادى. 1م³ توپىراقتا 6كگ-عا جۋىق ءتۇرلى حيميالىق زاتتاردى سىڭىرەدى ەكەن. مىنە، وسىنداي قارقىندى لاستانعان توپىراقتىڭ تابيعي تۇردە تازالاۋىنىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. قورعاسىن، سىناپ، كادميي،  حلور، ورگانيكالىق زاتتار، پەسيسيدتەر مەن باسقا دا ادام ومىرىنە ءقاۋىپتى زاتتاردىڭ كوبىسى وسىمدىتەردەن جانە جانۋارلار شارۋاشىلىعىندا ءتۇرلى ارام شوپتەر مەن جاندىكتەرگە قارسى گەربيسيدتەر مەن پەستيسيدتەردىڭ شامادان تىس قولدانۋىلىنان توپىراق حيميالىق زاتتارمەن لاستانادى.

دۇنيە جۇزىندە اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولدانىلاتىن اگروحيميالىق زاتتاردىڭ 1/3-گە جۋىق  مولشەرى توپىراقتان جۋىلىپ وزەندەرگە، كولدەرگە، تەڭىزدەرگە تۇسەدى. بۇل زاتتاردىڭ قۇرامىنداعى فوسفور قوسىلىستارى كوك جاسىل بالدىرلاردىڭ گۇلدەۋىنە جانە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جينالۋىنا سەبەپشى بولادى. مۇنىڭ ءوزى سول جەردىڭ باتپاققا اينالۋىنا اپارىپ سوعادى. سونىمەن قاتار سۋعا تۇسكەن ۋلى حيميالىق زاتتار تەڭىز جانۋارلارىنا دا اسەرىن تيگىزەدى. مۇنىڭ ءوزى تەڭىزدەگى باعالى بالىقتاردىڭ جويىلۋىنا اپارىپ سوعادى.

اۋىل شارۋاشىلىعىندا ء ۇلى حيميالىق زاتتاردىڭ شامادان تىس قولدانۋ ادام دەنساۋلىعىنا زياندى زاتتاردىڭ توپىراقتا جينالۋىنا سەبەپشى بولادى. ءىرى ونەركاسىپتەردىڭ اينالاسىنداعى توپىراقتا ادام دەنساۋلىعىن زياندى قورعاسىن، سىناپ، فتور، مارگانەس جانە ت.ب زاتتاردىڭ وتە كوپ مولشەردە كەزدەسەتىنى انىقتالعان. توپىراق ءتۇرلى زياندى جاندىكتەرگە قارسى قولدانىلاتىن ددت-مەن (ديحلورديفەنيلتريحلورەتان) لاستانعان. بۇل زات سۋدىڭ، جەلدىڭ اسەرىنە ءتوزىمدى، سوندىقتان توپىراقتا ونداعان جىلدار بويى ساقتالادى. كەيىنگى كەزدە بۇل حيميالىق زاتتى قولدانۋعا تىيىم سالىنعان.

حلورورگانيكالىق پەستيسيدتەر جوعارى تەمپەراتۋرا اسەرىنە وتە ءتوزىمدى، سۋدا مۇلدە ەرىمەيدى. سوندىقتان ازىق-تۇلىك قۇرامىنداعى پەستيسيدتەردى جويۋ وتە قيىن، ءتىپتى كەيدە مۇمكىن ەمەس. قازىرگى كەزدە قولدانىپ جۇرگەن پەستيسيدتەردىڭ ەڭ قاۋىپتىلەرىنە سيەۆين، سيرام، تمتد (تەترامەتيلتيۋرامديسۋلفيد) جاتادى. ولارعا جوعارى تەمپەراتۋراعا وتە ءتوزىمدى. تمتد-مەن جانە سيراممەن لاستانعان ازىق-تۇلىكتەردى تاعامعا پايدالانۋعا بولمايدى.

3.2. جازىق القاپتى دالانىڭ توپىراعى

 اۋدانى 235ملن.گا قازاقستاننىڭ جازىق ايماقتارىندا سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي مىناداي توپىراق بەلدەمدەرى كەزدەسەدى:

• رەسپۋبليكانىڭ  قيىر سولتۇستىگىن ورماندى دالا بەلدەمى الىپ جاتىر. نەگىزىنەن بۇل باتىس ءسىبىر ويپاتىندا ورنالاسقاندىقتان جەر بەتى جازىق، ويپاتتى. سوندىقتان ورماننىڭ شايىلعان سۇر توپىراعى مەن شايىلعان قارا توپىراعى ءتان. بۇل ايماقتىڭ توپىراقتارى قۇنارلى، نەگىزىنەن جازدىق بيداي ەگىلەدى. قالعان جەرلەرىن  ورمان، شابىندىق پەن جايىلىمدار الىپ جاتىر. اۋدانى 400 مىڭ.گا.

 • وسى بەلدەمنەن وڭتۇستىككە قاراي دالانىڭ قارا توپىراقتى بەلدەمى جالعاسىپ جاتىر. اۋماعى 25،7 ملن.گا، ونىڭ 15 ملن.گا-سى جىرتىلعان جەرلەر، نەگىزىنەن استىق داقىلدارى ەگىلەدى. توپىراقتى بەلدەم سولتۇستڭكتەن وڭتۇستىككە قاراي 2 بەلدەم ارالىعىنا بولىنەدى: كادىمگى قارا توپىراقتى بەلدەم باتىستان شىعىسقا سوزىلىپ جاتىر. ەنى 100-140 كم-دەي. اۋماعى 11،8 ملن.گا . جەر بەتى جازىق، توپىراعى قۇنارلى، نەگىزىنەن استىقداقىلدارى ەگىلىپ، ەتتى-سۇتتى مال وسىرەدى؛ وڭتۇستىكتىك قارا توپىراقتى بەلدەم ارالىعى كادىمگى قارا توپىراقتى بەلدەم ارالىعىنىڭ وڭتۇستىگىن بويلاپ، باتىستان شىعىسقا سوزىلىپ جاتىر. ەنى 50-125 كم-دەي. اۋماعى 13،9 ملن.گا. جەر بەتى جازىق، توپىراعى قۇنارلى. بۇل نەگىزىنەن ىلعال جەتكىلىكتى، ءداندى-داقىلدار ەگۋگە قولايلى جەرلەر. قۇرعاقشىلىق ءاربىر 7-9 جىلدا بىر-ەكى رەت قايتالانادى.

 • رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك بولىگىندەگى ءشولدى بەلدەمگە دەيىنگى ورتالىق ايماقتى قۇرعاق دالالى جانە ءشولدى-دالالى قارا قوڭىر توپىراقتى بەلدەم الىپ جاتىر. اۋماعى 90،5% ملن-گا ، ياعني رەسپۋبليكا جەرىنىڭ 33%-ى. مۇندا سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 3 بەلدەم ارالىعىنا بولىنەدى: كۇڭگىرت قارا-قوڭىر  توپىراقتى بەلدەم ارالىعى-قوڭىرجاي قۋاڭ دالا، مۇندا جىل سايىن ەگىننەن تۇراقتى ءونىم الىنبايدى. توپىراقتاعى قاراشىرىك ءاربىر 3-4 جىلدا ءبىر قايتالانىپ تۇرادى. سوڭعى 10 جىلدا بۇل بەلدەم ارالىعىنداعى جىرتىلعان جەر كولەمى ولاردى پايدالانۋدىڭ تيىمسىزدىگىننەن، بۇرىنعى 10 ملن.گا-دان 3-4 ملن.گا-عا ازايتىلعان؛ جاي قارا-قوڭىر توپىراقتى بەلدەمنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى 22،4 ملن.گا. توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنداعى قاراشىرىك مولشەرى 2-3%. قۇرعاقشىلىق كەيدە جىل سايىن، كەيدە 2 جىلدا ءبىر رەت قايتالانادى، سوندىقتان سۋارىلاتىن ەگىستىكپەن اينالىسۋ ءتيىمسىز، ال سۋارۋ ءۇشىن تۇراقتى سۋ كوزدەرى جوق. تىڭ يگەرۋ كەزىندەگى اسىرا سىلتەۋشىلىكپەن بۇل بەلدەم ارالىعىنداعى استىق ءۇشىن يگەرىلەن 4-5 ملن.گا جەرگە سوڭعى 10-12 جىلدا ەگىس ەگىلمەيتىن بولدى، تەك از عانا مالازىقتىق جەم-شوپ ەگىلەتىن جەرلەر قالدىرىلدى. مۇندا سوڭعى جىلدارى تەك مال وسىرىلەدى؛ اشىق قارا-قوڭىر توپىراقتى بەلدەم ارالىعى-وتە ءقۋاڭشول (شولەيت) دالا، نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىنا جارامدى. اۋماعى 38،4 ملن.گا.

• ءشول دالا بەلدەمىنىڭ اۋماعى 119،4 ملن.گا، نەمەسە رەسپۋبليكا اۋماعىنىڭ 44%-ى. مۇندا 2بەلدەم ارالىعى وتەدى: قوڭىر توپىراقتى بەلدەم ءارالىعى-شولدى ايماق، ونىڭ جۋانى مول، جايىلىمى جۇتاڭ جەرلەر. اۋماعى 57،4 ملن.گا. جىلدىق جاۋىن-شاشىن مولشەرى 120-150مم. توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنداعى قاراشىرىك مولشەرى نەبارى 1-1،5%؛ سۇر قوڭىر توىراقتى بەلدەم ءارالىعى-شولدى ايماق، جۋسان مەن ەفەمەرلى وسىمدىكتەر باسىم. اۋماعى 61،8 ملن.گا. جىلىنا تۇسەتىن جاۋىن-شاشىن مولشەرى 80-130مم. توپىراقتاعى قاراشىرىك مولشەرى 1%-داي. القاپتا قۇمدى، تاقىر، سور جەرلەر ءجيى كەزدەسەدى. بۇل جەرلەردە مال شارۋاشىلىعى دامىعان.

3.3. توپىراق قۇنارىن قالاي ارتتىرادى؟

بۇگىنگى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسانداعى باستى ماسەلە-توپىراقتىڭ تابيعي قۇنارىن ساقتاپ، ءونىمنىڭ شىعىمدىلىعى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ. سەبەبى قۋاڭشىلىق پەن ەكولوگيالىق زارداپتار جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى قۋاڭشىلىققا سوقتىرىپ وتىر. توپىراقتىڭ قۇنارىن تولىقتىراتىن نەگىزگى ءۇش ەلەمەنت-فوسفور، كاليي، ازوت ەكەنىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدەگى ەگىستىك توپىراقتىڭ 98%-نا فوسفور جەتىسپەيدى ەكەن. مىسالى، ءبىزدىڭ وبلىستىڭ توپىراعىنىڭ قۇرامىندا كاليي كوپ بولعانمەن،  فوسفوردىڭ تاپشىلىعى ءونىمنىڭ شىعىمىن ازايتۋدا. ال ەلىمىزدىڭ فوسفوردىڭ قورى جاعىنان الەمدە بەسىنشى ورىندى يەلەنەدى. 

اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور يساتاي نۇرلىبايەۆ پەن جەر رەسۋرستارى باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ «اگروحيميا قىزمەتى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي ادىستەمەلىك ورتالىعى مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ وكىلى تىلەكقابىل ەرمەكبايەۆ فوسفور قوڭىر كومىردى ارالاستىرۋ ارقىلى الىناتىن كەشەندى تىڭايتقىشتى ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا دا وندىرۋگە بولاتىنىن ايتادى. دەمەك، قولدا بار بايلىقتى ۇتىمدى پايدالانا بىلسەك، اگرارلىق سەكتوردا ءتاۋىر پايدا تۇسىرۋگە بولادى. سونىمەن .....

فوسفور جانە كومىر

سەكسەنىنشى جىلدارى قاندىاعاش قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ءشيلىساي كەن ورنىندا بۇكىلوداقتىق كومسومول-جاستارىنىڭ ەكپىندى قۇرىلىسىنا اينالعان ءوندىرىس جۇمىس ىستەدى. جىلىنا 3 ملن توننا فوسفوريت ۇنتاعىن شىعاراتىن كومبينات ءونىمى رەسەيدىڭ وزگە وڭىرلەرىمەن قاتار قيىر شىعىس، سىبىرگە دەيىن جەتكىزىلەتىن. الايدا سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ءتۇرلى قيىندىقتارعا بايلانىستى زاۋىت جۇمىسىن توقتاتتى. وتكەن جىلى عانا «تەمىر سەرۆيس» كاسىپورنى شارۋاشىلىقتى قايتا قولعا الدى. جىلىنا 200 مىڭ توننا تىڭايتقىش شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار ءوندىرىستىڭ ءونىمى نەگىزىنەن ەگىن شارۋاشىلىعىندا قولدانادى.

فوسفوريت ۇنتاعىنىڭ كەز كەلگەن اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمنىڭ وسۋىنە ەرەكشە اسەر ەتەتىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، يساتاي نۇرلىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەگەر وسى ۇنتاققا قوڭىر كومىردى ارالاستىرسا، ولاردىڭ قوسىندىسى ورگانومينەرالدى كەشەندى تىڭايتقىش شىعادى ەكەن. ويتكەنى كومىردىڭ قۇرامىنداعى گۋميندى قوسىلىستار ءفوسفوريتتى ەرىتىپ، ونىڭ توپىراققا جاقسى سىڭۋىنە اسەر ەتەدى. ءارى ەگىستىك القاپ 5-6 جىلعا دەيىن ءوز قۇنارىن جويمايدى. قورەكتىك زات بيدايدىڭ شىعىمى مەن ساپاسىن جاقسارتسا، كارتوپتىڭ كراحمالىن كوبەيتەدى. فوسفوريت ۇنتاعى ىلعالدى جاقسى ساقتايتىن بولعاندىقتان، قۋاڭشىلىق جىلدارى دا ءتيىمدى ەكەن. اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبەسى ستانسياسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى بويىنشا، 1س جازدىق بيداي داقىلى كوكتەمدەگى ەگىس كەزىندە تىڭايتقىشسىز 20،6مم ىلعال جۇمساعان. ال فوسفور تىڭايتقىشىن پايدالانعاندا 17،9مم عانا ىلعالدى قاجەت ەتكەن. بۇعان قوسا كادىمگى امموفوس تىڭايتقىشىنىڭ 40% جەردىڭ ۇستىڭگى جۇمباق قاباتىندا دۇرىس ەرىمەيتىن بولسا، ءفوسفوريتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، تولىعىمەن ەرىپ كەتەدى.  

قازىرگى جامبىل وبلىسى قاراتاۋ كەن ورنىندا وسىنداي تىڭايتقىش وندىرىلەدى. ءبىراق ول قازاقستاننىڭ بارلىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماي وتىر. ەگەر، وسى ءونىمدى ءوزىمىزدىڭ ايماقتان شىعارۋدى قولعا الساق، ەكونوميكامىزعا قاي جاعىنان دا ءتيىمدى بولارى ءسوزسىز. وبلىستا وعان قاجەتتى شيكىزات كوزى جەتەرلىك. بيىلعى جىلى تىڭايتقىشتى تاجىريبەدەن وتكىزىپ كورمەپپىز. ەگەر، جوبا ويداعىداي جۇزەگە اسسا، ونى جاساپ شىعارۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلادى. ءتىپتى، بۇل جامبىلدان شىعاتىن ونىمنەن ءتاۋىر بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى قاراتاۋداعى فوسفوريت ونىمدەرى جانارتاۋلاردىڭ جارىلۋىنان پايدا بولعاندىقتان، تاس سياقتى قاتتى. ال ءبىزدىڭ وبلىسىمىزداعى ءونىم بۇرىنعى مۇحيت ءتۇبىنىڭ شوگىندىسى، سوندىقتان توپىراقتا جاقسى سىڭەدى، ءارى ونى الۋدا وڭايعا تۇسەدى.

وبلىسىمىزدا قوڭىر كومىردىڭ دە قورى مول. ىرگەلىدە كومىردىڭ بۇل ءتۇرى قارعالى اۋدانىنىڭ قىزىلقايىڭ اۋىلىندا وندىرىلەتىن. الايدا، قىزۋى جوق، تەز جانىپ كەتەتىندىكتەن جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسىنا يە بولمادى. يساتاي نۇرلىبايەۆ ەگەر تاجىريبە وڭ ناتيجەنى كورسەتسە، بولاشاق تىڭايتقىش وندىرەتىن كاسىپورىندى وسى وڭىردەن اشۋدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن العا تارتادى. مىسالى، شەت ەلدە شارۋالاردىڭ قول جەتىمدىلىگى ءۇشىن  تىڭايتقىش شىعاراتىن زاۋىتتارعا مەملەكەت تاراپىنان ارنايى قارجىلاي كومەك كورسەتىلەدى ەكەن. بۇل ءوز كەزەگىندەگى ەلدىڭ ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن وڭتايلى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

جالپى، فوسفوردىڭ مول قورى ءبىزدىڭ ءوڭىر مەن جامبىل وبلىسىندا عانا بار. الايدا بۇل ايماقتاعى ءبىر زاۋىت سۇرانىستى وتەي المايدى. تىڭايتقىشتىڭ باسىم بولىگى رەسەيدەن اكەلىنەدى. دەمەك، قولدا بار بايلىقتى كادەگە جاراتا الماي شەت ەلگە قىرۋار قارجى جۇمساپ، وزگە جۇرتتىڭ شارۋاسىن جۇرگىزىپ وتىرامىز.

تىڭايتقىشتى ءتيىمدى پايدالانساق ....

اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمنىڭ شىعىمى مەن ساپاسى ءنارلى توپىراققا بايلانىستى. ال توپىراقتى قۇنارلاندىرۋدىڭ ءتيىمدى جولى-مينەرالدى جانە ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردى پۆيدالانۋ. دەگەنمەن ەلىمىزدە بۇل جۇمىستار ءالى دە ءبىر ىزگە قويىلماعان. جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ «اگروحيميا قىزمەتى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي ادىستەمەلىك ورتالىعى مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ وكىلى تىلەكقابىل ەرمەكبايەۆتىڭ ايتۋىنشى: بىرىنشىدەن، تىڭايتقىشتار ەشقانداي جۇيەسىز قولدانىلسا، ەكىنشىدەن، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى ەسكەرىلمەيدى.

اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىن، ونىڭ ىشىندە استىقتى مول الۋ ءۇشىن جەردى پايدالانۋدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. سەبەبى، تىڭايتقىشتاردى رەتسىز قولدانۋ، قۋاڭشىلىق، ىلعالدىڭ ازدىعى، اگرو تەحنيكالاردى دۇرىس پايدالانباۋ جەر قىرتىسىن ءبۇلدىرىپ، استىقتىڭ ساپاسىن ناشارلاتىپ، شىعىمىن تومەندەتەدى. سوندىقتان قورەكتىك زاتتاردى ۇتىمدى قولدانۋ ارقىلى توپىراقتىڭ تابيعي قالپىن ساقتاپ قالۋعا بولادى. ال تابيعي توپىراقتان ءنار العان بيدايدىڭ ءتاۋىر وسەتىنى انىق.

ايتەكە بي، حرومتاۋ، قارعالى اۋداندارىنداعى ەگىس القاپتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىننەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە، توپىراقتىڭ 75%-دا قاراشىرىك كولەمىنىڭ وتە تومەن ەكەنى انىقتالدى. وسى ورايدا شارۋالار ەسكەرەتىن ءبىر ءجايت، تۇقىم سەبەر الدىندا جەرگە اگروحيميالىق كارتوگرامما جاسالۋ كەرەك. ياعني، توپىراقتىڭ قۇرامىنداعى فوسفور، ازوت، كاليي سەكىلدى مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ مولشەرىن انىقتاۋ كەرەك. ولاردىىڭ كولەمى مولشەردەن اسىپ نەمەسە كەم بولماعانى ءجون. ماسەلەن، شەت ەلدە ەگىستىك القاپتىڭ كولەمى كىشى بولعانمەن، ءتۇسىم مول، ءارى ساپالى. ءبىز گەكتارىنان 10س-دەن ءونىم الساق، قۋانامىز، ال ولار تورىراقتىڭ تابيعي قالپىن ساقتاۋدىڭ ارقاسىندا 30-40س-دەن الادى. بيىل ەلىمىزدە 24 ملن.گا جەرگە ەگىن ەگىلمەك. قورەكتىك زاتتاردى ءتيىمدى پايدالانساق، 10 ملن.گا جەردەن ەلىمىزدى جەردەن دە، ەلىمىزدى تۇگەل قامتاماسسىز ەتەتىن استىق جيناۋعا بولادى،-دەيدى تىلەكقابىل ەرمەكبايەۆ.  مىسالى، وتكەن جىلى وبلىستا 321ت اممياك سەليتراسىن، 90ت امموفوس جانە 36ت كادىمگى سۋپەرفوسفات الۋعا كۆوتا ءبولىنىپتى. بيىلدا بۇل جۇمىستاردىڭ جالعاسىن تاباتىنى انىق.

ساباننىڭ پايداسى

استىقتى ورعاننان كەيىن سابان قالدىرۋ-ورگانيكانى جيناقتاۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسى. تىلەكقابىل ەرمەكبايەۆ ساباننىڭ قۇنارىن ارتتىراتىن وتە قۇندى تىڭايتقىش ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن، ازوت، فوسفور، كاليي جانە ورگانيكالىق زاتتاردى ءتۇزۋ جاعىنان استىق تۇقىمداستارىنىڭ 1ت سابانى  ىلعالدىلىعىنا 75% كوڭنىڭ 2-3ت-نا سايكەس كەلەدى ەكەن. ياعني، توپىراققا ارالاستىرىلعان 1ت كوڭ ورتا ەسەپپەن 55-56 كەلى قاراشىرىككە تۇزسە، 1ت سابان 170-190 كەلى جينايدى. دەمەك، بۇل تاپسىرمايتىن ورگانيكالىق تىڭايتقىش ەكەنىن كورسەتەدى.

-"قازىرگى تەحنيكا ساباندى ۇنتاقتاپ جىبەرەتىندىكتەن، القاپتا جابىندى پايدا بولادى. بۇل ىلعالدى جاقسى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى

 

قورىتىندى

بۇگىنگى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى باستى ماسەلە-توپىراقتىڭ تابيعي قۇنارىن ساقتاپ، ءونىمنىڭ شىعىمدىلىعى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ.سەبەبى قۋاڭشىلىقتىڭ ەكولوگيالىق زارداپتارى كليماتتىڭ انتروپوگەندىك پەن وزگەرۋى بولىپ وتىر. توپىراقتىڭ قۇنارىن تودتىراتىن نەگىزگى ءۇش ەلەمەنت-فوسفور، كاليي، ازوت ەكەنىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدەگى ەگىستىك توپىراقتىڭ 98%-نا فوسفور جەتىسپەيدى ەكەن.

ماسەلەن، قر-نىڭ توپىراعىنىڭ قۇرامىندا كاليي كوپ بولعانىمەن، فوسفوردىڭ تاپشىلىعى مادەني داقىلداردىڭ ءونىمى كەمۋدە. ال ەلىمىزدىڭ فوسفوردىڭ قورى جاعىنان الەمدە بەسىنشى ورىندى يەلەنەدى. اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءونىمىن، ونىڭ ىشىندە استىقتى مول الۋ ءۇشىن جەردى پايدالانۋدىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.

سەبەبى، تىڭايتقىشتاردى رەتسىز قولدانۋ، قۋاڭشىلىق، ىلعالدىڭ ازدىعى، اگرو تەحنيكالىق شارالاردى ءتيىمدى پايدالانا بىلمەۋ ناتيجەسىندە جەر قۇرتىسى ءبۇلىنىپ، استىقتىڭ ساپاسى ناشارلاپ، شىعىمى تومەندەيدى. سوندىقتان قورەكتىك زاتتاردى ۇتىمدى قولدانۋ ارقىلى توپىراقتىڭ تابيعي قالپىن ساقتاپ قالۋعا بولادى. ال تابيعي توپىراقتان ءنار العان استىق تۇقىمداس داقىلداردىڭ (بيداي، ارپا، جۇگەرى، تارى، ت.ب) ءونىمى مەن ساپاسى جوعارى جانە تۇراقتى بولاتىنى بەلگىلى. استىقتى ورعاننان كەيىن سابان قالدىرۋ-ورگانيكانى جيناقتاۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسى بولىپ تابىلادى. تىلەكقابىل نۇرعالي ۇلى ساباننىڭ توپىراق قۇنارىن ارتتىراتىن فاكتور تىڭايتقىش ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن، فوسفور، ازوت، ىلعالدىلىعى 75% كاليي جانە ورگانيكالىق زاتتاردى ءتۇزۋ جاعىنان استىق تۇقىمداستارىنىڭ 1ت سابانى كوڭنىڭ 2-3ت سايكەس كەلەدى ەكەن. ياعني، توپىراققا ارالاستىرىلعان 1 ت كوڭ ورتا ەسەپپەن 55-56كگ قاراشىرىك تۇزسە، 1ت سابان 170-190 كگ جينايتىنى اگىقتالعان. دەمەك، بۇل ىستەلگەن ساباننىڭ تاپتىرمايتىن ورگانيكالىق تىڭايتقىش ەكەنىن كورسەتەدى.

قازىرگى تەحنيكا ساباندى ۇنتاقتاپ جىبەرەتىندىكتەن، القاپتا  جابىندى پايدا بولادى. بۇل ىلعالدى جاقسى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان اۋىل سالاسىنىڭ  ماماندارى وسىعان اسا ءمان بەرگەن ءجون. ءبىراق وسىنداي ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردى مىندەتتى تۇردە مينەرالدى تىڭايتقىشتارمەن تولىقتىرعاندا وتە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە بولادى.

اتالعان شارالار توپىراق ەكولوگياسىن جاقسارتۋدىڭ نەگىزگى باعىتى، ال ءىس جۇزىندە اۋىسپالى ەگىس، ەگىنشىلىك جۇيەلەرىن رەتتەۋ، توپىراقتاعى قورەكتىك زاتتاردىڭ ەسەپتەپ وتىرۋ جانە ت.ب ماسەلەلەر كەشەندى تالاپتاردى قاجەت ەتەدى.

جۇمىسقا پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ءو.و.وسپانوۆ، ە.جامالبەكوۆ«قۇنارلىجەر – قۇتتىمەكەن» الماتى 1983 ج
2. ق.سىبانبەكوۆ «جاسىل الەم  سىرلارى» الماتى، «راۋان» 1990 ج
3. ا.ا.شيبانوۆ،م.ي.ششەرباكوۆ،گ.ۆ. ۋستيمەنكو  «وسنوۆى  اگروتەحنيكي  پوليەۆىح  كۋلتۋر» موسكۆا 1990 ج
4. ا.س.شىلدەبايەۆ «ەكولوگيا» الماتى 2005 ج
5. دجانگالييەۆ ا.د.، كوسەيكو ا.ن.، ليەۆينا م.پ. سورتا پلودوۆىح ي ياگودنىح كۋلتۋر كازاحستانا. –الماتى: كاينار، 1968
6. كولەسنيكوۆ ۆ.ا. (رەد.). چاستنوە پلودوۆودستۆو. –م.: كولوس، 1979
7. ماتاگانوۆ ب.گ.، اياپوۆ ك.ج. پلودوۆىە ي ياگودنىە كۋلتۋرى. –الماتى: كاينار، 1997
8. تاراسوۆ ۆ.م. (رەد.) ي در. پراكتيكۋم پو پلودوۆودستۆۋ. –م.: كولوس، 1981
9. شيتت پ.گ. يزبراننىە ترۋدى. –م.: كولوس، 1972
10. ماركوۆ ۆ.م. وۆوششيەۆودستۆو. – م.: كولوس، 1974.
11. بالاشيەۆ ن.ن.، زەمان گ.و. وۆوششيەۆودستۆو. – تاشكەنت: ۋكيتۋۆچي، 1981.
12. زۋيەۆ ۆ.ي.، ابدۋللايەۆ ف.گ. وۆوششيەۆودستۆو زاششيششەننوگو گرۋنتا. – تاشكەنت: ۋكيتۋۆچي، 13. ماتۆەيەۆ ۆ.پ.، رۋبسوۆ م.ي. وۆوششيەۆودستۆو. – م.: كولوس، 1985.
14. يۋسۋپوۆ م.ز.، پەتروۆ ە.پ. وۆوششيەۆودستۆو. – الما-اتا، 1989.
15. يۋسۋپوۆ م.ز.، پەتروۆ ە.پ.، احمەتوۆا ف.س. وۆوششيەۆودستۆو كازاحستانا. – الماتى، 2000.

---