InfoHub Logo

توپىراق تۋرالى تۇسىنىك. تابيعي سەبەپ — شارتتاردىڭ اسەرىنەن، سونداي-اق ادامنىڭ وندىرىستىك ارەكەتىنەن پايدا بولعان قۇنارلىققا يە جانە وسىمدىكتىڭ ءونىمىن قالىپتاستىرا الاتىن، جەر شارىنىڭ قۇرعاق بولىگىنىڭ ۇستىڭگى قاباتىن توپىراق دەپ اتايدى. توپىراققا عانا ءتان قاسيەت قۇنارلىلىققا بايلانىستى. سوندىقتان توپىراق پەن قۇنارلىلىق ەگىز.

قۇنارلىلىق — توپىراقتىڭ مۇمكىن ءونىمدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وسىمدىكتى بۇكىل تىرشىلىك مەرزىمىندە قاجەتتى قورەكتىك زاتتارمەن، سۋمەن جانە باسقا دا تىرشىلىك سەبەپ-شارتتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتى. تاۋ جىنىسىنىڭ توپىراققا اينالۋى قابىسا جانە ءبىر مەزگىلدە جۇرەتىن ەكى ء-مۇجىلۋ جانە توپىراق ءتۇزىلۋ ۇردىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە جۇرەدى.

فيزيكالىق ءمۇجىلۋ — بۇل تاۋ جىنىستارى مەن مينەرالدىڭ حيميالىق قۇرامى وزگەرمەي مەحانيكالىق مايدالانۋى، ۇگىلۋى. مۇنداي ءمۇجىلۋدىڭ فاكتورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تەمپەراتۋرانىڭ اۋىتقۋى سانالادى. تاۋ جىنىستارىن قۇراستىراتىن مينەرالداردىڭ تۇستەرى ءار ءتۇرلى بولادى. سوندىقتان قارا ءتۇستى مينەرالداردىڭ كولەمى قىزدىرعان كەزدە، اشىق ءتۇستى مينەرالدارعا قاراعاندا كوبىرەك ۇلعايادى. سالقىنداتقان كەزدە ولاردىڭ كولەمى وسى قەزەكپەن كىشىرەيەدى. ناتيجەسىندە تاۋ جىنىسىندا ءار ءتۇرلى باعىتتاعى جارىقشالار پايدا بولادى. بۇعان تاعى دا، مينەرالدىڭ كولەمدىك جانە ۇزىندىق كەڭەيۋ كوەففيسيەنتتەرىنىڭ ءار تۇرلىلىگى دە ىقپال جاسايدى.

كليمات

كليماتتىڭ توپىراڭ ءتۇزىلۋ ۇردىسىنە اسەرى ايتارلىقتاي. بيولوگيالىق جانە توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەستەرى ءۇشىن قۋاتتىڭ باستى كوزى — كۇن ساۋلەسى، ال ىلعال كوزى اتموسفەرالىق جاۋىن-شاشىن بولىپ تابىلادى. توپىراق قالىپتاسۋىنا باستى ءرولدى تەرميالىق ءتارتىپ، جاۋىن-شاشىننىڭ ءتۇسۋ قارقىندىلىعى، جەلدىڭ سوعۋ ءتارتىبى جانە كۇن ساۋلەسى قارقىندىلىعى اتقارادى. كليماتتىڭ وسى ەلەمەنتتەرى توپىراقتا وتەتىن بيولوگيالىق، حيميالىق جانە فيزيكالىق پروسەستەرگە اسەر ەتەدى. كليمات توپىراق ءتۇزىلۋ ۇردىسىنە تىكەلەي جانە جاناما اسەر ەتەدى. ونىڭ تىكەلەي اسەرى ىلعالدانۋمەن، سالقىنداۋمەن، قىزۋمەن جانە ت.ب.، ال جاناماسى كليمات ەلەمەنتتەرىنىڭ وسىمدىك جانە جانۋارلار الەمىنە اسەرىمەن بايلا-نىستى. ول اسەرلەر وسىمدىكتەر، قارا ءشىرىندىنىڭ جينالۋ قارقىندىلىعىن جانە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ مينەرالدانۋ سيپاتىن انىقتايدى. كليمات جەردىڭ /ورىننىڭ/ جاعراپيالىق ەندىگىنە باي-لانىستى وزگەرەدى. ناقتى ءبىر جەرگە ءتان توپىراق جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋى وسىعان بايلانىستى. توپىراق ءتۇزۋشى جىنىستار. مۇجىلۋگە ءۇشىراعان، گەولوگيالىڭ پايدا بولعان تاۋ جىنىستارى توپىراق ءتۇزۋشى نەمەسە انالىق جىنىستار بولىپ تابىلادى. شىعۋ تەگى بويىنشا تاۋ جىنىستارىنىڭ بارلىعى ماگمالىق، شوگىندى جانە مەتامورفوزالىق بولىپ بولىنەدى.

ماگمالىق تاۋ جىنىستارى بالقىعان سيليكاتتى ماسسا — ماگما سۋىعاندا پايدا بولعان. ولارعا گرانيت، بازالت، سينيت، اندەزيت جانە ت.ب. جاتادى.

شوگىندى جىنىستار ماگمالىق جانە مەتامورفالىق جىنىستاردىڭ بۇزىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە، سونداي-اق ءتۇرلى اعزالاردىڭ شوگىندىسىنەن پايدا بولعان. ولار قۇمنان، سازدان، سازداقتان، اك تاستان، لەسستەن، گيپستەن تۇرادى. مەتامورفالىق جىنىستار /ءمارمار، كۆارسيتتەر، تاقتا تاس، ت. ب. / جەر قويناۋىندا، جوعارى تەمپەراتۋرا مەن قاتتى قىسىمدا شوگىندى جانە ماگمالىق جىنىستاردىڭ وزگەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. قازىرگى كەزدەگى توپىراقتار — دامىعان توپىراق ءتۇزۋشى جىنىستاردىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى — بورپاق شوگىندى جىنىستار. انالىق جىنىستار ءوزىنىڭ قۇرامى جانە قاسيەتتەرى بويىنشا ءور ءتۇرلى بولادى دا، اگرونوميالىق قۇنى جاعىنان ايىرماشىلىعى ءار ءتۇرلى توپىراقتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى.

جەر بەدەرى

توپىراڭ جامىلعىسىنىڭ قالىپتاسۋىندا جانە دامۋىندا بەدەردىڭ ماڭىزى زور جانە ءار قيلى. بەتكەيلەردىڭ كۇنگەيلىگى /ەكسپوزيسياسى/ جانە كولبەۋلىلىگىنە /تىكتىگى/ بايلانىستى كۇن ساۋلەسى مەن جاۋىن-شاشىننىڭ ءتۇسۋى /اي سايىن/ سۋ، جىلۋ، قورەكتىك، توتىعۋ توتىقسىزدانۋ جانە ءتۇز رەجيمىنە اسەر ەتەدى.

جەر بەدەرىنىڭ ءۇش ءپىشىن توبىن اجىراتادى: ماكروبەدەرلى، مەزوبەدەرلى جانە ميكروبەدەرلى. ماكروبەدەرلى دەپ ۇلكەن اۋماقتىڭ جالپى كەيپىن انىقتايتىن جانە تەكتونيكالىق ۇردىستەرىنىڭ ناتيجەسى بولىپ سانالاتىن، ونىڭ ەڭ ءىرى پىشىندەرىن — قىراتتاردى، تاۋ جۇيەلەرىن، ۇستىرتتەردى؛ پايدا بولعان ورتاشا شاماداعى بەدەر پىشىندەرىن — ڭىراتتاردى، تاۋ جۇيەلەرىن، ۇستىرتتەردى، شاتڭالداردى ايتادى.

مەزوبەدەر — ەكزوگەندىك ۇردىستەردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان ورتاشا شاماداعى بەدەر پىشىندەرى — توبەلەر، سايلار، اڭعارلار، تابالدىرىقتار.

ميكروبەدەر دەپ سالىستىرمالى بيىكتىگى ءبىر مەتردىڭ ءور جاق بەر جاعىندا بولاتىن شامالى اۋداندى الىپ جاتاتىن بەدەردىڭ ۇساق پىشىندەرىن ايتادى. بۇعان شوگۋ ءقۇبىلىسىنىڭ سالدارىنان تەگىس جەرلەردە پايدا بولعان تومپەشىكتەر، ويپاڭدار، ويىستار جاتادى. بۇل پىشىندەر قۇرعاق دالا ايماعىنا ءتان.

بەدەر ەلەمەنتتەرىنە بايلانىستى وسىمدىك تىرشىلىگىندەگى ايىرماشىلىقتار ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەردىڭ قونىستانۋىنا جانە دامۋىنا، سوڭىندا ءار ءتۇرلى توپىراڭتىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال جاسايدى. كۇلدەنۋ، ايتايىق، تەگىس، جاقسى شايىلاتىن ۇلەسكىلەردە كۇشتىرەك جۇرەدى. تاۋلى اۋدانداردا بەدەرمەن، تىك ايماقتىڭ جانە بىردەي بيىكتىكتە كۇنگەيلەنۋىنە قاراي، ءار ءتۇرلى توپىراڭتاردىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. ميكروبەدەر توپىراق جامىلعىسىنىڭ كەشەندىلىگىن انىقتايدى.

گەولوگيالىق جاسى

توپىراق ءتۇزىلۋ ءۇردىسى توقتاماي، ءارقاشان ءجۇرىپ جاتادى. سوندىقتان توپىراقتىڭ قالىپتاسۋىندا جانە دامۋىندا ۋاڭىتتىڭ ماڭىزى وتە زور. توپىراقتىڭ ءابسوليۋتتى جانە سالىستىرمالى جاسىن اجىراتادى. توپىراق تىزىلۋدەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وتكەن ۋاقىت — ءابسوليۋتتى جاس. بەلگىلى ءبىر جەر مۇز جامىلعىسىنان نەعۇرلىم ەرتەرەك بوساسا جانە انالىق جىنىس قانشالىقتى ەرتەرەك توپىراق ءتۇزۋ وزگەرىسىنە ءۇشىراسا، سوعۇرلىم توپىراقتىڭ جاسى دا كوبىرەك بولادى. جاسى ەڭ ۇلكەن توپىراق تروپيكالىق اۋماقتا، ەڭ جاس توپىراق تۋندرا ايماعىندا ورنالاسقان.
ءبىراق مۇزدان ءبىر مەزگىلدە بوساعان ءبىر اۋماقتىڭ ىشىندە ابسوليۋتتىك جاسى بىردەي، دامۋ ساتىسى ءار ءتۇرلى توپىراقتار بولۋى مۇمكىن. بۇل توپىراق ءتۇزۋشى جىنىستاردىڭ ءبىر تەكتى بولماعاندىعىمەن، جەر بەدەرىمەن جانە كەيبىر جەرگىلىكتى جاعدايلارمەن تۇسىندىرىلەدى.

ءبىر ايماقتاعى ابسوليۋتتىك جاسى بىردەي توپىراقتاردىڭ دامۋ ساتىسىنداعى ايىرماشىلىڭتى توپىراقتىڭ سالىستىرمالى جاسى دەيدى. ول توپىراڭ ءتۇزىلۋ ءۇردىسىنىڭ جىلدامدىعىن، توپىراق دامۋ ساتىسىنىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىمەن الماسۋ جەدەلدىگىن سيپاتتايدى. ادامنىڭ وندىرىستىك ارەكەتى. توپىراقتىڭ دامۋىنا تابيعي فاكتورلارمەن بىرگە ادام دا وندىرىستىك ارەكەتىمەن ۇلكەن اسەر ەتەدى. ادامنىڭ توپىراققا اسەر ەتۋ ءتاسىلى ءار قيلى. مەحانيكالىق وڭدەۋ، ءشوپ سەبۋ، تاناپتى قورعاۋعا ورمان القاپتارىن جاساۋ، جاقسارتۋشى /مەليوراتيۆتىك/ شارالار ادامنىڭ توپىراققا اسەر ەتەتىن ارەكەتتەرىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ادامنىڭ وندىرىستىك ورەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە تابيعي توپىراڭ ءتۇزۋ ءۇردىسى كۇرت وزگەرەدى: تابيعي وسىمدىكتەر مادەني وسىمدىكتەر ەگىستىگىمەن اۋىستىرىلادى، كەيبىر قولايسىز حيميالىق جانە فيزيكالىق ڭاسيەتتەر وكتاس تاۋ نەمەسە گيپستەۋمەن جويىلادى، قورەكتىك ەلەمەنتتەرى جانە قارا ءشىرىندىسى از توپىراقتارعا تىڭايتقىش، سيدەراسيا قولدانىلادى، توپىراقتىڭ سۋ، اۋا جانە جىلۋ ەرەجەلەرى رەتتەلىنەدى. ءبىراق ادامنىڭ رەتتەلىنبەگەن، باقىلاۋسىز، جۇيەسىز جانە قاراپايىم /جابايى/ وندىرىستىك ارەكەتى توپىراق ءقۇنارلىعىنا كەيىن تۇزەتە المايتىن ۇلكەن زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.

توپىراقتىڭ قۇرامى جانە قاسيەتتەرى

توپىراق — قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى كەزەڭدەردەن تۇراتىن تابيعي قۇرىلىم.

---