تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى. الوە
تاقىرىپ: تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى. الوە
العى ءسوز
قازاقستان ۇلى دەرجاۆادا بولۋى ءۇشىن اقىلدى دا ويلى، دارىندى جاستار كەرەك.
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
بۇگىن ءبىلىم سالاسىنىڭ الدىندا شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن، تىڭ جاڭالىقتار اشاتىن، ءبىرتۋما ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.
ويتكەنى قازىرگى كەزەڭ قوعامنىڭ جەدەل دامۋىمەن بايلانىستى بولسا، ال بولاشاقتا عىلىم مەن تەحنيكانى، ءوندىرىستى دامىتاتىن بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى. وقۋشىلاردىڭ ءوز - وزىنە سەنىمىن ارتتىرۋ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋ، باستاۋىش ساتىدان باستاپ عىلىمي - زەرتتەۋشىلىكپەن اينالىسۋعا باۋلۋ – ءمۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
ءمۇعالىم الدىندا بۇگىنگى بولاشاق ۇرپاق تاربيەلەۋدە تۇرعان مىندەتتەر:
ءبىلىم مازمۇنى جانە ونى وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن تۇرلەندىرۋ ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ.
باستاۋىش ساتىدان كىشكەنتاي عالىمداردى دايارلاۋدا زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىسكە، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باۋلۋ.
بالا بويىنداعى العىرلىق، زەرەكتىككە بايلانىستى دارىندىلىقتى انىقتاۋ.
ءاربىر وقۋشى بويىنداعى ەرەكشە قابىلەتتى كورە ءبىلۋ ءمۇعالىم ءۇشىن اسا قاجەت قاسيەت. ول ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، كۇندەلىكتى ساباقتا، تاربيە جۇمىسىندا، ۇيىرمە جۇمىسىندا وقۋشىنى ۇزبەي باقىلاپ، رەيتينگ جۇيەسىمەن ءبىلىمىن باعالاي وتىرىپ، بالا بويىنداعى دارىندىلىقتى، جۇيەلى ءبىلىم الۋعا قابىلەتتى جەكە تۇلعانى انىقتاۋعا بولادى.
جالپى زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتى دامىتۋ ءۇشىن مىنا تالاپتار ورىندالۋى قاجەت:
ۇستاز بىلىكتىلىگى؛
وقۋشى مەن ۇستاز اراسىنداعى قارىم - قاتىناس؛
تۋا بىتكەن قاسيەتتى دامىتۋ؛
وتباسىنىڭ جاعدايى، اتا - اناسىنىڭ قولداۋى؛
باستاۋىش كلاسس مۇعالىمدەرىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىنان ءوز شاكىرتتەرىنەن بۇگىنگى تالاپقا سايكەس جاس عالىمداردى تاربيەلەپ شىعارىپ وتىرادى دەگەن سەنىمدەمىز.
ۇكىبايەۆا ى. ز.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ دارىلىك قاسيەتتەرىن تانۋ، اجىراتا ءبىلۋ، ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن انىقتاۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى: تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ولاردىڭ ادام، قوعام ومىرىندەگى ماڭىزىن اشۋ. بۇل وسىمدىكتەردىڭ تاپتىرمايتىن ەمدىك كوزى ەكەنىن دالەلدەۋ. ولاردىڭ وسەتىن جەرلەرىن، ءوسۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ، قورشاعان ورتانى تانىتۋ، ولاردىڭ ادام ءومىرىنىڭ اراشاسى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ.
زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى: تۋعان جەردە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن اشا، زەرتتەي وتىرىپ، ادامزات قاۋىمىن ءوزىن قورشاعان تابيعات اياسىن قورعاۋعا جانە ونى ايالاي بىلۋگە شاقىرۋ. تابيعات الەمىنىڭ ادامدارعا بەرەر ءنارى مول ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ.
اننوتاسيا
«وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى» اتتى بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىن تاڭداپ، زەرتتەي باستاعانىما ءبىر جىلدان استى. سىنىپ جەتەكشىم مەن اتا انامنىڭ كومەكتەسۋىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ءىس شارالار اتقارىلدى.
زەرتتەۋدىڭ العاشقى باسپالداعى جالپى دارىلىك وسىمدىكتەر تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاۋدان باستالدى. وسى ماقساتتا مەكتەپ، اۋدان كىتاپحانالارىن ۇزدىكسىز ارالاپ، دارىلىك وسىمدىكتەر تۋرالى دەرەكتەر جيناقتالدى. سونىمەن قاتار، اۋداندىق اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرىمەن جانە حالىق ەمشىلەرىمەن جيە جۇرگىزىلگەن سۇقپاتتار وڭ ناتيجە بەرە باستادى.
زەرتتەۋدىڭ كەلەسى ساتىسىندا جيناقتاعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان جۇمىس ءوز ناتيجەلەرىن بەرە باستادى. زەرتتەۋ بارىسىندا اۋلادا، باقشادا وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ( يتمۇرىن، تۇيمەداق، جۋسان، باقباق، قالاقاي، وگەيشوپ) تۇرلەرىن جيناقتاۋ، تەرۋ، وڭدەۋ جۇمىستارى اتقارىلدى. بۇل وسىمدىكتەر تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جيناقتالىپ، جۇمىس العا جىلجىدى. بوس كەزدىڭ بارىندە بولمە وسىمدىكتەرىن ءوسىرىپ، باپتاپ، كۇتتىم. ءوسىرىپ عانا قويماي ولاردىڭ اۋىرعاندا قانداي مۇشەسىن، قانداي اۋرۋعا قولدانۋعا بولاتىنىن زەرتتەپ ءبىلدىم.
زەرتتەۋ جۇمىسى كوپ وقۋدى، ءبىلۋدى تالاپ ەتتى. ءوزىم زەرتتەپ جۇرگەن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ، اتاپ ايتساق الوە، گەران، زولوتوي ۋس، جۋسان، تۇيمەداق، يتمۇرىنداردىڭ قانشاما شيپاسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
وسى دارىلىك وسىمدىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، مەكتەپ جاسىنداعى بالالار جانە جاس سابيلەر جيرەنبەي ىشە الاتىن، ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلعان، ءدامى جاعىمدى دارىلەر جاسالسا نۇر ۇستىنە، نۇر بولار ەدى.
زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ وڭ ناتيجەلەرىن كورە وتىرىپ مىناداي ۇسىنىستاردى العا مىندەت ەتىپ قويعىم كەلەدى:
- مەكتەپ وقۋشىلارىنا ءوز جەرىنىڭ دارىلىك وسىمدىكتەرىن تانىتۋ ماقساتىندا جازعى دەمالىستارىندا ماماندار نەمەسە مۇعالىمدەر توپسەرۋەندەر ۇيىمداستىرسا؛
- مەكتەپ قابىرعاسىنان ەمدىك قاسيەتتەرى بار بولمە وسىمدىكتەرىن ارنايى ءوسىرىپ، باپتاپ، زەرتتەپ، كۇتەتىن بۇرىش بەرىلسە؛
- تەك دارىلىك وسىمدىكتەردى جانە ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جارنامالايتىن ءدارىحانالار اشىلسا؛
- دارىلىك وسىمدىكتەرگە ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسا وتىرىپ، جاس بالالار جيرەنبەي ىشە الاتىن ءتۇرلى - ءتۇستى كامپيتتەر سەكىلدى دارىلەر جاسالسا؛
ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەتتە تۇرىپ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاي بىلەيىك!
كىرىسپە
«وسىمدىك ءومىر كەپىلى» دەگەن قاعيدانى ۇستانا وتىرىپ وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن زەرتتەۋگە بەل بۋدىم. مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما سىنىپ جەتەكشىم مەن انام ىقپال ەتتى. ءوزىم كىشكەنتايىمنان بولمە وسىمدىكتەرىن ءوسىرىپ، كۇتىپ، باپتاۋدى ۇناتاتىنمىن. ەس بىلگەننەن بەرى وقىعان - تۇيگەنىمنىڭ ارقاسىندا تەك بولمە وسىمدىكتەرى عانا ەمەس، جالپى وسىمدىك اتاۋىنىڭ ادام ومىرىنە، ولاردىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسى، قاسيەتتەرى قىزىقتىرا باستادى.
قورشاعان ورتانىڭ ادامدارعا تيگىزەتىن اسەرى وراسان زور ەكەندىگى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەتىن ماڭىزى زور ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە الماس.
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەرتە زامانداردان بەرى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن بىلگەن، ءارى ولاردى ءارتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە شەبەر قولدانىپ كەلگەن.
وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ءبىلۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك ەتۋگە تۋرا كەلدى. مەكتەپ جانە اۋدان كىتاپحانالارىندا بولىپ وسى توڭىرەكتە كوپتەگەن مالىمەتتەر، دەرەكتەر جيناقتادىم. سونىمەن بىرگە حرومتاۋ قالاسىنداعى ءدارىحانا قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەرگە بارىپ، دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىمەن تانىسىپ وتىردىم. كوپ ىزدەنىپ، كوپ وقىدىم. ءوز بولىمشە دارىگەرىم، تەراپيەۆت قايراشيەۆا ساۋلە اپايمەن كەزدەسىپ، ەمدىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن، قولدانىلۋىن ءبىلدىم.
كوپ ىزدەنىپ زەرتتەۋ بارىسىندا وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى تۋرالى دەرەكتەر جينالا باستادى.
وتباسىمىزدا انام التىناي شوقىل قىزى ەمدىك ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن بولمە وسىمدىكتەرىن كوپ وتىرعىزادى. 1 - 2 سىنىپتاردان باستاپ «انا كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى مەندە انامنان كورگەنىمدى ويعا تۇيە وتىرىپ، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن بىلە باستادىم.
اتاپ ايتسام، بولمە وسىمدىكتەرىنەن ەمدىك ماقساتتا الوي (الوە)، ورىس حالقى ونى «ستولەتنيك» (ءجۇزجىلدىق) دەپ تە اتايدى، گەران، فيكۋس، زولوتوي ۋس، كاكتۋس ت. ب. وسىرەمىن.
جاز ايلارىندا ءوزىمىزدىڭ باقشامىزدا وسەتىن اسكوكتى، مەرۋەتگۇلدى، باقباقتى، سونىمەن قاتار دالانىڭ كەز كەلگەن جەرىندە وسەتىن تۇيمەداق، وگەيشوپ، جۋسان وسىمدىكتەرىن تەرىپ، كەپتىرىپ ەمدىك ماقساتتا پايدالانامىن.
قازىرگى تەحنولوگيا قارقىنداعان زاماندا اۋانىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن لاستانۋىنا بايلانىستى ادامداردا كوپتەگەن اۋرۋ تۇرلەرى كوبەيىپ وتىرعان جايى بار. سول اۋرۋلاردى وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ جولدارىن بىلگەن ءاربىر ادامعا ءتيىمدى بولار ەدى. وكىنىشكە وراي اياعىمىزدىڭ استىندا ءوسىپ تۇرعان ەمدىك قاسيەتى جوعارى وسىمدىكتى تاني بەرمەيمىز. ەگەر ءاربىر سانالى، ساۋاتتى
قازاقستان ازاماتى، ازاماتشاسى ءوز ەلىنىڭ تابيعات سىيلاعان سىيىن تانىپ، قولدانا بىلسە، سالاۋاتتى ءومىر كەپىلى بولماس پا ەدى. ولاي دەيتىنىم ەرىنبەي بار زاتتى پايدالانۋ كەرەك.
«اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەمەي مە اتام قازاق.
سوندىقتان تابيعاتتىڭ سىيعا تارتقان دارىلىك وسىمدىكتەرىن تانۋ، ولاردى زەرتتەي ءبىلۋ، قاسيەتتەرىن اشۋ مەن ءۇشىن العا قويعان باستى ماقسات دەپ بىلەمىن.
قوعام بار جەردە ادام بار. ادام بار جەردە ءتۇرلى اۋرۋلار بار. ءبىراق، سول ماسەلەنى شەشۋ ءار ادامنىڭ سانالى قورعانىسىندا.
بولمە وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋ ساتىنەن كورىنىس.
ءى. نەگىزگى ءبولىم
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەرتە زامانداردان بەرى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن بىلگەن، ءارى ولاردى ءارتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە شەبەر قولدانىپ كەلگەن. شيپالى وسىمدىكتەردەن ءدارى جاساۋ ادىستەرى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ءوتىپ، بۇل ءداستۇر اتادان جالعاسىپ وتىرعان.
قازاقستان تابيعي جاعدايلارى ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىن ورماندى، دالالى، تاۋلى ايماقتاردان تۇرادى. رەسپۋبليكا ايماعىندا 6000 - عا جۋىق وسىمدىك تۇرلەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى ەكەن دەسەك، ونىڭ 500 تۇرىنەن دارىلىك زاتتار الىنادى ەكەن. وسىنشا بايلىقتى يگەرۋمەن بىرگە دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋدىڭ، ونى تانىپ، ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. ەرتە زاماننان بەرى مال باعۋمەن اينالىسقان كوشپەلى قازاق حالقى شوپتەردىڭ، جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن.
ءابۋ - ناسىر - ءال فارابي، ءابۋ - ءالي يبن - سينا، بەرۋني، ءال - دجۋرجاني قازاق حالقىنىڭ مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا اسەرى دارىلىك وسىمدىكتەردى تاۋىپ پايدالانۋىنا زور ىقپال ەتتى. جەر جۇزىندەگى دارىلەردىڭ 40 -%- ى وسىمدىكتەن دايىندالادى ەكەن. قازىرگى كەزدە شوپپەن ەمدەۋ ءادىس - تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولدانۋعا جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن «ءدارىسىز ەم - دوم» دارىلىك وسىمدىكتەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. [5، 31ب]
قاي زاماندا بولسىن، ادام وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەمدىك، شيپالىق جاعىنا دا كوڭىل بولگەن. قازىرگى كەزدە «ءدارى اۋرۋى»، اللەرگيانىڭ شىعۋى، يممۋنيتەتتىڭ ازايۋى سياقتى قۇبىلىستاردىڭ بايقالا باستاۋىنا بايلانىستى ونىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەسە كەمىگەن جوق. دارىلىك وسىمدىكتەردى ەم رەتىندە پايدالانۋ سوناۋ كونە زاماننان بەرى داعدىعا اينالعان، مۇنى ەسكى ەسكەرتكىش قولجازبالاردان ايقىن كورە الامىز.
1. 1مىڭ تەڭگە تۇراتىن ءدارى شارباعىنىڭ ءدال تۇبىندە ءوسىپ تۇر.
(حالىق ماقالى)
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەردىڭ قاينار كوزى – ۇلى تابيعاتتاعى وسىمدىكتەر دۇنيەسى. ولاي بولسا، اياعىمىزدىڭ استىندا ءوسىپ جاتقان دارىلىك وسىمدىكتەردى تانىپ، ءبىلىم زەرتتەپ اۋرۋىمىزعا شيپا ەتپەسكە. ءبىزدىڭ حرومتاۋ اۋدانى ماڭىنداعى جەرلەردە، ەلدى مەكەندەردە وسيەتىن كوپتەگەن دارىلىك وسىمدىكتەر بار. ولارعا تۇيمەداقتى، يتمۇرىندى، باقباقتى، وگەيشوپتى، جۋساندى، اسكوكتى، كيىكوتىن جاتقىزۋعا بولادى. [8، 24ب.]
شيپالى وسىمدىكتەر قاتارىنا ءارتۇرلى ءساندى وسىمدىكتەر دە جاتادى، ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى لياززات مۇمكىندىگىمەن عانا (بۇلاردىڭ شيپالى كۇشى دە وسىندا) شەكتەلمەيدى، بويىنداعى فيزيولوگيالىق سەرگەك زاتتاردىڭ ارقاسىندا (مەرۋەتگۇل، شەگىرگۇل، گۇلشەتەن) ولاردىڭ دەنساۋلىعىمىزدىڭ سەرىگى دە بولا الادى. سونداي - اق ءبىزدىڭ باۋ – باقشامىزدا اياق استىندا قاپتاپ وسەتىن ارامشوپتەر جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى، وزدەرىنىڭ جەر ۇستىنە جانە جەر استىندا وسەتىن مۇشەلەرىندە اسا باعالى «ءۇي ءدارىحاناسىنا» قاجەتتى زاتتاردىڭ بولۋى ارقىلى ولاردىڭ كوپشىلىگى اسا پايدالى، ماسەلەن، باقباق اتا زاماننان «ءومىر ءنارى» اتالعان، ال قالاقاي – ۆيتاميندەر قويماسى سانالادى. وسىمدىكتەردى وتاپ تاستاۋعا اسىقپاي، الدىمەن ولاردىڭ پايدالى قاسيەتتەرىن ءبىلىپ الۋعا تىرىسۋ كەرەك.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارىمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەردىڭ قاينار كوزى – ۇلى تابيعاتتى وسىمدىكتەر دۇنيەسى.
وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، تامىرى، گ ۇلى، جاپىراعى، قابىعى، جەمىسى ءشايىرى جانە تۇقىمىنان ءدارى - دارمەك جاسالادى. قازاق ەمشىلەرىنىڭ قولداناتىن دارىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسىمدىكتەر. وسىمدىكتەردىڭ ءاربىر بولىگىنىڭ، ماسەلەن، تامىر، ساباق، جاپىراق، گۇل، جەمىس تۇقىمدارىنىڭ دارىلىك قۋاتى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان ولاردى ەمدىك قۋاتى ەڭ كۇشتى بولاتىن مەزگىلدە جيناعاندا عانا ساپالى ءدارى - دارمەك الۋعا بولادى.
دارىلىك وسىمدىكتەر جينالىپ العاننان كەيىن، جاس كۇيىندە بىردەن پايدالانۋدان قالعاندارىن كەپتىرىپ، جاقسى ساقتاي ءبىلۋ ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ساپاسىنىڭ جوعالماۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى. مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ دارىگە بىردەن پايدالانىلمايتىن بولىكتەرىن توپىراق، بالشىق سەكىلدى لاس نارسەلەردەن ارىلتقاننان كەيىن، ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي كەپتىرۋ، كولەڭكەدە كەپتىرۋ، سامالداتىپ كەپتىرۋ.
العى ءسوز
قازاقستان ۇلى دەرجاۆادا بولۋى ءۇشىن اقىلدى دا ويلى، دارىندى جاستار كەرەك.
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
بۇگىن ءبىلىم سالاسىنىڭ الدىندا شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن، تىڭ جاڭالىقتار اشاتىن، ءبىرتۋما ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.
ويتكەنى قازىرگى كەزەڭ قوعامنىڭ جەدەل دامۋىمەن بايلانىستى بولسا، ال بولاشاقتا عىلىم مەن تەحنيكانى، ءوندىرىستى دامىتاتىن بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى. وقۋشىلاردىڭ ءوز - وزىنە سەنىمىن ارتتىرۋ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋ، باستاۋىش ساتىدان باستاپ عىلىمي - زەرتتەۋشىلىكپەن اينالىسۋعا باۋلۋ – ءمۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
ءمۇعالىم الدىندا بۇگىنگى بولاشاق ۇرپاق تاربيەلەۋدە تۇرعان مىندەتتەر:
ءبىلىم مازمۇنى جانە ونى وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن تۇرلەندىرۋ ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ.
باستاۋىش ساتىدان كىشكەنتاي عالىمداردى دايارلاۋدا زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىسكە، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باۋلۋ.
بالا بويىنداعى العىرلىق، زەرەكتىككە بايلانىستى دارىندىلىقتى انىقتاۋ.
ءاربىر وقۋشى بويىنداعى ەرەكشە قابىلەتتى كورە ءبىلۋ ءمۇعالىم ءۇشىن اسا قاجەت قاسيەت. ول ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، كۇندەلىكتى ساباقتا، تاربيە جۇمىسىندا، ۇيىرمە جۇمىسىندا وقۋشىنى ۇزبەي باقىلاپ، رەيتينگ جۇيەسىمەن ءبىلىمىن باعالاي وتىرىپ، بالا بويىنداعى دارىندىلىقتى، جۇيەلى ءبىلىم الۋعا قابىلەتتى جەكە تۇلعانى انىقتاۋعا بولادى.
جالپى زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتى دامىتۋ ءۇشىن مىنا تالاپتار ورىندالۋى قاجەت:
ۇستاز بىلىكتىلىگى؛
وقۋشى مەن ۇستاز اراسىنداعى قارىم - قاتىناس؛
تۋا بىتكەن قاسيەتتى دامىتۋ؛
وتباسىنىڭ جاعدايى، اتا - اناسىنىڭ قولداۋى؛
باستاۋىش كلاسس مۇعالىمدەرىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىنان ءوز شاكىرتتەرىنەن بۇگىنگى تالاپقا سايكەس جاس عالىمداردى تاربيەلەپ شىعارىپ وتىرادى دەگەن سەنىمدەمىز.
ۇكىبايەۆا ى. ز.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ دارىلىك قاسيەتتەرىن تانۋ، اجىراتا ءبىلۋ، ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن انىقتاۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى: تۋعان ولكەدە وسەتىن جانە بولمە وسىمدىكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ولاردىڭ ادام، قوعام ومىرىندەگى ماڭىزىن اشۋ. بۇل وسىمدىكتەردىڭ تاپتىرمايتىن ەمدىك كوزى ەكەنىن دالەلدەۋ. ولاردىڭ وسەتىن جەرلەرىن، ءوسۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ، قورشاعان ورتانى تانىتۋ، ولاردىڭ ادام ءومىرىنىڭ اراشاسى ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ.
زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى: تۋعان جەردە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن اشا، زەرتتەي وتىرىپ، ادامزات قاۋىمىن ءوزىن قورشاعان تابيعات اياسىن قورعاۋعا جانە ونى ايالاي بىلۋگە شاقىرۋ. تابيعات الەمىنىڭ ادامدارعا بەرەر ءنارى مول ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ.
اننوتاسيا
«وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى» اتتى بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىن تاڭداپ، زەرتتەي باستاعانىما ءبىر جىلدان استى. سىنىپ جەتەكشىم مەن اتا انامنىڭ كومەكتەسۋىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ءىس شارالار اتقارىلدى.
زەرتتەۋدىڭ العاشقى باسپالداعى جالپى دارىلىك وسىمدىكتەر تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاۋدان باستالدى. وسى ماقساتتا مەكتەپ، اۋدان كىتاپحانالارىن ۇزدىكسىز ارالاپ، دارىلىك وسىمدىكتەر تۋرالى دەرەكتەر جيناقتالدى. سونىمەن قاتار، اۋداندىق اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرىمەن جانە حالىق ەمشىلەرىمەن جيە جۇرگىزىلگەن سۇقپاتتار وڭ ناتيجە بەرە باستادى.
زەرتتەۋدىڭ كەلەسى ساتىسىندا جيناقتاعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان جۇمىس ءوز ناتيجەلەرىن بەرە باستادى. زەرتتەۋ بارىسىندا اۋلادا، باقشادا وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ( يتمۇرىن، تۇيمەداق، جۋسان، باقباق، قالاقاي، وگەيشوپ) تۇرلەرىن جيناقتاۋ، تەرۋ، وڭدەۋ جۇمىستارى اتقارىلدى. بۇل وسىمدىكتەر تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جيناقتالىپ، جۇمىس العا جىلجىدى. بوس كەزدىڭ بارىندە بولمە وسىمدىكتەرىن ءوسىرىپ، باپتاپ، كۇتتىم. ءوسىرىپ عانا قويماي ولاردىڭ اۋىرعاندا قانداي مۇشەسىن، قانداي اۋرۋعا قولدانۋعا بولاتىنىن زەرتتەپ ءبىلدىم.
زەرتتەۋ جۇمىسى كوپ وقۋدى، ءبىلۋدى تالاپ ەتتى. ءوزىم زەرتتەپ جۇرگەن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ، اتاپ ايتساق الوە، گەران، زولوتوي ۋس، جۋسان، تۇيمەداق، يتمۇرىنداردىڭ قانشاما شيپاسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
وسى دارىلىك وسىمدىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، مەكتەپ جاسىنداعى بالالار جانە جاس سابيلەر جيرەنبەي ىشە الاتىن، ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلعان، ءدامى جاعىمدى دارىلەر جاسالسا نۇر ۇستىنە، نۇر بولار ەدى.
زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ وڭ ناتيجەلەرىن كورە وتىرىپ مىناداي ۇسىنىستاردى العا مىندەت ەتىپ قويعىم كەلەدى:
- مەكتەپ وقۋشىلارىنا ءوز جەرىنىڭ دارىلىك وسىمدىكتەرىن تانىتۋ ماقساتىندا جازعى دەمالىستارىندا ماماندار نەمەسە مۇعالىمدەر توپسەرۋەندەر ۇيىمداستىرسا؛
- مەكتەپ قابىرعاسىنان ەمدىك قاسيەتتەرى بار بولمە وسىمدىكتەرىن ارنايى ءوسىرىپ، باپتاپ، زەرتتەپ، كۇتەتىن بۇرىش بەرىلسە؛
- تەك دارىلىك وسىمدىكتەردى جانە ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن جارنامالايتىن ءدارىحانالار اشىلسا؛
- دارىلىك وسىمدىكتەرگە ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسا وتىرىپ، جاس بالالار جيرەنبەي ىشە الاتىن ءتۇرلى - ءتۇستى كامپيتتەر سەكىلدى دارىلەر جاسالسا؛
ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەتتە تۇرىپ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاي بىلەيىك!
كىرىسپە
«وسىمدىك ءومىر كەپىلى» دەگەن قاعيدانى ۇستانا وتىرىپ وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن زەرتتەۋگە بەل بۋدىم. مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما سىنىپ جەتەكشىم مەن انام ىقپال ەتتى. ءوزىم كىشكەنتايىمنان بولمە وسىمدىكتەرىن ءوسىرىپ، كۇتىپ، باپتاۋدى ۇناتاتىنمىن. ەس بىلگەننەن بەرى وقىعان - تۇيگەنىمنىڭ ارقاسىندا تەك بولمە وسىمدىكتەرى عانا ەمەس، جالپى وسىمدىك اتاۋىنىڭ ادام ومىرىنە، ولاردىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسى، قاسيەتتەرى قىزىقتىرا باستادى.
قورشاعان ورتانىڭ ادامدارعا تيگىزەتىن اسەرى وراسان زور ەكەندىگى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەتىن ماڭىزى زور ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە الماس.
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەرتە زامانداردان بەرى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن بىلگەن، ءارى ولاردى ءارتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە شەبەر قولدانىپ كەلگەن.
وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ءبىلۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك ەتۋگە تۋرا كەلدى. مەكتەپ جانە اۋدان كىتاپحانالارىندا بولىپ وسى توڭىرەكتە كوپتەگەن مالىمەتتەر، دەرەكتەر جيناقتادىم. سونىمەن بىرگە حرومتاۋ قالاسىنداعى ءدارىحانا قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەرگە بارىپ، دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىمەن تانىسىپ وتىردىم. كوپ ىزدەنىپ، كوپ وقىدىم. ءوز بولىمشە دارىگەرىم، تەراپيەۆت قايراشيەۆا ساۋلە اپايمەن كەزدەسىپ، ەمدىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن، قولدانىلۋىن ءبىلدىم.
كوپ ىزدەنىپ زەرتتەۋ بارىسىندا وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى تۋرالى دەرەكتەر جينالا باستادى.
وتباسىمىزدا انام التىناي شوقىل قىزى ەمدىك ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن بولمە وسىمدىكتەرىن كوپ وتىرعىزادى. 1 - 2 سىنىپتاردان باستاپ «انا كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى مەندە انامنان كورگەنىمدى ويعا تۇيە وتىرىپ، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن بىلە باستادىم.
اتاپ ايتسام، بولمە وسىمدىكتەرىنەن ەمدىك ماقساتتا الوي (الوە)، ورىس حالقى ونى «ستولەتنيك» (ءجۇزجىلدىق) دەپ تە اتايدى، گەران، فيكۋس، زولوتوي ۋس، كاكتۋس ت. ب. وسىرەمىن.
جاز ايلارىندا ءوزىمىزدىڭ باقشامىزدا وسەتىن اسكوكتى، مەرۋەتگۇلدى، باقباقتى، سونىمەن قاتار دالانىڭ كەز كەلگەن جەرىندە وسەتىن تۇيمەداق، وگەيشوپ، جۋسان وسىمدىكتەرىن تەرىپ، كەپتىرىپ ەمدىك ماقساتتا پايدالانامىن.
قازىرگى تەحنولوگيا قارقىنداعان زاماندا اۋانىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن لاستانۋىنا بايلانىستى ادامداردا كوپتەگەن اۋرۋ تۇرلەرى كوبەيىپ وتىرعان جايى بار. سول اۋرۋلاردى وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ جولدارىن بىلگەن ءاربىر ادامعا ءتيىمدى بولار ەدى. وكىنىشكە وراي اياعىمىزدىڭ استىندا ءوسىپ تۇرعان ەمدىك قاسيەتى جوعارى وسىمدىكتى تاني بەرمەيمىز. ەگەر ءاربىر سانالى، ساۋاتتى
قازاقستان ازاماتى، ازاماتشاسى ءوز ەلىنىڭ تابيعات سىيلاعان سىيىن تانىپ، قولدانا بىلسە، سالاۋاتتى ءومىر كەپىلى بولماس پا ەدى. ولاي دەيتىنىم ەرىنبەي بار زاتتى پايدالانۋ كەرەك.
«اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەمەي مە اتام قازاق.
سوندىقتان تابيعاتتىڭ سىيعا تارتقان دارىلىك وسىمدىكتەرىن تانۋ، ولاردى زەرتتەي ءبىلۋ، قاسيەتتەرىن اشۋ مەن ءۇشىن العا قويعان باستى ماقسات دەپ بىلەمىن.
قوعام بار جەردە ادام بار. ادام بار جەردە ءتۇرلى اۋرۋلار بار. ءبىراق، سول ماسەلەنى شەشۋ ءار ادامنىڭ سانالى قورعانىسىندا.
بولمە وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋ ساتىنەن كورىنىس.
ءى. نەگىزگى ءبولىم
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەرتە زامانداردان بەرى دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ قۇپياسىن بىلگەن، ءارى ولاردى ءارتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە شەبەر قولدانىپ كەلگەن. شيپالى وسىمدىكتەردەن ءدارى جاساۋ ادىستەرى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ءوتىپ، بۇل ءداستۇر اتادان جالعاسىپ وتىرعان.
قازاقستان تابيعي جاعدايلارى ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىن ورماندى، دالالى، تاۋلى ايماقتاردان تۇرادى. رەسپۋبليكا ايماعىندا 6000 - عا جۋىق وسىمدىك تۇرلەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى ەكەن دەسەك، ونىڭ 500 تۇرىنەن دارىلىك زاتتار الىنادى ەكەن. وسىنشا بايلىقتى يگەرۋمەن بىرگە دارىلىك وسىمدىكتەردى زەرتتەۋدىڭ، ونى تانىپ، ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. ەرتە زاماننان بەرى مال باعۋمەن اينالىسقان كوشپەلى قازاق حالقى شوپتەردىڭ، جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن.
ءابۋ - ناسىر - ءال فارابي، ءابۋ - ءالي يبن - سينا، بەرۋني، ءال - دجۋرجاني قازاق حالقىنىڭ مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا اسەرى دارىلىك وسىمدىكتەردى تاۋىپ پايدالانۋىنا زور ىقپال ەتتى. جەر جۇزىندەگى دارىلەردىڭ 40 -%- ى وسىمدىكتەن دايىندالادى ەكەن. قازىرگى كەزدە شوپپەن ەمدەۋ ءادىس - تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. ءۇي جاعدايىندا كەڭىنەن قولدانۋعا جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن «ءدارىسىز ەم - دوم» دارىلىك وسىمدىكتەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. [5، 31ب]
قاي زاماندا بولسىن، ادام وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق جاعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەمدىك، شيپالىق جاعىنا دا كوڭىل بولگەن. قازىرگى كەزدە «ءدارى اۋرۋى»، اللەرگيانىڭ شىعۋى، يممۋنيتەتتىڭ ازايۋى سياقتى قۇبىلىستاردىڭ بايقالا باستاۋىنا بايلانىستى ونىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەسە كەمىگەن جوق. دارىلىك وسىمدىكتەردى ەم رەتىندە پايدالانۋ سوناۋ كونە زاماننان بەرى داعدىعا اينالعان، مۇنى ەسكى ەسكەرتكىش قولجازبالاردان ايقىن كورە الامىز.
1. 1مىڭ تەڭگە تۇراتىن ءدارى شارباعىنىڭ ءدال تۇبىندە ءوسىپ تۇر.
(حالىق ماقالى)
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەردىڭ قاينار كوزى – ۇلى تابيعاتتاعى وسىمدىكتەر دۇنيەسى. ولاي بولسا، اياعىمىزدىڭ استىندا ءوسىپ جاتقان دارىلىك وسىمدىكتەردى تانىپ، ءبىلىم زەرتتەپ اۋرۋىمىزعا شيپا ەتپەسكە. ءبىزدىڭ حرومتاۋ اۋدانى ماڭىنداعى جەرلەردە، ەلدى مەكەندەردە وسيەتىن كوپتەگەن دارىلىك وسىمدىكتەر بار. ولارعا تۇيمەداقتى، يتمۇرىندى، باقباقتى، وگەيشوپتى، جۋساندى، اسكوكتى، كيىكوتىن جاتقىزۋعا بولادى. [8، 24ب.]
شيپالى وسىمدىكتەر قاتارىنا ءارتۇرلى ءساندى وسىمدىكتەر دە جاتادى، ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى لياززات مۇمكىندىگىمەن عانا (بۇلاردىڭ شيپالى كۇشى دە وسىندا) شەكتەلمەيدى، بويىنداعى فيزيولوگيالىق سەرگەك زاتتاردىڭ ارقاسىندا (مەرۋەتگۇل، شەگىرگۇل، گۇلشەتەن) ولاردىڭ دەنساۋلىعىمىزدىڭ سەرىگى دە بولا الادى. سونداي - اق ءبىزدىڭ باۋ – باقشامىزدا اياق استىندا قاپتاپ وسەتىن ارامشوپتەر جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى، وزدەرىنىڭ جەر ۇستىنە جانە جەر استىندا وسەتىن مۇشەلەرىندە اسا باعالى «ءۇي ءدارىحاناسىنا» قاجەتتى زاتتاردىڭ بولۋى ارقىلى ولاردىڭ كوپشىلىگى اسا پايدالى، ماسەلەن، باقباق اتا زاماننان «ءومىر ءنارى» اتالعان، ال قالاقاي – ۆيتاميندەر قويماسى سانالادى. وسىمدىكتەردى وتاپ تاستاۋعا اسىقپاي، الدىمەن ولاردىڭ پايدالى قاسيەتتەرىن ءبىلىپ الۋعا تىرىسۋ كەرەك.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ اۋرۋ - سىرقاۋلارىمەن ۇزاق جىلدار كۇرەسۋ بارىسىندا قولدانىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرلى ءدارى - دارمەكتەردىڭ قاينار كوزى – ۇلى تابيعاتتى وسىمدىكتەر دۇنيەسى.
وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، تامىرى، گ ۇلى، جاپىراعى، قابىعى، جەمىسى ءشايىرى جانە تۇقىمىنان ءدارى - دارمەك جاسالادى. قازاق ەمشىلەرىنىڭ قولداناتىن دارىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسىمدىكتەر. وسىمدىكتەردىڭ ءاربىر بولىگىنىڭ، ماسەلەن، تامىر، ساباق، جاپىراق، گۇل، جەمىس تۇقىمدارىنىڭ دارىلىك قۋاتى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان ولاردى ەمدىك قۋاتى ەڭ كۇشتى بولاتىن مەزگىلدە جيناعاندا عانا ساپالى ءدارى - دارمەك الۋعا بولادى.
دارىلىك وسىمدىكتەر جينالىپ العاننان كەيىن، جاس كۇيىندە بىردەن پايدالانۋدان قالعاندارىن كەپتىرىپ، جاقسى ساقتاي ءبىلۋ ونىڭ ەمدىك قاسيەتى مەن ساپاسىنىڭ جوعالماۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى. مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ دارىگە بىردەن پايدالانىلمايتىن بولىكتەرىن توپىراق، بالشىق سەكىلدى لاس نارسەلەردەن ارىلتقاننان كەيىن، ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي كەپتىرۋ، كولەڭكەدە كەپتىرۋ، سامالداتىپ كەپتىرۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
مەكتەپكە دايالىق توبىنىڭ ۇيىمداستىرىلاتىن وقۋ ءىس - ارەكەتى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «وقۋعا شاقىرۋ» احمەت بايتۇرسىن ۇلى
