تۇمار (توميريس) پاتشايىم
تۇمار (توميريس) پاتشايىم
تۇمار (توميريس) حانشا (ج. ج. س. د. 570 - 520) – كۇنگەي تۇركى ساق حالىقتارىنىڭ بايىرعى زاماندا ەل بيلەگەن اتاقتى ايەل پاتشالارىنىڭ ءبىرى. گرەك جازبالارىندا ونىڭ ەلىن «ماسساگەت» دەپ اتايدى. تۇمار حانشا ەسىمىنىڭ تاريحقا ەنىپ، الەمگە تانىلۋى احەمەن اۋلەتىنەن شىققان، «ءتورت قۇبىلانىڭ تۇتاس بيلەۋشىسى» اتانعان پارسىنىڭ ايگىلى پاتشاسى كيردىڭ (ج. ج. س. د. 558 – 530) ورتا ازياعا باسقىنشىلىق جورىقپەن كەلگەن، «جەڭىلۋدى بىلمەيدى» دەپ دارىپتەلگەن اسكەرىن اشىق شايقاستا تاس تالقانىن شىعارىپ جەڭۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن تويىمسىزدىقپەن كەڭەيتە بەرۋدى ويلاعان كير پاتشا باتىس ەلدەرىنە اتتانباس بۇرىن اۋەلى شىعىس جاعىن قاۋىپسىزدەندىرۋ ماقساتىمەن كۇنگەي تۇركى ساقتاردى باعىندىرىپ الۋدى كوزدەيدى. ءسويتىپ تۇركى ساق ەلىنە ەلشى اتتاندىرىپ، ولاردىڭ حانشاسى، سول كەزدە كۇيەۋى ءولىپ جەسىر وتىرعان تۇماردىڭ (توميريسكە) وزىنە تۇرمىسقا شىعۋىن سۇرايدى.
بۇل كيردىڭ تۇركى ساقتارمەن سوعىسۋعا جەلەۋ ىزدەۋى ەدى. تۇمار حانشا كيردىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي تاستايدى. وسىنى جەلەۋ ەتكەن كير ءوزىنىڭ جاۋ قايدالاپ جۇتىنعان جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەرىن شىعىسقا قاراي قاپتاتادى. اراكس دارياسىنا جەتىپ، ۇستىنەن قالقىما كوپىرلەردى قۇرۋدى كەمەلەردىڭ كەرمەسىندە مۇنارا قامالدار تۇرعىزۋدى ءامىر ەتەدى.
وزدەرىن جاۋلاپ الۋعا كەلگەن پارسىلاردىڭ ءار قادامىن الىستان باقىلاپ، ءبىلىپ وتىرعان تۇمار حانشا ولاردىڭ داريادان ءوتۋ ءۇشىن اۋرەلەنىپ، كوپىر سالعالى جاتقانىن ەستىپ، كيرگە ارنايى جاۋشى جىبەرەدى.
— ميديالىقتاردىڭ پاتشاسى! دەيدى جىبەرگەن جاۋشىسى ارقىلى تۇمار حانشا كيرگە. نيەتىڭنەن قايت. سالىپ جاتقان كوپىرلەرىڭنىڭ يگىلىگىن كورەر كورمەسىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. ونبەس ءىستى قۋما. ءوز پاتشالىعىڭا بار دا، ءوز بيلىگىڭدى جۇرگىزە بەر، ءبىزدى كۇندەمە. ال ەگەر الدا جالدا سوعىسپاي قويمايمىن دەسەڭ، وندا كوپىر سالىپ، ۋاقىت وتكىزىپ، اۋرە بولما. داريانىڭ ءبىز جاق بەتىنە شىعىپ سوعىسامىن دەسەڭ، ءبىز ءۇش كۇنشىلىك جەرگە كەتىپ، جول اشايىق، ال داريانىڭ ءوز جاعىڭدا سوعىسامىن دەسەڭ، سەن ءۇش كۇنشىلىك جەرگە شەگىن. قالاۋىنا قاراي ءوزىڭ شەش.
تۇماردىڭ ۇسىنىسىن كير اسكەري كەڭەسكە سالادى. ءبىراز پىكىر تالاسىنان سوڭ، ليديانىڭ بۇرىنعى پاتشاسى، سول كەزدە كيردىڭ قولىنداعى مىرزا تۇتقىن كرەزدىڭ اقىلىمەن داريانىڭ تۇركى ساقتار جاعىندا سوعىسۋدى ۇيعارىپ، شەشىمدەرىن تۇمارعا حابارلايدى.
تۇركى ساقتار ۋادەلەرىندە تۇرىپ، ءۇش كۇنشىلىك جەرگە شەگىنىپ كەتەدى. ولاردىڭ كەتكەنىنە انىق كوز جەتكىزگەننەن كەيىن كير بۇكىل اسكەرىن داريانىڭ ارعى بەتىنە وتكىزىپ، كرەزدىڭ ۇيرەتكەن ايلاسىمەن تۇركى ساقتاردىڭ شابىلداۋشى توبىن الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، تۇگەل قىرعىنعا ۇشىراتادى. وسى شابۋىلشى توپتىڭ باسشىسى، تۇمار حانشانىڭ ۇلى سپارگاپتى (سپارگاپيس) تۇتقىنعا الادى.
سۇيىكتى ۇلى مەن شەپ بۇزار جاۋىنگەرلەرىنىڭ قايعىلى حابارىن العان تۇمار كيرگە جاۋشى جىبەرىپ، وعان ءوزىنىڭ سوڭعى ءسوزىن جەتكىزەدى.
قانقۇمار كير! جەڭىسكە جەلىكپە. سەن مەنىڭ ۇلىمدى اشىق ايقاستا قارۋ قۇدىرەتىمەن جەڭگەن جوقسىڭ. شاراپ ىشكىزىپ، الداپ بارىپ، پەندە ەتتىڭ. ەندى مەنىڭ مىنا اقىلىمدى ال. ايلا امالمەن ءبىراز جاۋىنگەرىمدى وپات ەتكەنىڭدى قاناعات تۇتىپ، مەنىڭ ۇلىمدى وزىمە قايتارىپ بەر دە، ەسەن ساۋىڭدا ءجونىڭدى تاپ. ەگەر ويتپەسەڭ، ءتاڭىرى اتىمەن انت ەتىپ ايتايىن، قانعا قانشاما تويىمسىز بولساڭ دا، ادام قانىن سۋسىنىڭ قانعانشا ىشكىزەرمىن!
بار اڭسارى بىرەۋدىڭ ەلىن شاۋىپ، ولجاعا باتىپ، اتاعىن شىعارۋعا اۋعان كير حانشا اقىلىن تىڭداماي، ءوزىنىڭ شايقاساتىنىن ايتىپ، تۇماردىڭ جاۋشىسىن كەرى قايتارادى.
تۇتقىنعا تۇسكەن تۇماردىڭ ۇلى ءوزىنىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن ماستىعى ايىعىپ، ەسى كىرگەن كەزدە عانا ءبىر اق بىلەدى. كيردەن اياق قولىن بوساتۋىن وتىنەدى. قولدان بۇعاۋ، اياقتان كىسەن الىنىسىمەن، ول قاسىندا تۇرعان پارسى جاۋىنگەرىنىڭ قارۋىن جۇلىپ الىپ، ءوزىن ءوزى ولتىرەدى.
كەلەسى كۇنى ەكى جاقتىڭ اراسىندا بۇرىن سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇراپىل قىرعىن سوعىس باستالادى. اقىرىندا دالالىق ۇرىس ءتاسىلىن ءتيىمدى پايدالانعان تۇركى ساقتار پارسىلاردىڭ اسكەرىن تۇگەل دەرلىك جۋساتىپ سالادى. قورشاۋعا ءتۇسىپ، باس ساۋعالار مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان. كيردىڭ ءوزى دە جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە ايقاس الاڭىندا قازا تابادى.
تۇمار حانشا شايقاس اياقتالعان سوڭ، ساربازدارىنا كيردىڭ دەنەسىن تاپتىرىپ الىپ، باسىن كەستىرىپ، قان تولتىرىلعان مەسكە سالىپ تۇرىپ: «ايتەۋىر ءتىرى قالدىم، سەنى جەڭىپ شىقتىم دەمەسەم، جان دەگەندەگى جالعىز ۇلىمدى ايارلىقپەن قولعا ءتۇسىرىپ، سەن مەنىڭ تۇبىمە جەتتىڭ، جاۋىز! ەندى تاڭىرگە بەرگەن سەرتىمدى ورىنداپ، باسىڭدى قانعا بوكتىرىپ، سۋسىنىڭدى قاندىرعاننان باسقا امالىم جوق» دەيدى.
وسىلايشا كۇنگەي تۇركى ساقتار وزدەرىن جاۋلاۋعا جاسانىپ كەلگەن باسقىنشىلاردان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالادى. وسىلايشا تۇمار حانشا ەلباسىلىق ۇلى تۇلعاسىمەن، قولباسشىلىق اسقان ەرلىگىمەن تاريحقا ەنەدى.
تۇمار (توميريس) حانشا (ج. ج. س. د. 570 - 520) – كۇنگەي تۇركى ساق حالىقتارىنىڭ بايىرعى زاماندا ەل بيلەگەن اتاقتى ايەل پاتشالارىنىڭ ءبىرى. گرەك جازبالارىندا ونىڭ ەلىن «ماسساگەت» دەپ اتايدى. تۇمار حانشا ەسىمىنىڭ تاريحقا ەنىپ، الەمگە تانىلۋى احەمەن اۋلەتىنەن شىققان، «ءتورت قۇبىلانىڭ تۇتاس بيلەۋشىسى» اتانعان پارسىنىڭ ايگىلى پاتشاسى كيردىڭ (ج. ج. س. د. 558 – 530) ورتا ازياعا باسقىنشىلىق جورىقپەن كەلگەن، «جەڭىلۋدى بىلمەيدى» دەپ دارىپتەلگەن اسكەرىن اشىق شايقاستا تاس تالقانىن شىعارىپ جەڭۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن تويىمسىزدىقپەن كەڭەيتە بەرۋدى ويلاعان كير پاتشا باتىس ەلدەرىنە اتتانباس بۇرىن اۋەلى شىعىس جاعىن قاۋىپسىزدەندىرۋ ماقساتىمەن كۇنگەي تۇركى ساقتاردى باعىندىرىپ الۋدى كوزدەيدى. ءسويتىپ تۇركى ساق ەلىنە ەلشى اتتاندىرىپ، ولاردىڭ حانشاسى، سول كەزدە كۇيەۋى ءولىپ جەسىر وتىرعان تۇماردىڭ (توميريسكە) وزىنە تۇرمىسقا شىعۋىن سۇرايدى.
بۇل كيردىڭ تۇركى ساقتارمەن سوعىسۋعا جەلەۋ ىزدەۋى ەدى. تۇمار حانشا كيردىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي تاستايدى. وسىنى جەلەۋ ەتكەن كير ءوزىنىڭ جاۋ قايدالاپ جۇتىنعان جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەرىن شىعىسقا قاراي قاپتاتادى. اراكس دارياسىنا جەتىپ، ۇستىنەن قالقىما كوپىرلەردى قۇرۋدى كەمەلەردىڭ كەرمەسىندە مۇنارا قامالدار تۇرعىزۋدى ءامىر ەتەدى.
وزدەرىن جاۋلاپ الۋعا كەلگەن پارسىلاردىڭ ءار قادامىن الىستان باقىلاپ، ءبىلىپ وتىرعان تۇمار حانشا ولاردىڭ داريادان ءوتۋ ءۇشىن اۋرەلەنىپ، كوپىر سالعالى جاتقانىن ەستىپ، كيرگە ارنايى جاۋشى جىبەرەدى.
— ميديالىقتاردىڭ پاتشاسى! دەيدى جىبەرگەن جاۋشىسى ارقىلى تۇمار حانشا كيرگە. نيەتىڭنەن قايت. سالىپ جاتقان كوپىرلەرىڭنىڭ يگىلىگىن كورەر كورمەسىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. ونبەس ءىستى قۋما. ءوز پاتشالىعىڭا بار دا، ءوز بيلىگىڭدى جۇرگىزە بەر، ءبىزدى كۇندەمە. ال ەگەر الدا جالدا سوعىسپاي قويمايمىن دەسەڭ، وندا كوپىر سالىپ، ۋاقىت وتكىزىپ، اۋرە بولما. داريانىڭ ءبىز جاق بەتىنە شىعىپ سوعىسامىن دەسەڭ، ءبىز ءۇش كۇنشىلىك جەرگە كەتىپ، جول اشايىق، ال داريانىڭ ءوز جاعىڭدا سوعىسامىن دەسەڭ، سەن ءۇش كۇنشىلىك جەرگە شەگىن. قالاۋىنا قاراي ءوزىڭ شەش.
تۇماردىڭ ۇسىنىسىن كير اسكەري كەڭەسكە سالادى. ءبىراز پىكىر تالاسىنان سوڭ، ليديانىڭ بۇرىنعى پاتشاسى، سول كەزدە كيردىڭ قولىنداعى مىرزا تۇتقىن كرەزدىڭ اقىلىمەن داريانىڭ تۇركى ساقتار جاعىندا سوعىسۋدى ۇيعارىپ، شەشىمدەرىن تۇمارعا حابارلايدى.
تۇركى ساقتار ۋادەلەرىندە تۇرىپ، ءۇش كۇنشىلىك جەرگە شەگىنىپ كەتەدى. ولاردىڭ كەتكەنىنە انىق كوز جەتكىزگەننەن كەيىن كير بۇكىل اسكەرىن داريانىڭ ارعى بەتىنە وتكىزىپ، كرەزدىڭ ۇيرەتكەن ايلاسىمەن تۇركى ساقتاردىڭ شابىلداۋشى توبىن الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، تۇگەل قىرعىنعا ۇشىراتادى. وسى شابۋىلشى توپتىڭ باسشىسى، تۇمار حانشانىڭ ۇلى سپارگاپتى (سپارگاپيس) تۇتقىنعا الادى.
سۇيىكتى ۇلى مەن شەپ بۇزار جاۋىنگەرلەرىنىڭ قايعىلى حابارىن العان تۇمار كيرگە جاۋشى جىبەرىپ، وعان ءوزىنىڭ سوڭعى ءسوزىن جەتكىزەدى.
قانقۇمار كير! جەڭىسكە جەلىكپە. سەن مەنىڭ ۇلىمدى اشىق ايقاستا قارۋ قۇدىرەتىمەن جەڭگەن جوقسىڭ. شاراپ ىشكىزىپ، الداپ بارىپ، پەندە ەتتىڭ. ەندى مەنىڭ مىنا اقىلىمدى ال. ايلا امالمەن ءبىراز جاۋىنگەرىمدى وپات ەتكەنىڭدى قاناعات تۇتىپ، مەنىڭ ۇلىمدى وزىمە قايتارىپ بەر دە، ەسەن ساۋىڭدا ءجونىڭدى تاپ. ەگەر ويتپەسەڭ، ءتاڭىرى اتىمەن انت ەتىپ ايتايىن، قانعا قانشاما تويىمسىز بولساڭ دا، ادام قانىن سۋسىنىڭ قانعانشا ىشكىزەرمىن!
بار اڭسارى بىرەۋدىڭ ەلىن شاۋىپ، ولجاعا باتىپ، اتاعىن شىعارۋعا اۋعان كير حانشا اقىلىن تىڭداماي، ءوزىنىڭ شايقاساتىنىن ايتىپ، تۇماردىڭ جاۋشىسىن كەرى قايتارادى.
تۇتقىنعا تۇسكەن تۇماردىڭ ۇلى ءوزىنىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن ماستىعى ايىعىپ، ەسى كىرگەن كەزدە عانا ءبىر اق بىلەدى. كيردەن اياق قولىن بوساتۋىن وتىنەدى. قولدان بۇعاۋ، اياقتان كىسەن الىنىسىمەن، ول قاسىندا تۇرعان پارسى جاۋىنگەرىنىڭ قارۋىن جۇلىپ الىپ، ءوزىن ءوزى ولتىرەدى.
كەلەسى كۇنى ەكى جاقتىڭ اراسىندا بۇرىن سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇراپىل قىرعىن سوعىس باستالادى. اقىرىندا دالالىق ۇرىس ءتاسىلىن ءتيىمدى پايدالانعان تۇركى ساقتار پارسىلاردىڭ اسكەرىن تۇگەل دەرلىك جۋساتىپ سالادى. قورشاۋعا ءتۇسىپ، باس ساۋعالار مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان. كيردىڭ ءوزى دە جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە ايقاس الاڭىندا قازا تابادى.
تۇمار حانشا شايقاس اياقتالعان سوڭ، ساربازدارىنا كيردىڭ دەنەسىن تاپتىرىپ الىپ، باسىن كەستىرىپ، قان تولتىرىلعان مەسكە سالىپ تۇرىپ: «ايتەۋىر ءتىرى قالدىم، سەنى جەڭىپ شىقتىم دەمەسەم، جان دەگەندەگى جالعىز ۇلىمدى ايارلىقپەن قولعا ءتۇسىرىپ، سەن مەنىڭ تۇبىمە جەتتىڭ، جاۋىز! ەندى تاڭىرگە بەرگەن سەرتىمدى ورىنداپ، باسىڭدى قانعا بوكتىرىپ، سۋسىنىڭدى قاندىرعاننان باسقا امالىم جوق» دەيدى.
وسىلايشا كۇنگەي تۇركى ساقتار وزدەرىن جاۋلاۋعا جاسانىپ كەلگەن باسقىنشىلاردان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالادى. وسىلايشا تۇمار حانشا ەلباسىلىق ۇلى تۇلعاسىمەن، قولباسشىلىق اسقان ەرلىگىمەن تاريحقا ەنەدى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءتۇبىر مەن قوسىمشا. 52 - 56جاتتىعۋلار
