تۇراقتى تىركەستەر (عىلىمي تاجىريبەلىك جوبا)
عىلىمي تاجىريبەلىك جوبا
سەكسياسى: قازاق ءتىلى
تاقىرىبى: تۇراقتى تىركەستەر
ماقساتى: مەن جۇمىسىمدا كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن تۇراقتى تىركەستەردىڭ ماعىنالارىن زەرتتەي وتىرىپ، انتونيمدىك، سينونيمدىك جانە ماقال - ماتەلدەردە كەزدەسەتىن تۇراقتى تىركەستەردىڭ سىرىن اشۋ. ەگەر بارلىعى كۇندەلىكتى ومىردە تۇراقتى تىركەستەردى قولدانا وتىرىپ سويلەسە، وندا وسى تۇراقتى تىركەستەردىڭ - ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىز جەتىلىپ، ءتىل بايلىعىمىزدىڭ كەڭەيۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەرى ءسوزسىز دەپ ويلايمىن.
مىندەتى: زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتىنا ساي مىندەتتەرىن تومەندەگىدەي ەتىپ تۇجىرىمدايمىن:
- تۇراقتى تىركەستەر؛
- انتونيمدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
- سينونيمدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
- ماقال – ماتەلدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
ناتيجەگە جەتۋ جولدارى: تۇراقتى تىركەستەردىڭ تولىق ماعىناسىن اشۋ، ۇلگى – ونەگە ەتۋ. كۇندەلىكتى ومىردە تۇراقتى تىركەستەردى ءوز ورنىمەن پايدالانساق – ءبىزدىڭ ءسوزىمىز سۇلۋ، ءتىلىمىز كوركەم، ويىمىز ۇشقىر شىعاتىنى ءسوزسىز. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىردە ادامدى ءتىلى باي كوركەمدىككە، شەشەندىككە، دانالىققا باۋليتىن حالقىمىزدىڭ وسىنداي اسىل قازىناسىن ومىردە جاراتۋ. سوندا جالاڭ سويلەۋ، تاياز ويلانۋدان اۋلاق بولىپ، سىرى تەرەڭ سيقىرلى سوزدەردەن جۇرەگىنە قۋات الىپ، ءتىلىن سۇيەتىن جانىڭا جاقىن ۇرپاقتار ءوسىپ جەتىلمەك.
تۇراقتى ءسوز تىركەسى فرازەولوگيالىق تىركەس - ەكى نەمەسە ودان دا كوپ سوزدەردىڭ تىركەسۋىنەن جاسالىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن بەينەلى سوزدەر توبى.
تۇراقتى تىركەستىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن وزگەرتۋگە، باسقا سوزبەن اۋىستىرۋعا كەلمەيدى.
مىسالى: يت ولگەن جەر – الىس
تايعا تاڭبا باسقانداي – انىق
ءتىلدى ۇيىرەدى – ءتاتتى
كوز شىرىمىن الۋ – ۇيىقتاۋ.
اعاما جەڭگەم ساي، اپاما جەزدەم ساي – مىنەز – قىلىعى ۇيلەس.
اعىنان جارىلدى – ەشتەڭەنى جاسىرماي، بار شىندىعىن ايتتى.
اجال وعى اتىلدى – مەرت بولدى.
سونىمەن قوسا: اجارى كىردى – كورىكتەندى؛
اۋىزى التى قارىس – قاھارلى؛
اۋزىن ايعا بىلەگەن – باتىل؛
ايدار تاقتى – ايگىلى قىلدى؛
ايدارىنان جەل ەسەدى – راحات ءومىر؛
ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردى – اتى شىقتى؛
ايدىڭ كۇنى اماندا – امان – ەسەندە؛
ايمانداي قىلدى – اشكەرەلەندى، ۇياتقا قالدى؛
اينا قاتەسى جوق (اينا قاتەسىز ) – ءدال، تۋرا؛
ايتاققا ەردى – وسەككە ەردى؛
ايتقان ءسوز قۇلاعىنان اعىپ كەتەدى – ەستىمەيدى، ۇقپايدى؛
ايى وڭىنان تۋدى – جولى بولدى؛
ايىزى قاندى – كوڭىلى جاي تاپتى؛
اق اۋىز قىلدى – الداپ سوقتى؛
ايىلىن جيماۋ – جاسقانباۋ، سەسكەنبەۋ؛
اق جارقىن – اشىق كوڭىل؛
اقيىق – ايرىقشا اسىل؛
اق كيىزگە كوتەردى – حان سايلادى؛
اق ساۋساق - ەرىنشەك؛
اقىل (وي) تارازىسىنا سالدى – دۇرىستاپ ويلاندى؛
اقىسىن جەۋ – ەڭبەگىنىڭ اقىسىن بەرمەۋ، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن پايدالاندى؛
الاۋىز – بىرلىك جوق؛
الا بولدى – ارازداستى؛
الا كوزىمەن اتتى – جەك كوردى؛
الاقانعا قارادى – دامەلەنىپ تۇر؛
الاقاننىڭ اياسىنداي – تار؛
الاقانىنا تۇكىردى – دايىن، ءازىر تۇر؛
ال – دال بولدى – كوڭىلى جاي تاپپادى، ت. ب.، - تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن تۇرمىس جاعدايىندا ءجيى – ءجيى قولدانادى.
«ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي» - دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى – دەنەلى، تۇلعالى، يىقتى دەگەن ءبىر عانا ماعىنانى بىلدىرسە، « اياعى – اياعىنا جۇقپادى» - تۇراقتى تىركەسى – شاپشاڭ، تەز ءجۇردى دەگەن ۇعىمدا قولدانىلىپ تۇر.
تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ماعىنالارىنان الشاق بولادى. ءبىر – بىرىنە انتونيم بولاتىن ءسوز تىركەستەر:
انتونيم دەگەنىمىز – ماعىنالارى ءبىر – بىرىنە قاراما – قارسى سوزدەر.
بەتىنەن وتى شىقتى (ۇيالدى) – بەتى بۇلك ەتپەدى (ۇيالمادى).
زارەسى ۇشتى (قورىقتى) – قۋانىشى قوينىنا سىيمادى (قۋاندى).
ەڭبەگىن ساۋدى (ادال كۇن كەشتى) – جەر قاپتىرۋ (الداۋ).
قولى – قولىنا جۇقپادى ( تەز قيمىلدادى ) – ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپادى ( قوزعالمادى، ەش نارسە ىستەمەدى )، ت. ب.
ءبىر – بىرىنە سينونيم بولاتىن ءسوز تىركەستەر:
سينونيم دەگەنىمىز – ماعىنالارى جاعىنان ءبىر – بىرىنە ۇقساس سوزدەر.
ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي – سۇلۋ، ادەمى، كورىكتى، كەلبەتتى، اسەم، ت. ب.
يت ولگەن جەر، يت ارقاسى قياندا، جەر اياعى قياندا، جەر ءتۇبى – الىس، قاشىق، شالعاي.
يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى، جەردەن الىپ، جەرگە سالدى – ۇرىستى، سوكتى، بالاعاتتادى.
ەكى كوزى شاراسىنان شىعۋ، جانى ءزار تۇبىنە جەتۋ – قورقۋ، قاتتى شوشىنۋ.
ماقال – ماتەلدەر دە تۇراقتالعان، قالىپتاسقان سوزدەر توبى بولىپ تابىلادى. ماقال – ماتەلدەردەگى سوزدەردىڭ دە ورنىن باسقا سوزدەرمەن الماستىرۋعا كەلمەيدى. بىرگە ايتىلعانىمەن ماقال مەن ماتەلدىڭ ءبىر – بىرىنەن ەرەكشەلىگى، ايىرماشىلىعى بولادى.
ماقال – ماتەلدەر – حالىق دانالىعىنىڭ، كورەگەندىگىنىڭ ايناسى، ءتىل بايلىعىنىڭ التىن قازىناسى. ولاردىڭ كوبى ءومىر شىندىعىنىڭ قورىتىندىسى.
حالىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان وسيەتى، ءومىر ءسۇرۋ ارەكەتىنىڭ ەرەجەسى سەكىلدى قىمبات مۇرا.
ماقال دەگەنىمىز – ومىرلىك تاجىريبەدەن تۋىنداعان ءتۇيىندى پىكىر، تۇجىرىمدى ءسوز ورنەگى نەمەسە توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى.
ماتەل دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر ويعا، ۇعىمعا يشارا جاسايتىن، استارلاپ، جۇمباقتاپ ايتۋ ءمانى باسىمداۋ بولاتىن حالىق مۇراسى.
تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەر ءوزىنىڭ دەربەس ماعىنالارىنان اجىراپ جەكە – دارا سوزدەرگە بالاما رەتىندە، جۇمسالادى، ولاردىڭ تىركەستەگى ماعىناسى جەكە تۇرعانداعى ماعىناسىنا ساي كەلە بەرمەيدى، (كورە الماۋ – قىزعانۋ، ءىشى كۇيۋ – وكىنۋ، ت. ب.) تۇراقتى ءسوز تىركەسى بىرنەشە توپقا جىكتەلەدى: يديومالىق تىركەستەر نەمەسە يديوما (قابىرعاڭمەن كەڭەس، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما) وزەگى تالماس).؛ ماقال – ماتەل (ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار؛ ونەرلىنىڭ وزەگى تالماس)
تۇراقتى ءسوز تىركەسى قاتارىنا بۇلاردان باسقا ەكى كەيدە ودان دا كوپ سوزدەردىڭ قاتار جۇمسالۋىنان جاسالىپ، باستاپقى ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن تىركەستەر دە كىرەدى.
مىسالى: قول قويۋ، كوز سالۋ، قول ۇشىن بەرۋ، ت. ب.
ەكى قولىنان دەمىن الۋ – بولىپ، جەتىسىپ وتىرۋ.
ەڭسەسى قۇرۋ – ساعىنۋ.
ەر قارۋى – بەس قارۋ – قىلىش، نايزا، ساداق، شوقپار، سويىل – ەرلەر اسىنىپ جۇرەتىن قارۋلار.
ەرەۋىل اتقا ەر سالۋ – ەلىن قورعاۋعا اسىنۋ.
ەرنىن شىعاردى – مازاقتادى.
ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىن تابۋ – كوڭىلىن تابۋ.
ەسەك قۇرتى مۇرنىنا ءتۇسۋ – بايۋ.
ەتەك – جەڭىن جيۋ – ەسىن جيۋ.
ەتەكتەن الۋ – كەدەرگى جاساۋ.
ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ – قيانات جاساماۋ.
جاعادان الۋ – قىلعىندىرۋ.
جاعاسىن ۇستاۋ – تاڭدانۋ.
جاعى سەمبەدى (تىنبادى) – كوپ سويلەدى.
جاعىنا پىشاق جانىعانداي – ارىق.
جايدىڭ اتقان تاسىنداي – اسا قۇدىرەتتى، مىقتى.
جالعاندى جالپاعىنان باسۋ – مولشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋ.
جانارى كەتتى – كوزىنىڭ نۇرى كەتتى.
جاندى جەگىدەي جەۋ – قينالۋ.
جانى سىرىدەن جاسالعان ەكەن – مىقتى.
جانىن قويارعا جەر تاپپاۋ – الەك بولۋ.
جارانىڭ اۋزىن الۋ – ەسكى دەرتتى ەسكە ءتۇسىرۋ.
جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەۋ – تىنىش تاپپاۋ.
جاۋىرىنان جەل ءوتۋ – ازاپ شەگۋ.
جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارۋ – سازايىن بەرۋ.
جەلكەسىن قاسۋ – قىسىلۋ، ساسۋ.
جەمە – جەمگە كەلگەندە – شەشۋشى ساتتە.
جەر استىنان جىك شىقتى، قوس قۇلاعى تىك شىقتى – تابان استىنان بولە شىقتى
جەر بولۋ – ۇيالۋ.
جەر جۇتۋ – جوق بولۋ.
جەر قابۋ – ءولۋ.
جەتىم قىزدىڭ تويىنداي – ەلەۋسىز.
جۇلدىزى وڭىنان تۋۋ – جولى بولۋ.
تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا. بولسا بولار، بولماسا قويار نەمەسە كەلسىن – كەلمەسىن ارەكەت قىلا بەرسە، ايتەۋىر بىرەۋى ناتيجە بەرەر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءتىپتى، ۇمىتكەرلەر اراسىنا جۇمىسسىزدار دا جوعارى ءبىلىمى جوق ازاماتتار دا كەزدەسەدى. « تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا» دەي مە، ايتەۋىر، بيلىككە كوڭىلى تولمايتىن توپتىڭ دا كوڭىل – كۇيى الابوتەن. (« جاس الاش»). وعىن تارس تا، تۇرس تا توگىپ كەلەدى. تيسە – تەرەككە، تيمەسە بۇتاققانىڭ كەى كەلۋدە (ق.تۇرسىنقۇلوۆ، شىع.).
كوزبەن شولدى - جاپپاي شولىپ قاراپ، باعدارلادى.
كوزبەن شولىپ ەگىن ورعان الاڭىن،
ءابىش پەنەن تۇر باسقارما قارا مۇرت. (ت. جاروكوۆ، ولەڭد.).
كوز بولدى – يە بولدى، باس – كوز بولدى، باسى – قاسىندا ءجۇردى، قورىدى. ءبىز كوز بولىپ وتىرماساق، اپام كارتوپتى قازانعا قابىعىمەن سالىپ جىبەرۋگە بار. (ب. سوقپاقبايەۆ، باستان كەش.). حالقىڭا كوز بول، ادام بول، قۇرداسىم، بالتا امان»بول. (ماناس). ءبىزدىڭ مالعا كوز بولاتىن كىسىمىز جوق دەگەن سايىن تاقاتى قالمايدى (م. اۋەزوۆ، تاڭد. شىع.)
كوز بوياۋ – الداۋ، شىندىقتى جاسىرۋ. مارال حالىقتىڭ كوزىن بوياۋ ءۇشىن ەكىنشى ءبىر جول تۇتتى. («ايقاپ»). ول – بۇلاردىڭ قازىرگى تەك كوز بوياۋ ەكەنىن ءتۇسىندى. (ءى. ەسەنبەرلين، قاتەرلى.) بىرەۋدەن كوشىرىپ كوز بوياۋدىڭ كەرەگى نە ەدى؟ (م. يمانجانوۆ، مەنىڭ ماحابب. ).
كوز بۇقاسىن كورسەتتى – جاقتىرماي قارادى، الا كوزىمەن اتتى، زوركا بۇرىشتاعى قارا ساۋلىققا دا كوز بۇقاسىن كورسەتكەن. (ح. ەسەنجانوۆ، اق جايىق).
كوز اشىپ، جۇرەك جۋدى – كوڭىلدى وياتتى، جۇرەكتى تازارتتى.
ويلانۋ ەسكەك جىلى جەل،
كوڭىلدىڭ التىن جۇرەگى.
كوز اشادى، جۇرەك جۋادى،
بۇلت قۋا، تۇمان تۇرەدى. (ءى. جانسۇگىروۆ، پوەم.).
كوزدەن جاسى بۇرشاقتادى - ەگىلىپ جىلادى، كوزىنەن جاسى پارلادى – دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كوزدى اشىپ – جۇمعانشا. لەزدە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، ءاپ - ساتتە. مىسالى: ونەر ءبىلىم بار جۇرتتار،
تاستان ساراي سالعىزدى.
ايشىلىق الىس جەرلەردەن
كوزدى اشىپ – جۇمعانشا،
جىلدام حابار العىزدى. (ى. التىنسارين، شىع.).
الماتى وبلىسى،
رايىمبەك اۋدانى، سۇمبە اۋىلى
اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپ
ورىنداعان: 10 ب سىنىپ وقۋشىسى جەڭىسوۆا سابينا
تۇراقتى تىركەستەر (عىلىمي تاجىريبەلىك جوبا) جۇكتەۋ
سەكسياسى: قازاق ءتىلى
تاقىرىبى: تۇراقتى تىركەستەر
ماقساتى: مەن جۇمىسىمدا كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن تۇراقتى تىركەستەردىڭ ماعىنالارىن زەرتتەي وتىرىپ، انتونيمدىك، سينونيمدىك جانە ماقال - ماتەلدەردە كەزدەسەتىن تۇراقتى تىركەستەردىڭ سىرىن اشۋ. ەگەر بارلىعى كۇندەلىكتى ومىردە تۇراقتى تىركەستەردى قولدانا وتىرىپ سويلەسە، وندا وسى تۇراقتى تىركەستەردىڭ - ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىز جەتىلىپ، ءتىل بايلىعىمىزدىڭ كەڭەيۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەرى ءسوزسىز دەپ ويلايمىن.
مىندەتى: زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتىنا ساي مىندەتتەرىن تومەندەگىدەي ەتىپ تۇجىرىمدايمىن:
- تۇراقتى تىركەستەر؛
- انتونيمدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
- سينونيمدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
- ماقال – ماتەلدىك تۇراقتى تىركەستەر؛
ناتيجەگە جەتۋ جولدارى: تۇراقتى تىركەستەردىڭ تولىق ماعىناسىن اشۋ، ۇلگى – ونەگە ەتۋ. كۇندەلىكتى ومىردە تۇراقتى تىركەستەردى ءوز ورنىمەن پايدالانساق – ءبىزدىڭ ءسوزىمىز سۇلۋ، ءتىلىمىز كوركەم، ويىمىز ۇشقىر شىعاتىنى ءسوزسىز. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىردە ادامدى ءتىلى باي كوركەمدىككە، شەشەندىككە، دانالىققا باۋليتىن حالقىمىزدىڭ وسىنداي اسىل قازىناسىن ومىردە جاراتۋ. سوندا جالاڭ سويلەۋ، تاياز ويلانۋدان اۋلاق بولىپ، سىرى تەرەڭ سيقىرلى سوزدەردەن جۇرەگىنە قۋات الىپ، ءتىلىن سۇيەتىن جانىڭا جاقىن ۇرپاقتار ءوسىپ جەتىلمەك.
تۇراقتى ءسوز تىركەسى فرازەولوگيالىق تىركەس - ەكى نەمەسە ودان دا كوپ سوزدەردىڭ تىركەسۋىنەن جاسالىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن بەينەلى سوزدەر توبى.
تۇراقتى تىركەستىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن وزگەرتۋگە، باسقا سوزبەن اۋىستىرۋعا كەلمەيدى.
مىسالى: يت ولگەن جەر – الىس
تايعا تاڭبا باسقانداي – انىق
ءتىلدى ۇيىرەدى – ءتاتتى
كوز شىرىمىن الۋ – ۇيىقتاۋ.
اعاما جەڭگەم ساي، اپاما جەزدەم ساي – مىنەز – قىلىعى ۇيلەس.
اعىنان جارىلدى – ەشتەڭەنى جاسىرماي، بار شىندىعىن ايتتى.
اجال وعى اتىلدى – مەرت بولدى.
سونىمەن قوسا: اجارى كىردى – كورىكتەندى؛
اۋىزى التى قارىس – قاھارلى؛
اۋزىن ايعا بىلەگەن – باتىل؛
ايدار تاقتى – ايگىلى قىلدى؛
ايدارىنان جەل ەسەدى – راحات ءومىر؛
ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردى – اتى شىقتى؛
ايدىڭ كۇنى اماندا – امان – ەسەندە؛
ايمانداي قىلدى – اشكەرەلەندى، ۇياتقا قالدى؛
اينا قاتەسى جوق (اينا قاتەسىز ) – ءدال، تۋرا؛
ايتاققا ەردى – وسەككە ەردى؛
ايتقان ءسوز قۇلاعىنان اعىپ كەتەدى – ەستىمەيدى، ۇقپايدى؛
ايى وڭىنان تۋدى – جولى بولدى؛
ايىزى قاندى – كوڭىلى جاي تاپتى؛
اق اۋىز قىلدى – الداپ سوقتى؛
ايىلىن جيماۋ – جاسقانباۋ، سەسكەنبەۋ؛
اق جارقىن – اشىق كوڭىل؛
اقيىق – ايرىقشا اسىل؛
اق كيىزگە كوتەردى – حان سايلادى؛
اق ساۋساق - ەرىنشەك؛
اقىل (وي) تارازىسىنا سالدى – دۇرىستاپ ويلاندى؛
اقىسىن جەۋ – ەڭبەگىنىڭ اقىسىن بەرمەۋ، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن پايدالاندى؛
الاۋىز – بىرلىك جوق؛
الا بولدى – ارازداستى؛
الا كوزىمەن اتتى – جەك كوردى؛
الاقانعا قارادى – دامەلەنىپ تۇر؛
الاقاننىڭ اياسىنداي – تار؛
الاقانىنا تۇكىردى – دايىن، ءازىر تۇر؛
ال – دال بولدى – كوڭىلى جاي تاپپادى، ت. ب.، - تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن تۇرمىس جاعدايىندا ءجيى – ءجيى قولدانادى.
«ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي» - دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى – دەنەلى، تۇلعالى، يىقتى دەگەن ءبىر عانا ماعىنانى بىلدىرسە، « اياعى – اياعىنا جۇقپادى» - تۇراقتى تىركەسى – شاپشاڭ، تەز ءجۇردى دەگەن ۇعىمدا قولدانىلىپ تۇر.
تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ماعىنالارىنان الشاق بولادى. ءبىر – بىرىنە انتونيم بولاتىن ءسوز تىركەستەر:
انتونيم دەگەنىمىز – ماعىنالارى ءبىر – بىرىنە قاراما – قارسى سوزدەر.
بەتىنەن وتى شىقتى (ۇيالدى) – بەتى بۇلك ەتپەدى (ۇيالمادى).
زارەسى ۇشتى (قورىقتى) – قۋانىشى قوينىنا سىيمادى (قۋاندى).
ەڭبەگىن ساۋدى (ادال كۇن كەشتى) – جەر قاپتىرۋ (الداۋ).
قولى – قولىنا جۇقپادى ( تەز قيمىلدادى ) – ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپادى ( قوزعالمادى، ەش نارسە ىستەمەدى )، ت. ب.
ءبىر – بىرىنە سينونيم بولاتىن ءسوز تىركەستەر:
سينونيم دەگەنىمىز – ماعىنالارى جاعىنان ءبىر – بىرىنە ۇقساس سوزدەر.
ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي – سۇلۋ، ادەمى، كورىكتى، كەلبەتتى، اسەم، ت. ب.
يت ولگەن جەر، يت ارقاسى قياندا، جەر اياعى قياندا، جەر ءتۇبى – الىس، قاشىق، شالعاي.
يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى، جەردەن الىپ، جەرگە سالدى – ۇرىستى، سوكتى، بالاعاتتادى.
ەكى كوزى شاراسىنان شىعۋ، جانى ءزار تۇبىنە جەتۋ – قورقۋ، قاتتى شوشىنۋ.
ماقال – ماتەلدەر دە تۇراقتالعان، قالىپتاسقان سوزدەر توبى بولىپ تابىلادى. ماقال – ماتەلدەردەگى سوزدەردىڭ دە ورنىن باسقا سوزدەرمەن الماستىرۋعا كەلمەيدى. بىرگە ايتىلعانىمەن ماقال مەن ماتەلدىڭ ءبىر – بىرىنەن ەرەكشەلىگى، ايىرماشىلىعى بولادى.
ماقال – ماتەلدەر – حالىق دانالىعىنىڭ، كورەگەندىگىنىڭ ايناسى، ءتىل بايلىعىنىڭ التىن قازىناسى. ولاردىڭ كوبى ءومىر شىندىعىنىڭ قورىتىندىسى.
حالىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان وسيەتى، ءومىر ءسۇرۋ ارەكەتىنىڭ ەرەجەسى سەكىلدى قىمبات مۇرا.
ماقال دەگەنىمىز – ومىرلىك تاجىريبەدەن تۋىنداعان ءتۇيىندى پىكىر، تۇجىرىمدى ءسوز ورنەگى نەمەسە توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى.
ماتەل دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر ويعا، ۇعىمعا يشارا جاسايتىن، استارلاپ، جۇمباقتاپ ايتۋ ءمانى باسىمداۋ بولاتىن حالىق مۇراسى.
تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەر ءوزىنىڭ دەربەس ماعىنالارىنان اجىراپ جەكە – دارا سوزدەرگە بالاما رەتىندە، جۇمسالادى، ولاردىڭ تىركەستەگى ماعىناسى جەكە تۇرعانداعى ماعىناسىنا ساي كەلە بەرمەيدى، (كورە الماۋ – قىزعانۋ، ءىشى كۇيۋ – وكىنۋ، ت. ب.) تۇراقتى ءسوز تىركەسى بىرنەشە توپقا جىكتەلەدى: يديومالىق تىركەستەر نەمەسە يديوما (قابىرعاڭمەن كەڭەس، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما) وزەگى تالماس).؛ ماقال – ماتەل (ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار؛ ونەرلىنىڭ وزەگى تالماس)
تۇراقتى ءسوز تىركەسى قاتارىنا بۇلاردان باسقا ەكى كەيدە ودان دا كوپ سوزدەردىڭ قاتار جۇمسالۋىنان جاسالىپ، باستاپقى ماعىناسىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن تىركەستەر دە كىرەدى.
مىسالى: قول قويۋ، كوز سالۋ، قول ۇشىن بەرۋ، ت. ب.
ەكى قولىنان دەمىن الۋ – بولىپ، جەتىسىپ وتىرۋ.
ەڭسەسى قۇرۋ – ساعىنۋ.
ەر قارۋى – بەس قارۋ – قىلىش، نايزا، ساداق، شوقپار، سويىل – ەرلەر اسىنىپ جۇرەتىن قارۋلار.
ەرەۋىل اتقا ەر سالۋ – ەلىن قورعاۋعا اسىنۋ.
ەرنىن شىعاردى – مازاقتادى.
ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىن تابۋ – كوڭىلىن تابۋ.
ەسەك قۇرتى مۇرنىنا ءتۇسۋ – بايۋ.
ەتەك – جەڭىن جيۋ – ەسىن جيۋ.
ەتەكتەن الۋ – كەدەرگى جاساۋ.
ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ – قيانات جاساماۋ.
جاعادان الۋ – قىلعىندىرۋ.
جاعاسىن ۇستاۋ – تاڭدانۋ.
جاعى سەمبەدى (تىنبادى) – كوپ سويلەدى.
جاعىنا پىشاق جانىعانداي – ارىق.
جايدىڭ اتقان تاسىنداي – اسا قۇدىرەتتى، مىقتى.
جالعاندى جالپاعىنان باسۋ – مولشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋ.
جانارى كەتتى – كوزىنىڭ نۇرى كەتتى.
جاندى جەگىدەي جەۋ – قينالۋ.
جانى سىرىدەن جاسالعان ەكەن – مىقتى.
جانىن قويارعا جەر تاپپاۋ – الەك بولۋ.
جارانىڭ اۋزىن الۋ – ەسكى دەرتتى ەسكە ءتۇسىرۋ.
جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەۋ – تىنىش تاپپاۋ.
جاۋىرىنان جەل ءوتۋ – ازاپ شەگۋ.
جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارۋ – سازايىن بەرۋ.
جەلكەسىن قاسۋ – قىسىلۋ، ساسۋ.
جەمە – جەمگە كەلگەندە – شەشۋشى ساتتە.
جەر استىنان جىك شىقتى، قوس قۇلاعى تىك شىقتى – تابان استىنان بولە شىقتى
جەر بولۋ – ۇيالۋ.
جەر جۇتۋ – جوق بولۋ.
جەر قابۋ – ءولۋ.
جەتىم قىزدىڭ تويىنداي – ەلەۋسىز.
جۇلدىزى وڭىنان تۋۋ – جولى بولۋ.
تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا. بولسا بولار، بولماسا قويار نەمەسە كەلسىن – كەلمەسىن ارەكەت قىلا بەرسە، ايتەۋىر بىرەۋى ناتيجە بەرەر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءتىپتى، ۇمىتكەرلەر اراسىنا جۇمىسسىزدار دا جوعارى ءبىلىمى جوق ازاماتتار دا كەزدەسەدى. « تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا» دەي مە، ايتەۋىر، بيلىككە كوڭىلى تولمايتىن توپتىڭ دا كوڭىل – كۇيى الابوتەن. (« جاس الاش»). وعىن تارس تا، تۇرس تا توگىپ كەلەدى. تيسە – تەرەككە، تيمەسە بۇتاققانىڭ كەى كەلۋدە (ق.تۇرسىنقۇلوۆ، شىع.).
كوزبەن شولدى - جاپپاي شولىپ قاراپ، باعدارلادى.
كوزبەن شولىپ ەگىن ورعان الاڭىن،
ءابىش پەنەن تۇر باسقارما قارا مۇرت. (ت. جاروكوۆ، ولەڭد.).
كوز بولدى – يە بولدى، باس – كوز بولدى، باسى – قاسىندا ءجۇردى، قورىدى. ءبىز كوز بولىپ وتىرماساق، اپام كارتوپتى قازانعا قابىعىمەن سالىپ جىبەرۋگە بار. (ب. سوقپاقبايەۆ، باستان كەش.). حالقىڭا كوز بول، ادام بول، قۇرداسىم، بالتا امان»بول. (ماناس). ءبىزدىڭ مالعا كوز بولاتىن كىسىمىز جوق دەگەن سايىن تاقاتى قالمايدى (م. اۋەزوۆ، تاڭد. شىع.)
كوز بوياۋ – الداۋ، شىندىقتى جاسىرۋ. مارال حالىقتىڭ كوزىن بوياۋ ءۇشىن ەكىنشى ءبىر جول تۇتتى. («ايقاپ»). ول – بۇلاردىڭ قازىرگى تەك كوز بوياۋ ەكەنىن ءتۇسىندى. (ءى. ەسەنبەرلين، قاتەرلى.) بىرەۋدەن كوشىرىپ كوز بوياۋدىڭ كەرەگى نە ەدى؟ (م. يمانجانوۆ، مەنىڭ ماحابب. ).
كوز بۇقاسىن كورسەتتى – جاقتىرماي قارادى، الا كوزىمەن اتتى، زوركا بۇرىشتاعى قارا ساۋلىققا دا كوز بۇقاسىن كورسەتكەن. (ح. ەسەنجانوۆ، اق جايىق).
كوز اشىپ، جۇرەك جۋدى – كوڭىلدى وياتتى، جۇرەكتى تازارتتى.
ويلانۋ ەسكەك جىلى جەل،
كوڭىلدىڭ التىن جۇرەگى.
كوز اشادى، جۇرەك جۋادى،
بۇلت قۋا، تۇمان تۇرەدى. (ءى. جانسۇگىروۆ، پوەم.).
كوزدەن جاسى بۇرشاقتادى - ەگىلىپ جىلادى، كوزىنەن جاسى پارلادى – دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كوزدى اشىپ – جۇمعانشا. لەزدە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، ءاپ - ساتتە. مىسالى: ونەر ءبىلىم بار جۇرتتار،
تاستان ساراي سالعىزدى.
ايشىلىق الىس جەرلەردەن
كوزدى اشىپ – جۇمعانشا،
جىلدام حابار العىزدى. (ى. التىنسارين، شىع.).
الماتى وبلىسى،
رايىمبەك اۋدانى، سۇمبە اۋىلى
اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپ
ورىنداعان: 10 ب سىنىپ وقۋشىسى جەڭىسوۆا سابينا
تۇراقتى تىركەستەر (عىلىمي تاجىريبەلىك جوبا) جۇكتەۋ
You Might Also Like
