InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەل باسقارۋداعى ەڭ نەگىزگى ادام بالاسىنا كەرەك بولعان قاسيەتتەردى، مىنەز-قۇلىقتى زەرتتەپ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازعان اتاقتى دانىشپان، ويشىلدارىمىزدى ءبىرى، عالىم ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇنيعا بيىل 1000 جىل تولىپ وتىر! ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇني 1020 جىلى جەتىسۋ جەرىندەگى بالاساعۇن قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن جانە ول جاستايىنان كوپتەگەن تىلدەر ۇيرەنۋگە، سونىڭ ىشىندە اراب-پارسى تىلدەرىن، تابيعاتتانۋ، ماتەماتيكا عىلىمدارىن، استرونوميا، تاريح ىلىمدەرىن ۇيرەنۋىنە اكەسى ىقپال ەتكەن.عالىمنىڭ ءوزى جايىندا بىزگە دەيىن تولىق مالىمەتتەر كەلىپ جەتپەسەدە، ونىڭ جازعان  «قۇتتى بىلىك» داستانى  تەك تۇركى الەمى عىلىمىندا عانا ەمەس، الەمدىك ادەبيەت پەن مادەنيەت تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الارى انىق. «قۇتتى بىلىك» داستانى قاراحان اۋلەتىنەن شىققان تابعاش قارا بوعراحانعا ارنالعان بولىپ وعان عۇلاماعا  «ۇلى حاس حاجيب» اتاق بەرىلەدى.داستان 6600 قوس تارماقتان، 72 تاراۋدان تۇرادى جانە ءتورت بيىك ۇعىمعا نەگىزدەلگەن:ادىلەتتىلىك، باقىت، اقىل، قاناعات، ياعني ءبىرىنشىسى مەملەكەتتى دۇرىس باسقارۋ ءۇشىن قارا قىلدى قاق جاراتىنداي ءادىل زاڭنىڭ بولۋى، ەكىنشىسى باق-داۋلەت، قۇت بەرەكە، ءۇشىنشىسى اقىل-پاراسات بولۋى، جانە سول ارقىلى ەلدى باسقارۋ، ءتورتىنشى قاناعات-ىنساپ تۋرالى. «قۇتتى بىلىك»-مۇسىلمان يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن، سول يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن  تۇركى تىلىندە جازىلعان جالعىز ەڭبەك، الەم مادەنيەتىندەگى تاڭعاجايىپ قۇبىلىس جانە داستاندا قاي زاماندا بولسىن بارلىق عالىمداردى تولعاندىرىپ كەلگەن يدەيالاردىڭ، ىزگى مۇراتتار مەن ويلاردىڭ وزىندىك ەرەكشە كوركەم دە، اسا ايشىقتى بەينەلەنۋى-پوەمانىڭ سارقىلماس رۋحاني قازىنا كوزى ەكەندىگىنىڭ دالەلى. «قۇتتى بىلىكتە» ءوقۋ-بىلىم، عىلىم، ادەپتىلىك، ار-ۇيات، تالىم-تاربيە، مادەنيەتتى سۋرەتتەۋ عانا ەمەس بۇل ءبۇتىن ءبىر تاريحي كەزەڭنىڭ مىنەز قۇلقىن بويىنا سىڭىرگەن، قوعامدىق ساياسي، الەۋمەتتىك  ءبىتىمى قانىق، رۋحاني قازىنامىزدىڭ نەگىزى بولارلىق، سونىمەن ءبىر قاتاردا ەلدى بيلەۋ، ساياسات، مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ءتارتىبىن، ادەپ-عۇرىپ نورمالارىن جىر ەتكەن ۇلكەن ۋاقىتتى قامتيتىن شىعارما.سونىمەن بىرگە داستان بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ەلدەگى اتا زاڭ قىزمەتىن اتقارعان، ياعني ەلدى باسقارىپ وتقان حان-ۋازىرلەردەن باستاپ قاتارداعى ديقاندارعا دەيىن قوعام مۇشەلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءبىلىم دارەجەسى، اقىل-پاراساتى، قۇقىقتارى مىندەتتەرى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن بايانداپ شىعادى. «قۇتتى بىلىكتىڭ» ادامزاتقا بەرەتىن  رۋحاني بايلىقتارى-مۇرات، ءدىن، ەتيكا، ونەر، دانالىق جانە ءبىز بۇل شىعارمانى وقي وتىرىپ سول كەزدىڭ وزىندە بەلگىلى دارەجەدە تاريحي-يدەولوگيالىق، پسيحو-پەداگوگيكالىق، ادەبي-مادەني ءداستۇردىڭ، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق تانىمنىڭ قالىپتاسقان مەكتەبى بولعانىن بىلەمىز.تۇركى ادەبيەتىندە ويىپ تۇرىپ ورىن العان ادەبي ەسكەرتكىش «قۇتتى بىلىك» داستانىن جازعان ءجۇسىپ بالاساعۇني تۋرالى بىزگە دەيىن از دەرەكتەر جەتىپ كەلگەنىمەن ونىڭ جازعان ەڭبەگى ارقىلى عۇلامانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى، شىعارما جازۋداعى ماقساتى، جازىلعان ەكبەكتەرىنىڭ ءوز ومىرىندەگى الاتىن ورنى، ەل اراسىنداعى الاتىن ورنى  ماڭىزى، مۇرات-ماقساتى، قاسيەتى، ماڭىزى بارلىعى دەرلىك شىعارمالارىندا بايان ەتىلگەن.ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇنينىڭ، «قۇتتى بىلىك» داستانىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن  ءۇش نۇسقاسى ساقتالعان بولىپ، قازىرگى كۇندەدە ءوز ءمانىن جوعالتپاعان، مىسالى شىعارمادا كەلتىرىلگەن «ءادىل زاڭ – اسپان تىرەگى» جولدارىندا قازىرگى كەزدەگى  جەمقورلىق پەن كوررۋپسياعا تولى قوعامدا تەمىردەي ءتارتىپ، ادىلەتتى زاڭ جانە سولار باردا ناعىز بەرىك ەلدىڭ پايدا بولۋىن كەرەكتىگىن، ال ەگەر ولار بولماسا ەلدە تىنىشتىقتا، قۇت-بەرەكەدە بولمايتىنىن ايتقىم كەلەدى.

كونە بالاساعۇن قالاسى، ءجۇسىپ حاس حاجيب بالاساعۇنينىڭ اتقارعان ىستەرى، ەل جولىنداعى قىزمەتى، ونىڭ جازعان «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگى سول ۋاقىتتاعى يسلام الەمىنىڭ، تۇركى الەمىنىڭ تاريحىن، عىلىمىن، ادەبيەتىن، ءپالساپا، ءدىني-نانىم سەنىمىن، ادەپ-عۇرپىن سيپاتتايدى.تۇرىكسوي تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق ۇيىمى 2016 جىلدى ءجۇسىپ ءبالاساعۇن جىلى دەپ جاريالادى.2020 جىلى تۇركى عۇلاماسىنىڭ 1000 جىلدىعى قازاقستان، تۇركيا، ازەربايجان، قىرعىزستان ەلدەرىندە اتالىپ وتۋدە.ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا عۇلامانىڭ 1000 جىلدىعىنا وراي «ءجۇسىپ بالاساعۇن شىعارماشىلىعىنىڭ تۇركى الەمى مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى» اتتى عىلىمي-كونفەرەنسيا وتكەن بولاتىن.

دجولدىبايەۆا ۋ. م. ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

باباتويەۆ ج. ش. ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---