InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا: «ۇلى دالا ءال-فارابي مەن ياساۋي، كۇلتەگىن مەن بەيبارىس، از-تاۋكە مەن ابىلاي، كەنەسارى مەن اباي جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلى تۇلعالار شوعىرىن دۇنيەگە اكەلدى»،- دەي وتىرا، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇلت قاھارماندارىن ۇلگى تۇتۋعا، ولاردىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن ارتىنا قالدىرعان قۇندى ەڭبەكتەرىن ەلگە، اسىرەسە جاس ۇرپاققا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدى تاپسىرعان بولاتىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ قازاقستان حالقىنا العاشقى جولداۋىندا 2020 جىلى حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق، اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويلارىن اتاپ ءوتۋىمىز جانە بۇل تۇستا ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەي، عۇلاما تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋىمىز كەرەك ەكەنىن ايتقان بولاتىن.

ءال-فارابي – ورتاعاسىرلىق عىلىمداردىڭ قاي سالاسىندا دا ۇزدىك ءبىلىمنىڭ يەسى، ەنسيكلوپەديست عالىم رەتىندە داڭقى شىققان عۇلاما-ويشىل. عۇلاما عالىم جانە فيلوسوف اريستوتەلدىڭ لوگيكاعا قاتىستى بارلىق دەرلىك ەڭبەكتەرىنە، اتاپ ايتساق، «مەتافيزيكا»، «نيكوماحتىق ەتيكا»، «ريتوريكا»، «پوەتيكا»، پتولومەيدىڭ «الماگەسىنە»، الەكساندر افروديزيسكييدىڭ «جان تۋرالى» ەڭبەگىنە، ەۆكليد «باستاۋلارىنىڭ» ءبىرقاتار تاراۋلارىنا، ءپورفيرييدىڭ «يساگوگىنا»، تۇسىنىكتەمەلەر جاسادى. بۇلاردىڭ اراسىندا «فيلوسوفيانى مەڭگەرۋگە دايىندىق»، «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى»، «ازاماتتىق ساياسات»، «باقىتقا جەتۋ تۋرالى» ەڭبەكتەرى بار. ءال-فارابي ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءىرى تەورەتيگى، لينگۆيست، اقىن بولىپ سانالدى. ول جازۋ، كالليگرافيا، ولەڭ، ريتوريكا تاقىرىبىنا تۇسىنىك جازدى. ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تۇپكى ماقساتى – ادام، ادامشىلىق ماسەلەسى. ول ادامنىڭ ءبىلىم، عىلىم يگەرىپ، تاربيەلى ازامات بولۋىن قۇپتاعان. بۇدان اسقان ادام ومىرىندە قۇندىلىق جوق شىعار. ادامزات جاراتىلىستىڭ بارلىق تىرشىلىك يەسىنىڭ بيىك شوقتىعى بولىپ سانالادى. سول سەبەپتەن دە ونى قۇرمەتتەۋ، قاستەرلەۋ قاجەت دەگەن تۇجىرىم جاساعان. ءبىلىم، ىزگىلىك، سۇلۋلىق – ءفارابيدىڭ ءۇش ۇستانىمى. ويشىل عىلىمنىڭ بيىك شىڭىن دارىپتەگەن عۇلاما. ءمىنسىز قوعام، مەملەكەت، قالا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ادامنىڭ ءوزى مىنگە تولى. قوعام بولعان سوڭ، ونداعى ادامداردىڭ ارمان، نيەتتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. 

ورتاعاسىرلىق ساياسي-قۇقىقتىق وي تاريحىندا شوقتىعى بيىك، وزىندىك ورنى بار تۇلعا كەزىندە ەكىنشى ۇستاز، «شىعىس اريستوتەلى» اتانعان ءال-فارابي ەكەندىگى بارشامىزعا بەلگىلى. قازاق دالاسىنان شىققان ۇلى عۇلاما، ساياسي ويشىل، الەۋمەتتانۋشى، ماتەماتيگى، فيزيگى، استرونومى، بوتانيگى، لوگيكا جانە ءتىل مامانى، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن تارحان ءال-فارابي 870-950 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ول ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار جەرىندە ورنالاسقان فاراب (كەيىنگى وتىرار) قالاسىندا تۋدى. جاسىندا سوندا وقۋ-تاربيە الىپ، كەيىن بۇحارا، الەكساندريا، كاير، داماسك، باعدات قالالارىندا تۇرىپ، ءبىلىمىن ۇشتاپ، قىزمەت اتقاردى.

ءال-فارابي دۇنيەگە كەلگەن وتىرار قالاسى ءىرى ساياسي جانە مادەني ورتالىق بولاتىن. ءال-فارابي ءوزى دۇنيەگە كەلگەن تۇركى مادەنيەتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى، ياعني، تۇركى مادەنيەتى وزىنە ءتان دۇنيەتانىمدىق باعدارلار مەن كاتەگوريالاردى، بولمىس پرينسيپتەرى مەن دۇنيەنى ۇعىنۋ قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرعان بولسا، بۇل قۇندىلىقتار ونىڭ تۇلعالىق قالىپتاسۋىن انىقتادى. كوپتەگەن فارابيتانۋشىلار ءال-فارابيدىڭ كوزقاراسىنا تۇركى مادەني ءداستۇرىنىڭ اسەر ەتكەنىن مويىندايدى. ونىڭ وتىراردان قاشان كەتكەنى، باعدادقا قاشان كەلگەنى بەلگىسىز. ءال-فارابيدىڭ رۋحاني مۇراسى بارلىق ءومىرىنىڭ بارىسىندا قالىپتاستى جانە دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدا، يدەيالىق باستاۋىندا ءار ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ىقپالدارىمەن ايقىندالادى

ءال-فارابي ەل باسشىلىعىنا لايىقتى، وسى كورسەتىلگەن قاسيەتتەردىڭ ءبارى بويىندا بار تۇلعانىڭ سيرەك كەزدەسەتىنىن اتاپ وتەدى. سوندىقتان، بۇل قاسيەتتەر ەكى تۇلعادا جينالسا، وندا ولار بىرىگىپ باسقارسىن دەيدى. ال ەكى ادامنىڭ بويىنان تابىلماي، تورت-بەس ادامنان تابىلسا، ولار بىرگە قوسىلىپ باسشىلىق جاساۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، ەل باسىنا كەرەك نەگىزگى قاسيەت – ول دانالىق. ەگەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ەلدىڭ باسشىلىعىندا دانالىق بولماي قالسا، وندا ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ءتىپتى بولماي-اق قويسىن، ونداي قالاعا قاۋىپ تونەدى،- دەپ ەسكەرتەدى ۇلى ويشىل. ءال-فارابي ەسىمى كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرىنە ەرتەدەن تانىمال بولىپ، حII-حIII عع. وزىندە-اق ونىڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى ەجەلگى ەۆرەي جانە لاتىن تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ءبىراق ءال-فارابي مۇراسىن جۇيەلى ءارى ناقتى زەرتتەۋ ونىڭ تراكتاتتارىنىڭ ءماتىنى مەن اۋدارمالارىن باسىپ شىعارۋمەن قاتار، زەرتتەۋ جۇمىستارى حVIII-XIX عع. ورتاسىندا شىعا باستادى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا كلاسسيكالىق ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىمەن كوپ جاعدايدا ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ارقىلى تانىستى. ماسەلەن، XII ع. كەزىندە ونىڭ «عىلىمدار كلاسسيفيكاسياسى» دەگەن ەڭبەگى لاتىن تىلىنە ەكى رەت اۋدارىلدى. «سانانىڭ ءمانى تۋرالى»، «سۇراقتار نەگىزى»، «باقىت جولى تۋرالى» جانە لوگيكاعا بايلانىستى تراكتاتتارى مەن باسقا دا ەڭبەكتەرى XII ع. باستاپ XVII ع. دەيىن لاتىن تىلىنە بىرنەشە رەت اۋدارىلدى.

ءال-فارابي پلاتون جانە اريستوتەل سياقتى قالالاردىڭ كلاسسي-فيكاسياسىن جاسايدى. ول ءمىنسىز قالانى «ادامنىڭ شىنايى ءومىر ءسۇرۋى، جانە ونىڭ ءومىرىن ساقتاۋى، تاماشا زاتتارعا قول جەتكىزۋدە ادامدار بىر-بىرىنە كومەكتەسەتىن قالا» دەپ سيپاتتاپ، ول قالانىڭ اتاۋى «قايىرىمدى قالا» دەيدى. ءال-فارابيدىڭ قايىرىمدى قالاسىندا قاۋىمدار كوپ. «قايىرىمدى قالادا بەس ءبولىم بار: اسا لايىقتى تۇلعالار – وراتورلار، ەسەپشىلەر، باتىرلار جانە بايلار. كەيىن ءدىن قىزمەتشىلەرى. بايلار-ول قالاداعى بايلىقتى ساتىپ الاتىندار، جەر يەلەنۋشىلەر، مالشىلار، ساتۋشىلار جانە وعان سايكەس كەلەتىندەر». فارابي بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «ءار ادام ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا بىلاي ورنالاسقان، ادام ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى جانە جوعارى دامۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جانە جالعىز ءوزى قول جەتكىزە المايتىن كوپتەگەن زاتتارعا جانە ونىڭ مۇقتاجدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ قاندايدا ءبىر زاتتى بەرە الاتىن ادامدار توبىنان كەيبىر زاتتارعا قاجەتسىنەدى». ادامنىڭ تابيعاتىنان كومەكتى قاجەتسىنىپ، قوعام قۇرۋعا بەيىلدى ەكەنىن جانە قوعامنىڭ تۇرلەرى كوپتىگىن ايتادى. سەبەبى، ءاربىر ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋى مەن كەمەلدىلىككە جەتۋى ءۇشىن قاندايدا بولماسىن قاۋىم كەرەك.

ءال-فارابي باسقارۋدى قايىرىمدى جانە قايىرىمسىز دەپ ەكىگە ءبولدى. قايىرىمدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى باسقارۋ – حالىقتى باقىتقا باستايدى، ولاردىڭ ىسارەكەتىن، ەرىك-قاسيەتىن وسى جولعا باعىتتايدى. ول ءۇشىن باسقارۋ زاڭ كۇشىنە، يگى تاجىريبەگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. ال قايىرىمسىز، نادان باسقارۋدا تەرىس ارەكەتتەر مەن جامان قاسيەتتەر بوي الادى. سوندىقتان ول نادان ادام باسقارعان، وزبىرلىققا سۇيەنگەن، قايىرىمسىز، قاتال مەملەكەتتىك ءتارتىپتى وتكىر سىنايدى. وسى ەڭبەگiندە ول «باقىت دەگەنiمiز – يگiلiكتەردiڭ iشiندەگi ەڭ قادiرلiسi، ەڭ ۇلكەنi جانە ەڭ جەتiلگەنi. ارتىنان ماداقتاۋعا نەمەسە جازعىرۋعا بولاتىن جاعدايلاردا ادام باقىتقا جەتە المايدى. ارەكەتىمىز دۇرىس بولۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ سوعان باراتىن جولىمىز قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن، ال ويداعىداي بولۋى ءۇشىن جانىمىزدىڭ اففەكتىسى قانداي بولۋعا ءتيىس ەكەنىن جانە جاقسى اقىل-پاراستقا جەتۋ ءۇشىن ول پاراسات قانداي بولۋعا ءتيىس ەكەنىن انىقتاپ الۋعا ءتيىسپىز» دەپ اتاپ كورسەتەدi جانە ءار ادامنىڭ وعان تولىق قۇقىعى بار دەيدi. مۇنداي قالالاردىڭ باسقا قالالاردان باستى ايىرماشىلىعى 33 جانە نەگiزگi بەلگiسi-جوعارى ءتارتiپ پەن ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ مادەنيەتتiلiگi، سىپايىگەرشiلiگi جانە بيلەۋشiلەرiنiڭ قايىرىمدىلىعى، اقىل-پاراساتى. سوندىقتان ءال-فارابي بۇنداي قالالاردىڭ ءومiر ءسۇرۋi ءوزiنiڭ بiلگiرلiگi مەن ۇستامدىلىعىنا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن بيلەۋشiگە تiكەلەي بايلانىستى دەپ تۇجىرىمدايدى. ىزگىلىك - ادامنىڭ باستى قۇندىلىعى. «كىسىگە ەكى دۇنيەدە پايدالى نارسە: ىزگى ءىس نەمەسە مىنەزى تۇزۋلىك. ەكىنشىسى - ۇيات، ءۇشىنشىسى - ادىلدىك. بۇل ۇشەۋى ارقىلى ادام شىن باقىت تابادى»-، دەيدى ءجۇسىپ بالاساعۇن. سىزدەرگەدە قىزمەتتەرىڭىز ىزگى، باقىتقا اكەلسىن.

قورىتىندىلاي كەلە، بىرىنشىدەن، ءال-فارابي ۇلى عالىم، ەكىنشىدەن، ونەر الەمىن، ونىڭ ىشىندە مۋزىكا دۇنيەسىن تەرەڭ زەرتتەگەن ادام، ۇشىنشىدەن ول  — ءسوزسىز ءدىن الەمىنىڭ باستى تۇعىرنامالارىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان نەگىزدەگەن، وسى باعىتتا كوپتەپ ەڭبەك ەتكەن ۇلى دالانىڭ ۇلىق تۇلعاسى.

ەرلان رۋسلان ۇلى بايماعامبەتوۆ

---