InfoHub Logo

بايىرعى زاماندا جەردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن ادامدار بىر-بىرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جۇرگىزگەن. العاشىندا بۇل ءزارۋ زاتتارمەن ايىرباس رەتىندە جۇزەگە اسقان. مىسالى، اسىل تاستار، التىن، كۇمىس، تۇز، شيپالى وسىمدىكتەر، مال، سايگۇلىك اتتار، قىمبات باعالى اڭ تەرىلەرى، قولا مەن تەمىردەن جاسالعان زاتتار، ماتا، ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا تاۋارلارمەن الماسقان. كەيىننەن اقشاعا ساۋدا-ساتتىق باستالىپ، كوپتەگەن ەلدەر مەن قالالاردى بايلانىستىرعان ورتالىقتار — بازار، جارمەڭكە، ساۋدا جولدارى اشىلدى. جولدار بىر-بىرىمەن ۇلاسىپ، شىعىس پەن باتىسقا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە قاراي جالعاسىپ، كوپتەگەن جاڭا ايماقتاردى قوستى. وسىلاي ب.ز.ب. II عاسىردىڭ ورتاسىندا ەۋروپا مەن ازيانى بىرىكتىرگەن ۇلى جىبەك جولى پايدا بولدى.

ەجەلگى كەرۋەن جولدارى

ۇلى جىبەك جولى – جۇڭگو مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اراسىن بايلانىستىرعان ساۋدا جولى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەي تارماقتارى سول كەزدە-اق ىسكە قوسىلعان. نەگىزىنەن، «لازۋريت جولى»، «نەفريت جولى» جانە «قۇندىز جولىنداعى» ساۋدا قىزىپ تۇردى. «لازۋريت جولى» - مىسىر، يران، ۆاۆيلون ەلدەرىنە پامير تاۋلارىندا وندىرىلگەن لازۋريت تاسى تاسىمالداناتىن جول. لازۋريت بۇل ەلدەردە وتە كادەلى سانالىپ، اسا جوعارى باعالانعان. «نەفريت جولىمەن» جۇڭگو پاتشالارى مەن باي-شونجارلارىنا ارنالىپ جاسالاتىن زەرگەرلىك اشەكەي بۇيىمدارعا قاجەتتى اسىل دا ادەمى گاۋھار تاس، نەفريت قاشقاردان قىتايعا تاسىمالدانعان. «قۇندىز جولىمەن» باعالى اڭ تەرىلەرى ءار ەلگە تارالعان. ب.ز.د. I مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا «دالا جولى» ىسكە قوسىلدى. «دالا جولى» ارقىلى جۇڭگو جىبەگى مەن يران كىلەمى جەتكىزىلىپ تۇردى.

ۇلى جىبەك جولى بۇكىل ادام اعزاسىن قورەكتەندىرۋشى قان جۇيەسىنە ۇكساس جۇمىس ىستەدى. سەبەبى ول بۇكىل ەۋروپا مەن ازيا ەلدەرىنىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، ونداعى حالىقتاردى بىرىكتىردى.

1ء-شى عاسىرداعى جىبەك جولى، قىتايدان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن.

«ۇلى جىبەك جولى» ەجەلگى اتاۋ ەمەس، ول 1877 جىلى پايدا بولعان. ونى قولدانىسقا ەنگىزگەن بەلگىلى نەمىس گەوگرافى فەرديناند فون ريحتتوفەن. جولدىڭ بۇلاي اتالۋىنا ساۋدانىڭ نەگىزگى زاتى – قىتايدان شىعارىلاتىن جىبەك ماتا سەبەپ بولدى.

سوناۋ ەۋروپا مەن ازيانى بىرىكتىرىپ جاتقان بۇل جول ادامزاتتى عاجايىپ جەتىستىكتەرگە جەتكىزدى. دامىعان ەلدەردىڭ بىر-بىرىمەن ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋىنا، عىلىم سالالارىنىڭ دامۋىنا، ءدىني جانە مادەني سالت-داستۇرلەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
ۇلى جىبەك جولى ەجەلگى قازاقستان جەرىمەن دە وتكەن. ەڭ نەگىزگى ساۋدا جولى تيان-شان تاۋ سىلەمدەرىمەن، سىرداريا، تالاس، شۋ، ىلە اڭعارلارى اركىلى قىتايعا ۇلاسكان، جولدىڭ ەندىگى ءبىر بولىگى ياقسارت، سەيحۋن دەپ اتالعان سىرداريا، ورال (جايىق) وزەندەرىن جاعالاي ارى قاراي قاراتەڭىز ماڭى، ۆيزانتيا مەن باتىس ەۋروپا جەرلەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى.

نەگىزگى كۇرە تامىردان ورتالىق قازاقستان دالالارىنا، سارىارقا مەن ەرتىسكە، التاي مەن موڭعولياعا كاراي تارامدالعان جولدار وتكەن. وسىنداي جولداردىڭ بويىندا يسفيدجاب، ۋسبانيكەنت، وتىرار، تۇركىستان، تاراز، ساۋران، سىعاناق، سارايشىق، جاڭاكەنت سياقتى ءىرى قالالار بولعان. بۇل قالالاردىڭ وركەندەۋىنە ۇلى جىبەك جولىنىڭ تيگىزگەن اسەرى مول. قالالار مەن دالالاردى، تاۋ ەتەكتەرىن ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، كەيىننەن تۇرگەش، قارلۇق، وعىز، كىپشاق، قيماق سياقتى ەجەلگى تۇركى تايپالارى مەكەندەگەن.

قازاقستاننىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە ارحەولوگتار جۇڭگو مەن ۆيزانتيا، يران مەن ءۇندىستان ەلدەرىنىڭ تەڭگە سارايلارىندا ناقىشتاپ سوعىلعان تەڭگەلەر مەن ءدىلدالار قازىپ العان. سونىمەن بىرگە سول جەردە جاسالعان ءارى ساۋدا كەرۋەندەرىنەن كەلگەن باسقا بۇيىمدار دا تابىلعان. الماتى ماڭىنداعى ەجەلگى تالحير قالاسىنىڭ ورنىن قازعان كەزدە يراندا جاسالعان قولا تاباق، جۇڭگو فارفورى مەن جاپون فايانس توستاعانىنىڭ سىنىعى جانە ت.ب. بۇيىمدار قولعا ءتۇستى. اسىرەسە، بەتى ءتۇرلى تانعاجايىپ ويۋلارمەن، تاماشا سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلگەن تاباك ەرەكشە قىزىقتىرىپ، ىقىلاس تۋدىرادى. قىزىل ءتۇستى جاپون فايانس توستاعان سىنىعىنىڭ ءىشى مەن سىرتىندا ايداھار، تاۋ مەن تەڭىز، «التىن» كيىم كيىنگەن ەر كىسى مەن ايەل اسەم بەينەلەنگەن.

كوز قىزىقتىرار قولا اينالار – تاياۋ شىعىس پەن قىتايدان شىعىپ، كەڭ تارالعان زاتتاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ سىرت جاعىنا گۇلدى ويۋلار، ۇشىپ بارا جاتقان تىرنالاردىڭ سۋرەتتەرى سالىنىپ، اراب جازۋلارى دا تۇسىرىلگەن.

ۇلى جىبەك جولى بويىمەن فەرعانانىڭ ايگىلى جۇيرىك اتتارىن، اراب جانە تۇرىكمەن ارعىماقتارىن، تۇيە مەن پىلدەردى، ارىستان مەن كەرىكتەردى، سىلەۋسىن مەن كاراقۇيرىقتاردى، سۇڭقار مەن كارشىعالاردى، تاۋىق پەن توتىقۇستاردى، ءتىپتى تۇيەقۇستاردى دا ساتۋ ءۇشىن الىپ وتكەن.

سونىمەن قاتار وسى جول ارقىلى قانت، ءجۇزىم، شابدالى، قاۋىن سياقتى وسىمدىكتەر مەن ازىق-تۇلىك تۇرلەرى دە ساۋدالانعان.
ورتاعاسىرلىق شىعىستىڭ ۇلى اقىنى فيرداۋسي ۇلى جىبەك جولىن بىلاي دەپ تاماشا بەينەلەگەن:

سانسىز قىمبات جۇك تيەلگەن،
مىڭداعان الىپ تۇيەلەر.
ءجۇز سارى نارعا ديرحەم ارتسا،
قىرىق نارگا دينار جەگىلگەن.

ەڭ كەرەمەت مۋسكۋس پەن الويىنى،
عاجاپ جىبەك ماتالاردى،
يران مەن مىسىر كەرۋەنى ارتقان
تاعى بار وتىز تۇيەسى.

تۇيمە جانە قولادان جاسالعان قۇمىرا. گرەسيا. 
ب. ز. ءى - IV عع. باتىس قازاقستاننان تابىلگان.

جىبەك جولى ارقىلى تاۋارلارمەن قاتار ورتاعاسىرلىق ونەر: ساۋلەت، مادەنيەت، اۋەن مەن بي ونەرى، كوركەم قويىلىمدار دا جان-جاققا تارالعان. يران، سوعدى، تۇرىك بيشىلەرى مەن ارتىستەرى جۇڭگو حورەوگرافيالىق مادەنيەتىنە زور ۇلەس قوسقان. ۇلى جىبەك جولى بويىمەن ءدىن وكىلدەرى دە ءوز ۋاعىزدارىن شەت ەلدەرگە تاراتكان. بۇكىل ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستان ارقىلى ءۇندىستاننان، جۇڭگو، كورەي، جاپون حالىقتارىنا بۋددا، ال سيريا، يران، ارابيا ەلدەرىنە حريستيان دىندەرى ەنگەن.

ەۋروپا مەن ازيانى، شىعىس پەن باتىستى ۇشتاستىرعان بۇل جول ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ، الىس-جاقىن ەلدەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋىنا وتە قولايلى ەدى. قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن سول زامانداعى وتىرىقشى قالا تۇرعىندارى مەن كوشپەلى تايپالار ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزگەن. حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جاقسارىپ، ءبىلىم دەڭگەيلەرى كوتەرىلدى. ساۋساعىنان ونەر تامعان قولونەر شەبەرلەرى وزدەرىنىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلدى.

---