InfoHub Logo

ءار حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى، ويى، بولمىسى ءوز زامانىنداعى ادەبيەتىنەن بىلىنەدى. بارلىق جاراتىلىستىڭ بۇكىل ءماندى ماعىناسى – ونىڭ يدەياسى بولسا، حالىقتىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى ءمانى –ۇلتتىق يدەيا بولىپ تابىلادى.

جەر بەتىندە كوپتەگەن ۇلتتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، ءار ۇلت وزىنشە «ۇلتتىق يدەيانى» ۇستانادى. ورىس عالىمدارىنىڭ: «ۇلتتىق تۇسىنىك پەن ۇلتتىق يدەيا بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ۇعىمدار. ءبىرىنشى ۇعىم تۇگەل الەمگە دەگەن كوزقاراستارىن، ءار ۇلتتىڭ وزدەرى تۋرالى  تۇسىنىكتەرىن، داستۇرلەر مەن سالتتارىن قاستەرلەۋلەرىن بىلدىرەدى. ال ۇلتتىق يدەيا بارلىق تۇسىنىكتى جالپىلاما تۇردە قامتيدى. سول ءۇشىن كەز كەلگەن بەرىلگەن انىقتاما وزىنشە دۇرىس بولادى»دەپ ايتادى. بۇل دا ءبىر جاعىنان دۇرىس وي دەپ تانۋعا بولادى. «ۇلتتىق يدەيا» اتتى ەڭبەگى بار ن. ا. بەرديايەۆتىڭ ءوزى بىلاي دەيدى: «ۇلتتىق  مىنەزدى، دارالىقتى انىقتاۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان بۇعان ءدال انىقتاما بەرۋ مۇمكىن ەمەس» دەيدى.

تاريحي دامۋعا وراسان زور ۇلەس قوسقان گ. ۆ. ف. گەگەل: «ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان، وزىنە عانا تيەسىلى ەنشىسى بار» دەپ، «حالىقتىق رۋح» ۇعىمىن قولدانىسقا ەنگىزدى. گەگەلدىڭ ويىنشا، حالىقتىق رۋح دەگەن جالپى الەمدىك جاراتىلىس رۋحى مەن جەكە دارا ادامنىڭ رۋحىن بايلانىستىرۋشى، وسى حالىقتىق رۋح نەگىزىندە بارلىق تاريحي پروسەستەر جۇرەدى. حالىقتىق رۋحتىڭ ەڭ بيىك بەلگىسى – ۇلتتىڭ ءوزىن تولىق تانۋىمەن كورىنىس بەرەدى. ن. ۆ. گوگولدىڭ «پۋشكين تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز»ماقالاسىندا: «. . . ۇلتتىق سيپات، بەينە حالىقتىڭ ءوزىنىڭ وزەگىندە جاتىر» دەيدى. بۇل تۇرعىدا ز. قابدولوۆتىڭ اباي تۋرالى ەڭبەگىندە: «ۇلتتىڭ اقىنى بولۋونىڭ شىعارمالارىنداعى ورنەكتەرگە، سيپاتتارعا عانا بايلانىستى ەمەس. ياعني، ۇلت اقىنى بولۋ تەك شىعارمالارىنداعى بەينەلەۋ سوزىندە عانا ەمەس، سول حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ وزىنە اينالۋ» دەپ كەرەمەت تۇجىرىم جاسايدى.

ءاربىر حالىق بىرتە-بىرتە جەتىلگەن سايىن «حالىقتىق رۋح» ۇعىمىنىڭ ورنىنا «ۇلتتىق رۋح» ۇعىمىن كوپ قولدانادى. وسى ماسەلەنى تەرەڭىنەن زەرتتەگەن ەتنوپسيحولوگ گ. شپەت «ۇلتتىق رۋح» حالىقتىڭ تولىقتاي سيپاتىن، يدەياسىن بەينەلەيتىن «وبراز» ۇعىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل ۇعىم «ۇلتتىق مىنەز» ۇعىمىمەن بىردەي، تەڭ دارەجەدە كەلەدى. قازىرگى زەرتتەۋشىلەر دە وسى ەكى ۇعىم اراسىنا بالامىق بەلگىسىن  قويۋعا قارسى ەمەس. ونىمەن قوسا، ۇلتتىق ءتولسانانى دا وسى ەكى ۇعىم قاتارىنا  قوسقىسى كەلەتىندىگى بايقالادى.

گ. لەبون ءوزىنىڭ «يدەيالاردىڭ حالىقتار ومىرىندەگى ءمان-ماڭىزى» دەگەن ەڭبەگىندە قالىپتاسۋ مەن قاتپارلانۋ بىردەن بولا قويماتىن ۇزاق پروسەسس دەيدى. سول سەبەپتى دە تاريحي دامۋ كەزىندە كەز كەلگەن يدەيانىڭ ءونۋ، ورلەۋ، دامۋ جانە ءوشۋ كەزەڭدەرىنەن وتەتىندىگى ءمالىم.

سونىمەن، ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز – حالىقتىڭ بولمىسىنا بايلانىستى وزگەرىپ، دامىپ وتىراتىن، دەسەك تە وزىنە ءتان بەلگىلەرىن جاقىن ۋاقىتتا جوق قىلا قويمايتىن تاريحي بولمىسىنىڭ، سانا-سەزىمىنىڭ، تابيعي مىنەزى مەن مادەنيەتىنىڭ ءمانىن، ماڭىزىن جيناعان ۇيىتقىسى. ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق يدەيانىڭ اراسىنداعى ءجىپسىز بايلانىس حالىقتىڭ وزىنەن، وزەگىنەن باستالادى دەپ ايتۋىمىزعا ادبەن بولادى.

ءال-فارابي اتىنداعى ءقازاقۇۋ-نىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى: ساعىنبايەۆا اسەل راديك قىزى

قازاقۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، دوسەنت: جاناتايەۆ دانات جاڭاتاي ۇلى

---