ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەر
تاقىرىبى: ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت داستۇرلەر
عىلىمي جوباداعى ماقساتىم: ءسالت-داستۇر اتادان قالعان مۇرا. ەلىمدى، ءوز تۋعان ولكەمدى، ءسالت-داستۇرىمدى شىن جۇرەگىممەن سۇيەمىن جانە الەمگە تانىتقىم كەلەدى. سەبەبى قازاعىمنىڭ اسىل قاسيەتتەرى جۇرەگىمە قۋات، كوڭىلىمە ماقتانىش بەرەدى. مەنىڭ بۇل عىلىمي جوباداعى باستى ماقساتىم وتانىمىزدا قولدانىستان شىعىپ قالعان سالت داستۇرلەرمەن جاقىنىراق تانىسقىم كەلدى، جوعالىپ بارا جاتقان سالت داستۇرلەردى قايتا جاڭا قولدانىسقا ەنگىزگەنىن قالايمىن. ءار مەكتەپكە ەرتەدەگى قازاقتار قولدانىپ كەلگەن داستۇرلەردى ۇيرەتەتىن ءپان اشىلسا دەيمىن، سوندا كەلەشەكتە تاربيەگە باي سالت-داستۇرلەر مادەنيەتىنىڭ نارىمەن ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەر ۇلگىسىن ساناعا سىڭىرۋىنە جاعداي جاسالار ەدى
ءسالت-داستۇر — ءار ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءدىنى مەن سەنىمىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە سايكەس عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ءومىردىڭ ءوزى تۋعىزعان عۇرىپتاردىڭ جيىنتىعى.
ءسالت-داستۇر ۇلت ءۇشىن ءومىر، قوعام زاڭى بولىپ نەگىزدەلىپ، سانا، تاعىلىم، تاربيە، تىرشىلىك ەرەجەسى رەتىندە ەل زەردەسىنە رۋحاني بايلىق — ونەگە تاجىريبەسىن قۇراعان. قازاق حالقى – سالت - داستۇرگە وتە باي حالىق. ال سالت - داستۇرگە باي بولۋ ەلدىڭ مادەنيەتتى ءارى تاربيەلى ەكەنىن ايعاقتايدى. الايدا قازاق ەلىندە ەرتەدەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرۇمىت بولىپ بارا جاتىر.
قىمىزمۇرىندىق – بيە بايلاپ، العاشقى قىمىز ءىشۋ تويى. قۇلىن بايلاپ، بيە ساۋىلىپ ونىڭ ءسۇتى قورلانىپ اشىتىلعان سوڭ ەكى-ۇش كۇن بويى جينالعان قىمىزعا اقساقالدار مەن كورشى-كولەمدەر «قىمىزمۇرىندىققا» شاقىرىلعان. ياعني العاشقى قىمىز ادامدارعا سالتاناتپەن ۇسىنىلىپ، «كوپكە بۇيىرسىن» دەگەن تىلەكپەن بەرىلەدى. اقساقالدار ءۇي يەسىنە راحمەت ايتىپ، باتاسىن بەرەدى. حالىقتىڭ بۇل ءداستۇرى دە قوناقجايلىقتى، جومارتتىق پەن مارتتىكتى، بىرلىكتى مەڭزەيدى .قۋانتاتىن جايت قازاق ەسكىرگەن داستۇرلەردى جاڭارتۋ ماقساتىندا ءتۇرلى مەرەكەلەر ۇيىمداستىرۋدا. جاقىندا عانا استانا قالاسىندا «قىمىزمۇرىندىق» اتتى فەستيۆال ءوتتى.
ەرۋلىك بەرۋ — ءداستۇرلى حالىقتىق جورالعىنىڭ جارقىن ۇلگىسى. جاڭادان كوشىپ كەلگەن، جاپسارلاس قونعان وتباسىنا بۇرىننان وتىرعان كورشىلەرى قوناقاسى بەرەدى، ءدام-تۇز تاتىرىپ، ىقىلاس-پەيىل بىلدىرەدى. ەرۋلىك بەرۋ ارقىلى اۋىل تۇرعىندارى جاڭا كورشىلەرىنوزدەرىنە ەتەنە جاقىنداستىرۋدى، بوتەنسىتپەۋدى دە كوزدەيدى. ەرۋلىك قىسقى سوعىمنىڭ سۇبەلى مۇشەلەرىنەن (قازى-قارتا، جال-جايا، ت.ب.) پىسىرىلەدى نەمەسە قوي سويىلىپ شاقىرىلادى.
جىلۋ جيناۋ- ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراعانىندا، ءۇي مۇلكى، مالىنان ايىرىلعانىندا اۋىل تۇرعىندارى، كورشى-كولەمى، تۋعان-تۋىستارى مال، دۇنيە، اقشالاي كومەك كورسەتەدى. مۇنى ولاردىڭ ور تاسىنان ءبىر ادام ۇيىمداستىرادى. بۇل جاردەم – جىلۋ جيناۋ دەپ اتالادى. ارام جولمەن شىعىنعا ۇشىراعاندارعا جىلۋ جينالمايدى. ولار: دۇنيە-مۇلكىن قارتاعا سالىپ ۇتقىزىپ جىبەرگەندەر، زيناقورلىققا سالعاندار، ءىشىپ قۇرتقاندار، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ دۇنيە-مۇلكىن جەپ قويعاندار.
موينىنا بۇرشاق سالۋ- ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ قۇدايدان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.
ات تۇلداۋ- ەر ادام قايتىس بولعانىندا ءمىنىپ جۇرگەن اتىنىڭ جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، ونى بوس جىبەرەدى دە، ولگەن ادامنىڭ جىلىندا سول اتتى اكەلىپ سويادى.
امەڭگەرلىك — ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى؛ كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر قالعان ايەلدىڭ قايىناعاسىنا نەمەسە قايىنىنىسىنە، نە بولماسا جۇبايىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرىنە تۇرمىسقا شىعۋى، نەكەلەسۋى. بۇل قازاق قوعامىندا ەرتە زاماننان “اعا ولسە، جەڭگە — مۇرا، ءىنى ولسە، كەلىن — مۇرا”، “ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى” دەگەن قاعيداعا اينالىپ، ادەتتىك زاڭ نورماسى رەتىندە قالىپتاسقان. امەڭگەرلىك ماسەلەسى رۋ اقساقالدارىنىڭ باسقارۋىمەن قانداس تۋىستار اراسىندا مۇقيات تالقىلانعان، ورتاق ۇيعارىممەن شەشىلگەن.ءتىپتى ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي دا ۇلجانعا امەنگەرلىكپەن ۇيلەنگەن.وسى سالتتتىڭ ارقاسىندا كوزى اشىق قازاق جەتىمىن جىلاتپاعان.
اقسارباس اتاۋ- قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراعانىندا «ا، قۇدايىم وڭداسىن! مەنى وسى قيىندىقتان قۇتقارا گور! اقسارباس!» دەپ قۇدايى اتايتىن بولعان. مۇنداي جاعدايدا «اقسارباس!» دەپ ءۇش رەت ايقايلاعان. سوسىن قاۋىپ-قاتەردەن امان قالعانىندا الگى ادام اۋىل ايماعىن شاقىرىپ قۇدايى بەرگەن. اقسارباسقا شالىناتىن مالدار: بوزقاسقا (قوي)، كوكقاسقا (جىلقى)، قىزىل-قاسقا (سيىر). ادام اقسارباس اتاعاندا قاي مالىن ايتسا، سونى قۇدايىعا سويۋعا ءتيىس
قۇرساق توي، قۇرساق شاشۋ — بۇل ءوزىنىڭ كەلىنىنىڭ اياعى اۋىر ەكەندىگىن بىلگەن ەنە دوستارىن، تۋىستارىن، كورشى-قولاڭدارىن شاقىرىپ، مول داستارحان جايۋ ءداستۇرى.
بۇل شارانىڭ ماقساتى جۇكتى بولعان كەلىننىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ. ۇلكەندەر جاعى بولاشاق اناعا باتالارىن بەرسە، قۇربىلارى، جەڭگەلەرى وزدەرىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەلەرىمەن بولىسەدى.
ابىسىن اسى-بۇرىڭعى كەزدە قازاق كەلىندەرى ەرلەرىنىڭ رۇقساتىنسىز كوڭىل كوتەرمەگەن. ەرلەرى تويعا، ايتقا كەتكەن كەزدە اۋىلدا تەك ايەلدەر عانا قالعان. وسى كەزدە ولار ءدامدى ەتتەرىن اسىپ، ساماۋىرىنعا شايلەرىن قويىپ، باستارىن ءبىر جەرگە قوسىپ ازىل-اڭگىمەلەرىن جاراستىرعان. بۇل قازاق ايەلدەرىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن، تاتۋلىعىن ارتتىرعان. «ابىسىن اسى» ايەلدەردىڭ تاتۋلىقتا ءومىر سۇرۋىنە تاربيەلەيدى.
قاپ قاعار –قىس اياقتالىپ، كوكتەم باستالعاندا ەت سۇرلەنىپ، ازايا باستايدى. ول ەت قاپتا بولادى. سول كەزدە ەت اسىلىپ، ازداپ ادام شاقىرىلادى. بۇل ءداستۇر “ ەت قايتار” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى، ال قاپتىڭ ەڭ سوڭعىسىن اسىپ، ءبولىپ جەيدى.
ناۋرىز ءتولى ء-تول باسى رەتىندە قاراعان، ءتول باسى ساتىلمايدى، ەشكىمگە سىيعا بەرمەيدى. مۇنداي مال تەك قىزىعىنا، تويىنا سويىپ، ىرىم ەتكەن.
اۋشاديار - ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتالاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. جانە جاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. كوركەم شىعارماشىلىقپەن ايتىلاتىن توي كوركى، سالتانات ءسان، ونەگەلى ونەر. مۇنى ىزدەپ تاۋىپ ومىرگە اكەلگەن جازۋشى ۋاحاپ قىدىرحانوۆ ەكەن. اۋشاديار جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل قازاقستان ەلىندە ايتىلمايدى، حالىق جادىنان مۇلدە شىعىپ كەتىپ ۇمىت قالعان.
ءوڭىر سالۋ- وتقا شاقىرۋمەن (كەي جەرلەردە «ءۇي كورسەتۋ» نەمەسە «ەسىك اشار» دەيدى) بىرگە بولىپ جاتاتىن ەندىگى ءبىر كادە ءوڭىر سالۋ. مۇندا ىلعي بابىشەلەر كەلەدى. نيەتتەرى كەلىنگە شاشۋ شاشىپ، قۇتتى بولسىن ايتۋ. شاشۋدىڭ سىرتىندا ءوڭىر اكەلەدى. ءوڭىر كيىم، بۇيىم دەپ ەڭ قۇرىعاندا تەرمە باۋ نەمەسە جاس توسەكتى باسقالار باسىنباسىن دەپ بۇركىت تۇياعى، ۇكى سىقىلدىلار ىلەدى. بۇلاردىڭ ءبارى وتاۋ ۇيگە قاجەتتى، ءوڭىن اشاتىن نارسەلەر.
اتبايلار - مۇنىدا ەكى ءتۇرى بار.
جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن سوڭ اعايىن تۋىتسرا وعان شاشۋ شاشىپ، «كەرەگەسى كەڭ بولسىن»، «بوساعاسى بەرىك بولسىن» دەگەن تىلەك ايتادى. بايعازى بەرەدى. ەت جاقىنى بوساعاعا جىلقى بايلايدى. مۇنىڭ اتى «اتبايلار».
«اتبايلاردىڭ» ەكىنشى ءتۇرى كادە. قۇدا قۇداعيلار كەلگەندە نەمەسە كۇيەۋ قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەندە ولاردىڭ جەڭگەلەرى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتىن بايلايدى. بۇل «اتبايلار» دەپ اتالاتىن توي سالتى. وعان ارنايى كادە بەرىلەدى. ول كادەدەن تاعى ءبىر ايەل تابارىك سۇرايدى.
اساتۋ-كوپشىلىك اۋزى دۋالى، ەلگە سىيلى اقساقالدار ءوز قولىمەن تاباقتىڭ تۇبىندە قالعان استى ءوزىنىڭ بالالارىنا بەرگەن. بۇرىڭعى كەزدە بالالار قوناق شاقىرعان ءۇيدى اينالشىقتاپ جۇرگەن، ويتكەنى ولاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا اسقا شاقىرىپ قالۋى مۇمكىن. ايگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا بۇل ءداستۇرلى ناسيحاتتاعان بولاتىن.
قۇيرىق باۋىر - «قۇيرىق باۋىر جەدىڭ بە، قۇدا بولدىم دەدىڭ بە» (ماتەل). بۇل قۇدالىق ءداستۇر ءراسىمى بولعانمەن ۇلت سالت داستۇرىندە ورنى بولەك جاي. ەكى جاق كەلىسىپ قۇدا بولعان جاعدايدا ولارعا «قۇيرىق باۋىر» ارناۋلى سىي اكەلەدى. اكەلۋشى ايەل «باۋىرداي جاقىن، قۇيرىقتاي ءتاتتى بولىڭدار» دەپ تىلەك بىلدىرەدى. ودان بارلىق قۇدالار اۋىز تيەدى. قۇيرىق باۋىر قازاق داستۇرىندە قۇدا بولۋدىڭ زاڭدى بەلگىسى قۇجات بولىپ بەكىتىلگەن.
ەنشى بەرۋ - اتا-اناسى بالاسى بالالى بولعاننان كەيىن «ەندى ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە الادى» دەگەن سەنىمگە كەلىپ، وتاۋ تىگىپ، بولەك شىعارادى. سوندا مالىنان – مال، مۇلكىنەن – مۇلىك ءبولىپ بەرەدى، ىدىس-اياق سىيلايدى. وعان كەلىننىڭ توركىنىنەن كەلگەن دۇنيەسى قوسىلىپ، جاس جۇبايلار جەكە شاڭىراق بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنى ەنشى بەرۋ دەپ اتايدى. اتا-اناسى قايتىس بولسا، ولاردىڭ مالى مەن دۇنيە-مۇلكى قالعان اعاسى ىنىسىنە ەنشىباس بەرۋگە ءتيىس.
ءسۇت اقى
قىز ۇزاتۋ تويى مەرزىمىن قالىڭدىق اۋىلى قۇدالارىمەن كەلىسە وتىرىپ بەلگىلەيدى. بۇل تويعا كۇيەۋ باس قۇدا باستاعان قۇدالار توبىمەن جانە ونەرلى كۇيەۋ جولداستارىمەن كەلەدى. مۇندا قۇدالىق كادەلەرى وتە كوپ. سونىڭ ىشىندەگى جولى بولەك، قىمبات كادەلەردىڭ ۇلكەنى «ءسۇت اقى» دەپ اتالادى.
ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت داستۇرلەردەن بولەك قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنە ۇقساس سالتتار بار. مىسالى:پاسحا مەرەكەسى قازاق ەلىندە تويلاناتىن ناۋرىز مەرەكەسىنە ۇقساس.
ۇلى باتىرىمىز باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، «حالىقتىڭ ىزگى ءداستۇرى – ءبىزدىڭ ەڭ اسىل مۇرامىز» دەسە، باتىس ويشىلى ۆ.گ بەلينسكيي: «ادەت-عۇرىپ زاماندار بويى سىننان وتەدى. قازاق حالقىنداعى سەكىلدى ورىس داستۇرىندە دە ەر ادام ءۇيدىڭ باسشىسى، وتاعاسى، وتباسىنىڭ قورعاۋشى، قامقورشىسى سانالادى. ەر ادام تۇتىنعان زاتتار كيەلى دەپ ەسەپتەلىپ، قۇرمەتپەن قاراعان. ماسەلەن، ۇيلەنۋ تويىنان كەيىن، قالىڭدىق ءوز ەر ازاماتىنىڭ اياق كيىمىن شەشىپ جوعارى قويادى، بۇل ەر ازامات قاشاندا ايەل ادامنان جوعارى تۇرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە كەرەك.
قورىتىندى: اتا-بابامىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىن ماقتان تۇتامىن. حالىق-قالىڭ ورمان،ءارى پانا،ءارى قورعان"، - دەپ ق.مىرزالييەۆ اعامىز جىرلاعانداي، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ كاسىبىنە،سەنىم-نانىمىنا، تىرشىلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسىپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىراتىن ءسالت-داستۇرى بولادى. حالىقتىق سالت – ءداستۇر، مادەنيەت قۇندىلىعى – حالىق قازىناسىنىڭ وزىعىن، اقىلدى دا ادەپتى جان – جاقتى جەتىلگەن پاتريوتتىق سەزىمدەگى ازامات تاربيەلەۋدە پايدالانساق، قاتەلەسپەيمىز. جان – جاقتى ەل تاريحىن بىلەتىن، وتانىن سۇيەتىن، زامان تالابىنا ساي وقۋشىلار مەن جاستاردى تاربيەلەۋ بۇگىنگى كۇن تالابى! تاربيە ءبىزدىڭ قاسيەتتى سالتتارىمىزعا بايلانىستى.ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەردى جاڭعىرتۋدى كوزدەپ وتىر . ءار مەملەكەتتىڭ كوركى ءداستۇر سالتىنا بايلانىستى. سوندىقتان قازاقتىڭ اسىل مۇرالارىن كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلەشەك ۇرپاققا جالعاستىرىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ەلىمىز سالت-داستۇرگە باي بولسىن دەگىم كەلەدى.
ورىنداعان:كانالقۇل گۇلسايا
You Might Also Like
-
ورمان كۇزەتشىسى ارتەمنىڭ قيسايعان جاتاعان ۇيىندەگى ۇلكەن قوڭىر يكونانىڭ تۇبىندە ەكى كىسى وتىر، بىرەۋى بەتى ەگدە تارتقان ادامنىڭ بەتىندەي قاتپار-قاتپار، شوقشا ساقالدى، ءارى الاسا، ءارى ارىق. بۇل - ارت...
