InfoHub Logo

— گريگوريەۆتەردىكى ءبىر كىتاپ سۇراتقان ەكەن، مەن ءسىزدى ۇيدە جوق دەدىم. پوشتاشى گازەتتەرمەن بىرگە ەكى حات اكەپ بەردى. ايتپاقشى، ەۆگەنيي پەتروۆيچ، سەرەجاعا كوڭىل بولسەڭىز دەيمىن. بۇگىن دە، كەشە دە سونىڭ شىلىم تارتىپ جۇرگەنىن كوردىم. بىردەڭە دەپ اقىل ايتا باستاپ ەدىم، قۇلاعىن باسىپ الىپ، مەنىڭ داۋسىمدى ەستىمەيمىن دەگەندەي، جۇگىرە جونەلدى.

وكرۋگتىك سوتتىڭ پروكۋرورى ەۆگەنيي پەتروۆيچ بىكوۆسكيي ماجىلىستەن جاڭا عانا قايتىپ كەلىپ، كابينەتىندە قولعابىن شەشكەن كۇيى وزىنە بايانداپ تۇرعان تاربيەشى ايەلگە قاراپ كۇلىپ جىبەردى.

— سەرەجا شىلىم تارتادى... - دەپ يىعىن ءبىر قوزعاپ قويدى ول، سول تاشتەكتىڭ پاپيروس تارتىپ تۇرعانىن كورسەمشى! ايتپاقشى، نەشەگە كەلدى ءوزى؟

— جەتىدە.

— سىزگە بۇل انشەيىن نارسە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ونىڭ جاسىندا شىلىم تارتۋ زياندى، جامان ادەت، ونداي جامان ادەتتى اۋەل باستان قۇرتۋ كەرەك.

— ابدەن دۇرىس. ال تەمەكىنى قايدان الىپ ءجۇر؟

— ءسىزدىڭ ۇستەلىڭىزدەن.

— سولاي ما؟ ولاي بولسا ونى ماعان جىبەرىڭىز.

تاربيەشى ايەل كەتكەن سوڭ، بىكوۆسكيي جازۋ ۇستەلىنىڭ الدىنداعى ورىندىققا وتىردى دا، كوزىن جۇمىپ ويلاي باستادى. ەۆگەنيي پەتروۆيچ سەرەجاسىن، ۇزىندىعى ءبىر كەز، ءداۋ پاپيروس تارتىپ، تەمەكى تۇتىنىنە كومىلىپ تۇرعان ءتارىزدى ەلەستەتتى، سونىڭ ءوزى كۇلكىسىن كەلتىردى: سونىمەن بىرگە تاربيەشى ايەلدىڭ شىنىمەن ابىرجىعان اجارى، جارىم - جارتىلاپ ۇمىتىلىپ كەتكەن، الدەقاشانعى ءبىر كۇندەردى ەسىنە ءتۇسىردى: وندا، مەكتەپتە، بالالار بولمەسىندە شىلىم تارتۋ پەداگوگتار مەن اتا-انالارعا تۇسىنىكسىز، سۇمدىق بولىپ كورىنەتىن. ول شىنىندا دا سۇمدىق ەدى. شىلىم تارتۋدىڭ نەندەي زياندى، قىلمىستى جاعىن پەداگوگتاردىڭ نە اكەلەردىڭ بىردە-بىرى بىلمەسە دە، بالالاردى اياماي سوعىپ، گيمنازيادان شىعارىپ، ومىرلەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن-دى. بىلمەيتىن نارسەلەرىمەن كۇرەسۋدەن، ءتىپتى وتە اقىلدى دەگەن ادامدار دا تايىنبايتىن. ەۆگەنيي پەتروۆيچ ءوزىنىڭ گيمنازياداعى ديرەكتورىن دا ەسىنە ءتۇسىردى. ول ءوزى وتە ءبىلىمدى، اقكوڭىل داما ەدى دە، گيمنازيا وقۋشىسىنىڭ پاپيروس تارتىپ تۇرعانىن كورسە، ءوڭ-تۇسى قاشىپ، شوشىپ كەتىپ، دەرەۋ پەداگوگتاردىڭ اسىعىس كەڭەسىن شاقىرىپ، ايىپتى وقۋشىنى وقۋدان شىعارۋعا بۇيىراتىن. بالكىم، ىستەلگەن جازا نەعۇرلىم تۇسىنىكسىز بولسا، ونىمەن سوعۇرلىم قاتتى، سوعۇرلىم قاتال كۇرەسەتىن قوعام ءۇيىنىڭ زاڭى سولاي ەدى.

پروكۋرور وقۋدان شىعارىلعان ەكى-ۇش وقۋشىنىڭ، ولاردىڭ كەيىن نە كۇيگە ۇشىراعانىن ەسىنە تۇسىرە كەلە، ىستەگەن قىلمىسقا قاراعاندا، بەرىلگەن جازالاردىڭ، كوبىنەسە، اناعۇرلىم ۇلكەن زالال كەلتىرەتىنىن دە ويلاپ شىقتى. ءتىرى ورگانيزم قانداي جاعدايعا بولسا دا تەز ۇيرەنۋگە، تەز داعدىلانۋعا، تەز شۇيىركەلەسۋگە يكەم كەلەدى، ويتپەيىنشە ادام بالاسى ءوزىنىڭ اقىلدى ىستەرىنىڭ قانداي كوپ اقىلسىز جاقتارى بار ەكەنىن جانە ءتىپتى پەداگوگتىق زاڭ ادەبيەت سياقتى جاۋاپتى، ناتيجەسى قورقىنىشتى ىستەردە دە ۇعىنىلىپ جەتكەن شىندىق پەن سەنىمنىڭ ءالى دە از ەكەنىن مينۋت سايىن سەزىپ وتىرعان بولار ەدى...

شارشاپ، تىنىعىپ وتىرعاندا عانا باسقا كەلەتىن وسىنداي ۇشقارى، بىتىراڭقى ويلار ەۆگەنيي پەتروۆيچتى مازالادى، مۇنداي ويلاردىڭ قايدان، نەمەنەگە كەلگەنى بەلگىسىز سوعىپ، ويدا دا ۇزاق تۇرماي، تەرەڭگە بارماي، ميدا قالىقتاپ جۇرگەن تارىزدەندى. نەشە ساعاتتار بويىنا، ءتىپتى ۇزاقتى كۇنگە ەڭبەكتەي، ۇيرەنشىكتى ويدا وتىراتىن كىسىگە، ءۇي ىشىندەگى مۇنداي ەركىن ويلار وزىنشە ءبىر راقات، جايلى تىنىشتىق بولاتىنى دا بار.

كەشكى ساعات توعىز. ەكىنشى قاباتتا بىرەۋ بۇرىشتان - بۇرىشقا ءجۇرىپ ءجۇر دە، ونان ارى، ءۇشىنشى قاباتتا ءتورت قولداپ گامما1 ويناپ جاتىر. الاسۇرىپ ادىمداعانىنا قاراعاندا، ءجۇرىپ جۇرگەن ادام بىردەڭەنى قاتتى ويلاپ، نەمەسە ءتىسى اۋىرىپ ءجۇر دە، گاممانىڭ سىڭسىعان ءۇنى كەشكى تىنىشتىقتى ءبىرقيلى بالبىراتىپ، ىبىلجىعان ويعا سالىندىرىپ تۇر. ەكى بولمەدەن ارى، بالالار بولمەسىندە گۋۆەرنانتكا مەن سەرەجا اڭگىمەسى ەستىلەدى.

— پا-پا كەلدى! - دەدى بالا اندەتىپ، - پاپا كەلدى! پا! پا! پا!

— Votve رەگە vous appelle، allez vite2- دەپ شوشىنعان قۇستاي، شاڭق ەتتى گۋۆەرنانتكا، - ايتتىم عوي سىزگە!

"ايتپاقشى، مەن وعان نە ايتامىن" دەدى ەۆگەنيي پەتروۆيچ ويلانىپ.

ءبىراق ول بىردەڭەلەر ويلانىپ العانشا جەتى جاسار ۇلى سەرەجا كابينەتكە كىرىپ تە كەلدى، بۇل ءوزى تەك كيىمىنە قاراپ قانا جىنىسىن ايىرۋعا بولاتىن: اشاڭ، اققۇبا، ۇلبىرەگەن بالا ەدى... ءوزى كولەڭكەدە وسكەن كوك ءشوپ سياقتى سولعىن ەدى، بارلىق تۇلعاسى: ءجۇرىس-تۇرىسى، بۇيرا شاشى، كوزقاراسى، بارقىت كۋرتكاسى - ءبارى بولەكشە نازىك، جۇپ-جۇمساق ەدى.

— امان با، پاپا! - دەدى ول بالعىن داۋىسپەن، اكەسىنىڭ تىزەسىنە شىعىپ، موينىنان سۇيە بەرىپ، - مەنى شاقىردىڭ با؟

— تۇرا تۇرىڭىز، تۇرا تۇرىڭىز، سەرگەي ەۆگەنيچ، - دەپ پروكۋرور ونى قاقپالاي بەردى. -سۇيىسپەستەن بۇرىن، ەكەۋمىزدىڭ سويلەسۋىمىز كەرەك، سويلەسكەندە دە، شىنداپ سويلەسۋىمىز كەرەك... مەن ساعان اشۋلانىپ قالدىم، ءارى بۇدان بىلاي جاقسى دا كورمەيمىن. سولاي، شىراعىم، ءبىلىپ قوي: مەن سەنى جاقسى كورمەيمىن، سەن ماعان بالا ەمەسسىڭ... سولاي.

سەرەجا اكەسىنە تەسىرەيە قاراپ، سودان كەيىن كوزىن ۇستەلگە تىكتى دە، يىعىن قوزعاپ:

— مەن ساعان نە ىستەدىم؟ - دەدى تۇسىنبەي، كوزىن جىپىلىقتاتىپ. - مەن بۇگىن سەنىڭ كابينەتىڭە بىردە كەلگەنىمدە، ەشتەڭەگە تيگەنىم دە جوق.

— جاڭا ماعان، ناتاليا سەمەنوۆنا سەنى شىلىم تارتادى دەپ ارىز قىلدى... راس پا ول؟ شىلىم تارتاسىڭ با؟

— ءيا، ءبىر رەت تارتقانمىن... ول راس!

— مىنە، كوردىڭ بە، ونىڭ ۇستىنە الداپ تا وتىرسىڭ،- دەدى پروكۋرور قاباعىن ءتۇيىپ، ءسويتىپ كۇلكىسىن جاسىرىپ، - ناتاليا سەمەنوۆنا سەنىڭ شىلىم تارتقانىڭدى ەكى رەت كورگەن. دەمەك، سەنىڭ ءۇش ءتۇرلى جامان قىلىعىڭ ءبىلىنىپ وتىر: شىلىم تارتاسىڭ، بوتەن ۇستەلدەن تەمەكى الاسىڭ، ونىڭ ۇستىنە الدايسىڭ. ءۇش ايىبىڭ بار!

— ا، ءي-ا! - دەدى سەرەجا كوزى كۇلىپ، - ول راس، ءيا! مەن تەمەكىنى ەكى رەت تارتقانمىن، بۇگىن ءبىر، بۇرىن ءبىر.

— مىنە، كوردىڭ بە، دەمەك، ءبىر ەمەس ەكى رەت تارتقانسىڭ... كوڭىلىم قاتتى قالدى! بۇرىن سەن جاقسى بالا ەدىڭ، ەندى كورىپ وتىرمىن، بۇزىلعانسىڭ دا، جامان بالا بولعانسىڭ.

ەۆگەنيي پەتروۆيچ سەرەجانىڭ جاعاسىن تۇزەپ قويدى دا: "بۇعان تاعى نە ايتسام ەكەن؟" -دەپ ويلادى.

— ءيا، جاقسى ەمەس، - دەدى ول - مەن سەنى بۇلاي ىستەيدى دەپ ويلاماپ ەدىم. بىرىنشىدەن، بىرەۋدىڭ تەمەكىسىن الۋعا قاقىڭ جوق. ءاربىر ادامنىڭ تەك ءوز دۇنيەسىن عانا پايدالانۋعا قاقى بار، ال ول وزگەنىكىن الادى ەكەن، وندا... ونىڭ جامان كىسى بولعانى! ("مەن وسىعان تاۋىپ ايتپاي وتىرمىن - اۋ!" - دەپ ويلادى ەۆگەنيي پەتروۆيچ. ماسەلەن، ناتاليا سەمەنوۆنانىڭ كيىم سالعان ساندىعى بار. ول ونىكى، ال وعان ءبىز، مەن دە، ياعني سەن دە تيە المايمىز، نەگە دەسەڭ ول بىزدىكى ەمەس. راس ەمەس پە! سەنىڭ اتتارىڭ مەن سۋرەتتەرىڭ بار... مەن ولاردى المايمىن. بالكىم، مەنىڭ العىم دا كەلەر، ءبىراق... ولار مەنىكى ەمەس، سەنىكى!

— العىڭ كەلسە ال، - دەدى سەرەجا قاباعىن كوتەرىپ - پاپا، سەن ۇيالماي-اق قوي، الا بەر! سەنىڭ ۇستەلىڭدە تۇرعان سارى يت مەنىكى عوي، ءبىراق مەن ەشتەڭە دەمەيمىن... مەيلى، تۇرا بەرسىن!

— سەن مەنىڭ ايتقانىمدى ۇقپاي وتىرسىڭ، - دەدى بىكوۆسكيي. - ءيتتى سەن ماعان سىيلاعان بولاتىنسىڭ، ول ەندى مەنىكى، ونى نە ىستەيمىن دەسەم دە ءوزىم بىلەم؛ ءبىراق مەن ساعان تەمەكىنى بەرگەنىم جوق! تەمەكى مەنىكى! ("مەن وسىعان دۇرىس تۇسىندىرمەي وتىرمىن - اۋ، ءا! - دەپ ويلادى پروكۋرور. - دۇرىس ەمەس! ءتىپتى دۇرىس ەمەس!") ەگەر مەن بىرەۋدىڭ تەمەكىسىن تارتقىم كەلەدى ەكەن، وندا مەن، ەڭ الدىمەن رۇقسات سۇراۋىم كەرەك.

بىكوۆسكيي بالانىڭ تىلىنە ىڭعايلاپ، ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە جالعاپ، مەنشىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇلىنا اقىرىنداپ تۇسىندىرە باستادى. سەرەجا اكەسىنىڭ كوكىرەگىنە قاراپ، زەيىن سالا تىڭداپ وتىردى (سەرەجا كەشكىسىن اكەسىمەن اڭگىمەلەسۋدى جاقسى كورەتىن ەدى)، سودان كەيىن ۇستەلدىڭ شەتىنە شىنتاقتادى دا، شالىمى قىسقا كوزىن قاعازعا، سياساۋىتقا اۋداردى. كوزى ۇستەلدى شارلاپ ءجۇرىپ، جەلىم قۇيعان شيشاعا ءتۇستى.

— پاپا، جەلىمدى نەدەن جاسايدى؟ - دەدى ول كەنەت شيشانى كوزىنە تاقاپ اكەلىپ.

بىكوۆسكيي سەرەجانىڭ قولىنان شيشانى الىپ، ورنىنا قويدى دا، ءسوزىن تاعى دا ساباقتادى.

— ەكىنشىدەن، سەن شىلىم تارتاسىڭ... بۇل، ءتىپتى جامان! ەگەر مەن شىلىم تارتادى ەكەم، ول شىلىم تارتا بەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز ەمەس. مەن شىلىم تارتا ءجۇرىپ، سونىڭ جامان ەكەنىن ءبىلىپ، وزىمە - ءوزىم ۇرسامىن، سول ءۇشىن ءوزىمدى جەك تە كورەمىن... ("ايلاكەر پەداگوگپىن - اۋ!" دەپ ويلادى پروكۋرور). تەمەكى دەنساۋلىققا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى، شىلىم تارتقان ادام، ءتىپتى اجالىنان بۇرىن ولەدى. شىلىم تارتۋ - اسىرەسە، سەن سياقتى كىشكەنتاي بالالارعا وتە زياندى. سەنىڭ كوكىرەگىڭ ءالسىز، ءالى ءپىسىپ قاتقان جوقسىڭ، ال ونداي ءالسىز ادامداردى تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى كوكىرەك اۋرۋىنا شالدىقتىرادى. الگى يگناتيي اعاي سول كوكىرەك اۋرۋىنان ولگەن. ەگەر ول شىلىم تارتپاعان بولسا، مۇمكىن، ءالى كۇنگە دەيىن ءتىرى جۇرگەن بولار ەدى.

سەرەجا ويعا باتىپ، شامعا قاراپ وتىرىپ، اباجۋرىن قولىمەن شۇقىپ، كۇرسىنىپ:

— يگناتيي اعاي سكريپكانى جاقسى تارتاتىن! - دەدى ول. ونىڭ سكريپكاسى ءقازىر گريگوريەۆتەردىكىندە تۇر!

سەرەجا ۇستەلگە تاعى دا شىنتاقتاپ جاتىپ، ويلانىپ كەتتى. ونىڭ بوپ-بوز جۇزىندە اقىلىنىڭ ءوسۋىن ءوزى تىڭداپ وتىرعان نەمەسە سونى باقىلاپ وتىرعان ءىز بار ەدى. سەرەجانىڭ كىرپىك قاقپاي قادالعان ۇلكەن كوزىندە قايعى مەن قورقىنىش كورىندى. ول ەندى جۋىق ارادا ءوزىنىڭ شەشەسى مەن يگناتيي اعاسىن العان ءولىمدى ويلاعان بولۋى دا كادىك. ءولىم شەشەلەر مەن اعالاردى و دۇنيەگە الىپ كەتەدى دە، ولاردىڭ بالالارى مەن سكريپكالارى جەر بەتىندە قالادى. مارقۇمدار اسپاننىڭ ءبىر جەرىندە - جۇلدىزدار ماڭايىندا تۇرادى دا، سول ارادان جەرگە كوز جىبەرەدى. سولار شالعاي جۇرۋگە قالاي شىدايدى ەكەن دەسەڭشى؟

"بۇعان نە ايتسام ەكەن، ءا؟ - دەپ ويلادى ەۆگەنيي پەتروۆيچ.مەنى بۇل تىڭدامايدى. ءسىرا، بۇل ءوزىنىڭ قىلىقتارىن دا، مەنىڭ دالەلدەرىمدى دە ماڭىزدى ساناماي وتىر عوي دەيمىن. بۇعان قالاي دەسەم ەكەن، ءا؟"

پروكۋرور تۇرەگەلىپ، كابينەتىندە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى.

"بۇرىن مەنىڭ بالا كۇنىمدە، بۇل ماسەلەلەر ءتىپتى وپ-وڭاي شەشىلەتىن ەدى، - دەپ ويلادى ول. شىلىم تارتقان بالانىڭ قاي-قايسىسىن بولسىن شىقپىرتىپ الۋشى ەدى. جاسىقتارى مەن قورقاقتارى، شىنىندا دا، شىلىمدى قويىپ كەتەتىن. جۇرەكتىلەۋلەرى مەن اقىلدىلارى تاياق جەگەن سوڭ تەمەكىنى قونىشتارىنا ساقتاپ، سارايلاردا تارتاتىن. سارايدان ۇستاپ الىپ، تاعى دا تاياقتاعان سوڭ، شىلىم تارتۋعا وزەنگە كەتەتىن... ەرجەتكەنشە، سويتەتىن دە جۇرەتىن. مەنىڭ شەشەم ماعان شىلىم تارتپاسىن دەپ اقشا مەن كامپيت بەرەتىن. ەندى ول شارالارى بولىمسىز، سولەكەت بىردەڭەلەر بولىپ كەتتى. بۇگىنگى پەداگوگتار لوگيكاعا ارقا سۇيەيدى دە، بالا جاقسى ءتالىمدى ءىستى، قورىققانىنان، وزىق شىققىسى كەلگەندىكتەن نەمەسە سىيلىق الايىن دەگەندىكتەن ۇيرەنبەي، سانالى تۇردە ۇيرەنەتىن بولسىن دەگەندى كوزدەيدى".

ول ءسويتىپ ارى-بەرى ءجۇرىپ، ويلانىپ العانشا سەرەجا ۇستەلدىڭ ءبىر جاعىنداعى ورىندىققا شىعىپ الدى دا، سۋرەت سالا باستادى. سەرەجا كەرەكتى قاعازداردى بىلعاپ، سياعا تيىسپەۋ ءۇشىن، ۇستەل ۇستىنە ادەيى ارناپ كەسىپ قويعان ءبىر تۇيدەك ءتورت بۇرىشتى قاعاز بەن كوك قارىنداش جاتاتىن ەدى.

— بۇگىن اسپاز ايەل قىرىققابات تۋراپ وتىرىپ، ساۋساعىن كەسىپ الدى، - دەدى ول قاسىن كەرىپ قويىپ، ءۇي سالىپ جاتىپ. ءوزى جىندى ەكەن! ناتاليا سەمەنوۆنا وعان ساۋساعىڭدى سۋىق سۋعا باتىر دەسە، ول ساۋساعىن سورا بەرەدى... كىر ساۋساعىن اۋزىنا قالاي سالا الادى ول، ونىسى جامان عوي!

ودان سوڭ سەرەجا تۇسكى تاماق كەزىندە قوراعا سىرنايشى قىزىمەن كەلىپ، قىزىنىڭ مۋزىكاعا قوسىلىپ جىرلاپ، بيلەگەنىن ايتتى: "مۇنىڭ دا ءوز ءوي-ورىسى بار! - دەپ ويلادى پروكۋرور. -مۇنىڭ باسىندا دا وزىنشە ءبىر دۇنيە جاتىر، نەنىڭ ماڭىزدى، نەنىڭ ماڭىزسىز ەكەنىن بۇل وزىنشە باعالايدى. سەرەجانىڭ ويى مەن ساناسىنا ارالاسۋ ءۇشىن ونىڭ تىلىنە عانا ىلەسە بەرۋ جەتكىلىكسىز، ءتىپتى ونىڭ اۋەنىنە دە توڭكەرىلىپ ويلاي ءبىلۋ كەرەك. ەگەر ماعان تەمەكى شىن ايانىشتى بولىپ، مەن قورلانىپ جىلاعان بولسام، ول مەنىڭ ايتقانىمدى تۇسىنگەن دە بولار ەدى... سوندىقتان دا بالا تاربيەلەۋدە شەشەگە ەشكىم جەتپەيدى، ولار بالامەن بىرگە سەزىپ، بىرگە جىلاپ، بىرگە كۇلە بىلەدى... لوگيكامەن، مورالمەن ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. حوش، بۇعان نە ايتامىن تاعى؟ نەمەنە؟ جارتى جاسىن نەشە قيلى جازالارمەن وتكىزىپ كەلە جاتقان، تاجىريبەلى زاڭ قىزمەتكەرى ەۆگەنيي پەتروۆيچكە، بالاعا نە ايتارىن بىلمەي مۇلدە مۇدىرگەنى تاڭىرقارلىق تا، كۇلەرلىك تە بولىپ كورىندى.

— بەرى قارا، ەندىگارى شىلىم تارتپاۋعا ماعان شىن ءسوزىڭدى بەر، - دەدى ول

— شىن ءسوزىم، - دەدى سەرەجا اندەتىپ، قارىنداشىن قاتتى باسىپ، سۋرەتىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ شىن ءسوزىم! ءىم! ءىم!

"شىن ءسوز دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءوزى بىلە مە ەكەن وسى؟ - دەدى بىكوۆسكيي ىشىنەن، - قوي، جامان ناسيحاتشى ەكەم! ەگەر باسىما ءقازىر پەداگوگتاردىڭ نەمەسە سوت قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبىرى ءۇڭىلىپ قاراعان بولسا، مەنى شۇبەرەك دەپ، ءتىپتى، اقىلىنان اۋىسقان دەپ كۇدىكتەنگەن بولار ەدى. ءبىراق مەكتەپتە بولسىن، سوتتا بولسىن، وسى شىم-شىتىرىق ماسەلەلەردىڭ ءبارى ۇيدەگىدەن الدەقايدا وڭاي شەشىلەدى، بۇل جەردە جانىڭداي جاقسى كورەتىن كىسىمەن ىستەس بولىپ وتىرسىڭ، ال جاقسى كورۋدىڭ ءوزى ارباعىش كەلەدى دە، ماسەلەنى قيىنداتىپ جىبەرەدى. ەگەر وسى بالا مەنىڭ ۇلىم بولماي، وقۋشىم، ياكي ايىپكەرىم بولسا، مەن بۇلاي قينالماعان بولار ەدىم دە، پىكىرىم دە بىتىراماعان بولار ەدى...".

ەۆگەنيي پەتروۆيچ ۇستەل جانىنا وتىردى دا، سەرەجانىڭ ءبىر سۋرەتىن وزىنە تارتىپ قارادى. بۇل سۋرەتتە قيسىق توبەلى، ءتۇتىن شىعىپ تۇرعان ءبىر ءۇي سالىنىپتى، ءتۇتىن مۇرجادان شىققان كۇيى، نايزاعايداي يرەلەڭدەپ، ءتورت بۇرىشتى قاعازدىڭ ەڭ شەتىنە دەيىن كەتىپتى، ءۇيدىڭ قاسىندا سولدات تۇر، كوزىنىڭ ورنىنا نوقاتتار قويىلىپتى، قولىندا تورتتىك سيفرى ءتارىزدى نايزاسى بار ەكەن.

— ادام ۇيدەن بيىك بولمايدى عوي، - دەدى پروكۋرور. - قاراشى، سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ توبەسى سولداتتىڭ يىعىنان كەلىپ تۇر.

سەرەجا اكەسىنىڭ تىزەسىنە شىعىپ، ىڭعايلىراق وتىرۋ ءۇشىن مازاسىز قىبىرلاي بەردى.

— جوق، پاپا! - دەدى ول، ءوزىنىڭ سالعان سۋرەتىنە قاراپ الىپ. - ەگەر سەن سولداتتى كىشكەنە سالاتىن بولساڭ، وندا كوزى كورىنبەي قالادى.

ونىڭ ءسوزىن بەكەر دەۋگە بولار ما ەدى؟ پروكۋرور بالاسىن كۇن سايىن باقىلاي ءجۇرىپ، بالالاردىڭ دا، جابايى ادامدار سياقتى، وزىنشە كوركەمدىك كوزقاراسى مەن ۇلكەندەردىڭ ويىنا قونبايتىن، وزىنشە تىلەكتەرى بولاتىنىنا كوزى جەتكەن بولاتىن. وتە زەيىن سالىپ قاداعالاعان ەستيار كىسىگە سەرەجانىڭ ەسى دۇرىس كورىنبەۋى دە كادىك ەدى. ول ءوزى ادام سۋرەتىن ۇيدەن بيىك سالۋ مۇمكىن دە، سىيىمدى دا دەپ ءبىلىپ، قارىنداش ارقىلى، نارسە تۇگىل، ءوز سەزىمدەرىڭدى دە بەرۋگە بولادى دەپ تاۋىپتى. ماسەلەنى، وركەستردىڭ دىبىسىن دومالاقتاۋ، بۋالدىر تاڭلاق ەتىپ سالىپتى، ىسقىرىقتى بۇرالىپ جاتقان شىجىم ەتىپتى... ونىڭ ۇعىمىنشا، دىبىس نارسەنىڭ ءتۇرى مەن تۇسىنە تىعىز بايلانىستى ەكەن، سوندىقتان ول ارىپتەردى بوياعانعا، ءار ۋاقىت س دىبىسىن ىلعي سارىمەن، م دىبىسىن قىزىلمەن، ا دىبىسىن قارامەن بوياپتى، تاعى - تاعىلار.

سەرەجا سۋرەتتى تاستاي بەر ە، تاعى دا قوزعالىپ، ىڭعايلىراق وتىرىپ الدى دا، اكەسىنىڭ ساقالىن اينالدىرا باستادى. ەڭ اۋەلى ساقالدى ەرىنبەي-جالىقپاي سىلاپ-سيپاپ، سونان كەيىن ەكى ءبولدى دە، ايىر ساقال ەتىپ تاراي باستادى.

— ەندى سەن يۆان ستەپانوۆيچكە ۇقسادىڭ، - دەدى ول كۇبىرلەپ، - ال ءقازىر... ءبىزدىڭ شۆەيسارعا ۇقساس بولاسىڭ. پاپا، شۆەيسارلار وسى ەسىك الدىندا نەگە تۇرادى؟ ۇرىلاردى كىرگىزبەۋ ءۇشىن تۇرا ما؟

پروكۋرور بەتىنە ونىڭ لەبى تيگەنىن سەزىپ، ءالسىن-الى شاشى دا جاعىن سۇيكەگەندىكتەن، سەرەجانىڭ بارقىت كۋرتكاسىندا پروكۋروردىڭ قۇر قولى عانا جاتپاي، بۇكىل جانى جاتقانداي، جىپ-جىلى، جۇپ-جۇمساق ءتيىپ كەتتى. پروكۋرور بالاسىنىڭ ۇلكەن قارا كوزىنە قاراپ، بالانىڭ جاۋدىرەگەن قاراشىعىنان اناسى دا، ايەلى دە، ءتىپتى جاقسى كورگەن جانداردىڭ ءبارى دە قاراپ تۇرعان تارىزدەندى.

"مىنە، ەندى، مۇنى ۇرىپ كور... - دەدى ول. مىنە، ەندى، جازالاماقشى بول مۇنى! قوي، تاربيەشى بولۋ قايدا بىزگە. بۇرىنعىنىڭ ادامدارى قاراپايىم بولعان سوڭ از ويلاعان، سوندىقتان ماسەلەنى شەشۋگە دە باتىل كەلگەن. ءبىز بولساق، تىم كوپ ويلايمىز، لوگيكا دەگەن - اق جەپ بولدى... ادام نەعۇرلىم ءبىلىمدى بولىپ، كوپ ويلانىپ، ارعى - بەرگىگە جەتكەن سايىن، سوعۇرلىم تارتىنشاق، كۇدىكشىل بولادى، ىسكە دە سوعۇرلىم وتە جۇرەكسىز كەلەدى. شىنىندا دا، تەرەڭىرەك ويلايتىن بولساق، وقىتۋ ءۇشىن، سوتتاۋ ءۇشىن، قالىڭ كىتاپتار جازۋ ءۇشىن قانشا باتىرلىق، وزىڭە-وزىڭ سەنىمدىلىك كەرەك دەسەڭشى..."

ساعات وندى سوقتى.

— كانەكي، بالا، ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولدى، - دەدى پروكۋرور. - قوش ايتىس تا جونەل

— جوق، پاپا، - دەدى سەرەجا قاباعىن شىتىپ، - ءالى دە وتىرا تۇرامىن. ماعان ەرتەگى ايتىپ بەرشى.

— وندا، ەرتەگىدەن كەيىن دەرەۋ ۇيىقتايتىن بولاسىڭ.

ەۆگەنيي پەتروۆيچتىڭ قولى بوس كەشتەردە سەرەجاعا ەرتەگى ايتىپ بەرەتىن ادەتى بار ەدى. قىزمەت ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى سياقتى، بۇل دا بىردە-بىر ولەڭ، بىردە-بىر ەرتەگىنى جاتقا بىلمەيتىن، ەرتەگىنى قاشان بولسىن ويدان شىعاراتىن. ادەتتە "ءبىر پاتشالىقتا، ءبىر مەملەكەتتە" دەگەن جاۋىر سوزدەن باستايتىن دا، ودان ءارى نەشە ءتۇرلى وتىرىكتەردى ءۇيىپ -توگىپ، باسىن ايتا وتىرىپ، ورتاسىنىڭ، اياعىنىڭ نە بولارىن، ءتىپتى بىلمەيتىن. سۋرەتتەرى مەن ادامدارى، احۋالدارى ساتىنە قاراي تۇتقيىل الا سالىناتىن اڭگىمەنىڭ مازمۇنى مەن ءتۇيىنى، اڭگىمەشىنىڭ قالاۋىنسىز - اق وزىنەن-وزى قيىسا كەتەتىن. سەرەجا مۇنداي ويدان شىعارعان اڭگىمەلەردى وتە جاقسى كورەتىن، اڭگىمەنىڭ مازمۇنى نەعۇرلىم وڭاي، نەعۇرلىم ماشاقاتسىز كەلسە، بالاعا دا سوعۇرلىم كۇشتى ەسەر ەتەتىنىن پروكۋرور دا اڭعارىپ جۇرەتىن.

─ قانە، تىڭداي بەر، - دەدى ول ءۇي توبەسىنە قاراپ قويىپ. ءبىر پاتشالىقتا، ءبىر مەملەكەتتە وتە كارى، ءبىر قارتايعان، ۇزىن اق ساقالدى پاتشا بولىپتى... ءارى مۇرتى دا مىناداي ۇزىن ەكەن. ءسويتىپ ول اينەكتەن سالعان سارايدا تۇرىپتى، ول سارايى ۇلكەن ءبىر كەسەك تازا مۇز سياقتى، كۇنگە شاعىلىسىپ، جالتىلداپ تۇرادى ەكەن. سارايى ۇلكەن باقشانىڭ ىشىندە تۇرادى ەكەن، وندا بار عوي، اپەلسيندەر... المۇرتتار، شيەلەر... وسەدى، اق گۇلدەر، قىزىل، سارى گۇلدەر گۇلدەيدى ەكەن، نەشە ءتۇرلى قۇستار سايرايدى ەكەن... ءيا... اعاشتاردا شىنى قوڭىراۋلار ءىلۋلى تۇرادى، جەل سوققاندا سولار اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتا سىڭعىرلايدى ەكەن.

شىنى داۋىسى مەتالل داۋىسىنان الدەقايدا جۇمساق، نازىك كەلەدى... سونىمەن، تاعى دا؟ باقشادا فونتاندار اتقىلاپ تۇرادى ەكەن... سونيا جەڭگەيدىڭ ساياجايىنداعى فونتاندى كورىپ ەدىڭ عوي، ەسىڭدە مە؟ مىنە، پاتشانىڭ باقشاسىندا دا ءدال سونداي فونتاندار بولعان، تەك ارعى جاعى عانا ۇلكەن بولىپتى دا، شاپشىعان سۋى ەڭ بيىك تەرەكتىڭ باسىنا جەتىپ تۇرىپتى.

ەۆگەنيي پەتروۆيچ ويلانىپ، تاعى ويىن ساباقتادى.

— كارى پاتشانىڭ پاتشالىققا مۇراگەر بولاتىن ءدال سەن سياقتى كىشكەنتاي جالعىز ۇلى بولىپتى، ءوزى جاقسى بالا ەكەن. ەش ۋاقىتتا وكپەلەمەيتىن، ەرتە جاتاتىن، ۇستەلدەگى نارسەلەرگە تيمەيتىن جانە بار عوي... تەگى ءبىر اقىلدى بالا بولىپتى... جالعىز عانا كەمشىلىگى - شىلىم تارتادى ەكەن...

سەرەجا زەيىن سالا تىڭداپ، اكەسىنە كىرپىك قاقپاي، تەسىلە قارادى دا وتىردى. پروكۋرور دا "ەندى نە ايتار ەكەم؟" دەپ ويلادى. ول جۇرت ايتقانداي، كوپكە دەيىن بىلىقتىرىپ، ەزىپ وتىرىپ، بىلاي دەپ ءبىتىردى:

— پاتشانىڭ بالاسى شىلىمنان جيىرما جاسىندا كوكىرەك اۋرۋىنان ءولىپتى. قاۋساعان، اۋرۋ شال ەشبىر قولعاناتسىز قالىپتى. مەملەكەتتى باسقارىپ، سارايدى قورعايتىن ەشكىم قالماپتى. جاۋ كەلىپ، شالدى ءولتىرىپ، سارايدى قيراتىپ، ءقازىر باقشا دا، شيە دە، قۇستار دا، قوڭىراۋلار دا قالماعان. سولاي بوپتى، شىراعىم...

بۇلاي اياقتاۋ ەۆگەنيي پەتروۆيچكە ءارى كۇلكىلى، ءارى ويىن - وسپاق كورىنگەنمەن، سەرەجاعا ەرتەگىسى باستان-اياق كۇشتى ەسەر ەتتى. سەرەجانى قايعى باسىپ، ءبىرتۇرلى قورىققان سياقتاندى، قاراڭعى تەرەزەگە مۇڭايعان تۇرمەن ويلانا قاراپ وتىرىپ، سەلك ەتتى دە مۇڭايعان داۋىسپەن:

— مەن ەندى شىلىم تارتپايمىن... - دەدى.

سەرەجا بۇرىشقا قىدىرا ءجۇرىپ، جىميا كۇلدى.

"بۇل ارادا ادەمىلىك، كوركەمدىك تۇر اسەر ەتتى دەسەتىن بولار، - دەدى ول ويلانىپ، - سولاي-اق بولسىن، ءبىراق ول جۇبانىش بولمايدى. قالاي دەگەنمەندە ول ناعىز قۇرال ەمەس... مورال مەن شىندىقتىڭ شيكى كۇيىندە بەرىلمەي، قوسپا قوسىلىپ، دامدەلىپ، ىشىرتكى سياقتى، سىرلانىپ بەرىلەتىن ءمانىسى نە؟ دۇرىس ەمەس ول.. بويامالاۋ، الداۋ... كوزبوياۋ...".

ەۆگەنيي پەتروۆيچ قالايدا "ءسوز سويلەۋى كەرەك پريسياجنىيلاردى، تاريحتى تەك اۋىزشا ىزىڭدار مەن تاريحي روماندار ارقىلى عانا ۇعىپ - بىلەتىن جۇرتشىلىقتى، تۇرمىس ماعىناسىن ۋاعىزدار مەن زاڭداردان بىلمەي، مىسالدار مەن رومانداردان، ولەڭدەردەن ۇيرەنىپ بىلگەن ءوز باسىن ەسىنە ءتۇسىردى...

"ءدارى ءتاتتى، شىندىق كورىكتى بولسىن... وسى اۋرەشىلىككە ادام بالاسى ادام اتادان بەرى قاراي ءتۇسىپ كەلەدى... ونىڭ بەرگى جاعىندا... وسىنىڭ ءبارى ءارى تابيعي، ءارى وسىلاي بولۋى دا كادىك... جاراتىلىستا ورىندى الداۋلار، الدانۋلار از دەيسىڭ بە؟..".

ەۆگەنيي پەتروۆيچ جۇمىسقا وتىرعانمەن، ءۇي ىشىندەگى ىبىلجىعان ويلار باسىنان كوپكە دەيىن شىققان جوق. توبەدەن شالىنعان گاممالار ەندى ەستىلمەگەنمەن، ەكىنشى قاباتتى مەكەندەگەن جان بۇرىشتان بۇرىشتى ءالى دە كەزىپ ءجۇر.

---