InfoHub Logo

ەكىنشىدەن، ونىڭ بويىندا رەسەيگە دەگەن سۇمدىق ساعىنىش بوي كوتەردى. ۇشىنشىدەن، ول ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن ايادى - ونىمەن بايلانىستىنىڭ ءبارىن دە - اشۋ-ىزانى دا، قولاپايسىزدىقتى دا، توعايداعى قۇستار شىرىلىنان ساڭىراۋ بولىپ قالاتىنداي جاپ-جارىق جاسىل ەرتەڭگىلىكتەردى دە ايادى. ءدامحانادا ءتاتتى، اقشىل سۋسىندى قايتا-قايتا ارالاستىرا وتىرىپ، ول وتكەندى جۇرەگى قىسىلا، مۇڭايا وتىرىپ ەسىنە الدى، - قانداي مۇڭ دەسەڭشى؟ - ءيا، ءيا، ءبىز ءالى زەرتتەپ بىلمەگەن مۇڭ. ول مۇڭ كەۋدەنى تولتىرىپ شىعاتىن كۇرسىنىسپەن بىرگە كوتەرىلدى، - سول كەزدە ونىڭ مارقۇم بوپ كەتكەن اكەسى قايتا تىرىلگەندەي، يىعىن قومداعان قالپى كوز الدىنا كەپ تۇرا قالدى. اكەسى، يليا يليچ بىچكوۆ، ەە maotze d' ecole chez nous au village؛ (ءبىزدىڭ دەريەۆنياداعى مەكتەپ ءمۇعالىمى (فرانسۋز).) ونىڭ كوزىنە بانتتى ءساندى قارا گالستۋك تاققان، كونە سالت بويىنشا القىمىنا دەيىن تۇيمەلەنەتىن جىبەك ماتادان تىگىلگەن پيدجاك كيگەن - نىمشاسىنا كولدەنەڭىنەن شىنجىر تاعىلعان، ءجۇزى قىزىل شىرايلى، جالتىر باس، - ەكى جاق بەتىن ءاجىم تورلاعان، جۇمساق مۇرتتى، تاناۋى تاعى ءبىر كوتەرىلىپ كەتكەندەي مۇرنىنىڭ ۇستىندە ەتتى قالى بار كەيىپتە كورىنىپ ەدى. گيمنازيست كەزىندە دە، ستۋدەنت كەزىندە دە يننوكەنتيي كانيكۋلدا لەشيناداعى اكەسىنە كەلىپ تۇراتىن، -ەگەر قاتتىراق ويلانسا، سەلو شەتىندەگى ەسكى مەكتەپتى بۇزىپ، ورنىنا جاڭا مەكتەپ سالعانىن ەسىنە تۇسىرە الار ەدى. ىرگەتاسىن قالاۋ، جەلدىڭ وتىندەگى جالبارىناتىن ورىن، ك.ن.چاردىنسيەۆ التىن تيىندى لاقتىرىپ قالعان كەزدە، مونەتا بالشىققا ءبىر قىرىنان بارىپ تۇسەدى... وسى ءبىر بۇجىر-بۇجىر تاس عيماراتتان بىرنەشە جىل قاتارىنان ءتىپتى ەسىنە الىپ وتىرعان ءدال وسى كەزگە دەيىن جەلىم ءيىسى شىعادى؛ سىنىپتاردا ءار ءتۇرلى كورنەكى قۇرالدار تۇراتىن، - ماسەلەن، جايىلىم مەن ورمان زيانكەستەرى... ءبىراق يننوكەنتييدىڭ، اسىرەسە، گودۋنوۆ-چاردىنسيەۆ تارتۋ ەتكەن قۇستاردىڭ تۇلىپتارى جىنىنا ءتيۋشى ەدى. ول ءوزىن قاتال پلەيبوي سەزىنىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى باي مىرزالاردىڭ قورىقتى جەرلەرى مەن سۋعا بەينەسى ءتۇسىپ تۇراتىن قالىڭ جىنىسقا (كەنەت - شىرشا اعاشتارىنىڭ ورتاسىندا بۇلتتاي تۇتاسقان مويىل اعاشى) قاراعان كەزدە تۇلا بويىن جەككورىنىش سەزىمى بۋىپ الاتىن.

جاڭا مەكتەپ جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن اتتار كەزدە سالىنعان-دى - گودۋنوۆ-چاردىنسيەۆ ول كەزدە ورتالىق ازياعا بەسىنشى ساپارىنان ورالىپ، ءوزىنىڭ جاس ايەلىمەن جاز بويى وسىندا بولعان- دى، - ايەلىنەن ونىڭ جاسى ەكى ەسە ۇلكەن ەدى. وسىلاي ۇڭگىپ كەتە بەرۋگە بولادى. وي، قۇدايىم-اي! - مۇنىڭ ءبارى سۋدىڭ استىندا، نەمەسە كوشپەلى تۇمان ىشىندە بولىپ وتكەندەي، يننوكەنتيي اكەسىمەن بىرگە ۋسادباعا كىرىپ بارا جاتقان ءوزىنىڭ بالعىن بالا كەزىن كورىپ تۇر، - اكەسى سىبدىر-سىبدىر ەتكەن ءبىر ۋىس ىنجۋگۇلدى الدىنا ۇستاپ اپ اياعىنىڭ ۇشىمەن عانا العا جىلجيدى، - ءبارى دە دىمقىلدانىپ قالعان، - شىققا مالشىنىپ، سىبدىر قاعىپ دىرىلدەيدى، باسقا ەشتەڭەنى اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس، - مۇنىڭ ءبارىن كەيىنىرەك ەسىڭە تۇسىرسەڭ ۇيالاتىنداي ءىس بولدى، - گۇلدەر، اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرۋ، سامايىنىڭ بورشا-بورشا تەرلەپ كەتۋى يليا ءيليچتىڭ بويىنا بىتكەن مايموڭكە جارامساقتىعى ەكەن عوي، اسىرەسە مۇنى ول اكەسىنىڭ "ءبىزدىڭ مىرزامەن" بىرگە ۇساق، ءبىراق جابىسىپ قالمايتىن ساياسي وقيعاعا قاتىسقاننان كەيىن ءبىلدى، - ەگەر وعان ارا تۇسپەگەندە ول جەر اۋدارىلىپ كەتەتىن ەدى.

تانيا وعان تەك جانۋارلار الەمىندە عانا ەمەس، وسىمدىك الەمىندە دە، مينەرالدار الەمىندە دە تۋىستارىمىز بار دەيتىن. سودان بولسا كەرەك، گودۋنوۆ-چاردىنسيەۆتىڭ قۇرمەتىنە قىرعاۋىلدار مەن اقبوكەندەردىڭ جاڭا تۇرلەرىنە، ءتىپتى تاۋدىڭ تۇتاس جوتالارىنا (ول، نەگىزىنەن، قۇرت-قۇمىرسقالاردى سۋرەتتەپ جازعان) ونىڭ ەسىمى بەرىلگەن. ءبىراق ونىڭ اشقان جاڭالىقتارى دا، عىلىمي ەڭبەكتەرى دە، سول جولدا مىڭ-مىڭداعان قاۋىپ-قاتەردەن وتكەنى دە، كوپ-كوپ جۇرتتى ونىڭ تەگى مەن بايلىعىنا كەشىرىممەن قاراتا المادى. ءبىز بۇل جەردە، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى كەز كەلگەن قولدانبالى ەمەس تابيعات تانۋ ىلىمىنە كۇمان-كۇدىكپەن قارايتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، سودان دا ولار گودۋنوۆ-چاردىنسيەۆتى ورىس مۇجىعىنان گورى "لوبنور قىزىل قوڭىزىمەن" كوپ اينالىسادى دەپ جەك كورەتىن. يننوكەنتيي بوزبالا كەزىندە ونىڭ ساپار كەزىندەگى ايەلدەرى تۋرالى، قىتايلارعا ءتان قاتىگەزدىگى تۋرالى، ول اتقارعان قۇپيا ۇكىمەتتىك تاپسىرمالار تۋرالى اڭگىمەلەرگە كوبىرەك دەن قوياتىن. ونىڭ شىنايى بەينەسى بۇلىڭعىر بوپ قالدى، تەك ەستە قالعانى، بيالايسىز جالاڭاش قولىمەن التىن تيىن لاقتىرعانى عانا (ەرتەرەكتە ۋسادباسى كەلمەي تۇرعاندا - قوجايىننىڭ قالماقپەن قانى ارالاسقان كورىنەدى). ولاي دەيتىنىمىز گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆ ساماركاند پەن ۆەرنىيعا ساپارلاپ، ول جاقتان ۇزاق ۋاقىت بويى ورالماي قويعان ال ونىڭ وتباسى پەتەربور ماڭىنداعى يمەنيەسىنەن قىرىمداعى يمەنيەسىن جاقسى كورگەن بولۋ كەرەك، ال قىستى استانادا وتكىزگەن. قالانىڭ وزىندە، وزەن جاعاسىندا ەكى قاباتتى، سارى ءتۇستى جەر ۇيلەرى بولدى. يننوكەنتيي ول ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ونىڭ تەرەزەلەرىنە كوز سالاتىن دا ويۋ-ورنەكتى جەڭىل پەردەلەرىنىڭ اراسىنان قانتتاي اپپاق بوكسەسى تومپايعان بىرەۋدىڭ ستاتۋياسى كورىنەتىن. بالكوندارىن اتلانتتار كوتەرىپ تۇرۋشى ەدى. ول اتلانتتاردىڭ بۋىنتىق-بۋىنتىق تاس بۇلشىق ەتتەرى مەن ازاپتى قينالعان تۇرلەرى اسەرشىل سەگىزىنشى سىنىپتىق بالاعا قۇلدىقتى باسىنان وتكەرگەن پرولەتاريات سياقتى بوپ كورىنەتىن. ول سول جاعالاۋدا، نيەۆا وزەنىنىڭ جەلدى كۇنگى كوكتەمىندە يتىمەن جانە قىزمەتشى ايەلمەن بارا جاتقان گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆانى ەكى رەت كەزدەستىردى، — تانيا ول كەزدە، شامامەن، ون ەكىلەردە بولاتىن، - ۇستىندە التىن جالاتقان تۇيمە قادالعان قىسقا كوگىلدىر پالتو، اياعىنا باۋى بار بيىك وكشەلى ەتىك كيگەن ول شاپشاڭ ءجۇرىپ بارا جاتتى - ىزعارلى جەل ونىڭ ماتروس باس كيىمىنىڭ باۋلارىن جەلبىرەتىپ، قاسىنداعى قىزمەتشى ايەل ونىڭ سوڭىنان ارەڭ ىلەسىپ بارادى.

ول وحتاداعى ناعاشى اپكەسىنىڭ (تىگىنشىنىڭ) ۇيىندە تۇراتىن، مىنەزى اۋىر، ادامدارمەن ءتىل تابىسۋى قيىن، ارەڭ دەگەندە ۇشپەن وقيتىن ول، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ-تاماشا قالدىرىپ گيمنازيانى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىقتى دا، مەديسينا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى، بۇل كەزدە ونىڭ اكەسىنىڭ گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆ الدىنداعى بەدەلى ارتا تۇسكەن ەدى. ءبىر جازدى ول تۆەر ماڭىندا وتكىزدى دە، كەلەر جىلدىڭ ماۋسىمىندا لەشينوعا كەپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ۋسادباعا جان كىرە باستاعانىن كوردى. سۋعا تۇسەتىن جاعالاۋى بيىك ول وزەنگە وسىمدىكتەردىڭ اراسىنان زورعا كورىنەتىن سازدى سوقپاق الىپ بارادى. ول كەزدە ونىڭ دوسى، تۇراقتى تۇردە سۋعا بىرگە تۇسەتىن، ۇستانىڭ بالاسى، تۇرىنەن جاسىنىڭ قانشادا ەكەنىن ايىرىپ بولمايتىن ۆاسيليي بولدى - ءوزىنىڭ جاسىن ول ءوزى دە بىلمەيتىن - پاكەنە بويلى، تىپ - تىعىز، جاماۋ-جاماۋ شالبار كيەتىن، اياعى جۋىلماعان ءسابىز سياقتى قىپ-قىزىل جالپاق، ول كەزدە يننوكەنتييدىڭ ءوزى دە سول سياقتى ەدى. دىڭگەكتى قادالاردىڭ سۋداعى بەينەسى بۇرالاڭ-بۇرالاڭ ەتەدى، ءشىرىپ كۇنى بىتۋگە اينالعان، باياۋ عانا سىلدىراپ سۋ اعادى، جەمتىك ءۇشىن جينالعان قۇرتتار كامپيتتەن بوساعان قاڭىلتىر ىشىندەگى بالشىقتا قۇجىناپ جاتادى. ۆاسيليي جۋان ءبىر قۇرتتى قارماققا مۇقيات كيگىزىپ، قالتقىنى دۇرىستاپ ورنالاستىرىپ، قورعاسىنمەن اۋىرلاتىلعان قارماق ءجىبىن كوپىر قاناتىنان اسىرىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى. كوپ ۇزاماي بالىقتار قارماققا شابا باستايدى - شىرەنىپ تارتىلا باستاعان جىپتەن كوز الماي قاراپ تۇراسىن. ۆاسيليي سۋ استىنداعى قارسىلىقتىڭ كۇشىن بايقاماق بوپ ءسال عانا تارتىپ كورەدى دە، كەنەت، سالعىرت قانا، ءبىر بالىقتى جارق ەتكىزىپ الىپ شىعىپ، ويماقتاي دوپ-دوڭگەلەك اۋزىنان قارماقتى شىعارىپ اپ، شىنى ىدىسقا سالادى، ەرنى جىرىلعان بالىق ونىڭ ىشىندە شىر اينالىپ جۇزە جونەلەدى. اسىرەسە، سىركىرەپ قانا جاڭبىر جاۋىپ، سۋدىڭ بەتىن شەڭبەرگە تولتىرىپ سول قاپتاعان شەڭبەرلەردىڭ اراسىندا، - نە بالىق شورشىپ، نەمەسە جاپىراق قۇلاپ - تاعى دا تاعى شەڭبەرلەر پايدا بولاتىن جىپ-جىلى بۇلىڭعىر كۇندەر ايرىقشا ەدى. وسى ءبىر تابيعاتتىڭ ەكى قۇبىلىسىنىڭ - ارنا تولتىرىپ اعىپ جاتقان وزەن سۋى مەن جىپتەي جىڭىشكە اسپان سۋىنىڭ ورتاسىندا سۋعا ءتۇسۋ قانداي راقات دەسەڭشى! يننوكەنتيي سۋعا جاقسىلاپ ءتۇسىپ اپ، ورامالمەن ۇزاق سۇرتىنەتىن. شارۋا بالالارى ابدەن شارشاپ-شالدىققانشا سۋدان شىقپاستان، ال شىعا كەلگەن كەزدە تىستەرى تىستەرىنە تيمەي، مانكالارى تاناۋلارىنان اۋىزدارىنا قۇيىلىپ، ءدىر-دىر ەتىپ شالبارلارىن سۋ-سۋ بۇتتارىنا كيىپ جاتادى.

سول جازدا ول بۇرىنعىسىنان دا تۇيىقتالىپ، اكەسىمەن سويلەسە قالسا دا مۇرنىنىڭ استىنان الدەنە دەپ بۇلك ەتە تۇسەدى، سونىمەن ءسوز ءتامام. يليا يليچ تە ول وتىرعان جەردە ءوزىن-وزى ينەنىڭ ۇستىندە وتىرعانداي ىڭعايسىز سەزىنەتىن - ويتكەنى بالاسى ءدال ءقازىر ءبىر كەزدەگى ءوزى سياقتى جان-جۇرەگى ءالى بىلعانباعان تازا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەپ ويلايتىن. يليا ءيليچتىڭ بولمەسىنە كۇننىڭ توزاڭدى ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر؛ ءوزى قالقان جاساپ، ويۋ-ورنەك ساپ، لاكپەن جاپقان ۇستەل ۇستىنە - پۇلىشتەنگەن راماعا سالىنعان مارقۇم ايەلىنىڭ سۋرەتى قويىلىپتى، - ومىراۋى اشىق كويلەك كيگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى جاپ-جاس ايەل، (دوڭگەلەك ءجۇزدى ايەلدەر ول زاماندا سۇلۋ بوپ سانالاتىن)؛ جانىندا - پرەسس پاپە؛ ارت جاعىنداعى قابىرعاعا ليەۆ تولستويدىڭ پورترەتى ءىلىنىپتى. يننوكەنتيي ىرگەدەگى بولمەدەگى بىلعارى ديۆاننىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتىر. كۇنى بويى ەركىندىكتە بولعان ول قاتتى ۇيىقتاپ قالىپ ەدى؛ ءبىراق كەيدە ونىڭ قيالى باسقا ءبىر الەمگە الىپ كەلەتىن، - اسەر قۋاتى ونى ۇيقى قۇشاعىنان سۋىرىپ العانداي بولاتىن ەدى، - سودان دا ول، ءتىپتى قوزعالۋعا دا قورقاتىنداي ۇزاق ۋاقىت كوزىن باقىرايتىپ جاتاتىن دا قوياتىن.

تاڭەرتەڭ ول، ادەتتەگىدەي، وقۋلىقتارىن قولتىعىنا قىسىپ، قولىن بەلبەۋىنە ساپ ورمانعا كەتەدى. شەكەلەتە كيگەن فۋراجكاسىنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن قوڭىرقاي تولقىندى شاشى بۇرقىراپ شىعىپ تۇرادى، - ەرنى ءدۇرديىپ تۇرسا دا، ول اپ-اجەپتەۋىر سىمباتتى بولاتىن. ول ورمان ىشىندە جاقىندا عانا داۋىل قۇلاتقان قايىڭ دىڭگەگىنە (ونىڭ جاپىراقتارى سول سوققىدان ءالى كۇنگە ءدىر-دىر ەتىپ تۇرعانداي) جايعاستى، تەمەكى تارتىپ وتىرىپ، قولىنداعى كىتاپپەن ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتقان قۇمىرسقالاردىڭ الدىنا توسقاۋىل قويىپ، نەمەسە قالىڭ ويعا باتادى. اسەرشىل، كىنامشىل، كىسىكيىك ءجاسوسپىرىم، اسىرەسە، تىرشىلىكتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن جان-جۇرەگىمەن قابىلدايتىن. ماسەلەن، گودۋنوۆتاردىڭ جازعى ءومىرىن قورشاعان الەم ول ءۇشىن سونشالىقتى جەكسۇرىن بوپ كورىنەتىن، - مالايلىقتى عانا الايىق، -"مالايلىق" دەپ قايتالادى ول ەرنىن جىمقىرتىپ، تۇلا بويىمەن تىجىرىنىپ. بۇل جەردە ونىڭ ەسىنە سەكپىل بەتتى، ۆەلۆەتتى كيىمدى، سارى قىزىل ءتۇستى ەتىك كيگەن، ىشكى جاعى جىپ-جىلتىر بىلعارىمەن قاپتالعان، كوزگە سۇيەلدەي بولىپ كورىنەتىن ماشينانى وتالدىرعان كەزدە قانتالاپ كەتەتىن جەلكەسىنىڭ قاتپارلارىنا تىرەلىپ تۇراتىن كراحمال جاعالى دومالانعان شوفەر؛ باكەنباردىڭ اق باسقان جالشى؛ ماكينتوش بەن اق شالبار كيىپ، جالاڭباس قالپىندا سەل ونى قاق جارىپ بارا جاتقاندا بالالاردىڭ "كرەس جورىعى" دەگەن سوزىنە ىلىنەتىن اعىلشىن قىزمەتشى ايەل؛ سول ءۇيدىڭ ماڭىن اسا ءبىر ىنتا-ىقىلاسپەن بەرىلە سىپىرىپ جاتاتىن قۇلاعى اۋىر شال ءتۇسىپ تۇر... يننوكەنتيي كىتابىن قولتىعىنا قىستىرعان قالپى پاركتەگى ءبىر اعاشقا سۇيەنىپ ءالى ويانا قويماعان سول ءبىر شاتىرى جارقىراعان اپپاق ۇيدەن كوزىن الار ەمەس.

ولاردى بۇل، العاش رەت، جوتا باسىندا تۇرىپ كورگەن: جوتا تاساسىنان سالت اتتىلار توبى شىعا كەلدى، - الدارىندا كۇرەڭ اتقا ەركەكتەرشە وتىرىپ العان تانيا، ونىڭ قاسىندا گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆتىڭ ءوزى، باكەنە جورعاعا مىنگەن تاعى ءبىر بەلگىسىز مىرزا، ولاردىڭ سوڭىندا گاليفە شالبارلى اعىلشىن، تاعى بىرەۋ؛ ەڭ سوڭىندا ون ۇشتەر شاماسىنداعى تانيانىڭ ءىنىسى، كەنەت ول اتىن ەكى بۇيىرىنەن قاعىپ قاپ شابا جونەلدى دە، ءبىر پاستە ءبارىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ناعىز ءبىر جوكەيلەر قۇساپ بيىككە كوتەرىلىپ بارا جاتتى.

سونان كەيىن دە كەزدەيسوق كەزدەسۋلەر بولدى. ماۋسىمنىڭ ورتا شەنىندەگى اپتاپتى كۇن بولاتىن...

سول ماۋسىمنىڭ ورتا شەنىندەگى اپتاپتى كۇنى، جولدىڭ ەكى قاپتالىندا، وراقشىلار قولتىقتارى سوگىلگەنشە سىلتەپ ءشوپ ورىپ كەلەدى، - كويلەكتەرى ءبىر وڭ جاقتاعى، ءبىر سول جاقتاعى بۇعاناسىنا جابىسىپ قالادى. "قۇداي قاراسسىن"، - دەدى يليا يليچ ولاردىڭ جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتىپ؛ ونىڭ ۇستىندە سالتاناتتى كۇندەرى كيەتىن شەكپەن، قولىندا گۇلدەستە. يننوكەنتيي ونىڭ قاسىندا پىستە شاعىپ ءۇن-تۇنسىز كەلەدى. ۋسادباعا جاقىنداپ قالدى. تەننيس وينايتىن الاڭدا سول باياعى قۇلاعى اۋىر قارت شەلەككە ۇلكەن قىلشىقتى تاياعىن مالىپ اپ، جەرگە ەڭكەيىپ، ارتقا قاراي ءجۇرىپ جۋان، قايماقتاي اپپاق سىزىق جۇرگىزەدى. "قۇداي قاراسسىن"، - دەدى يليا يليچ ءوتىپ بارا جاتىپ.

ۇستەل اللەياعا جايىلىپتى، داستارقان ۇستىندەگى الاشۇبار كۇن ساۋلەسى قۇبىلا وينايدى. بولات تۇستەس شاشىن مۇقيات تاراعان ەكونومكا، داياشىلار اكەلگەن شىنى اياقتارعا ءتاتتى سۋسىندار قۇيىپ جاتتى. باقتىڭ ءىشى گۋىلدەگەن قوناقتارعا تولىپ كەتىپتى، - تۋىستار مەن كورشىلەر. گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆ (كۇل تۇستەس ساقالدى، كوزىنىڭ اينالاسى ءاجىم-اجىم قارتاڭ ادام) سكامەيكاعا اياعىن سالىپ، ءيتىن سەكىرتىپ ويناتىپ تۇر، - يت دىمقىل دوپتى ۇستاپ العىسى كەپ، تەك بيىككە سەكىرىپ قانا قويماي، ەكى ارتقى اياعىمەن تىك تۇرىپ بۇكىل دەنەسىن شىرەپ سوزىلادى. باسقا، بولەك ۇيدەن شىققان، تولىق دەنەلى قالپاقتى ەليزاۆەتا پەتروۆنا قولىن-قولىنا سارت ەتكىزىپ سوعىپ الدەنەنى ەلىگە ايتىپ كەلەدى. قولىنا گۇلدەستە ۇستاعان يليا يليچ بۇگىلىپ ءيىلدى... ارىرەكتەگى ساعىم ىشىندە (ويتكەنى يننوكەنتيي جاقىندا عانا ازاماتتىق تۇلەۋ جاتتىعۋىنا قاراماستان، ءالى دە بولسا سەرگەلدەڭ كۇيدە جۇرگەن ەدى) جاس جىگىتتەر، جۇگىرگەن بالالار، شاپقىلاعان يتتەر كورىنەدى، - ەڭ باستىسى، ەڭ باستىسى، وسى ءبىر سىرعىپ ءوتىپ جاتقان كولەڭكە مەن جارىقتىڭ اراسىنان بۇگىن ون التى جاسقا تولعان تانيانىڭ ءجۇزى جارق ەتىپ كورىنۋگە ءتيىس.

ءبارى ورىن-ورنىنا جايعاستى. ول ۇستەلدىڭ كولەڭكەلى ەڭ اياعىنا بارىپ وتىردى، جانىنداعى ادامدار ءبىر-بىرىن مۇلدە ءتىل قاتپاستان، مويىندارىن سوزدەر مەن كۇلكىلەر ەستىلىپ جاتقان جاققا بۇرىپ الىپتى، ول جاقتان قاراعان جاننىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الاتىن شىراقتار شانشىلعان قىزىلكۇرەڭ پيروگ كورىنىپ، بالالاردىڭ ايقاي - ۇيقايى، ۇستەل ۇستىنە شىعىپ كەتەردەي بوپ ەكى ءيتتىڭ قوسارلانىپ ۇرگەنى ەستىلەدى، ال بۇل جەردە، شىرشانىڭ كولەڭكەسىندەگى ادامدار ۇندەمەستەن ۇيىسىپ قانا وتىر: مۇلدە كوزگە ىلىنبەي قالعان يليا يليچ؛ ۇستىنەن تەر ءيىسى شىعاتىن جەڭىل كيىنگەن اجارسىز ءبىر قىز، ۇستەل استىنداعى تىزەسىنىڭ اراسىنا، قوڭىراۋى سىلدىر-سىلدىر ەتكەن كىشكەنتاي كۇشىكتى ۇستاپ اينالاسىنا قاتال قارايتىن قارت فرانسۋز ايەلى... يننوكەنتييدىڭ كورشىسى ءىس باسقارۋشىسىنىڭ ءىنىسى، توپاس، ءىش پىستىراتىن، ونىڭ ۇستىنە مىلقاۋ ادام بوپ شىقتى؛ يننوكەنتييدىڭ ونىمەن ءتىل قاتىسقان سەبەبى، مۇلدە ءۇن-تۇنسىز قالۋدان قورقىپ كەتىپ ەدى، ارينە، ولاردىڭ سوزدەرى ونشا جاراسا قويعان جوق، سوندا دا بولسا ول وسىلاي كوڭىل الدارقاتقىسى كەلدى، - كەيىنىرەك، مۇندا كەلۋدى جيىلەتكەن كەزدە بەينە ءبىر وراشولاق ءبىر ارەكەتتەن، نەمەسە ءبىر ماسقارا بولىپ قالۋدان قاشقانداي، ول بايعۇستى كورسە دە، كورمەگەنسىپ وتە شىعاتىن.

داستارقان ۇستىنە اعاش جاپىراقتارى قالىقتاپ كەپ قونىپ جاتىر.

ءقادىرلى، مارتەبەلى جاقتان، گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆتىڭ ۇستەل ۇستىنەن ەڭكەيىپ، قولىنداعى دوبىن لاقتىرىپ ويناپ تۇرعان قىزىن بەلىنەن قۇشاقتاپ، ويۋ-ورنەكتى توقىما كويلەك كيگەن ءبىر كەمپىرمەن سويلەسكەن داۋسى شىقتى. يننوكەنتيي ءبىرشاما ۋاقىت تارەلكەسىنەن شىعىپ قالعان پيروگتىڭ ءبىر ۇزىگىمەن اۋرە بوپ الەككە ءتۇستى، - اقىرىندا، ول ونىڭ قولاپايسىزدىعىنان ۇستەل استىنا ءتۇسىپ كەتتى (ەندى ونى سولاي قالدىرايىن). يليا يليچ مۇرتىن سورىپ، وز-وزىمەن كۇلىمسىرەپ وتىر؛ بىرەۋ ودان پەچەنە الىپ بەرۋىن سۇرادى، - ال ول باقىتتان شىرايلانا كۇلىپ، الىپ بەردى. كەنەت يننوكەنتييدىڭ ءدال قۇلاعىنىن تۇبىنەن القىنعان داۋىس شىقتى: قولىنا دوپ ۇستاعان تانيا وعان سابىرلى قالىپپەن قاراپ: بىزبەن بىرگە جۇرەسىز بە؟ - دەپ سۇرادى، - ول قاپەلىمدە نە ايتارىن بىلمەي قىسىلىپ قالدى دا، باقتىڭ ۇزىنشا قويىلعان سكامەيكاسىنان وڭ اياعىن اسىعا-ۇسىگە شىعارام دەپ كورشىسىنە تيگىزىپ الدى.

تانيا تۋرالى جۇرت جاقسى سوزدەر ايتاتىن؛ سىلەۋسىن قاسىنىڭ استىندا اشىق كوزى قادالا قارايدى، ەرنى جۇقا، بوپ-بوز ەكەن. ول جازعى ويىنداردىڭ ءبارىن ىنتى-شىنتىسىمەن بەرىلە وينايتىن، - سودان كەيىن-اق يننوكەنتييدىڭ ۆاسيلييمەن بىرگە بالىق اۋلاۋى كىلت تيىلىپ قالدى، ال ۆاسيليي نە بوپ قالعانىنا تۇسىنبەي دال بولدى، ءبىر كۇنى ول كەشقۇرىم ونى مەكتەپ جانىندا كەزدەستىرىپ، وعان ءىشى قۇرتقا تولى قاڭىلتىر قالبىردى، كوزىنىڭ الدىنا كوتەرىپ كورسەتتى، - سوندا يننوكەنتيي، بەينە ءبىر، قاراپايىم حالىققا وپاسىزدىق جاساعانداي كۇي كەشتى. سولاي بولا تۇرا، ول جاڭا تانىستارىنا دا سونشالىقتى ريزا بولا قويعان جوق. ويتكەنى ول جاسىل الاڭدارداعى ويىندارعا بولماسا، ولاردىڭ ىشكى ومىرلەرىنە دە، ۇيلەرىنە دە كىرۋگە جىبەرمەيتىن كوزگە كورىنبەيتىن توسقاۋىل تۇراتىن. بۇل ونىڭ نامىسىنا تيەتىن، ۇيلەرىنە قاشان شاقىرادى دەپ كۇتۋمەن ءجۇردى، - شاقىرسا، بارا المايمىن دەپ باس تارتۋ ءۇشىن، - توماعا-تۇيىق، جىپ - جيناقى ءجۇردى، تانيانىڭ وعان ايتىلعان سوزدەرىنەن ءبىر كەمسىتۋشىلىك سەزىنەتىندەي ەدى، سودان دا يننوكەنتيي ولاردىڭ ءبارىن ولەردەي جەك كوردى، - ونىڭ نەمەرە اعا-ىنىلەرىن دە، قۇربىلارىن دا، يتتەرىن دە... كەنەت وسىنىڭ ءبارى ىڭ-شىڭسىز ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتتى دە، عايىپ بولدى، - ول شىلدەنىڭ قاراڭعى ءبىر تۇنىندە پاركتىڭ شىعار اۋزىندا وتىرعان. جاقىندا عانا جالاڭاياق قىز اكەپ بەرگەن حات كويلەگىنىڭ ىشىنەن دەنەسىنە باتادى. ادەپتى، ادەمى سوزدەرمەن كەزدەسۋگە شاقىرعانى ونى مازاق ەتكەندەي كورىندى دە، ءبىراق نەدە بولسا، بارىپ كورمەك بولدى: ايتقانى ايداي كەلدى: بۇل كەزدەسەر جەرگە جاقىنداي بەرگەندە، الدەكىمنىڭ جاپىراقتاردى سىبدىرلاتىپ كەتىپ بارا جاتقان اياعىنىڭ دىبىسىن ەسىتتى. ونىڭ كەلۋى، ونىڭ قول سوزىم جەردە بولۋى ول ءۇشىن تاڭعاجايىپ وقيعا ەدى، سونان كەيىن ولار اياق استىنان كەزدەستى؛ ونىڭ سالقىن، شيراق ساۋساقتارىنان ۇلپا تازالىق سەزىلەدى. اعاشتار اراسىنان قىپ-قىزىل بوپ ورتەنىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اي كورىندى. كوز جاسىن توگىپ، ءدىر-دىر ەتىپ، قىشقىل ەرنىمەن ونى ايمالاپ ءسۇيىپ تۇرىپ، تانيا ەرتەڭ شەشەيمەن بىرگە تۇستىككە كەتەتىنىن، سونىمەن ءبارى بىتەتىنىن، ونى مۇنىڭ نەگە تۇسىنبەيتىنىن ايتىپ جاتتى... "كەتپەشى، تانيا"، - دەپ جالبارىندى ول، ءبىراق جەل كوتەرىلىپ كەتتى دە ول بۇرىنعىسىنان بەتەر ەڭكىلدەپ جىلادى. ول جۇگىرە باسىپ كەتىپ قالعاننان كەيىن، قۇلاعىندا قالعان شۋدى تىڭداپ قيمىلداماي وتىردى دا قالدى، كوپ ۇزاماي تار جول، تايعاق كەشۋلى سەرگەلدەڭدى كۇندەر باستالدى، - ءبىر باسىلىپ، ءبىر ۇدەگەن نەمىستەرمەن سوعىس ءجۇرىپ جاتتى، سونان كەيىن ول چەحتاردىڭ كۋرورتىندا بەردىڭ اسسيستەنتى بولدى، ال 1924 جىلى ساۆويادا ونىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەدى، ءبىر كۇنى، شامونيدا بولۋ كەرەك، ولارعا ءبىر كەڭەس وداعىنىڭ گەولوگى كەلدى، ونىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، وعان وسى جەردە فەرچەنيو (فەرعانانى زەرتتەۋشى) تۋريست رەتىندە ءوز اجالىنان قايتىس بولعانىن ايتىپ قالعان ەدى، گەولوگ ونىڭ سوزىنە كىلەڭ وسىلاي بولادى دەپ قوسىپ قويدى: ونداي ەرجۇرەك ادامداردى جابايى تاۋلاردا، ءشولدى دالالاردا اجال دەگەن وكشەلەپ، سوڭدارىنان قالماي جۇرەدى دە، ءبىراق بەينە ءبىر، ولارمەن قالجىڭداسقانداي، مۇلدە باسقا جاعدايدا، كۇتپەگەن كەزدە كەنەتتەن الىپ ۇرادى، — فەرچەنيو دا، سيەۆەرسيەۆ تە، گودۋنوۆ-چەردىنسيەۆ تە وسىنداي ولىممەن كوز جۇمدى، بۇل جەردە شەتەل كلاسسيكتەرى سپيك، ديۋمەن - ءديۋرۆيلدى اتاماي-اق قويايىق. بىرنەشە جىلدان كەيىن يننوكەنتيي جول-جونەكەي شارۋامەن پاريجگە سوقتى دا، ارىپتەسىندە بولىپ باسقىشپەن بيالايىن كيىپ تومەن قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان كەزدە، ءبىر الاڭقايداعى ليفتىدەن ۇزىن بويلى ءبىر ايەل شىعا كەلدى، ونىڭ ەليزاۆەتا پاۆلوۆنا ەكەنىن بىردەن تاني كەتتى. "ارينە، مەن ءسىزدى بىلەم، نەگە بىلمەسكە"، - دەدى ول، وعان قاراماي، بەينە ءبىر ونىڭ ارتىندا تۇرعان بىرەۋگە قاراعانداي، يىعىنىڭ ۇستىنەن باسقا جاققا قادالىپ. "بىزگە بارايىق، جارقىنىم"، - دەدى ول ءبىر ساتكە سىرەسىپ قالعان كۇيدەن شىعىپ، ءسويتتى دە، كىلت الۋ ءۇشىن ەسىك الدىنداعى ابدەن شاڭ ءسىڭىپ قالعان توسەنىشتى اياعىمەن قايىرىپ تاستادى. يننوكەنتيي، ونىڭ كۇيەۋىنىڭ قايدا، قاي جەردە قايتىس بولعانى تۋرالى حاباردى ەسىنە تۇسىرە الماي ازاپقا تۇسكەن قالپى، ونىڭ سوڭىنان ۇيگە كىردى.

سونان كەيىن وسى جيىرما جىل ىشىندە بۇرىنعىدان دا اشاڭ تارتىپ، بۇرىنعىدان دا ءجۇزى جۇقارا تۇسكەن تانيا كەلدى، - تەمەكى تارتىپ وتىرىپ، بىردەن ەشقانداي قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان سول ءبىر الىستا قالعان جازدى ەسىنە ءتۇسىردى، - ول، ولاردىڭ، تانيا مەن شەشەسىنىڭ، مارقۇمدى ەشقانداي ەسكە المايتىنىنا، وتكەن شاق تۋرالى ادەتتەگىدەي سويلەپ وتىرعاندارىنا، جىلاپ-سىقتاماعاندارىنا تاڭعالدى - الدە سىرت كوزگە سىر بەرمەيىك دەگەندەرى مە ەكەن؟ قالىڭ قارا شاشتى، وندار شاماسىنداعى ءبىر قىز كەلدى. "مىنە، مەنىڭ قىزىم، - بەرى كەلە عوي"، - دەدى تانيا تەمەكى تۇقىلىن ۇلۋ قابىرشاعىنا ءسوندىرىپ جاتىپ. ۇيىنە، تانيانىڭ كۇيەۋى كۋتاسوۆ تا جۇمىسىنان ورالدى، - كورشى بولمەدە ونى كۇتىپ العان ەليزاۆەتا پاۆلوۆنا، رەسەيدەن الىپ كەلگەن ۇي-ىشىلىك فرانسۋز تىلىندە "ءبىزدىڭ" دەريەۆنياداعى مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ بالاسى كەلىپ وتىر"، - دەدى يننوكەنتييدىڭ ەسىنە بىردە ءوزىنىڭ قۇربىسىنا، ونىڭ قولىن كورسەتىپ فرانسۋزشا "مىنانىڭ قولىن قاراشى" - دەگەنى ەسىنە ءتۇستى، - ەندى مىنە، الگى بالاقاي شەشەسىنە ءوزىنىڭ انا تىلىندە سىڭعىرلاعان ۇنمەن جاۋاپ بەرىپ جاتقانىن ەستىپ، ول باسقاشا ويلاپ قالعان ەدى. "ءقازىر بالالاردى شەتەل تىلىنە ۇيرەتۋ مۇمكىنشىلىگى جوق قوي"، - دەپ ويلاعانى سول ەدى، ول سول ساتتە ورىس تىلىندە ەڭ ءبىر اسەمدىك، ەڭ ءبىر بايلىق جاتقانىن ۇقتى.

اڭگىمە وربىمەي قويدى؛ تانيا الدەنەنى شاتاستىرىپ العان بولۋ كەرەك، يننوكەنتيي وعان پاتشا قالاي سالتانات قۇرعانى تۋرالى ايتىلاتىن توڭكەرىسشىل ولەڭدەر جاتتاتقان دەپ سوعىپ قابىرعالارعا قاتەرلى سوزدەر جازىلاتىنىن ەسىنە الدى. "باسقاشا ايتقاندا، "العاشقى قابىرعا گازەتى" - دەدى قالجىڭقۇمار كۋتاسوۆ. تاعى ءبىر بىلگەنى، تانيانىڭ ءىنىسى بەرليندە تۇرادى ەكەن، ەليزاۆەتا پاۆلوۆنا ول تۋرالى ايتىپ بەرىپ ەدى... كەنەت يننوكەنتيي تۇلا بويىمەن ءبىر نارسەنى قاتتى سەزىندى: ەشتەڭە دە ءىزىم-قايىم جوعالىپ كەتپەيتىنىن ادام جادى قازىنا قۇساپ ءبارىن دە جيناي بەرەتىنىن، ول جۇمباق قامبالار شاڭعا كومىلىپ تولا بەرەتىنىن ۇقتى، - بۇل قۇبىلىستى ول بىرەۋ كەلىپ كىتاپحانامىزدان جيىرما جىل بويى وقىلماعان كىتاپتى سۇراعانمەن تەڭەستىردى. ول ورنىنان تۇرىپ قوشتاستى، ولار دا وعان كىدىرە تۇر دەپ جالبارىنىپ جاتپادى. تەك تىزەسى دىرىلدەپ قويا بەردى. بارىنەن دە كەزدەسۋدى ايتسايشى. ول الاڭدى كەسىپ ءوتىپ ءدامحاناعا كىردى، سۋسىنعا تاپسىرىس بەرىپ، استىنا باسىلىپ مىجىرىلىپ قالعان قالپاعىن سۋىرىپ الدى. جان-جۇرەگىن الاي-دۇلەي مازاسىزدىق جايلاپ الدى. ول مازاسىزدىقتىڭ سەبەپ سالدارى دا ءار قيلى ەدى. بىرىنشىدەن، تانيا ەشۋاقتا دا مۇنداي اجارلى، مۇنداي قامسىز بولىپ كورىنبەگەن ەدى.

---