ءۇيسىن مەملەكەتى، شارۋاشىلىعى، الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى، ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى، مادەنيەتى
قازاقستان تاريحى 10 سىنىپ
XVI ساباق
ساباق تاقىرىبى: قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتەدەگى مەملەكەتتەر.
&17. ءۇيسىن مەملەكەتى، شارۋاشىلىعى، الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى، ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى، مادەنيەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
- ۇيسىندەردىڭ تاريحى، مەكەندەگەن ورىنى، شارۋاشىلىعى، تۇرمىسى، مادەنيەتى مەن ونەرى جايىندا قوسىمشا دەرەكتەردى پايدالانىپ، ۇيسىندەردىڭ تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ؛
- قازاق حالقىنىڭ تاريحى بويىنشا بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وقۋشىنىڭ قوسىمشا دەرەكتەردى تاۋىپ پايدالانۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، وقۋشىلىردى ءوز ەلىنىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن وتانگۇش، دارىندى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ.
كورنەكىلىگى: تەماتيكالىق سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا تارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: & 16. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى.
1. شىلىك - رابات؛
2. ءبابىش مولدا؛
3. بۇلاندى قالاشىعى.
III. جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيسىندەردىڭ مەكەندەگەن جەرى.
2. شارۋاشىلىعى.
3. الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى.
4. ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
5. مادەنيەتى.
1. ۇيسىندەر - ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى ەرتەدەگى العاشقى تاپتىق بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى. ءۇيسىن مادەنيەتىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى - ب. ز. د. III عاسىر - ب. ز. IV عاسىر. ۇيسىندەر تۋرالى العاشقى حابارلار ب. ز. ب. II عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولدى، ولاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى مالىمەتتەر جۇڭگو تاريحشىسى سىما سياننىڭ «تاريحي جازبالار» («شي سزي») ەڭبەگىندە كوپ. ءۇيسىن مادەنيەتى دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ نەگىزىنەن شوعىرلانعان ءوڭىرى - جەتىسۋ. ۇيسىندەردىڭ يەلىكتەرىنىڭ شەكاراسى باتىسىندا شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ بويىمەن وتكەن. قاراتاۋدىڭ شىعىس بەتكەيلەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاسا كەرەك. ۇيسىندەر يەلىكتەرىنىڭ ورتالىعى - ىلە اڭعارى، ولاردىڭ ورداسى - «قىزىل اڭعار قالاسى» چيگۋچەن ىستىقكول مەن ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ارالىعىندا ورنالاستى.
2. جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ۇيسىندەر شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى بولدى. كەيىنگى كەزدە دە ول ەكونوميكادا ءوزىنىڭ جەتەكشى ءرولىن ساقتاپ قالدى. شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ جانە جايىلىمداردى پايدالانۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلدى. ۇيسىندەردىڭ مال قۇرامى - قوي، جىلقى، سيىر، قوس وركەشتى تۇيە، ەشكى، ەسەك.
وتىرىقشىلىق پەن ەگىنشىلىك ەرتەدەگى ۇيسىندەرگە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ العاشقى عاسىرلالىندا - اق بولعان دەۋگە نەگىز، ال ب. ز. III - V عاسىرلارىندا، ءسىرا، باۋ - باقشا شارۋاشىلىعى ءتالىمى ەگىنشىلىك تۇرىندە ونىڭ ىلگەرى دامي تۇسكەنى وزىنەن - ءوزى تۇسىنىكتى. اقتاۋ قىستاس - قونىستى قازىپ اشقاندا ۇيسىندەردە ەگىنشىلىك بولعانىن تىكەلەي دالەلدەيتىن ولجالار تابىلدى. بۇل جەر وندەۋ قۇرالى - تاس كەتپەندەر جانە ەگىن جيناۋ قۇرالى - قولا وراق (سىنىعى). اقتاۋ قونىسىنىڭ توڭىرەگىن زەرتتەگەن كەزدە ۇيسىندەردە قاراپايىم سۋارمالى ەگىنشىلىك بولعاندىعىن بەلگىلەرى بايقالدى. تارى مەن ارپا ەگىلگەنى جونىندە عانا ايتۋعا بولادى، مۇنى سولتۇستىك قىرعىزستاننىڭ ۇيسىندەر زيراتىندا ءبىر ىدىستىڭ تۇبىنەن تابىلعان وسى داقىلداردىڭ ءدان قالدىقتارى دالەلدەيدى. جەتىۋدا سۋارمالى ەگىنشىلىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءتالىمى ەگىنشىلىك تە دامىعان دەپ توپشىلاۋعا بولادى.
3. سىما سيان دەرەگى بويىنشا ءۇيسىن مەملەكەتى باسشىنىڭ لاۋازىمى - گۋنمو، تايپا كوسەمدەرىنىڭ اتاۋى - بەك.
ءۇيسىن قوعامىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك فاكتىسىن جازبا دەرەكتەردەن جانە ارحەولوگيالىق ماتەريالدار اڭىقتايدى. جەتىسۋ اۋماعىنداعى ءۇيسىن زامانىنان قالعان مىڭداعان وبالار ءۇش تۇرپاتقا بولىنەدى:
1. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - ديامەترى - 50 - 80 م. جانە بيىكتىگى - 8 - 10 - 12 مەتر. ۇلكەن وبالاردا – اتاقتى ادامدار، ءىرى مەنشىك يەلەرى مەن ولاردىڭ ايەلدەرى جەرلەنگەن.(شىعىس جەتىسۋ، باتىس جەتىسۋ - قاراكول مەن بۋرانين وبالارى).
2. ديامەترى - 15 - 20 م، بيىكتىگى 1مەترگە دەيىن (شارىن وزەنىندەگى قاراتۇما قورىمى). ءوز الدىنا بولەك شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن، حالىقتىڭ كوپشىلىگىن قۇرايتىن ەرىكتى، قاتارداعى قاۋىم ادامدارى جەرلەنگەن.
3. ديامەترى - 5 - 10 م، بيىكتىگى - 30 - 50 سم. تاۋەلدى ۇساق وندىرۋشىلەر مەن قۇلدار جەرلەنگەن (ءبىر - ەكى ىدىس، تەمىر پىشاقتار مەن تۇيرەۋىشتەر، وقتا - تەكتە قولا سىرعالار مەن مونشاقتار، قارۋ بولمايدى).
قوعامدىق بايلىقتى قوزعالمالى جانە قوزعالمايتىن مۇلىك دەپ بولۋگە بولاتىنى ءمالىم، ولاردىڭ بىرىنشىسىندە - مال، قولونەر ونىمدەرى مەن تۇرعىن ۇيلەر، ەكىنشىسىنە جەر جاتقىزىلدى.
سىما سيان ۇيسىندەردىڭ باي ادامداردىڭ 4 مىڭنان 5 مىڭعا دەيىن جىلقىسى بولادى دەگەن مالىمەتتى ءبىرىنشى رەت كەلتىردى.
ءۇيسىن مەملەكەتى، شارۋاشىلىعى، الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى، ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى، مادەنيەتى جۇكتەۋ
XVI ساباق
ساباق تاقىرىبى: قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتەدەگى مەملەكەتتەر.
&17. ءۇيسىن مەملەكەتى، شارۋاشىلىعى، الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى، ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى، مادەنيەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
- ۇيسىندەردىڭ تاريحى، مەكەندەگەن ورىنى، شارۋاشىلىعى، تۇرمىسى، مادەنيەتى مەن ونەرى جايىندا قوسىمشا دەرەكتەردى پايدالانىپ، ۇيسىندەردىڭ تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ؛
- قازاق حالقىنىڭ تاريحى بويىنشا بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وقۋشىنىڭ قوسىمشا دەرەكتەردى تاۋىپ پايدالانۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ، سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، وقۋشىلىردى ءوز ەلىنىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن وتانگۇش، دارىندى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ.
كورنەكىلىگى: تەماتيكالىق سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا تارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ: & 16. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى.
1. شىلىك - رابات؛
2. ءبابىش مولدا؛
3. بۇلاندى قالاشىعى.
III. جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. ۇيسىندەردىڭ مەكەندەگەن جەرى.
2. شارۋاشىلىعى.
3. الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى.
4. ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى.
5. مادەنيەتى.
1. ۇيسىندەر - ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى ەرتەدەگى العاشقى تاپتىق بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى. ءۇيسىن مادەنيەتىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى - ب. ز. د. III عاسىر - ب. ز. IV عاسىر. ۇيسىندەر تۋرالى العاشقى حابارلار ب. ز. ب. II عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولدى، ولاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى مالىمەتتەر جۇڭگو تاريحشىسى سىما سياننىڭ «تاريحي جازبالار» («شي سزي») ەڭبەگىندە كوپ. ءۇيسىن مادەنيەتى دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ نەگىزىنەن شوعىرلانعان ءوڭىرى - جەتىسۋ. ۇيسىندەردىڭ يەلىكتەرىنىڭ شەكاراسى باتىسىندا شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ بويىمەن وتكەن. قاراتاۋدىڭ شىعىس بەتكەيلەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاسا كەرەك. ۇيسىندەر يەلىكتەرىنىڭ ورتالىعى - ىلە اڭعارى، ولاردىڭ ورداسى - «قىزىل اڭعار قالاسى» چيگۋچەن ىستىقكول مەن ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ارالىعىندا ورنالاستى.
2. جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ۇيسىندەر شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى بولدى. كەيىنگى كەزدە دە ول ەكونوميكادا ءوزىنىڭ جەتەكشى ءرولىن ساقتاپ قالدى. شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ جانە جايىلىمداردى پايدالانۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلدى. ۇيسىندەردىڭ مال قۇرامى - قوي، جىلقى، سيىر، قوس وركەشتى تۇيە، ەشكى، ەسەك.
وتىرىقشىلىق پەن ەگىنشىلىك ەرتەدەگى ۇيسىندەرگە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ العاشقى عاسىرلالىندا - اق بولعان دەۋگە نەگىز، ال ب. ز. III - V عاسىرلارىندا، ءسىرا، باۋ - باقشا شارۋاشىلىعى ءتالىمى ەگىنشىلىك تۇرىندە ونىڭ ىلگەرى دامي تۇسكەنى وزىنەن - ءوزى تۇسىنىكتى. اقتاۋ قىستاس - قونىستى قازىپ اشقاندا ۇيسىندەردە ەگىنشىلىك بولعانىن تىكەلەي دالەلدەيتىن ولجالار تابىلدى. بۇل جەر وندەۋ قۇرالى - تاس كەتپەندەر جانە ەگىن جيناۋ قۇرالى - قولا وراق (سىنىعى). اقتاۋ قونىسىنىڭ توڭىرەگىن زەرتتەگەن كەزدە ۇيسىندەردە قاراپايىم سۋارمالى ەگىنشىلىك بولعاندىعىن بەلگىلەرى بايقالدى. تارى مەن ارپا ەگىلگەنى جونىندە عانا ايتۋعا بولادى، مۇنى سولتۇستىك قىرعىزستاننىڭ ۇيسىندەر زيراتىندا ءبىر ىدىستىڭ تۇبىنەن تابىلعان وسى داقىلداردىڭ ءدان قالدىقتارى دالەلدەيدى. جەتىۋدا سۋارمالى ەگىنشىلىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءتالىمى ەگىنشىلىك تە دامىعان دەپ توپشىلاۋعا بولادى.
3. سىما سيان دەرەگى بويىنشا ءۇيسىن مەملەكەتى باسشىنىڭ لاۋازىمى - گۋنمو، تايپا كوسەمدەرىنىڭ اتاۋى - بەك.
ءۇيسىن قوعامىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك فاكتىسىن جازبا دەرەكتەردەن جانە ارحەولوگيالىق ماتەريالدار اڭىقتايدى. جەتىسۋ اۋماعىنداعى ءۇيسىن زامانىنان قالعان مىڭداعان وبالار ءۇش تۇرپاتقا بولىنەدى:
1. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - ديامەترى - 50 - 80 م. جانە بيىكتىگى - 8 - 10 - 12 مەتر. ۇلكەن وبالاردا – اتاقتى ادامدار، ءىرى مەنشىك يەلەرى مەن ولاردىڭ ايەلدەرى جەرلەنگەن.(شىعىس جەتىسۋ، باتىس جەتىسۋ - قاراكول مەن بۋرانين وبالارى).
2. ديامەترى - 15 - 20 م، بيىكتىگى 1مەترگە دەيىن (شارىن وزەنىندەگى قاراتۇما قورىمى). ءوز الدىنا بولەك شارۋاشىلىق جۇرگىزەتىن، حالىقتىڭ كوپشىلىگىن قۇرايتىن ەرىكتى، قاتارداعى قاۋىم ادامدارى جەرلەنگەن.
3. ديامەترى - 5 - 10 م، بيىكتىگى - 30 - 50 سم. تاۋەلدى ۇساق وندىرۋشىلەر مەن قۇلدار جەرلەنگەن (ءبىر - ەكى ىدىس، تەمىر پىشاقتار مەن تۇيرەۋىشتەر، وقتا - تەكتە قولا سىرعالار مەن مونشاقتار، قارۋ بولمايدى).
قوعامدىق بايلىقتى قوزعالمالى جانە قوزعالمايتىن مۇلىك دەپ بولۋگە بولاتىنى ءمالىم، ولاردىڭ بىرىنشىسىندە - مال، قولونەر ونىمدەرى مەن تۇرعىن ۇيلەر، ەكىنشىسىنە جەر جاتقىزىلدى.
سىما سيان ۇيسىندەردىڭ باي ادامداردىڭ 4 مىڭنان 5 مىڭعا دەيىن جىلقىسى بولادى دەگەن مالىمەتتى ءبىرىنشى رەت كەلتىردى.
ءۇيسىن مەملەكەتى، شارۋاشىلىعى، الەۋمەتتىك - ساياسي ۇيىمداسۋى، ۇيسىندەردىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم - قاتىناسى، مادەنيەتى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: جىلۋلىق قوزعالىس. بروۋندىق قوزعالىس. ديففۋزيا.
