حالقىنىڭ قادىرى
(قادىر مىرزا ءاليدىڭ 60 جىلدىعىنا وراي)
الپىسقا تولىپ وتىرعان ايتۋلى تويى ۇستىندە قادەكەڭە ارناپ جىلى ءبىر جۇرەك ءسوزىن ايتقىم-اق كەلىپ ەدى. ءبىراز قىرىن بىلەم عوي، سىرىنا دا قانىق شىعارمىن دەپ ويلاعام. بىرگە تۋىپ، بىتە قايناسپاساق تا، ەكى كۇننىڭ بىرىندە كەزدەسىپ جۇرگەنبىز، كوپ-كوپ اڭگىمە-سۇحبات تا قۇرعانبىز. قىرىق جىل بويىنا جازعاندارىنىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي وقىپ، وقىپ قانا ەمەس، كوپ ءسوزىن كوڭىلگە توقىپ تا جۇرگەن قۇربىلاستارىنىڭ ءبىرىمىن، تۇرعىلاس ءىنىمىن.
ايتسە دە، "انشەيىندە اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاستىڭ" كەبىن كيىپ، جوپەلدەمەدە اۋزىما ءجوندى ءسوز تۇسپەي جانە قينالىپ وتىرعان جايىم بار.
شىنىندا قادىر مىرزا ەلي تۋرالى نە ايتۋعا بولادى ءوزى؟ ايتىلماعان، جازىلماعان قانداي ءسوز قالدى؟ ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگىدەي مەرەيتوي ۇستىندە ۇلكەن-كىشى دەمەستەن قالامداستارىنىڭ ءبارى دە وعان دەگەن جۇرەكجاردى ىستىق سوزدەرىن ايتىپ، ىقىلاس-پەيىل ءبىلدىرىپ جاتقان كەزدە. جاراسقان ءىنىمىزدىڭ كەزىندە عافۋ اعاسىنا قاراتا ايتقان ءازىلىن قادەكەڭە وراي قولدانار بولساق، ءقازىر "راديونى باسىپ قالساڭ دا، تەلەديداردى اشىپ قالساڭ دا قادەكەڭ" بولىپ تۇرعاندا، مەن ايتار تۇك قالماعانداي كورىنەدى ەكەن.
كوپ دۇرمەگىنە ىلەسىپ، قۇر ماقتاۋ، قۇرعاق ماراپاتتاۋ قادىرعا قاجەت بولا دا قويماس، بۇكىل شىعارماشىلىق جولىنا شولۋ جاساۋدى ماقسات تۇتقان زەرتتەۋشى نە بايانداماشى دا ەمەسپىن. ەندەشە، نە دەۋىم كەرەك؟
اقىندىعىن ايتپاقپىن با؟ ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءقازىر قادىردان تانىمال، قادىردان كوپ وقىلاتىن اقىن، ءاي، بىلمەيمىن، بۇل قازاق ىشىندە كەم دە كەم شىعار-اۋ. سوناۋ العاشقى قىلدىرىقتاي-قىلدىرىقتاي "كوكتەم"، "جاڭعالاقتاردان" باستاپ، قازىرگى مولىققان، تولىققان توم-توم قالىڭ قارىن كىتاپتارىنا دەيىن تۇگەلدەي ەل-جۇرتتىڭ قولىندا. ۇل-قىز دەمەي، قازاقتىڭ ءبارى اقىننىڭ ءوزىن دە، ورنىقتى ءسوزىن دە جاقسى كورىپ ءتۇسىنىپ، جالىقپاي وقىپ، جاپپاي جاتتاپ كەلەدى.
جاتتاۋ دەگەننەن شىعادى، وسى ءقازىر مەنىڭ الدىمدا قادىر مىرزالييەۆتىڭ ءبىر دە ءبىر كىتابى نە ول جايىندا انىقتاما ماتەريال جوق. ءبىراق ويدا قالعان ۇزىندىلەرى، جەكە شۋماق، جەكەلەگەن جولدارى مەنمۇندالاپ ءار تۇستان بوي كورسەتىپ الدىمنان شىعا كەلەدى، قايتا جاڭعىرىپ ەسكە تۇسە بەرەدى.
وسىدان قىرىق جىلعا جۋىق بۇرىن اۋىل مەكتەبىندە بالا وقىتقانىم بار ەدى. سوندا وقۋلىقتان تىس بولسا دا، ءوزىم بىلەتىن اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىن ساباق اراسىنا سىنالاي كىرگىزىپ، ۇعىندىرىپ، شاكىرتتەرىمە ءتۇسىندىرىپ جۇرەتىنمىن. قادىردىڭ بالالارعا ارنالىپ جازىلعان يت جونىندەگى ءبىر ولەڭىندەگى:
بىلمەيمىن بۇرىس كىم، دۇرىس كىم،
ايتەۋىر، مەن يتكە ءيتسىڭ دەپ ۇرىستىم،
دەيتىن جولدارىنا ءماز بولا كۇلىپ، ءارى قاراي مانەرلەپ وقىپ بەرەتىن ەدىم. "كۇرەس" دەپ اتالاتىن ولەڭىن بالالار ءتىپتى ساحناعا لايىقتاپ:
— باسە، باسە، و مىقتىم!
— قاق تۇبىنەن توبىقتىڭ! —
دەپ بەلدەسە ءجۇرىپ كەزەكتەسىپ ايتاتىن. ولەڭدەرىن سول كەزدە جاتتاپ وسكەن، جەتەسىنە قۇيىپ العان الگى بالالار قادىر ەسىمىن ولسە ەسىنەن شىعارار ما. وعان وسى اۋىل-قالاداعى قانداي ءبىر ءىرىلى-ۋاق باسقوسۋلاردا "اقىن قادىر ايتقانداي..." دەپ مىسالدار كەلتىرىپ جاتقان سان الۋان اڭگىمەنىڭ دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۋاسى بولىپ كەلە جاتىرمىز. بالالار اقىنى رەتىندە كەمەلىنە كەلىپ ءتولىپ-پىسىپ الىپ، ايگىلى "دالا ديدارى"، "بۇل-بۇل باعىنان" كەيىن وقىرمانى ەڭ كوپ وزىق اقىنعا اينالعان دا وسى قادىر مىرزا ءالي بولاتىن. ەندەشە، ونىڭ اقىندىعى جايلى ايتام دەپ اۋىز اۋىرتىپ جاتۋدىڭ ءوزى باسى ارتىق شارۋا، بوس اۋرەشىلىك سياقتى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى ماعان.
قادىردىڭ اتاق-داڭقى تۋرالى ءسوز ەتۋىمىز كەرەك پە؟
بۇل كۇندە اتى الاشتى ارالاپ كەتكەن قادىر مىرزا ءاليدىڭ اتاعىنا دا، داڭقىنا دا جۇرت ابدەن قانىق. سوۆەتتىك قازاقستاندا بار اتاق پەن سىيدىڭ قاندايىنان بولسا دا قادىر قۇرالاقان قالىپ كورگەن جوق ەدى. ءوز قۇرداسى تۇمانباي مولداعالييەۆ ەكەۋى قاتارلاسا سىلتەسىپ ءجۇرىپ، ءبىر ءۇيدىڭ ەگىز ەكى بالاسىنداي جارىسا ءجۇرىپ، اقىن-جازۋشىلارعا بەرىلەتىن سىيلىقتاردىڭ ءبارىن دە يەمدەنگەن. و جاعىنا دا بۇل ەكەۋى ابدەن ۇيرەنىپ العان. قادىر سىيلىق السا — تۇمانبايدى، تۇمانباي السا — قادىردى ىزدەيتىن بولعان. بىرىنە تيگەن سىيلىق ەكىنشىسىنە تيمەسە، وكپەلەپ قالاتىنداي كورىنىپ، بايگەدەن ەكەۋىنىڭ اتىنىڭ قاتار كەلەتىنىنە ەتىمىز ابدەن ۇيرەنىپ العان. قادىر مىرزا ءالي رەسپۋبليكا پارلامەنتىنە ەكى دۇركىن دەپۋتات بولىپ سايلاندى. تۇمانباي دا بىرەر ۇمتىلىپ بارىپ، بۇل جاعىنان اتى وزباسىن ءبىلدى مە، تۇرىككە بارىپ فيزۋلي سىيلىعىن جەكە ءوزى يەمدەنىپ قايتقان بولاتىن.
بۇگىندە ەكەۋى جاسى الپىسقا قاتار كەلىپ، تاعى دا قاتارلاسا تويلاپ جاتىر. بۇل جاعىنان دا ەكەۋى جاراسىمدى باسەكەگە تۇسكەندەي. "نىساپ سايىن بەرەكە" دەگەندى ەسكەرسەك، اتقارعان قىزمەتى مەن تىندىرعان جۇمىسىنا لايىق قۇرمەتپەن، قوشەمەتپەن دە قادىر ءازىر الدىنا جان سالماي كەلەدى.
قادىردىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگىن ايتسام با؟
شەبەر بولماسا، ءار ءسوزى، ءار كىتابى جۇرت اۋزىندا جۇرەر مە ەدى! ونىڭ ۇستىنە، ءوز باسىم ادەبي شارۋادا قادىردان اسقان راسيوناليست اقىندى كورگەن ەمەسپىن. ءار كىتابى الدىن الا ويلاستىرىلعان مولشەرمەن بۇگە-شىگەسى، بۇرىشى مەن قۋىسىنا دەيىن ميليمەترلىك دالدىكپەن ولشەنىپ، قيۋى كەلىسىپ، جىمداسا جاراسىپ شىعا كەلەدى. بۇل جاعىنان قادىر ماعان ۇزاق جىلدار بويىنا جالىقپاي، جاتپاي-تۇرماي، بەلگىلى ءبىر كەلىستى قالا قۇرىلىسىن اياقتاۋعا ارنالعان ساۋلەتشى سياقتانادى. ءبىر ءۇيدى كوركەم ەتىپ اركىم-اق تۇرعىزا الۋى مۇمكىن. ال بىرەۋى بيىك، بىرەۋى الاسا دەمەسەڭ، بىرەۋى اۋقىمدى، بىرەۋىنىڭ اۋقىمى تار دەمەسەڭ، شەتىنەن كەلىسىمى كەلىسكەن بىركەلكى ءساندى ۇيلەردەن تۇراتىن شاھار سالىپ شىعۋ ءبىر ساۋلەتشىنىڭ ماڭدايىنا دارا بۇيىرار-اق باك بولا قويماس ەدى.
قادىر شىعارمالارىنىڭ ۇزىن ىرعاسىنا وي جىبەرە وتىرىپ، ونەردەگى وسىنداي وزىق ۇلگىسىن ەرىكسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. تالانتتى اقىن نە جازسا دا، ءيىن قاندىرا جاقسى جازادى عوي. قادىر قولىنان شىققان سىن كىتابى دا، پەسالارى مەن ءان تەكستەرى دە الگى قالالىق قۇرىلىستىڭ كەمشىن جەرىن تولتىرىپ، ۇيلەسىمدى بولىپ شىعۋىنا ەرەكشە رەڭ بەرە ءتۇسۋ ءۇشىن ۇيلەستىرىلگەن ايشىقتى جيھازعا ۇقساپ تۇراتىنى دا سول تالانت، سول شاشاۋسىز، ىسىراپ-شىعىنسىز پايدالانىلعان دارىن قۋاتىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەم.
كىسىلىك قاسيەتى جونىندە اڭگىمەلەيمىن بە؟
ءىسى مەن قىلىعى قابىسپاي جاتاتىن قالامگەرلەر دە كوپتەپ تابىلادى. ال قادىرعا قاراپ اقىندىق پەن ازاماتتىقتىڭ، ازاماتتىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ قيىن. وزگەنى بىلمەيمىن، ءوز باسىم قادىر اقىننىڭ ادەبي ورتادا ءجيى بولىپ تۇراتىن داۋ-دامايعا ارالاسىپ، ارىپتەستەرىمەن قىزىل وڭەش ايتىس-تارتىسقا بارعانىن نەمەسە بىرەۋدىڭ سويىلىن سوعام دەپ سولاقاي تارتىپ، سولقىلداقتىققا باسقانىن كورگەن ەمەسپىن. بۇل كۇندە ۇتىمدى ءازىل، ۇرىمتال تۇستاعى تاپقىر ايتقىشتىعىنىڭ ءوزى اڭىزعا قاراي ويىسا باستاعان اقىننىڭ بۇل دا ءبىر وزگەدە جوق سيرەك جاقسى قىرى ما دەپ تانيمىن.
باسقالار دا بىلە ءجۇرسىن، قادىردىڭ ءادىل ايتىلعان پىكىرگە، دوستىق نيەتكە توقتاي بىلەر مىنەزىنىڭ دە بارلىعىن ايتا كەتسەم دەپ وتىرمىن. ايگىلى "كۇمىس قوڭىراۋ" كىتابى تولىقتىرىلىپ قايتا باستىرىلىپ شىعاتىن بولدى دا، پىكىر جازۋ ءۇشىن قولجازبانى باسپا ماعان تاپسىردى. كەمەل بول، قانشا جەردەن كەمەڭگەر بول، قالام ۇستاعان ادامدا كەمشىلىك كەتپەي تۇرا ما. قولجازبانى وقي وتىرىپ، وسى تۇسى ولقى جاتىر-اۋ دەگەن جەرىنە كوبىرەك شۇقشيىپ، وتىز-قىرىق ەسكەرتپە جاساعانىم ەسىمدە. مەنىكى دە اسىرە بىلگىشتىكتەن ەمەس، جاقسى دۇنيە ودان ارى جارقىراي تۇسسە ەكەن دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋعان دوستىق ىقىلاس ەدى. سونى قادەكەڭ دۇرىس ءتۇسىندى. باسقا بىرەۋ بولسا، شامدانىپ، جالعان نامىسقا باسىپ، ەرىن باۋىرىنا الا تۋلار ما ەدى. قادەكەڭ ويتكەن جوق، الگى پىكىرلەردىڭ بارىمەن ساناسىپ، قايتا قاراپ، شىعارماسىن وڭدەپ، جوندەپ بارىپ، قولجازباسىن باسپاعا ۇسىندى.
— ەندى ىلىك ىزدەگەندەر بولسا، ساعان جىبەرەم، جاۋابىن ءوزىڭ بەرەسىڭ، — دەدى ماعان تاعى دا ازىلدەپ.
تالانتتى ادام تار بولمايدى دەي تۇرساق تا، ءوز باسىم باسپادا ىستەپ ءجۇرىپ مۇنداي شىن نيەتكە شامدانباي، ۇلكەن ىرىلىكپەن ۇعا ءبىلۋ ۇلگىسىن حاميت ەرعالييەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ جانە وسى قادىر مىرزا اليدەن كورگەن بولاتىنمىن.
ءاربىر تانىمال اقىن سياقتى قادىر اينالاسىندا دا ءۇبىر-شۇبىر بولىپ، قاي-قاشان ءبىر توپ تالانتتى جاستار جۇرەدى. ءبىرى قامقورلىعىنا قۇمارتسا، ءبىرى تىكەلەي وزىنە ەلىكتەپ وسكەن شاكىرتتەرى. وسىدان كوپ جىل بۇرىن قادىردىڭ سونداي شاكىرتتەرىنىڭ بىرىنە، ءبىرى بولعاندا دا، جۇرت اۋزىنا ىلىگىپ، مەن بولدىم-اق دەپ كەۋدە ۇرا باستاعان بىرىنە قادىردى ادەيى جامانداپ كورگەنىم بار. ۇلكەن اعالارىنىڭ قاسىندا قانشاما قىت-قىتتاپ جۇرسە دە، سولاردىڭ ءبىر ءمىنىن ايتا باستاساڭ، وزىڭنەن اسىرا مىنەپ شىعا كەلەتىن جاستاردى دا كورىپ ءجۇرمىز. الگى جىگىتكە قادىردى قارسى قويا سويلەپ: "سەن تۇرعاندا، قادىر دا اقىن بولىپ پا، ەندى ءبىرازدان سوڭ قالپاقپەن قاعىپ الاتىن ءتۇرىڭ بار عوي"، — دەپ قاساقانا استىنا كوپشىك قويا كوتەرمەلەپ كوردىم. جوق، مۇسىلمان ەكەن. ويلانىپ تۇرىپ، باسىن شايقادى دا: "جو-جوق، قادەكەڭ مىقتى عوي. اقىندىعى دا، ازاماتتىعى دا!" — دەپ بەت باقتىرمادى. بۇل دا قادىر اقىننىڭ كوپ ەلگە بەيمالىم ءبىر قىرى ەدى.
ءاربىر ادال قالامگەر (ەگەر گرافومان بولماسا) ءوز دەڭگەيى، ءوز دارەجەسىن انىق مولشەرلەي الادى. قادىر دا جەتكەن شىڭى مەن جەتەر شاماسىن، نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن مەنەن ارتىق بىلەدى عوي دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە، ماقتاۋعا دا اسا ءبىر ءزارۋ جان ەمەس. بىزدىكى بۇل جەردە تەك الپىسقا تولىپ وتىرعان وسىناۋ ارداگەر اقىنعا دەگەن دوستىق كوڭىلىمىزدى ءبىلدىرىپ، نۇرى بۇدان دا تاسي بەرۋى ءۇشىن جاقسىلىعىن ايتىپ قالۋ ءراسىمى عانا ەدى...
الپىس دەگەن اسا ءبىر الىنباس قامال كورىنبەيدى عوي. ءارى قاراي دا القىنباي بارا بەرىڭىز. قادىر ابىرويى — حالىق ابىرويى، قادەكە، دەپ ءسوزىمىزدى ءتامامداعىمىز كەلەدى.
1995 ج
You Might Also Like
