جۇبان اعا جايىندا
1.
1958 جىلدىڭ جازى ەدى. اتى دۇرىلدەي، اتاعى جەر جارا شىعىپ، گازەت-جۋرنال بىتكەننىڭ بەتىن بەرمەي جۇرگەن وتەجان نۇرعالييەۆ قاستەك ەكەۋمىزدى جازۋشىلار وداعىنا، سول عيماراتتاعى رەداكسيالارعا ەرتىپ باراتىن بولىپ العان. ءوزى تىم ەركىن، ەسىكتى "تەۋىپ اشىپ"، ەكپىندەي كىرەدى ەكەن. "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىندا ءبىزدى ءشامىل مۇحامەتجانوۆپەن تانىستىردى. مەن بوساعادان ورىن تيگەنىنە دە ءماز ەدىم. بولمەدەگى تانىس-بەيتانىستارىمنىڭ جۇزىنە جاۋتاڭداي قاراپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا كۇيدە جۇپ-جۋاس بولىپ وتىرمىن. ولاردىڭ كۇلگەنى دە قىزىق، جۇرگەنى دە تاڭ. ءسويتىپ تۇرعاندا بولمەگە ەكپىندەي باسىپ، ومىراۋى كەستەلى تىك جاعا جەيدە كيگەن، كەلبەتتى كەلگەن ءبىر ادام كىرىپ كەلدى. بولمەدەگىلەردىڭ ءبارى گەنەرالدى كورگەن سولداتتاي بويلارىن جيىپ الا قويدى. بىردەن تانىدىم — جۇبان مولداعالييەۆ. وسىنىڭ الدىندا عانا ءبىر تومدىق شاعىن "تاڭدامالىسىن" ساتىپ العان ەدىم. سونىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ومىراۋى كەستەلى تىك جاعا كويلەك كيىپ تۇسكەن، ەرىندەرى قالىڭ، كەلبەتتى اۆتوردىڭ سۋرەتى بار بولاتىن. كوڭىلىم قوبالجي تولقىپ جۇرە بەردى. ءبىراق جۇبان اقىن ءبىزدى كىم ەكەن دەپ قاراعان دا جوق، ەلەپ-ەسكەرگەن دە جوق، شامىلگە:
— اناۋ رايكوم سەكرەتارى بولىپ ىستەيتىن اقىننىڭ ولەڭدەرى قايدا، بايتۋعانوۆتىڭ؟ — دەپ بىردەن شۇيلىكتى.
— بەرەمىن، جۇباقا! — دەپ شامقاڭ جىعىلىپ-سۇرىنە بەرىپ ەدى.
— ءاي، وسى قىلىقتارىڭ-اي سەندەردىڭ، ايتقاندى ايتقان ساتىڭدە ورىنداي سالساندار قايتەدى! — دەگەن قالپى ەسىكتەن ءجىتى باسىپ شىعىپ كەتتى.
جۇبان مولداعالييەۆ ول جىلدارى قازىرگى "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولاتىن.
بەس-التى جىلدان كەيىن، ەندى ءبىز دە جاس اقىن رەتىندە تانىلىپ قالعامىز، سول كەزدەگى ادەبي قوردىڭ ديرەكتورى احمەتوۆ اعام: "سەن ارىز جاز دا، جاردەم اقشا سۇراپ، جۇبانعا كىر. ول قولىڭدى قاعا قويماس، ءسىرا!" — دەپ، ارىزدى ءوزى ماعان "ديكتوۆايت" ەتىپ جازدىردى دا، ول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن جۇباقاڭ كابينەتىنە يتەرگەڭدەي ەتىپ كىرگىزىپ جىبەردى.
جۇبان اعانىڭ الدىنا بارىپ، اماندىق ايتىپ، كىم ەكەنىمدى مالىمدەدىم دە، وسى ماڭداعى دەمالىس ءۇيىنىڭ بىرىندە دەمالىپ جاتقانىمدى، قالتا ءتۇبى قاعىلىپ، كومەك سۇراي كەلگەنىمدى ءبىلدىرىپ، ارىزىمدى ۇستاتا قويدىم.
و كىسى ارىزىمدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ شىقتى دا:
— وداققا مۇشە ەمەس جاستارعا كوپ اقشا بەرە المايمىز، مەنىڭ ءامىرىم 50-60 سومعا عانا جۇرەدى، — دەپ، ارىزىما سۇيكەلەتە قول قويىپ بەردى.
الدىنا العاش بارعانىمدا مەسەلىمدى قايتارماعانىنا ءماز بولىپ مەن كەتكەن ەدىم.
كەيىن دە الدەقالاي ۇشىراسىپ، بىردە باس يزەسىپ، بىردە جۇرتپەن بىرگە قول الىسىپ امانداسىپ جۇردىك. ءبىراق ول كىسىنىڭ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى جىعا تانىمايتىنىن اڭعارىپ قالاتىن-مىن.
جەتپىسىشپى جىلداردىڭ سوڭىندا تەلەديداردان ءبىر ولەڭ وقىعانىم بار. ەرتەڭىندە باسپوچتامتىڭ قاسىنان جۇباعاڭ كەزىگە كەتتى دە، مەنى تانىپ، جىلى جۇزبەن سالەمدەستى. "ساكەن، كەشە وقىعان ولەڭدەرىڭ تىم ءتاۋىر ەكەن، قۇتتىقتايمىن!" — دەپ قولىمدى الدى. "بۇل بۇرىنعى ولەڭدەرىم ەدى، گازەت-جۋرنالداردا باسىلعان، كوڭىل ءبولىپ وقىمايسىز-اۋ" — دەگىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، باتپادىم.
كوپ ۇزاماي جۇباعاڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ سايلاندى. كەزەكتى سەزد وتەردە ماسكەۋلىك ۆيكتور شيروكوۆ دەگەن اقىن ماعان تەلەفون سوعىپ، ءبىر توپ ولەڭىمدى "ليتەراتۋرنايا گازەتا" جاريالاعالى جاتقانىن، "سوعان اتاقتى ءبىر ادامعا شاعىن ءالعىسوز جازدىرساڭ، جاقسى بولار ەدى، جۇبان مولداعالييەۆ بولسا، ءتىپتى قاتىپ كەتەدى، ول كىسىمەن ءوزىڭ سويلەسسەڭ قايتەدى"، — دەگەندى ايتتى. مەن "جارايدى" دەپ ۋادە بەرسەم دە، ءالى ۋاقىت بار شىعار دەپ جۇرگەندە، ەستەن شىعارىپ الىپپىن. ءدال سەزد بولاتىن كۇنى ولەڭدەرىم جۇباقاڭ العىسوزىمەن ورتالىق گازەتتە باسىلىپ شىقتى. جوعارعى كەڭەستىڭ ءماجىلىس زالىندا وتەتىن سەزگە قاتىسۋ ءۇشىن بيىك باسپالداقتاردى بويلاپ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان الدەكىمدەرمەن تۇرعان جۇباقاڭ ۇشىراسا كەتتى. "ساكەن، "ليتگازەتاعا" شىعۋىڭ قۇتتى بولسىن. مەنىڭ ءسوزىمدى سەن جازىپ بەردىڭ بە؟" — دەپ سۇرادى.
ءىشىم قىلپ ەتە قالدى دا، نە دە بولسا دەپ: "نە، جۇبان اعا، ماعان قيمايتىن سوزدەر مە ەكەن، سونشاما؟" — دەپ قيتىعا قىڭىر سويلەدىم.
— جوعا، — دەدى جۇباقاڭ، — تەك وزىمە ايتقاندا، بۇدان دا جىلىلاۋ، بۇدان دا سالماقتىلاۋ جازار ما ەدىم دەگەنىم عوي، انشەيىن.
ريزا بولىپ قالدىم. "ۇيالعان تەك تۇرماسقا" باعىپ، ارسالاڭداپ كۇلە بەرىپپىن.
ءبىر كۇنى و كىسىگە تەلەفون سوقتىم. "ءبىر بۇيىمتايىم بولىپ تۇر، قابىلداي الاسىز با؟" — دەپ سۇرادىم. "تەز كەلە عوي" — دەدى جۇباقاڭ.
اباي داڭعىلى مەن گاگارين داڭعىلىنىڭ قيىلىسقان تۇسىڭداعى باسپالار ۇيىنەن جازۋشىلار وداعىنا قاراي ءبىر عانا 22-اۆتوبۋس جۇرەتىن ەدى. سونى ءبىراز كۇتىڭكىرەپ قالىپ، تەزدەتتىم-اۋ دەپ جۇگىرە باسىپ، جازۋشىلار وداعىنا جاقىنداپ ەدىم، جۇباقاڭ ماشيناسىنا وتىرعالى جاتىر ەكەن. ادەپ دەگەندى ءبىرجولاتا ىسىرىپ تاستاپ، سونادايدان قول كوتەرە ايعايعا باسىپ كەلەم. جۇباقاڭ مەنى كورىپ، ساعاتىنا ءبىر قاراپ الدى دا: "ءاي، ساكەن، تەز كەلە عوي دەگەنىم قايدا ساعان، كوپ كۇتىپ قالدىم عوي، ءبىر شارۋامەن كەتىپ بارا جاتىر ەدىم"، — دەپ كەيىس ءبىلدىردى.
— ويباي-اۋ، جۇبان اعا-اۋ، مەندە سىزدىكى سياقتى اق ماشينا بار دەيسىز بە، قالانىڭ اۆتوبۋسىن كۇتەم دەپ، ول دا وسىلاي كۇتكەن كەزدە قىرسىعىپ، كەلمەي قالادى، — دەپ اسىعا سويلەپ، اقتالىپ جاتتىم.
جۇباقاڭ كۇلىپ، مەنىڭ قولتىعىمنان الدى دا، بۇرىلىپ، كابينەتىنە قاراي باستادى. ارنايى بارعان بۇيىمتاي ارىز-مۇڭىمدى ەندى ايتا باستاپ ەدىم، ۇستىمىزگە مەن ىستەيتىن باسپانىڭ باس رەداكتورى ەسەت اۋكەبايەۆتىڭ كىرىپ-اق كەلگەنى. "كىسى بار" دەگەنگە، "كىم" دەپ سۇراسام، ءوزىمىزدىڭ ساكەن دەگەسىن. "ە" دەپ، كىرە سالدىم" — دەپ قالجىڭدايدى تەك تۇرماي.
— اپىر-اي، ەساعا-اي، — دەيمىن مەن شىرىلداپ، — باسپادا باستىق ەكەنىڭىزدى ءسات سايىن كورسەتىپ، ساعات سايىن ءبىلدىرىپ، ەسكە سالىپ، دىگىرلەپ بىتەسىز، جۇباقاڭا جالىنىپ، ءبىر بەس مينۋتقا قابىلداۋىن سۇراپ، ارەڭ كىرىپ ەدىم، ونى دا بۇيىرتپايىن دەگەنىڭىز بە بۇل، نەمەنە؟!
جۇباقاڭ قارقىلداپ كۇلىپ الدى دا:
— ەساعا، شىنىندا، ءبىزدى ءسال-پال وڭاشا قالدىرساڭىز قايتەدى، ساكەننىڭ شارۋاسى كوپ بولماۋى كەرەك، — دەپ زورلاعانداي ەتىپ ەساعاڭدى شىعارىپ جىبەردى.
سول جولى جۇباقاڭ كۇلە وتىرىپ، ورتامىزعا ءوزى شاقىرىپ العان ەكىنشى حاتشى قالتاي مۇحامەتجانوۆتى قوسا وتىرىپ، بار شارۋامدى بىردەن ءبىتىرىپ بەرىپ ەدى.
جۇبان مولداعالييەۆ ءبىرىنشى حاتشى بولىپ تۇرعان كەزەڭدە جازۋشىلار وداعى ءبىراز شارۋانىڭ باسىن قايىرىپ جاتاتىن.
جاڭا جىل قارساڭىندا بارلىق جازۋشىلار ەرلى-زايىپتى بولىپ ادەبيەتشىلەر ۇيىنە جينالاتىن. باس قوسىپ، شۇيىركەلەسىپ، مارە-سارە قاۋقىلداسىپ، قاۋجاڭداسىپ قالاتىنبىز. 8-مارت مەرەكەسى قارساڭىندا ايەلدەرىمىزگە: "قالاساڭىز، ەرىڭىزدى دە ەرتە كەلۋگە بولادى!" — دەگەن ءازىل ارالاس ارنايى شاقىرۋ جىبەرىپ، كىرە بەرىستە ولاردىڭ قۇشاعىن گۇلگە تولتىرا ءماز ەتەتىنى دە ەستە ءجۇر.
وسىنىڭ ءبارى ءبىر قاراعاندا سونشالىق اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق تا دۇنيە بولىپ كورىنبەۋى مۇمكىن. سويتە تۇرا، ايەل جولداستاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ جۇرۋلەرىنە قاراعاندا اسا ناتيتجەسىز دە بولماعان سياقتى. جۇباقاڭ سونداي-اق وبلىس-وبلىستارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇندەرىن وتكىزىپ تە، ءبارىمىزدىڭ ەل تانىپ، جەر كورۋىمىزگە كەڭىرەك جول اشىپ ەدى. سونداي ءبىر ساپارمەن 30-40 جازۋشى ماڭعىستاۋ وڭىرىنە بارىپ، اپتا بويى الىس-الىس اۋىلداردى ارالاعانىمىزدى دا ۇمىتا قويعان جوقپىن. ءارقايسىسىمىزعا وبلىستىڭ بىلدەي ءبىر مەكەمەسىنىڭ باسشىسىن دەربەس كولىگىمەن بەكىتىپ بەرىپ، شىن مانىندەگى ىقىلاس پەن قۇرمەتكە بولەنگەنىمىز قالاي عانا ەستەن شىعا قويسىن. "سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى" دەگەندەي، حالىقتىڭ سول قۇرمەتىنە تاناۋ ءشۇيىرىپ، شولجاندىق كورسەتكەن ارىپتەستەرىمىز دە بولىپ ەدى-اۋ، نە كەرەك!
اقتاۋ قالاسىنداعى كەشكى ءبىر ءدام ۇستىندەگى وتىرىستا تەمەكى شەكسەك دەپ ەلدەن بۇرىن ورنىمىزدان ءجيى-جيى كوتەرىلە بەرگەن اقىن ساعي جيەنبايەۆ ەكەۋمىزگە ۇزىلىستە قاتتى كەيىپ:
— وسىنىڭ ءبارى سەندەر ءۇشىن جاسالىپ جاتىر عوي، قوپاڭداماي، وتىرا تۇرمايسىڭدار ما! — دەپ بۇرقىلداي ۇرسىپ تاستاعانىن دا ۇمىتپاق ەمەسپىن.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى، سونداعى "قاندى قول" كولبيننىڭ الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ قاس باتىر قاھارماننىڭ ءسوزىن ايتقان جۇبان مولداعالييەۆتىڭ ەرەكشە ارەكەتى جايلى مىڭ سان ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ول جيىنعا مەن دە قاتىسىپ، اقىننىڭ ءىرى سوزىنە سۇيسىنگەن ەدىم. قولىن الۋعا جۇرت اراسىمەن سىعىلىسىپ جەتە الماي، ۇيگە كەلىپ قۇتتىقتاپ تەلەفون سوققانىم بار. بىرەۋلەر كولبينمەن جاناسىپ، بىرەۋلەر قاسىنا وتىرۋعا تالاسىپ جاتقاندا، جالعىز ءوزى عانا ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى قىپ-قىزىل وتتاي قايناعان ىزا-كەكتى اق جالىنداي ەتىپ اقتارىپ بەرىپ ەدى-اۋ اعامىز. كەيىن عوي، ءبارىمىز دە باتىر، ءبارىمىز دە باتىل بولىپ، "ويتتىك تە بۇيتتىك" دەيتىنىمز. ال سول ءبىر جەلتوقساننىڭ ىزعارلى سوڭعى كۇندەرىندە جۇبان اقىن شىن مانىندە ارتىنا جالتاقتاپ قاراماي، باسىن بايگەگە تىگە وتىرىپ، ۇلتتىڭ ارى، جۇرتتىڭ نامىسى ءۇشىن ومىراۋىن وتقا توسەگەن جالعىز ءجالاڭتوس باتىر بولىپ كورىنىپ ەدى ماعان.
پولياك تىلىندە قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى شىقپاق بولدى دا، سونى قۇراستىرۋ ماعان تاپسىرىلعان. "جازۋشى" باسپاسىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ەدىم. "ورىس، قازاق تىلدەرىندە 300-400 جول ولەڭ بەرىڭىز"، — دەپ ۇلكەن-كىشى اقىنداردىڭ بارىمەن حابارلاستىم. جۇباقاڭ اۋرۋحانادا جاتىر ەكەن. ءبىر پاراق قاعازعا حات جازىپ، كىتاپتارىن جىبەرىپتى. "ساكەن قاراعىم، وسىنىڭ ىشىنەن ءوزىڭ تاڭداپ الارسىڭ"، — دەپتى حاتىندا. بۇل سەنىمىنە دە ريزا بولىپ، ءبىر توپ ولەڭىن تاڭداپ الىپ ەدىم. ءبىراق پولشا ەلى دە اياق استى الاساپىرانعا ۇشىراپ، ول كىتاپ اقىرى جارىققا شىقپاي قالا بەرگەن بولاتىن.
... "جۇباقاڭ قايتىس بولىپتى" دەگەن حابار كەيىنگى ءبىز سياقتى ىنىلەرى ءۇشىن توبەدەن جاي تۇسكەنمەن بىردەي اسەر ەتىپ ەدى. وتىرا قالىپ، سول ساتتەگى كوڭىل-كۇي سەزىمىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، "قازاق ادەبيەتىنە" باستىردىم. ءبىراز جىگىتتەر تەلەفون سوعىپ: ''ءبارىمىزدىڭ ويىمىزداعىنى ايتىپسىڭ!'' — دەگەندەرى بۇگىنگىدەي ەسىمدە.
جاراتىلىستان تەكتى جۇبان اعا بەينەسى تەلەديداردان كورىنسە دە، سىرت تۇلعاسى، قيمىل-قوزعالىسىنىڭ بارىنە ءۇي-ىشىمىز بولىپ ءسۇيسىنىپ، ريزا بولىپ وتىراتىنبىز!
سونى دا ساعىناسىڭ كەيدە!
2.
شىن جاقسىنىڭ قازاسى قاشان بولسىن جان دۇنيەندى تۇگەل ەزە تەبىرەنتىپ، قابىرعاڭدى قايىستىرىپ-اق جىبەرەتىنى بار-اۋ. مۇندايدا كۇندەلىكتى قىم-قۋات تىرلىكتەن دە ءبىرجولا ءتۇڭىلىپ كەتەردەي بولاسىڭ...
ول ازاماتتىڭ ءوزىن سونشالىق جىعا تانىماۋىڭ دا مۇمكىن...
ارالاس-قۇرالاس بولماعان الىس اعايىن عانا شىعارسىڭ...
قاتپار-قاتپار كوپ قىرىنىڭ بىرەۋىنە عانا ەندى-ەندى بويلاپ، ەندى عانا بايقاپ، كىسىلىك قۇنىن جاڭا عانا پايىمداي باستاۋىڭ دا مۇمكىن...
جۇبان اعا، اقىن جۇبان دۇنيەدەن وتكەندە كوكىرەگىم تۇتاس كۇڭىرەنە، كۇيزەلە كۇيرەي وتىرىپ، ىشتەي عانا يماندى بولسىن ايتقان كوپ ءىنىسىنىڭ بىرەۋى مەن ەدىم.
سول ازالى شاقتا القىمعا تىعىلعان اششى وكسىك ارالاس ءسوزىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، "قازاق ادەبيەتى" گازەتى ارقىلى اقىن وقىرماندارىنا امالسىز كوڭىل ايتقانىم دا بار-دى.
سول كۇندەرى جولىققان ۇلكەندى-كىشىلى جىگىتتەردىڭ ءبىرازى: "اعامىز جايلى ءبارىمىزدىڭ اۋزىمىزداعى ءسوزدى ايتىپسىڭ"، — دەسكەن دە بولاتىن.
وڭاشا وتىرىپ بار بولعانى ەكى-اق رەت اۋىزبا-اۋىز اڭگىمەلەسكەن، كوزى تىرىسىندە ءبىر رەت قانا ساپارلاس بولۋعا جازعان، تەلەفونمەن جالعىز رەت تىلدەسكەن، قولىمدا ەمحانادا جاتىپ وزىمە جولداعان ءبىر جاپىراق سالەم حاتى عانا بار جۇبان مولداعالييەۆ بەينەسى ماعان نەگە ىستىق بولدى سونشاما؟ اينالىپ سوعىپ، ازاماتتىعىن ايرىقشا ىلتيپاتپەن ەسكە الا بەرۋىمنىڭ سەبەبى نەدە؟
قازاقتا اقىن از بولماعان، ءالى دە بار. تۆورچەستۆولىق قاۋقار-قۋاتى، تالانت-تابيعاتى، دارىن دەڭگەيى جاعىنان جۇباننان گورى موينى وزىق تۇستاستارى دا، تەتەلەستەرى دە بارىن ايتۋعا بورىشتىمىز. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي جۇبان ەمەس. تەك مولدىرەتىپ، توگىلتىپ، جىگى بىلىنبەس كەستەدەي كەلىسىممەن جاقسى ولەڭ، جاقسى داستان جازىپ قانا، ەڭبەگىنە وراي، سونىڭ يگىلىگىن كورىپ قانا قاتارىمىزدا جۇرە بەرسە، جۇبان اقىن دا ءبىز تانىعان، شەتىمىزدەن قۇرمەتتەي ءقادىر تۇتقان جۇبان مولداعالييەۆ بولماعان بولار ەدى.
اقىن اتىن يەمدەنگەن ءار ادامنان ءوز باسىم ىلعي عانا ازامات-قايراتكەر تۇلعاسىن قاتار كورگىم كەلەتىنى بار. ءبىر عانا ولەڭ ەمەس، ازاماتتىق تاعى ءبىر جۇكتى، ارينە، ەكىنىڭ ءبىرى كوتەرە بەرمەيتىن اۋىر جۇكتى قوسا ارقالاي جۇرمەسە — ول ءوزىمشىل تالانت. قۇداي بەرگەن بار كۇش-جىگەرىن، ارىنى مەن دارىنىن، ءبىسمىلدادان باستالعان بارشا ءبىلىمىن ەل-جۇرتى ءۇشىن تۇگەل جۇمساعاندا عانا اينالاسىنا ابىرويلى ازامات، ارقالى اقىن اتالىپ، ءبىرتۋار تۇلعا رەتىندە حالقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنبەك.
قالعىپ-مۇلگۋدى بىلمەيتىن، ءاردايىم كوڭىلى سەرگەك، كوكىرەگى وياۋ جۇرەتىن جۇبان اعانى ءوزىم جۇرتى ءۇشىن جارالعان سونداي تىڭتۇياق اقىن ساناۋىم دا سوندىقتان شىعار دەپ ويلايمىن: اقىندىق پەن ازاماتتىقتىڭ ءوزى دە ارا-جىگى اجىراماس ەگىز ۇعىم ەكەنىن جۇبان ونەگەسىنەن، جۇبان تالىمىنەن تانىعام. جۇبان مولداعالييەۆ اتىنا "اقىن" ءسوزىن قوسقاندا، استارىندا بۇدان دا گورى مولداۋ ماعىنا جاتقانىن اڭعاراتىنمىن.
ارينە، بىرەۋدى بىرەۋگە شاعىستىرىپ، ءولىنى تىرىگە قارسى قويايىن دەگەن نيەتىم جوقتىعى بەلگىلى. ويتكەنى كۇنگەي جاقتى كوبىرەك قۋالاپ، كىسىكيىك قۇبا تىرلىك كەشىپ جۇرمەسە دە، كوپ قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، ارپالىس-كۇرەسپەن الەك بولىپ جاتپايتىن، ادىلەت ىزدەپ، ءالى كەلمەس ابىلەتپەن تەك تۇتاس تۆورچەستۆوسى ارقىلى عانا شايناسىپ، شايقاسىپ وتەتىن، كوكىرەكتى ەزگەن قىجىلدان كۇيىنىپ، اشىنىپ، اسىعىپ ءجۇرىپ، ءوزىن-وزى ىشتەي ءمۇجىپ، قاجاپ، ءبىرجولا جانىن جەپ تاۋىساتىن دا ءىرى تالانتتار بولادى. ولار دا ەل ەسىندە جۇرەدى. ونەگەسى ولمەيدى.
جۇبان ۇلگىسى بۇل ايتقاننان دا بولەكتەۋ. جۇبان ۇلگىسىنەن تۆورچەستۆولىق قانا ەمەس، تىرلىك بەلسەندىلىگىن، قايراتكەر، كۇرەسكەر كەلبەتىن كورە الار ەدىك.
شىنشىل شايىردىڭ شىعارمالارى دا ءاردايىم وزىنە ۇقساپ تۇرادى دەپ جاتادى جۇرت. دۇرىس تا بولۋى كەرەك. ال وندا "ءوزىڭ الما، ءسوزىن ال" دەيتىن قاعيدا قايدان شىقتى؟ مەنىڭ جۇبان اقىنعا دەگەن ىنىلىك ىزەتكە تولى ماحابباتىم دا ءسوزىن وقۋدان باستالعان بولاتىن.
الداعى كۇنگە اسقاق ۇمىتپەن عانا قاراپ داعدىلانعان، گازەت بەتىندە وقتا-تەكتە جارق ەتىپ كورىنگەن ولەڭ-جىرلارىمىزدىڭ وزىنە توبەمىز كوككە جەتە قۋانىپ، تۇشىمدى جىر وقىساق، قىز قۇشقانداي قۇشىرلانا ءماز بولاتىن سوناۋ ءبىر بوتاتىرسەك بوزبالا شاقتا قولىما جۇبان مولداعالييەۆتىڭ العاشقى ءبىر تومدىق "تاڭدامالىسى" تۇسكەن بولاتىن. كوركەم بەزەندىرىلگەن كىتاپتى اشىپ وقي باستاعام. كىتاپتىڭ ىشكى بەتىن اشقاندا، كوزىمە بىردەن تۇسكەن اقىن سۋرەتىنە قايتالاپ قاراعام. سول كەزدىڭ سانىنە (موداسىنا) وراي، حوحولداردىڭ قيسىق جاعالى كويلەگىنە ۇقساس كەستەلى جۇرىن سالىنعان جاراسىمدى اق جەيدە كيگەن، ەكى كوزىندە ىقىلاس-مەيىر، قايسارلىق-قاجىر قاتار ۇيالاعان، ەرىندى، مۇرىندى كەلگەن جايساڭ جىگىتتىڭ اجارى باۋراي تارتىپ الا بەردى. مۇنداي كەلبەت دارىعان ادام اركىم ءبىر ايتا بەرەتىن ارزان سوزگە اياق باسپاسا كەرەك دەپ تۇجىرىم جاساعام. وسى ارادا جاقشا ىشىندە ادەيى ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، مەن سول سەنىمنەن، جۇباننىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە سۇيسىنۋدەن اينىعان ەمەسپىن، تىرىسىندە ارا-تۇرا تەلەديداردان كورگەندە ءۇي-ىشىمىز بولىپ قوشەمەتتەپ، ال ونىڭ تۆورچەستۆولىق تالانتىنا باعا بەرۋدە سىڭارجاق پىكىر بىلدىرگەن كەيبىر تۇرعىلاستارىممەن قىزىل كەڭىردەك بولىپ تالاسىپ تا قالىپ ءجۇردىم.
كەيىن اڭعارسام، جۇبان مولداعالييەۆ "ءاۋپ" دەپ اتقا قونعاننان بەرى ءىس باسىندا ءجۇرىپتى. كەيىنتى جىلدارعا دەيىن جازۋشى جۇرتىن جۇمىلدىرتىپ ۇستايتىن شىلبىردىڭ ءبىر ۇشى سول كىسىنىڭ قولىندا بولعان ەكەن. ەل بيلەپ، جۇرت باسقارۋعا كەلگەندە، ءتورت اياعى بىردەي تۇسەر جورعانىڭ ەرىكسىز ەبەدەيسىزدىك تانىتىپ، وراشولاقتىق كورسەتىپ جاتاتىنى بار. جۇرتتىڭ باسىن قوسىپ، شاشىراتپاي، شامداندىرماي، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا وتىرىپ باسقارۋدىڭ ورنىنا، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ۇستامدىلىعى جەتپەي، اعايىندى اتىستىرش، شابىستىرىپ، ايقايمەن الماق بولىپ، بەدەلىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ بىتەتىندەردى دە كورگەنبىز، كورىپ تە كەلەمىز. جۇبان باسقارعان بىرەر جىلدار جازۋشىلار وداعى تىلەۋلەس، مۇڭداس-سىرلاس، پىكىرلەستەر باس قوساتىن ۇياداي ىستىق مەكەنگە اينالا باستاپ ەدى. كىم ايتقانىن بىلمەيمىن، ءبىر جەردەن وقىعانىم بار، جۇرتتىڭ بارىنە جاعۋ ءۇشىن ەڭ قۇرىعاندا زاندەمى جاۋىز، نە الاياق بولۋىڭ كەرەك ەكەن. جۇبان دا سول تۇستا بىرەۋگە جاعىپ، بىرەۋگە جاقپاعان شىعار. ءبىراق ازىرگە رۋشىلدىعى دا، بۇرۋشىلدىعى دا قۇرىپ بىتە قويماعان ءبىزدىڭ جازۋشى اعايىنداردىڭ ۇلكەن-كىشى كوپشىلىگى ول كىسىگە رازى بولعانىن ايتىپ ءجۇر. ماقسات بىرەۋ بولعانىمەن، جۇمىس ءستيلى اركىمدە ءارتۇرلى بولادى عوي، جۇباقاڭ شىكىرەيىپ سىرەسىپ قالعان ادەبيەت شەنەۋنىكتەرىنە ۇقساماي، جازۋشىلار ءۇيىن ىقىلاس، ىنتىماق ورتالىعىشا اينالدىرۋعا تىرىستى. كەيبىر ءىرى مەرەكەلەردە ول ۇيدە جازۋشىلار بالا-شاعاسىمەن باس قوسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ارالاس-قۇرالاس ءجۇرۋ دە سول كەزدە باستالىپ، سول كەزبەن ءتامامدالعانىن كىم وتىرىك دەي الادى؟
سول ءبىر جىلعى وبلىس-وبلىستا قازاق ادەبيەتى كۇندەرىن وتكىزۋ داعدىعا اينالىپ ەدى ەلمەن ەتەنە تانىسۋدىڭ، ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋدىڭ، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىمەن قالىڭ جۇرتشىلىقتى جۇزبە-جۇز جاقىن تانىستىرىپ وتىرۋدىڭ بۇل دا ءبىر عانيبەت ءتيىمدى جولى سياقتى ەدى. سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى كونە ماڭعىستاۋ جەرىندە ءوتتى دە، قۇرامىندا مارقۇم ءىلياس ەسەنبەرلين، بۇگىنگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر بار وڭكەي ءبىر قازاق ادەبيەتىنىڭ ىعايى مەن سىعايى وتىز-قىرىق ادامدى ءوزى باسقارىپ بارعان. مەنىڭ ۇعىمىمدا قاشان بولسىن ءوزى تۇرعىلاستاردان ەڭسەسى الىپ، كەۋدەسى بيىك تۇراتىن اقىن اعا بەدەلىنىڭ ەل ىشىندە دە قۇرمەتتى ەكەنىنە سوندا كوزىم جەتە ءتۇسىپ ەدى.
سول ساپاردا جۇبان اقىنعا، سول كىسى ارقىلى، سول كىسىنىڭ ارقاسىندا قالعان بارىمىزگە، قالا بەردى كۇللى قازاق ادەبيەتىنە دەگەن ەل قۇرمەتىن، وبلىس باسشىسىنان ءجاسوسپىرىم بالاسىنا دەيىنگى شىن ىقىلاس، تاۋسىلماس پەيىلدى كورىپ، ءبارىمىز دە رازى بولعان ەدىك. ءقازىر ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋدىڭ سول ءتۇرى سيىرقۇيمىشاقتانىپ بارىپ، ءبىرجولا قۇردىمعا كەتكەنىنە قينالا قارايسىڭ.
جۇبان اعامىزدىڭ كىم ەكەنىن انىق اڭعارتقان، ازاماتتىق تۇلعاسىن بيىكتەتە تۇسكەن تۇس 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا وراي كەلىپ ەدى. سول جىلدىڭ ەڭ اقىرعى كۇنىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ سول كەزگى باسشىسى گ.ۆ.كولبين ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن بولاتىن. ءىشىمىزدى اششى وكسىك ارالاس ىزا كەرنەپ تۇرسا دا، بىرىمىزگە ءسوز تيمەدى، ءسوز تيگەن ەندى ءبىرىمىز كۇيگەلەكتەي كۇمىلجىپ، كولبينگە كوپشىك قويا سويلەپ: "قازاق حالقىنا قۇدايدىڭ ءوزى اكەپ بەرە سالعان مەيىرىمدى جالعىز باسشىسى سەن بولدىڭ"، — دەپ، كەزدەيسوق كەلگەن كەزەكتى "كوسەمنىڭ" اۋزىن جالاۋعا تالاسىپ جاتقاندا، باياعىنىڭ قاس باتىرىنا ۇقساپ، قاسقايىپ تۇرىپ شىندىقتى ايتقان، شىمبايعا باتىرا شىرىلداپ تۇرىپ ايتقان جالعىز جۇبان مولداعالييەۆ بولىپ ەدى. ويى تولىپ، بويى جەتىلىپ بولماعان ورىمدەي جاس قىز-جىگىتتەردى وكپەگە تەۋىپ، ءولىمشى ەتە قۋىپ ساباعان، سولدات ەتىگىمەن تاپتاتىپ، ۇرەيىن ۇشىرعاندارعا قارعىس ايتقانداي: "مۇنى كورگەنشە، كەشەگى قاندى سوعىس كەزىندە وققا ۇشىپ ولگەنىم ارتىق ەدى"، — دەي تۇرىپ، ەردىڭ اۋزىمەن ەلدىڭ ءسوزىن، اعانىڭ، ازاماتتىڭ ءوزىن ايتىپ ەدى. جيىن سوڭىندا جۇرت اراسىمەن سىعىلىسىپ بارىپ، ريزالىقپەن قولىن الماق ەدىم، جەتە المادىم، اقىن ءجۇزى ءالى دە الابۇرتىپ، ىشكى سولىعى باسىلماي، كۇيىپ كەتەردەي بولىپ قينالىپ تۇرعانىن بايقاپ ەدىم.
سول ءسوزى كەيىننەن "پاراسات" جۋرنالىنا دا جاريالاندى. بۇرىن قۇلاعى شالعاندار ەندى وزدەرى وقىپ شىقسىن دەپ، ادەيى جاريالاعان جۋرنال قىزمەتكەرلەرىنە دە مىڭ العىس! ءسوزبۇيداعا سالا بەرمەي، جەدەل قولعا الىپ، اقىن جايلى ەستەلىك كىتابىن شىعارساق دەگەن مىنا ءبىر جاقسى نيەتكە دە رازىلىعىمدى ايتار ەدىم. ۇلكەن-كىشى اعايىننىڭ وتەلمەي جۇرگەن ۇلكەن ءبىر پارىزى دا وسى ەدى.
ونىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىزباسارلارىنا ادەبي تۇرعىدان دا، ادامدىق تۇرعىدان دا جاساعان ىزگى قامقورلىق-كىسىلىگى جايلى ەلدەن ەستىگەنىمىز دە، ءوزىمىز اڭعارعان پايىمداۋلارىمىز دا از ەمەس.
بۇل جۇبان اقىن ءومىرىنىڭ ءبىز تانىعان نەگىزگى ءبىر قىرى عانا. ەندىگى ءبىر قىرىن اقىن تۆورچەتۆوسىمەن تانىسا كەلە اڭعارار ەدىڭ. ارينە، مەن جۇبان ەڭبەگىن زەرتتەۋشى ەمەسپىن. ءبىراق ابايدان باستاپ، وزىمە زامانداس قالامگەرلەرگە دەيىن وقتىن-وقتىن ورالىپ سوعىپ، قايتالاپ وقىپ وتىراتىن اقىندارىم بار. سوندا بايقاعانىم — جۇبان "تيسە تەرەككە، تيمەسە — بۇتاققا" دەپ سىقپىرتىپ جازا بەرەتىن، شىعارمالارىنىڭ بارار جەرى — باعدارى جوق اقىندار سياقتى ەمەس، ەڭ الدىمەن، ءوز ءسوزىن كىمگە ارناپ وتىرعانىن، نە ءۇشىن قالام الىپ وتىرعانىن انىق ءبىلىپ بارىپ قانا اق قاعازعا ۇڭىلەتىن تارىزدەنەدى. سودان دا بارىپ ونىڭ ءار كەزەڭدە جارىق كورگەن شىعارمالارى سول تۇسقا وراي بەلگىلى ءبىر ويعا جەتەلەپ، پىكىر تالاسىن تۋعىزىپ، ەشكىمدى ەنجار قالدىرماي، ەل ىشىنە تەز تاراپ وتىرىپتى.
وسىدان جارتى عاسىرعا جۋىق بۇرىن جارىق كورگەن "جىر تۋرالى جىر" داستانىن-اق الىپ قاراڭىز. مۇسا ءجاليل بىلاي دا ەلگە تانىلۋى ابدەن مۇمكىن ەدى عوي. تار قاپاستا وتىرىپ، قايسار دا قاجىرلى جىرلارىن جاۋعا قارسى وق قىپ اتقان ازامات اقىننىڭ موابيت تۇرمەسىندەگى اۋىر دا ازاپتى كۇندەرى ءوز شىعارمالارى ارقىلى دا جۇرت قۇلاعىنا جەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق "جىر تۋرالى جىر" سول پروسەستى تەزدەتە ءتۇستى. وت شارپىعان ىستىق دەم، جالىندى لەپپەن جازىلعان جىر "قۇلاقتان كىرىپ بويدى الىپ"، وقىرمانىنا بىردەن جەتتى دە، قازاق ەلىندە مۇسا ءجاليل ەسىمى جۇلدىزداي جارقىراپ شىعا كەلدى.
كەزىندە ۇلتىمىزدىڭ كىم ەكەنىن ايتۋعا اۋزىمىز ارەڭ بارىپ، قازاق جەرىندە وتەتىن مەرەكە-مەيرامنىڭ ءوزىن "ورىس قىسى" دەپ اتاپ جۇرگەن ابىرويسىزداۋ كۇندەردە جۇبان اقىن "مەن — قازاقپىن" پوەماسىن جازعان بولاتىن. پوەما اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، ساڭقىلداپ ساحناعا دا شىقتى، ورىس تىلىنە دە، باسقا تىلدەرگە دە اۋدارىلدى. اقىننىڭ ءوزىن عانا ەمەس، ۇلتىن دا، ۇلتتىق ادەبيەتىن دە اسپانداتا ءبىر كوتەرىپ تاستاعان بۇل پوەما ءالى كۇنگە دەيىن سول العاشقى جاريالانعان جىلدارداعىداي وقىلادى. ارينە، ءدال بۇگىن جازىلسا، بۇل پوەمانىڭ اسەرى باسقاشا بولار ەدى، ونىڭ قۇندىلىعى دا، اسىرەسە، الگى ايتقانداي، "قازاق" ءسوزىن ۇركىپ ايتۋعا داعدىلانعان ۇر دا جىق كەزەڭدە تۇرعاندىعىندا بولىپ تۇر. "مىنا جەرىن بۇيتسە بولار ەدى" دەيتىنى جوق، پوەما ءبىر دەم، ءبىر لەپرەن كوكتەن قۇيىلا سالعانداي تاكاپپار، تاۋ كوكىرەك قالپىندا وقىعان سايىن قۇشىرىڭدى قاندىرادى دا وتىرادى.
الدەكىمدەر جۇرەگى سىركەلەگەن،
ۇلت اتىنا ۋلارىن بۇركە بەرگەن.
كورگەنسىزدىك، پاسىقتىق، ناداندىعىن
"قازاقشىلىق" دەگەنمەن بۇركەلەگەن.
جو-جوق، ماعان وندايدى جاپسىرماسىن،
ەڭكەيمەيدى ەزدىككە تاقسىر باسىم.
جانىم ادا قاراڭعى قالتارىستان،
مەنەن تاپقان ادالدىق اق سىرلاسىن.
جۇبان مولداعالييەۆتىڭ "مەن — قازاقپىن" پوەماسىنىڭ كەزدەيسوق ءبىر بەتىن اشىپ قالىپ، وسى جولدارعا تاپ بولدىم. اقىن پوەزياسىنا، پوەمانىڭ ۇزاق جاسار يدەياسىنا دالەل بولا كەتتى بۇل شۋماقتار. اقىن ابىرويىن دا، مىنە، وسى تۇستان ىزدەۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ادەبيەتتە بۇل ءىلياس سالعان قاسقا جول — داستانشىلىق ءداستۇر. جۇبان تۆورچەستۆوسىنان ءلايىم ەپيكا لەبى ەسىپ تۇرادى. كەيبىر قىسقا قايىرعان شاعىن شىعارمالارىنىڭ وزىندە ەپيكا تىنىسى ايقىن سەزىلىپ جاتادى. اقىندى اسقار بيىككە شىعارعان دا وسى جانر.
كەيىنگى "قىران دالا"، "سەل"، "بايقوڭىر باسپالداقتارى" وقىرمان تاراپىنان دا، مەملەكەتتىك تۇرعىدان دا ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن العان شىعارمالار. ولارعا ارنايى توقتالىپ جاتقىم كەلمەدى.
كىم بىلەدى، جۇبان اعانىڭ جىردان جىراقتاپ، قالامسىز جۇرگەن كەزدەرى بولعان شىعار، ءبىراق ەلىن ويلاماي، جۇرتىنىڭ قامىن جەمەي، الاڭسىز جۇرگەن كۇندەرى بولا قويماعانىنا كوزىم جەتتى. بۇل دا ونى بيىكتەتە تۇسەتىن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى.
جۇبان اقىننىڭ ءار شىعارماسى ءبىر-بىر عىلىمي ەڭبەككە ارقاۋ بولۋعا جارارلىق. جازىلىپ تا جاتىر، ءالى جازىلا بەرەر. ءبىز ولاردى تالداپ، ورەمىز جەتە بەرمەس جەرلەرگە ۇمتىلىپ، بەكەرگە تىراشتانا بەرۋدى ارتىق سانادىق تا، ءوزىمىز انىق بىلەتىن تۇستارىنا عانا توقتالىپ وتكەن بولدىق. ودان اقىن بەدەلى كەمي قويماسى بەلگىلى.
3.
جۇبان مولداعالييەۆ جايىندا ءارتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى ءار تۇستا قاعازعا ءتۇسىپ، ءوز كەزىندە گازەت بەتتەرىندە جارىق كورگەن بۇل ەكى ەستەلىك-ماقالا ءبىرىن ءبىرى قايتالاپ، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعانداي كورىندى. مەن ءبىراق بۇگىنگى كۇن تالابىنا وراي قايتادان قاراپ، وڭدەپ، جوندەپ وتىرۋدى ارتىق اۋرەشىلىك سانادىم. ويتكەنى ۋاقىت ءوتىپ، زامان دا، ادام دا وزگەرە بەرەر، ءبىراق اباي ايتقان "شىن كوڭىلمەن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە، ءبىر سوزىندە تۇرسا ەكەن جانسا، كۇيسە" دەگەن قاعيدانى قازىق ەتىل ۇستاماق بولساق، اعا اقىنعا دەگەن كوڭىلدىڭ سول باياعى قالپىندا ەكەنىن بىلدىرە كەتۋ ءۇشىن دە ەشبىر ءسوزىن وزگەرتىپ جاتقىم كەلمەدى. ءبۇۇل مەنىڭ جالقاۋلىعىمنان ەمەس ەكەنىن جاناشىر قاۋىم تۇسىنە جاتار. ايتەۋىر وقىرمان تالابىنان شىقسا بولعانى عوي دەپ ۇيعاردىم.
You Might Also Like
-
قىزعالداقتاي كوكتەمدە گۇلدەپ بەرگەن، سۋ توگىلمەس جورعاداي جۇردەك كەلگەن، قاي اقىن بار ب ا ق، تالانت تۇگەل دارىپ، قالام العان شاقتان-اق قۇرمەت كورگەن؟! توپقا ءتۇسىپ دودالى، سان قىزبالى كەلە جاتقان...
