اقىن جولى
(قاستەك بايانبايەۆ حاقىندا)
ءى
قاستەك بايانبايەۆ ەكەۋىمىز ءبىر اۋىلدا تۋدىق، كورشىلەس اۋدانداردا وستىك. بەس-التى جاسقا دەيىن سول تۋعان اۋىلىمىزدىڭ اق شاڭىن بۇرقىراتىپ، سۋىنا شومىلىپ، قۇمىنا كومىلىپ بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرعانىمدى بىلەمىن. ءۇي اراسىندا ءۇي جوق، قورامىز قاتار، اۋلامىز ىرگەلەس ەدى، سودان دا بولار، اتقا مىنسەك تە، اسىق ويناساق تا جۇپ جازبايتىن ەگىز قوزىداي بولعان بالالىعىم قاز قالپىندا ەسىمدە قالىپتى. سوڭىمىزعا قاستەكتىڭ ءوزىمىز تەتەلەس ىنىلەرىن ىلەستىرىپ الىپ، بايانباي قارتتىڭ الما باعىنا باۋداي تيەتىن بالا كۇندەر دە بۇلىڭعىر تارتپاعان. اجەمىزدىڭ شىر-شىر ايقايى دا، اينالايىنى مەن الاقانى دا ورتاق، جازالاسا دا، جازعىرسا دا بىرىمىزدەن ءبىرىمىزدى بولمەي، سىباعامىزدى بىردەي ءبولىپ بەرەتىن. سوعىس جىلدارى ءبىزدىڭ ءۇي قايتادان اتامەكەن الاكول جاقتاعى اعايىن اراسىنا قونىس اۋدارعان كەزدەن باستاپ بىر-بىرىمىزدەن كوز جازىپ قالدىق تا، كەيىن ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان بوزبالا داۋىردە ومىردە دە، ونەردە دە ەندى قايتا اجىراماستاي بولىپ تاعى تابىسقانبىز. سودان بەرگى كەزەندە بىر-بىرىمىزدەن جاسىرىپ، بۇگەتىن، قۇپيا سىرىمىز جوق، بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ تىرلىكتى قاتار كەشىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار. ول كەزدە ەلۋدىڭ اۋىلى ارمانداي الىس سياقتى سەزىلۋشى ەدى، سويتكەن قاستەكتىڭ جارتى عاسىرلىق تورقالى تويى قارساڭىندا وسىلايشا ارنايى ءسوز ايتىپ، ماقالا جازارمىن-اۋ دەگەندى ويلاپ تا كورگەن كىم بار دەيسىڭ...
كىندىك قانىمىز تامعان تۋعان اۋىلىمىزدىڭ اتى — تالدىبۇلاق. وسى اتتاس بۇلاق تا بار. شىبىندى تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءبىر ۋىس تارىداي شاشىراپ جاتقان شاعىن ءۇيلى اۋىل. نۋلى دا سۋلى ساي تابانىنا كولبەي ورنالاسقان اۋىلدى قاق جارىپ تاسپا قارا جول وتەدى. دوڭەستە تۇرىپ قاراساڭ جىلانداي يرەلەڭدەگەن الگى جول بىرتە-بىرتە جوعارى قاراي كوتەرىلە ورلەپ بارادى دا، شىبىندىنى بەلدەۋلەي ءتۇسىپ، جوتادان اسىپ ءتۇسىپ، سودان ءارى اسپانمەن استاسىپ، ءارى قاراي ءسىڭىپ كەتىپ جاتقانداي بولاتىن.
بالا كەزىمىزدە، ۇيدەن شىقسام بولدى، كوزىم ەڭ الدىمەن سول قارا جولعا تۇسەتىن. جول ۇستىندەگى، اتتىلى جاياۋ ادامدار باسپالداق بويلاپ، كورىنبەيتىن ەسىك ارقىلى كوك كۇمبەزىنە كوتەرىلىپ كەتىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەتىن.
ون جەتى-ون سەگىز جاسىمىزدا قايتا تابىسىپ، ول كەزگى جاعدايدا اۋىل اراسى ەداۋىر شالعاي، ءجيى كورىسىپ تۇرۋعا مۇمكىندىگىمىز جوق، ءبىز جىل بويىنا بەرەر رەت قانا جولىعىپ، قالعان كۇندەردە كىلەڭ عانا حات الىسىپ تۇرعانىمىز بار. بۇل جىلداردا قاستەك بايانبايەۆ ولەڭ اۋىلىنا ءبىر جولا ات باسىن بۇرىپ، ەندىگى تىرلىگىنىڭ ءنارىن دە، ءمانىن دە ونەردەن عانا ىزدەۋگە ويىسقان بولاتىن. وبلىستىق "سوۆەتتىك جەتىسۋ" گازەتىندە، "پيونەر" جۋرنالىندا ولەڭدەرى جاريالانا باستادى. ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا، شاپ-شاعىن، جۇپ-جۇمىر جىرلارى باس-اياعىنىڭ بۇتىندىگىمەن، ناقتى-دالدىگىمەن، ويلىلىعىمەن، ويناقىلىعىمەن ەرىكسىز ەلىكتىرىپ الاتىن ەدى.
1963 جىلدان باستاپ قاستەك بايانبايەۆ ەكەۋىمىز الاكول اۋداندىق گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا تاعى تابىسىپ، ەكى-ۇش جىل بىرگە قىزمەت ىستەدىك. وسى جىلداردا ول بالالارعا ارناپ وندىرتە جازىپ ءجۇردى دە. "ارعىماق" اتالاتىن تۇڭعىش كىتابىن شىعاردى.
سول ءبىر جىلدارى "بالدىرعان" جۋرنالىندا ىستەيتىن قادىر مىرزالييەۆپەن ءجيى ارالاسىپ، كوڭىلدەس دوس بولۋى قاستەكتىڭ بالالار ادەبيەتىنە تۇبەگەيلى دەن قويۋىنا ءبىرسىپارا اسەر ەتتى عوي دەيمىن، ايتەۋىر سول تۇستا جاتتالۋى جەڭىل، ۇعىمعا وڭاي، وڭقاي اسىقتاي ويناعان جۇپ-جۇمىر تاقپاق، جاڭىلتپاش، جۇمباقتار، كەيدە ءتىپتى وقيعاسى ءبىرسىدىرعى تارتىمدى ەرتەگىلەر جازىپ، ءجيى-جيى جاريالاپ ءجۇردى. ءوزى دە ءۇبىرلى-شۇبىرلى كوپ بالالى وتباسىنان (سەميادان) شىققان، باعبان اتاسى بايانباي مەن اڭگىمەشىل ءۇمىتحان اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن، سانالى ءومىرىنىڭ كوبىن اۋىلدا، ەل اراسىندا، قۇيما قۇلاق قارتتارمەن اڭگىمە-دۇكەن ىشىندە وتكىزگەن اقىن ءتىلدى قانداي جاقسى بىلسە، ەلدىڭ تۇرمىس-سالتىنا، ارعى-بەرگى تاريحىنا دا بارىنشا سۇڭعىلا، سودان دا بارىپ ونىڭ ولەڭدەرىندە، اسىرەسە، ۇلتتىق ۇعىم باسىمىراق، تىرلىگىمىزگە ءتان بوياۋلار قانىق بولىپ كەلەدى. بۇل رەتتە اقىننىڭ بۇدان بۇرىنىراق جارىق كورگەن "اسەم الەم" كىتابىنا جۇگىنىپ، سونداعى قالىپتان شىققانداي قاداۋ-قاداۋ قاتپارلى جىرلارىن ءمىناجات ەتپەي بولمايتىن سياقتى.
بۇرىنعى ءبىرقاتار جىر جيناقتارىنىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرگەن بۇل كىتاپ قاستەك بايانبايەۆتى بۇگىنگى بالالار ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىعارعانىن الدىمەن ايتۋىمىز كەرەك. مۇندا ءبارى بار: بالالىق شاقتان باستاپ ءوزى كورىپ، كوكىرەگىنە تۇيگەن بارلىق اسىل ويى دا، اسقارالى ارمانى، ءازىلى مەن ءاجۋاسى دا بىر-بىرىمەن زاڭدى جالعاسىپ، تۇتاسا بىرىگىپ تۇرعان مىنەزى بولەك ەرەكشە اسەم الەمگە كەزىگەسىڭ.
بالالارعا ارناپ جازعان جىرلارىن بولە-جارماي، شەتىنەن سىدىرتىپ وقي بەرىڭىز. تيسە تاياققا، تيمەسە — بۇتاققا دەپ، ويدى بىتىراداي شاشىراتاتىن دا "بالالار اقىنى" بار، ولاردىڭ قاسىندا قاستەك كوزدەگەنىن ققر جىبەرمەيتىن، دارا وعى دالاعا كەتپەيتىن قۇلامەرگەن بولىپ كورىنەدى. نەنى جازسا دا ورنىقتى، ويلى، قىزۋلى، قىزىقتى ەتىپ، جۇرەككە جىلى ۇيالاتا قويادى. بالا قىزىعىنا كۇلەسىڭ، وراشولاق يكەمسىزدىگىنە، كۇيگەلەكتەنە كۇيسىنەسىڭ، رەنجيسىڭ، اشۋلاناسىڭ، تاعى دا ءماز بولىپ، ماسايرايسىڭ. تەك ەنجار قالا المايسىڭ. جىلۋى مول جول، شۋاقتى شۋماقتار استارلى ءاجۋا، ويناقى اۋەن جايباراقات قالدىرمايدى.
جايلاۋ ءسانىن كىم بەلگەن،
قايران قالىپ ءجۇرمىن مەن.
تەكەمەتتىڭ استىنان
تەرىپ جەيسىڭ بۇلدىرگەن.
ءوزىمىز سان كورگەن تاۋداعى جايلاۋ، جان باسپاعان كوكوراي شالعىن كوز الدىڭا كەلىپ تۇرا قالماي ما؟ ال ەتنوگرافيادان دا حابار بەرەتىن عيبراتى مول كيىز ءۇي، ونىڭ ۋىعى مەن كەرەگەسى، تۇڭلىگى مەن تۋىرلىعى، شاڭىراعى مەن تۇرقى تۋرالى ولەڭدەردى وقىپ كورەمىز. بالاعا عانا ەمەس، ۇلتتىق داستۇردە، كونەدەن كەلە جاتقان دۇنيە تىرلىكتى ۇمىتىپ بارا جاتقان وزىمىزگە دە بەرەرى مول دۇنيەلەر ەمەس پە. قاي-قايسىندا دا بىرەگەي، كيىز ءۇي تىككەندەي بىرتە-بىرتە بوي كوتەرىپ، اجارلانىپ، انىقتالىپ سالا بەرەدى.
ءوزىم ەتەنە تانىس بولا ءجۇرىپ، قاستەكتىڭ بىردەن تاسىپ، تەز تارتىلىپ جاتاتىن شولاق سايلارعا بۇيرەگى بۇرعانىن، داڭقتان گورى داقپىرتقا قۇمار الاكولەڭكەلەرگە دە قاراعانىن كورمەدىم. قاس-قاعىم ساتتە "كلاسسيك" بولا كەتىپ، الدەبىر تىزىمگە تىركەلۋ ءۇشىن ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرىپ بەرەتىن تۇستاستارىنىڭ باسىندا بار "قاسيەتىن" دە ءوز بويىنا دارىتپاي كەلەدى. "اناۋ ويتەدى، مىناۋ بۇيتەدى"،— دەپ ولەرمەندىككە بارسا، كوپتەن قالمايىنشى دەسە، وسى كۇنگە دەيىن سىرتىن جىلتىراتىپ، ءىشىن قالتىراتىپ، تالاي ءبىر كىتاپ شىعارىپ تاستاۋعا ونىڭ دا مۇمكىندىكتەرى بولدى. ءبىراق، الدىمەن ادەبيەتتىڭ، قالا بەردى، ءوز جانرىنىڭ ارىن ويلاعان ازاماتتى، شىنايى تالانتتى ونداي "دەرت" شەكتەي المايتىن بولۋى كەرەك، سونى قاستەك ءوز تىرلىگىنىڭ، ءوز ءومىرىنىڭ ونەگەسىمەن دالەلدەپ تە كەلەدى. ءار سوزىنە، ءاربىر جولىنا ءوزىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، رەڭ-باسى سياقتى بيپازدىقپەن، باپپەن قارايتىن قاستەك از بولسا دا ساز بولسىن دەگەن قاعيدانى ءتۇپقازىق ەتىپ، بەرىك ۇستانىپ كەلە جاتىر.
بۇگىندەرى ەگەۋلى نايزا — ەلۋدىڭ ۇستىنە ىلىككەن اقىن قاستەك بايانبايەۆتىڭ ادەبيەتىمىزدەگى وزىنە لايىق وقشاۋ ورنى بارىنا داۋ ايتۋشىلار تابىلا قويماس. پوەزيامىزدىڭ ەكى بىردەي جانرىن پارلاپ جەگىپ، دەلبەسىن قوس قولداپ قاتار، تەڭ ۇستاپ، اسەم جۇرىسىنەن اينىماي كەلە جاتقان اقىن تۆورچەستۆوسى ءالى دە اجارلى، ءالى دە ايشىقتى. سۋساعاننىڭ شەكەسىنەن شىپ ەتكىزىپ تەر شىعاراتىن تالدىبۇلاق سۋىنداي جىر جولدارى دا ءمولدىر.
"مەن بولدىم-اق"— دەپ كوكىرەك قاعىپ جۇرگەن تالاي ءبىر تۇستاستارىمىزدىڭ تۆورچەستۆوسىنان قاستەكتىڭ اقىن رەتىندەگى تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى — ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ءار توبەگە ءبىر شىعىپ، شاشىلمايتىنى. كەيبىر كىتاپتاردى اشىپ، مازمۇنداپ كورىڭىزشى. جار قۇشاعىنان باستاپ، بەرى سالعاندا جارتى الەم، ايتپەسە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان تۇك قالدىرماي تۇگەل قامتىپ شىققانىن كورەسىڭ. تاقىرىبىنا قاراساڭ — ءبارى بار، تەك ولەڭ جوق، پوەزيا جوق. قاستەك تۋىندىلارىنىڭ گەوگرافيالىق اياسى كەڭ بولمايدى: الاكول — تالدىبۇلاق — الماتى — موسكۆا ماڭىمەن شەكتەلەر ەدى. مۇنى اقىننىڭ مىنىنە بالاساق، بار عۇمىرىن توبىقتى توعىشارلارىمەن كۇرەسۋگە ارناعان. اباي شىعارمالارى الەمدىك اۋىر جۇكتى ارقالاي الار ما ەدى؟ ەندەشە، تاقىرىپ دياپازونى دەگەننىڭ ءمانى اتىڭدا ەمەس، زاتىندا، كوزگە تۇسەر بەتىندە ەمەس، كوڭىلىمەن جەتەر تەرەنىندە بولسا كەرەك. الماتىداعى پەتەرىندە وتىرىپ الەمنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋعا بولار، ءبىراق ول وقىرمان كوڭىلىنە ۇيالاي قويار ما ەكەن؟
كۇنى كەشە كىشكەنە وقىرماندار قولىنا تيگەن جاڭا كىتابى — "ءتاتتى ساباقتا" دا سول از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزاتىن سىرباز، قىزىل ءسوز، قىسىر اڭگىمەگە ساراڭ، ويعا جومارت اقىندى كوردىك. ءدال سونىڭ ايعاعىنداي قاستەكتىڭ بۇل كىتابى بيىل قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى سىيلىعىنا يە بولۋى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ شوقتىعىن جانە ءبىر بيىككە كوتەرگەنى انىق. اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ ىزدەنىسى ءالى دە سولاي بولا بەرەتىنىنە، وقىرماندارىن قۋانعان ۇستىنە قۋانتا تۇسەتىنىنە قىلداي كۇدىگىمىز جوق.
جۋىردا عانا ەل جاققا بارا جاتىپ، شىبىندى شىڭدارىنا تاعى دا كوز جىبەردىم. باياعى تارتىلعان ايىلداي تاسپا قارا جول قاسقايىپ ءالى جاتىر. جول بويىمەن اتتىلى ما، اربالى ما، نوقاتتاي قاراۋىتا قوزعالىپ بىرەۋلەر كەتىپ بارا جاتتى. ويىما اينالاسىنا اسىقپاي قاراپ قويىپ، ماڭ-ماڭ باسىپ، كوز ۇشىندا كورىنگەن قايقى قارا شىڭعا قاراي ورلەپ بارا جاتقان قاستەك بايانبايەۆ ورالدى. بيىكتەردى عانا دامەتەتىن اقىن ءالى دە ءوز جولىمەن ورگە ورلەپ بارا جاتقانداي اسەر تۇردى كوڭىلدە.
جول جوتادان اسىپ بارا جاتتى.
ءىى
قىرىق جىل قاتار جۇرسەم دە قاستەك جايلى بىلەتىنىمنەن گورى، بىلمەيتىنىم كوپ پە دەيمىن. ويتكەنى ۇدايى عانا وزىمەن-وزى بولىپ بۇيىعى جۇرەتىن، جۇرتقا جۇعىسا كەتسەم، ۇعىنىسا قويسام دەپ وكشە كوتەرە وزەۋرەپ جاتپايتىن قاستەكپەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى جولداستىق، دوستىق، جەرلەستىك، قالا بەردى اعايىنشىلىق قارىم-قاتىناستىڭ ءوزى دە امىسە ءداڭعىل-تۇزۋ بولىپ كورمەپتى. كەيدە ارامىزدان قىل وتپەستەي بولىپ قويىنداسا كەتەمىز دە، ەندى بىردە ۇرىسپاي-تالاسپاي وز-وزىنەن الشاقتاپ، ايلار بويى ارالاسپاي، حابار-وشارسىز قالا بەرەتىنىمىز دە بولىپ تۇرادى ەكەن.
بۇرىن دا ءبىر جازعانىم بار ەدى، قايىرا سوعىپ، قايتالاپ ايتىپ جاتسام — ونىڭ دا ارتىق-اۋىس ايىبى بولا قويماس، قاستەك ەكەۋمىز ءبىر اۋىلدا تۋىپ (ءۇي اراسىندا ءۇي جوق ەدى دەرلىكتەي)، ءبىر تاۋدىڭ تۇستىگى مەن تەرىسكەي قاپتالىندا ورنالاسقان (اراسى 50-60 شاقىرىم) كورشىلەس ەكى اۋداندا ەرجەتكەن كىسىلەرمىز. ونىڭ دا وزىندىك وقشاۋ سەبەبى جوق ەمەس-تىن. سوناۋ ءبىر قىتىمىر دا قىسپاقتى "ستاليندىك" زاماندا مەنىڭ اكەم قۇسايىن جارىقتىق الاكول اۋدانى "تالاپكەر" كولحوزىندا (كەيىن "ۇجىمشار" دەپ جازىپ ءجۇرمىز عوي) ەگىس بريگاديرى ەكەن. جازعىتۇرىم، كوكتەم ەگىسى باستالاردا قاراسا، كولحوزدىڭ تۇقىمعا دەپ كومىپ قويعان كارتوبى تۇگەل دەرلىك ءۇسىپ، ءشىرىپ كەتىپتى. سول-اق ەكەن، "ادەيى قاستاندىقپەن ءۇسىتتىڭ، كولحوزدىڭ دا، حالىقتىڭ دا جاۋىسىڭ" دەپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي دەدەكتەتىپ اپارىپ اكەمىزدى اۋدان ورتالىعىنداعى اباقتىعا جاپپاق بولادى. "جەكسەنبى كۇنى ەدى، — دەپ اڭگىمەلەيتىن اكەم، سول ءبىر ۇرەيلى كەزەڭدى ەسكە العاندا. — تۇرمە ەسىگى جابىق تۇر ەكەن. ايداپ اپارعان تانىس ميليسيونەر: "سەن وسىلاي وتىرا تۇر، مەن كۇزەتشىنى ىزدەپ كەلەيىن"،— دەپ مەنى شارباق سىرتىنا قالدىردى دا، ءوزى ءۇيدى اينالىپ جوعالدى. ءتارتىپتىڭ ءوزى سولاي ما، بولماسا "قاشقاندا وسى قايدا بارا قويادى؟!" — دەپ، قاپەرسىزدىك تانىتتى ما، قايدان بىلەيىن، مەنى وڭاشا عانا جايىما قالدىرىپ، ءوزى كىلت ىزدەپ كەتە بەرگەن. اۋدەم جەردە بازار بار ەدى، سولاي قاراي ارى-بەرى اعىلىپ جاتقان جۇرتتىڭ اياق الىسىن ساناپ مەن وتىردىم. "قۇداي سالدى — ءبىز كوندىكتەن" باسقا امالىم دا جوق ەدى. سول ارادا شايمەردەن دەيتىن، اۋىل كەڭەستە حاتشى بولىپ ىستەيتىن تانىس جىگىتتىڭ كەزدەسە كەتكەنى: "ءاۋ، نەعىپ وتىرسىڭ مۇندا؟" — دەپ، انادايدان داۋىس كوتەرە سونىڭ كەلە قالعانى قالبالاقتاپ قاسىما.
ءمان-جايدى تەز ۇعىپ، اكەمىزدىڭ باسىنا تونگەلى تۇرعان تاۋقىمەتتى قاس-قاعىم ساتتە اڭعارا قويعان الگى جاناشىر تانىسى وقىس ءبىر كۇرت شەشىمگە كەلەدى دە، قولدى-اياققا تۇرعىزباي دەدەكتەتە سۇيرەلەگەن كۇيى ونى تاۋ اسىرىپ قاشىرىپ جىبەرەدى. "كەيىنگىسىن تاعى كورە جاتارسىڭ، الدىمەن ءوزىڭ باس ساۋعالاپ ال!" — دەپ ءجون سىلتەيدى. "سودان، — دەيتىن اكەم، — الگى شايمەردەن ەس جيعىزباستان جولعا سالىپ، ءوزى كوزدەن تاسا بولىسىمەن، الدى-ارتىما قاراماي "تاۋەكەل" دەپ تاس جۇتتىم دا (ۇستاپ الىپ جۇرە مە دەگەن كۇدىك پەن ءقاۋىپ تە قىر سوڭىمنان قالماي كەلەدى)، توتەلەي تارتىپ، شىبىندى تاۋىنىڭ ۇزىنشا ءبىر تۇيىق سايىنا سۇعىنا كىرىپ جاتقان تالدىبۇلاق اۋىلىنان بارىپ ءبىر-اق شىعىپ ەدىم. سول جەردەگى اعايىن ءىشىن پانالاپ، ابىر-سابىر باسىلىپ، ەس جيا باستاعان ءبىر تۇستا ەشكىمگە بىلدىرمەي، استىرتىن عانا بارىپ، ءۇي-ىشىمدى كوشىرىپ العانمىن. "ءسويتىپ، — دەيتىن اكەم كوڭىلى تۇسكەندە وتكەن شاعىن ەسىنە الا وتىرىپ، — ءبىر، جىلدان كەيىن، ياعني 1938 جىلى سول اۋىلدا سەن تۋعانسىڭ".
... سونىمەن، قويشى. وتان سوعىسى دەپ اتالاتىن الەمگە ايگىلى قاندى قىرعىن باستالعاندا، جاڭا مەكەنىندە دە جۇرت قاتارلى اتقامىنەر بولىپ جۇرگەن اكەمىز كوپپەن بىرگە مايدانعا اتتانادى دا، ءبىز بولساق، "ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ"، — دەپ، قىس ىشىندە جاياۋ-جالپىلاپ ەجەلگى اتامەكەنىمىزگە قايتا ورالساق كەرەك.
بالالىق شاقتىڭ سانادا قالعان بۇلىڭعىر ەلەستەرى، ەرەسەكتەردىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسىنەن ەمىس-ەمىس ەستىگەن، جادىمىزدا جاڭعىرا جەتىلگەن بۇلدىر دا كومەسكى سۋرەتتەر بولماسا، ول اۋىلدى دا ەستەن شىعارىپ، قاستەك دەيتىن ازاماتتىڭ دا بار— جوعىن، ونىڭ قالاي ءوسىپ، قالاي ەرجەتكەنىن ءوزىم ابدەن ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعانعا دەيىن بىلە دە قويماپپىن.
جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. كۇندەردىڭ-كۇنى بولعاندا ءدام ايداپ بارىپ ءوزىمنىڭ دە سول اۋىلداعى مەكتەپتە ءبىر جىل وقىپ شىققاننىم بار-تۇعىن. تالدىبۇلاق دەگەنىڭىز جەرۇستى جۇماعىنداي ءبىر كوركەم قونىس ەكەن. اينالا قورشاعان تاۋ، كوكالا شالعىن. اۋىلدى قاق جارا كۇركىرەپ تالدىبۇلاق وزەنى وتەدى. قول سوزىم جەردە جۇرتتىڭ ءبارى اۋليە تۇتاتىن، تابىنىپ، تامسانىپ جۇرەتىن قاراتۇما اتالاتىن بۇلاق كوزى جانە بار ەدى. اينالا جۇرتتىڭ اسىرا ماقتاۋىنان با، الدە ءوزى سونداي ما، ايتەۋىر ءتورت تاعانداپ جاتا قالىپ ىشكەن سۋى بال تاتىپ، شەكە تەرىڭدى بۇرق ەتكىزەر ەدى. قاراتۇمادان ءارى قارايعايلى سايدى ورلەسەڭ، كوككە قاراي تىك شانشىلعان كىندىكتاس شىعار ەدى الدىڭنان.
مىنە، سول اۋىلدا ءبىر كەزدە ورتا، ودان (ەل سيرەي كەلە) ورتالاۋ، كەلە-كەلە باستاۋىشقا اينالعان، اقىرى "تۇرىنداردىڭ ءوز ءوتىنىشى بويىنشا" قازاقشادان ورىسشاعا اۋىسقان كوگىلدىر مەكتەپ ءۇيى بولۋشى ەدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن جەتىنشى كلاستى مەن دە سول اۋىلدا، سول كوگىلدىر مەكتەپتە وقىپ بىتىرگەن بولاتىنمىن.
مەنىمەن بىرگە قاستەكتىڭ تۋعان ءىنىسى ەسىمحان (مەنەن ءبىر جاس كىشى بولار) وقىدى. بۇلار ءوزى قاسىمحان، ەسىمحان، دوسىمحان اتالاتىن اعايىندى ءۇش بالا. اجەلەرى ەركەلەتىپ قاستەك، ەستەك، دوستاي اتاپ كەتكەن. سول ەسىمحاننان ەستىپ ءجۇردىم. ەكپىندى اتالاتىن كورشىلەس اۋىلدىڭ ورتا مەكتەبىندە وقيتىن اعاسى بار ەكەن. اتى — قاستەك.
ينتەرناتتا جاتىپ وقىپ جۇرسە كەرەك. العىر، اقىلدى بوزبالا دەپ ەستىدىم. ولەڭ جازادى ەكەن. ەستەك كەيبىر ولەڭدەرىن بىلەتىن بولىپ شىقتى.
ءار اپتانىڭ اياعىندا اۋىلدىڭ باسقا دا بالالارىمەن بىرگە ۇيىنە كەلىپ-كەتىپ تۇراتىن كورىنەدى. "كىسىگە كوپ جۋي قويمايدى، ساياق جۇرگەندى ۇناتادى" — دەدى ەسىمحان.
كۇندەردەن كۇن وتكەندە بارىپ اقىرى سول قاستەكتىڭ ءوزىن دە كوردىم. قالىڭ قارا شاشىن جەلكەسىنە تۇسىرە قويا بەرگەن ورتاشا عانا بويى بار قىزىل شىرايلى بوزبالا ەكەن. سۇستىلاۋ وڭىندە، جالت ەتىپ قاراعان ۋىتتى جانارىندا ۇياڭ عانا ويلىلىق نىشانى بايقالادى. بويىنىڭ سول ءبىر ءسال الاسالىعىن بايقاتقىسى كەلمەگەندەي باسىن شالقاق، كەۋدەسىن كەكجيتە ۇستاي جۇرەدى ەكەن. تالدىبۇلاقتا جالعىز عانا كوشە بار. مەكتەپ تە سول كوشەنىڭ ورتا تۇسىندا ەدى. "اناۋ كەلە جاتقان قاستەك"، — دەگەنگە مەن دە ەلەڭدەپ قاراي قالسام كەرەك. ءبىراق ول ءبىز سياقتى بىرەر جاس كىشى "ۋاق-تۇيەكتەرگە" موينىن بۇرىپ تا جاتپاستان، سول ماڭ-ماڭ باسقان ماڭعاز قالپىندا قازىقتاي قايقايىپ قاسىمىزدان وتە شىقتى. ورتا مەكتەپتى بىتىرەتىن جىلى ەدى. سونىڭ بۋى دا بار ما، بولماسا ءتۋابىتتى جاراتىلىسى سول ما، و جاعىنا بوي سالا بويلاپ جاتپادىم، نەكەن-ساياق كينولاردان كورە باستاعان بيۋروكراتتار كەيپىنە ۇقساتىپ مىرس ەتە كۇلىپ ءبىر العانىم دا بار-تىن. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە ءوزىمنىڭ دە كىسى مەنسىنە قويايىن دەگەن قىلىعىم از ەدى، ءوز قاتارىمىزدىڭ الدىمىن دەپ كەۋدەمىزگە نان پice باستاعان وركوكىرەك شاعىمىز. سوندىقتان بولار، قاستەكتىڭ ءبىزدى كىسى ەكەن دەپ ەلەپ كوز توقتاتا قويماعانىنا پالەندەي ءمان بەرىپ، رەنجىمەگەن بولۋىم كەرەك.
تالدىبۇلاقتاعى ءبىر جىلدى دا انە-مىنە دەگەنشە ءتامامداپ، ءوز اۋىلىما ورالدىم دا، اركىمنىڭ ءوز ءجونى، جوسىعى بار، قاستەك جايلى ويلاپ اسا ءبىر باس قاتىرىپ جاتپادىم.
سودان كەيىن اراعا ەكى-ۇش جىل سالىپ بارىپ ءبىز قاستەكپەن قايتا تابىسىپ، تانىسقانبىز. ول دا، مەن دە "ولەڭ دەرتىنە" ۇشىراپ، ات باسىن ادەبيەت اۋلىنا قاراي ءبىرجولا بۇردىق تا، "ايلاس قاتىن — مۇڭداستىڭ" كۇيىن كەشىپ، تەز ارادا ءتىل تابىسىپ، ءلام-ميم دەپ جاتپاستان از ۋاقىت ىشىندە مايلى ىشىكتەي ارالاس-قۇرالاس تىرلىككە ءبىرجولا كوشىپ العانبىز. جاس ەدىك. جاستىققا ءتان البىرتتىق تا، اڭعىرتتىق تا بىزگە جات ەمەس ەدى. ول بولسا، ارينە، ون جىلدىق مەكتەپتى مەنەن بىرەر جىل بۇرىن بىتىرگەن. ءبىراق سول ءبىر تۇستاردا جوعارى وقۋ ورنىنا بىردەن بارىپ تۇسە قويۋ دەگەننىڭ ءوزى دە قيامەتتىڭ قيىنى ەدى. قاستەك تە بىرەر رەت تالابى تاسقا سوعىلىپ، تاۋى شاعىلعان سوڭ باستاپقىدا نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ، اقىرى بارىپ امالسىزدىڭ كۇنىمەن اۋىلدا كوشە توزدىرعان كوپ تۇرعىلاستارىنىڭ قاتارىنا بارىپ قوسىلعان. قارا جۇمىسقا قابىلەتى دە جوق، ىقىلاسى دا شامالى. باسقا كاسىپتىڭ رەتىن جانە كەلتىرە المادى. الاقانداي اۋىلدا ەكى قولى الدىنا سىيماي بىرەر جىل كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ سەندەلىپ ءجۇرىپ قالدى. اقىلى دا، العىرلىعى دا بار، تالانتى دا، تالابى دا بار، ءبىراق بارماقتاي عانا ب ا ق شىركىن بۇيىرا قويماي، بۇيىعىڭقىراپ جۇرگەن تۇستارىندا كولدەنەڭنەن مەن جولىقسام كەرەك.
ءيا، سول ءبىر ەكەۋمىز ءۇشىن دە وتپەلى كەزەڭ سياقتى بولعان قىستىعىڭدى كۇندەردە تابىسىپ ەدىك ءبىز. وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا قاستەكتىڭ قىسقا دا نۇسقا سۋرەتتەمە، ماقالالارى، ءبىرلى-جارىم ولەڭدەرى دە كورىنىپ قالىپ جۇرگەن. مەنىڭ دە تىرناقالدى تۋىندىلارىم الدىمەن اۋداندىق، ودان وبلىستىق گازەتتەر بەتتەرىندە جاريالانا باستاعان بولاتىن.
ماعان قاستەكتىڭ قالاۋىن تاۋىپ قار دا جاعا الاتىن تۋما تالانتى، نەنى ايتسا دا قولىمەن قويعانداي ناقتى دا ءدال جەتكىزە بىلەتىن قۇنتتىلىعى ۇنايتىن. سول ەرەكشەلىگىنە بولا وزىمشە سۇيسىنگەنىمدى ءبىلدىرىپ، نە ءۇشىن سۇيسىنگەندىگىمدى بارىنشا انىق تا ايقىن ەتىپ دالەلدەگەن بولىپ ءبىر كۇنى وعان حات جازدىم. كوپ ۇزاماي بۇل ىقىلاسىما رازى بولعان نيەتتەگى ونىڭ جاۋاپ حاتىن دا الدىم. ءسويتىپ الدىن-الا ۋاعدالاسقان ەشقانداي ءبىر كەلىسىم، بايلامسىز-اق ءجيى-جيى حات الماسىپ تۇرۋ ول ەكەۋمىزدىڭ داعدىمىزعا اينالىپ ەدى. ول كەزدە تەلەفون دەگەن جوقتىڭ قاسى، قاتىناستىڭ ءوزى دە قازىرگىدەي ەمەس، قوزى كوش جەردىڭ وزىنە اياق جەتكىزۋ يت اۋرە. سوندىقتان دا بولار، ەكى اراعا دانەكەر بولىپ تەك قانا حات جۇرەتىندىگى.
قاستەك جاڭا جازعان ولەڭىن ءوزىنىڭ تاسقا باسىلعانداي دوڭگەلەنگەن سۇلۋ جازۋىمەن مارجانداي ەتىپ كوشىرىپ، ماعان جولداپ جاتادى. ونىڭ وقىس تاپقان وقشاۋ تەڭەۋلەرى، سول تەڭەۋلەردىڭ قولمەن قويعانداي دالدىگى ماعان قاتتى ۇناۋشى ەدى. سونداي-اق كەي-كەزدە مەن اڭعارماي، وقىماي قالدى-اۋ دەگەن ويمەن گازەتتەردە باسىلعان سۋرەتتەمە، ماقالالارىن دا حات اراسىنا قىستىرىپ جىبەرەتىن. مەن ءوز الىمشە ولاردى تالداپ، ماقتايتىنىن ماقتاپ، سىنايتىن تۇستارى بولسا سىناپ تا قويامىن. ءوز ولەڭدەرىمدى دە جىبەرىپ، ونىڭ دا اشىق پىكىرىن كۇتەتىن بولعانمىن.
قازاقتىڭ، اسىرەسە، اۋىل قازاعىنىڭ قاعازعا دەگەن سالعىرتتىعى، ونى ساقتاۋعا دەگەن ۇقىپسىزدىعىن قويساڭشى، ايتپەسە، وسى كۇنى ويلايمىن، سول ءبىر ەكى جىل بويى ءبىزدىڭ ءوزارا جازىسقان حاتتارىمىزدا تالاي ءبىر تۇجىرىمدى پىكىر، ءىنجۋ-مارجان بولماسا دا، ايتەۋىر ءىلىپ الار جىلتىراعى بار جىلى دا تارتىمدى ويلار، تاتىمدى پىكىرلەر كەتتى-اۋ، دەپ. امال نە، ءقازىر ەسكە ءتۇسىرىپ قويعانىمىز بولماسا، ول حاتتاردىڭ بىردە-بىرىن قاستەك تە، مەن دە ساقتاماپپىز. وقىلعان جەردە جىرتىلىپ قالا بەرگەن. كەيىن دە ءبىر قاجەتى بولىپ قالار-اۋ دەگەن وي قاپەرىمىزگە كىرمەگەنىنە تاڭ قالامىن. ءبارى جەلگە ۇشىپ جوعالىپتى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە جازۋ ستولى، قالام-قاعاز ساقتار اتاۋلى ورىن دا بولماعان عوي. اسۇيدە مە، تەرەزە جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرىپ پا، ايتەۋىر، جازىپ-سىزعان بولىپ ەدىك تە، ولاردىڭ كوبىسى (جاريالانا قويماسا) كەيدە ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ جاتاتىن.
وسىندايدا ويلايسىڭ، ورىس ادەبيەتىندەگى پۋشكيننىڭ ميحايلوۆسكوە، تولستويدىڭ ياسنايا پوليانا، تۋرگەنيەۆتىڭ سپاسسكوە لۋتينوۆوسى، ودان بەرگى چۋكوۆسكييدىڭ، شولوحوۆتاردىڭ دا سول وزدەرىنە قاراعان اتامەكەندەرىندە تۇرىپ تا ەڭبەك ەتۋلەرىنە مۇمكىنشىلىكتەرى بولعان عوي. قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا سول باقىت بۇيىرماپتى. كۇنكورىس دەگەن دە قىر سوڭىنان قالمايتىن ءبىر پالە، باسپاسى، ءباسپاسوزى بار استاناعا قاراي ۇيمەلەمەسە، جىراقتا جاتىپ سانات تۇگىلى سانعا دا قوسىلا الماسى حاق. ايتپەسە، قاستەكتەر سول تالدىبۇلاعىن باۋىرىنا باسىپ، ءبىرجولا تۇراقتاپ قالسا، الاڭسىز تىرلىك كەشۋىنە جاعدايى بولسا، قازىرگىسىنەن دە ونىمدىرەك ەڭبەك ەتەر مە ەدى، كىم بىلەدى.
ءقازىر، ارينە، قالتاسى بارعا تالتاڭداپ قالار مۇمكىندىك تۋدى، ءبىراق قازاق جازۋشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ول دا جوق، بارىنەن ماقرۇم، باسقاسىن بىلاي قويعاندا ون-ون بەس جىل كىم كورىنگەننىڭ ەسىگىندە، بىرەۋدىڭ ەسكى ۇيشىگىن جالداپ كەلىپ، ابدەن ەسەيىپ بالالى-شاعالى بولعاندا عانا قولى ازەر جەتكەن پاتەرىندە دە كەڭ وتىرىپ شىعارماشىلىقپەن اينالىسا قويار جاعدايى بارلارىنىڭ ءوزى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولىپ كەلدى عوي.
قاستەكتىڭ ازامات ءھام اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا ءوزىنىڭ سول تۋعان اۋىلىنىڭ ىقپال-اسەرى بولعانى ايدان انىق. جوعارىدا ءبىر ايتقانىمىزداي، سول ءوڭىردىڭ ەرتەگىگە ۇقساعان تابيعي بولمىسى، جاپ-جاسىل جوتالارى، اسپانمەن تىلدەسكەن سەڭگىر-سەڭگىر تاۋ سىلەمدەرى بالا كوڭىلىن قاي-قايداعا جەتەلەرى ءسوزسىز ەدى. "اركىمنىڭ تۋعان جەرى — مىسىر شاھارى" دەپ وتىرعان تۇگىم جوق، شىن مانىندە ۇيقىداعى سەزىمدى ەرىكسىز وياتارداي قۇپيا-قىرتىسى كوپ اۋىل بولاتىن. ءقازىر كوبىنىڭ اتتارىن ۇمىتتىم، سول اۋىلدا اڭگىمەشىل دە، ەرتەگىشى دە قارتتار كوپ بولاتىن ەدى. بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن. باس قوسا قالعان جەرلەردە بالا بىتكەن سول ءبىر كوزىنەن مەيىرىم، كومەكەيىنەن نۇر توگىلىپ تۇراتىن قاريالاردىڭ اۋزىنا قاراۋشى ەدىك. ول اۋىلدا ءتۇرلى-تۇرلى گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا حابار-وشار جازىپ، ەل تىرلىگىنەن حابار بەرىپ تۇراتىن كىسىلەرگە دە كارى-جاستىڭ ءبارى قۇرمەتپەن قارايتىنىن ءبىلۋشى ەك. بۇل دا جاس سەزىمگە اسەر ەتپەي قويعان جوق. "بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق" دەگەن اباي ءسوزىن ۇستانىپ وسكەن ۇرپاق ەلىكتەمەي، سولىقتاماي تۇرا الماس تا ەدى.
كەيىن كەلە، ءبىز ابدەن دوستاسىپ، سىرلاسىپ، سىيلاسىپ، ارالاس-قۇرالاس بولا باستاعان كەزدە قاستەك تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارعان ەدى. ءوزى سول توعىزىنشى نە ونىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزدە بۇلاردىڭ مەكتەبىنە ءاتى-جونى ەندى-ەندى اينالاسىنا ءماشھۇر بولا باستاعان جاس اقىن تولەۋجان يسمايلوۆ ءمۇعالىم بولىپ كەلەدى. جوعارعى كلاستارعا ول قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپتى. "جەر اۋىپ كەلىپتى دەگەن ءبىر سىبىستى ەستىپ ەدىك، — دەيتىن قاستەك. — تولەۋجان ءوزى سياقتى جولبارىس جۇرەك ەكى-ۇش جاس جولداسىمەن بىرگە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان حرۋششيەۆكە حات جازسا كەرەك. الدە جەدەل-حات جولداعان با؟! ءستاليندى قارالاۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپتى.
ايتەۋىر بىزگە جۇمباق ءبىر قىلىعى ءۇشىن استانادان الاستالعان. شاشىن جەلكەسىنە ءتۇسىرىپ، جەلبىرەتىپ جىبەرۋى دە، سۇيرەتىلگەن ۇزىن قارا جۇقا پالتوسى دا، قىس ىشىندە اياعىنا بىزگە تاڭسىق باتىڭكە كيىپ ءجۇرۋى دە كوڭىلىمىزدى ەرىكسىز بۇرعىزعان. ايالى كوزدەرىمەن اينالاسىنا بايىپپەن شولا قاراپ، اقسۇر ءجۇزىنىڭ لەزدە قىزارىپ شىعا كەلەتىنى دە وزىنە جاراسىپ تۇرۋشى ەدى. ءبارىمىز دە وعان ەلىكتەي باستادىق.
ساباق وتكىزۋى ەشكىمگە ۇقسامايتىن. ءار جازۋشى-اقىننىڭ وزگەدەن ايىرماشىلىعى، وزىنە عانا ءتان ستيلدىك ەرەكشەلىگى، جازۋ مانەرى بولاتىنىن ءارتۇرلى مىسالدارمەن دالەلدەي وتىرىپ، سانامىزعا سىڭىرە بەرەتىن. ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلعا بۇرىن-سوڭدى بۇل وڭىردە بولماعان الدەبىر توسىن لەپ كەلىپ قوسىلعانداي بولىپ ەدى. ەتى ءتىرى دەيتىن بالالاردىڭ ءبارى بىردەن-اق ادەبيەتشى بولىپ شىعا كەلدىك. ءبارىمىز دە تولەۋجان اعانىڭ قاسىنان ءۇيىرىلىپ شىقپايتىنبىز. ەر بالالار سوعان ۇقساپ شاش قويا باستادىق، شەتىمىزدەن ولەڭ جازامىز، ولەڭ جازا الماعانىمىز ءتۇرلى گازەتتەرگە ماقالا جازىپ جىبەرىپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ءتىپتى سول تولەۋجان مۇعالىمگە ۇقساپ بايپاعى بار جۇقا ەتىك كيۋ دە داعدى بولا باستاپ ەدى...".
ارينە، زەيىندى دە زەردەلى بالا قۇداي بەرگەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا تولەۋجان ءدارىسىنسىز دە اقىن بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق سول بالاڭ كەزدە الگىندەي اعا اقىننىڭ الدىن كورۋى، اقىلىن تىڭداۋى ونى دارا دا سارا جولعا تەزىرەك سالىپ جىبەرگەنى شىندىق شىعار.
بۇل قاستەكتىڭ ءسوزى بولسا، 1958-1960 جىلدارى ءبىز دە تولەۋجان اقىننىڭ سوڭىنا ىلەسىپ، ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ توبىن كوبەيتىپ، قايدا بارسا قاسىنان قالمايتىن بولعانبىز. سوندا قاستەكتەن ەستىگەن اڭگىمەمىزگە ءوز اسەرىمىز قوسىلىپ، اقىن اعامىزدىڭ اۋىزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قاعىپ الىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن مۇريتتەرىندەي بولىپ ءجۇرىپ، كوپتەگەن ايلار مەن كۇندەردى بىرگە دە وتكىزگەنبىز. ارامىزدان ەرتەرەك كەتكەن تولەۋجان يسمايلوۆتىڭ ادامي بولمىسى، شىعارماشىلىق ءومىرى بىزگە دە اسەر ەتپەدى دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايتىنى دا سودان.
قاي اقىن بولماسىن، راس ول شىنايى اقىن بولسا، ەڭ الدىمەن ولەڭدەگى ءوز پورترەتىن جاسايتىنى انىق. وزگەگە سونى ۇلگى ەتىپ ۇسىنادى. قابىلداۋ-قابىلداماۋ، ارينە، وقىرماننىڭ ەركىندە.
قاستەكتىڭ دە:
سىناعىش ءوز جۇرتىم دا،
سىربازبىن سول ءۇشىن دە:
بۇتىندەرىم — سىرتىمدا،
جىرتىقتارىم — ىشىمدە.
قاتتى مەنىڭ ۇيقىم دا،
ءتاتتى مەنىڭ ءتۇسىم دە.
قۋانىشىم — سىرتىمدا،
كۇيىنىشىم — ىشىمدە.
جولامادىم جىلتىڭعا
بەرەكە جوق ىسىندە،
كىسىلىگىم — سىرتىمدا،
پەندەلىگىم — ىشىمدە.
قۇل بولمادىم قۇلقىنعا،
قالدىم قامسىز پىشىندە:
توقشىلىعىم — سىرتىمدا،
اشارشىلىق — ىشىمدە.
قوسىلسام ءبىر قيقۋعا،
قىزبالىق دەپ تۇسىنبە.
باتىلدىعىم — سىرتىمدا،
ۇرەيلەرىم — ىشىمدە.
جىعىلعان جوق مۇرتىم دا،
مۇجىلگەن جوق ءتىسىم دە.
دەنساۋلىعىم — سىرتىمدا،
سىرقاتتارىم — ىشىمدە.
جاۋلارىمدى قۇرتۋعا
جەتەر ەدى كۇشىم دە،
جاقىندارىم — سىرتىمدا،
جاۋلارىم ءوز ىشىمدە، —
دەيتىن ولەڭى بار. ءتۇپ-تۋرا ءوز بەينەسىن، ءبولمىس-بىتىمىن اينىتپاي بەرگەن دە قويعان. كوپ سىرىن سىرتقا شىعارا قويماي، ىشكە بۇگىپ ادەتتەنگەن بۇيىعى تىرلىگى دە بوي كورسەتىپ قالادى. ول شىنىندا دا بىرەۋدى اسىرا ماقتاۋ، اسىعا داتتاۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. الدەكىمدەرشە " وسى ءبىر وڭتايلى تۇستا كوزگە تۇسسەم، كورىنىپ قالسام" دەگەن ادەتكە دە ءۇيىر بولا قويماپتى. وسى كۇندەردىڭ وزىندە دە كوپشىلىك بولىپ باس قوسا قالعان القالى جيىنداردا شەتكەرى ءبىر قاعا بەرىستەۋ جەردە وقشاۋ عانا وڭاشا وتىرادى دا، ەلدەن بۇرىن تۇرىپ ءۇن-تۇنسىز ءوز جونىنە كەتە بەرەدى. سودان دا بولار، بالكىم، كوپ ادام بۇگىندە ونىڭ بار-جوعىنىڭ وزىنەن حابارسىز، ولاي دەيتىنىم وسى بيىل بولار، "ادەبيەت ايدىنى" گازەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ الدەنە ماسەلە توڭىرەگىندە "قاستەك بايانبايەۆ بىلاي دەپ ەدى" — دەگەندى ايتىپ قالعانىم بار-تىن. سوندا اڭگىمەلەسىپ وتىرعان الگى جىگىت اعاسى جاسىنداعى ازاماتتىڭ: "ول كىسى ءالى بار ما ەدى؟!" — دەگەنى عوي، توبەمنەن جاي تۇسكەندەي ەتىپ.
ورتا جاستان اسقان ءتانىس-بىلىس تاعى ءبىر ايەلدىڭ دە جولشىبايعى اڭگىمە ۇستىندە : "قاستەك بايانباي ءالى ءتىرى مە؟" — دەپ سۇراعانى بار-تۇعىن. "ە، ءتىرى ەمەي، وسى ءوزىمىز سياقتى، ءالى جەتپىسكە دە تولعان جوق!" — دەگەن ەدىم، ساسقالاقتاپ قالىپ. "قايدان بىلەيىن، ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن باياعىدا وقۋلىقتان وقۋشى ەدىك"، — دەپ تۇر الگى ايەل.
وسى ءبىر جايسىز اڭگىمەلەردى، ىشىمە سىيماعان سوڭ، قاستەكتىڭ وزىنە دە ايتتىم. ارينە، ىڭعايسىزدانا تۇرىپ، قىسىلا جەتكىزگەن بولاتىنمىن. "ە، بىلەمىن ونى، — دەدى قاستەك، — "ءسىز ءالى بار ما ەدىڭىز؟" — دەپ وزىمنەن دە تىكە سۇراعانادار بولعان".
قاستەك ءوزىنىڭ تاعى دا ءبىر "ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن" دەپ اتالاتىن ولەڭىن:
ۋاقىتىم جوق بوس وتكەن،
تاعدىرعا جوق ەش وكپەم.
ءومىر ءسۇرىپ كورمەپپىن،
ايتەۋىر، مەن ەسەپپەن! —
دەپ ءتامامدايدى. ونىسى دا راس شىعار دەيسىڭ. ويتكەنى ونىڭ الدەبىر ىشكى ەسەپپەن وزگەدەن ەرەكشە بولا قويايىنشى دەپ جالعان نامىسقا ەرگەنىن دە، الدەكىمدەرگە سىرتتاي عانا ەلىكتەپ، "جوق-باردى تەرگەنىن" دە كورگەن ەمەسپىز. قولىنا العان ءىسى قوماقتى ما، جوق پا، ماڭىزدى ما، ءمانسىز بە، ول ەشقاشان اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىن ىزدەپ، ءاتۇستى قاراۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. قاي ىسكە دە تۋا ءبىتتى ىجداعاتىمەن جانىن سالا، بويداعى بارىن سالا كىرىسەتىن. بۇل جاعىنان كەلگەندە ەشكىمگە ۇقساماعانى راس. جوعارىدا ءبىر ءسوز اراسى ايتا كەتكەنىمىزدەي، وندايدا ءوز دەگەنى بولماسا، ارا اعايىن سوزىنە قۇلاق اسىپ، العان بەتىنەن اۋىتقۋ دەگەندى دە بىلگەن ەمەس.
1963-1965 جىلدارى قاستەك ەكەۋىمىز "جاڭا ءومىر" اتالاتىن الاكول اۋداندىق گازەتى رەداكسياسىندا بىرگە قىزمەت ىستەدىك. جۇمىسقا شۇعىل، اينالاسىنا ءتوزىمدى، ەكى سويلەۋ دەگەندى بىلمەيتىن قاستەك مىنەزىنىڭ كوپ قىرىنا سول كەزدەن بەرى قانىق بولا ءتۇسىپ ەم. كەيىن كەلە كورشىلەس باسپالاردا دارەجەسى دەڭگەيلەس قىزمەت اتقاردىق. سوندا... قاشان ىزدەپ بارساڭ دا ول ءوز ورنىنان تابىلاتىن. ەلتەڭ-سەلتەڭى جوعىن ونسىز دا بىلەمىز عوي، ءبىراق ۇدايى عانا قوي قۇرتتاعان قويشىداي بولىپ، الاسى دا، قۇلاسى دا بار وزگەلەردىڭ قولجازباسىنا سونشالىق شۇقشيىپ وتىرۋدىڭ نە ەكەنىن مەن تۇسىنبەي-اك كەتتىم. باز-بىردە وعان ءازىل-شىنى ارالاس: "وسىنشاما ەزىلىپ وتىرا بەرۋدىڭ كەرەگى قانشا، قاسەكە؟ — دەۋشى ەدىم. — سودان تاپقان پايداڭ، العان العىسىڭ قايسى؟ جەتپەي جاتقان تۇسى بولسا اۆتوردىڭ ءوزى جاۋاپ بەرەدى عوي، سونشالىق قادالماي-اق قويمايسىڭ با؟".
ول ساسپايدى. جالتارىپ، جابا توقىپ تا جاتپايدى. "وسى جاسىما شەيىن ءوزىم ۇستانعان جولىمنان تايدىرىپ قايتەسىڭ مەنى!" — دەيتىن دە قوياتىن سابىرمەن.
"جالىن" باسپاسىندا، كەيىن "بالاۋسا" باسپاسىندا باس رەداكتور بولا ءجۇرىپ تە وسى ءبىر ادەتىنەن جاڭىلعان ەمەس. ءتىپتى سول "بالاۋسانىڭ" بىلدەي ديرەكتورى، اتى ايگىلى قادىر مىرزالييەۆتىڭ ءوزى دە كەيبىر الدىنا كەلگەن ازاماتتاردىڭ كوڭىلىن قيماي ءقايسىبىر ءپىسۋى كەمدەۋ قولجازباسىنا كوز جۇما قاراعىسى كەلىپ، قاستەككە قۇلاققاعىس ەتكەنىندە دە، باستىق ەكەن دەپ ءتىلىن الا قويماپتى. ونى دا سول باسپادا قاستەكپەن بىرگە قىزمەت ىستەگەن اتى دارداي جىگىتتەردىڭ ءبىرازىنان ەستىگەنمىن.
ونىسىن دۇرىس دەپ تە، بۇرىس دەپ تە ايتا المايمىن، ءبىراق ءوز دەگەنى بولماسا اعايىن اراسىنداعى پەندەشىلىك ىمىراعا اكە دەسە كونە قويمايتىن،ءوز كوڭىلى بۇرا تارتقان جاعىنان بۇرىلۋ دەگەندى بىلمەيتىن سونداي ءبىر كەرەعار مىنەزى بارى راس. سونى بىلەتىن جىگىتتەر، ايتەۋىر، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپ، قاستەكتىڭ الدىنا كوپ بارا بەرمەيدى.
سوناۋ ءبىر جىلى، 1982 جىلدىڭ كۇزى-اۋ دەيمىن، ەكەۋمىز دە قاتتى سىيلاپ، وزىمىزگە ۇستاز تۇتىپ جۇرگەن اقىن اعامىز ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ ەلۋ جاسقا تولدى دا، سول كىسىنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ تۋعان جەرى اقسۋ وڭىرىنە بىرگە بارىپ قايتۋعا كەلىسىم بەرگەمىز. جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزگى باسشىلارى دا قولداپ، جول شىعىنىن كوتەرىپ العان. ادەكەڭ ول كەزدە بويداق. بىلاي دا توي-دۋمان، دۇبىرلى-دۇرمەكتى جەك كورمەيتىن اقىن، ايەل باقىلاۋىنان بوساعاسىن سال-سەرىلىك ءجۇرىستى ۇدەتە باستاعانىن بىلەمىز. ىشۋگە دە، جەۋگە دە كەتارى ەمەس. سونى جاقسى بىلەتىن ءبىز: "اقىرى سوڭىڭىزعا ەرەتىن بولساق، بىلاي ىستەيمىز" دەپ كوكەمىزگە شارت قويدىق. ياعني، ۇشەۋمىز دە وسى جولى ەل ارالاپ قايتىپ كەلگەنگە دەيىن ىشىمدىك اتاۋلىنى اۋزىمىزعا المايتىن بولىپ كەلىستىك. ادەكەڭ دە ايتقانىمىزدان الشاق كەتپەۋشى ەدى، ءبىزدى قولداپ، قۋاتتاپ، ۋادەگە قارىق قىلدى دا، جولعا دايىندالا باستادىق.
ءدال جۇرەر كۇنى، الدىن-الا كەلىسىپ العانىمىزداي، قاستەك ەكەۋىمىز جول قاپشىعىمىزدى ارقالاپ، ادەكەڭنىڭ ۇيىنە بارمايمىز با. داڭعىراعان بەس بولمەلى ءۇيدىڭ دالىزىندە قاننەن-قاپەرسىز الدەنە اۋەندى ىڭىلداپ قويىپ اقىن اعامىز ءجۇر. ويىندا تۇك جوق. مۇنتازداي عانا بولىپ جۇرەتىن كىسىمىزدىڭ ءتۇرى ادام كورگىسىز، بەت-اۋزى ىسىڭكى، ساقال-مۇرتى دا الىنباعان. ۇيىندە بىزگە بەيتانىس تاعى بىرەۋلەر بار سياقتاندى. ءبىزدى كورە سالا اعامىز قوياردا-قويماي سولاردىڭ ءبىرىن دۇكەننەن شاراپ اكەلۋگە جۇمسادى. ءبىزدىڭ ازار دا بەزەر بولا باس تارتقانىمىزعا قاراماي، "جولىمىزدى جۋىپ جىبەرەيىك"، — دەپ ستولعا قىرلى ستاقانداردى قاتارلاستىرا قويا باستادى. "ۋادە قايدا، ادەكە؟" — دەدى، قاستەك قاباق تۇيە قاتۋلانىپ. "ءاي، مىنا ءبىر جىگىتتەر كەلىپ قاپ، تۇك ەتپەيدى. ال، قانە!" — دەپ، ءالى دە قىزۋلاۋ ادەكەڭ ستاقاندى قولىنا الىپ ەلپىلدەتە ءتۇسىپ ەدى، قاستەك ورنىنان تۇردى دا، ءلام-ميم دەمەستەن قاپشىعىن قولىنا ۇستاي سىرتقا بەتتەدى. سولبىرەيىپ سوڭىنان مەن ىلەستىم. نە ىستەرىن بىلمەي، داعدارىپ ادەكەڭ سول اڭىرعان كۇيى ءۇن-تۇنسىز قالا بەرگەن.
تورت-بەس ساعاتتان سوڭ ول كىسى ماعان تەلەفون سوقتى: "ءاي، ساكەن، انا قارا تاس ايتقانعا كونىپ ەندى ءجىبي قويماس، سەن جۇمساعىراق ەدىڭ، ەكەۋلەپ جۇرە بەرسەك قايتەدى، ەل-جۇرت كۇتىپ وتىر عوي؟" — دەپ.
"اعاتاي، ازىن-اۋلاق ابىروي-بەدەلىم بار ەدى، سىزگە ىلەسەم دەپ ەندى سودان ايىرىلار جايىم جوق"، — دەپ، ءبىر جاعى ازىلگە اينالدىرىپ، مەن دە يكەمگە كونە قويمادىم. ءسويتىپ، اعامىزعا وكپەلەپ ءبىز قالدىق تا، ادەكەڭ باسقا بىرەۋلەردى ەرتىپ ەلىنە قاراي اتتانعان.
سول ادەكەڭ ايتقانداي، ەشكىمنىڭ دە ءيىپ اكەلىپ يكەمدەي قويامىن دەگەنىنە كونبەيتىن قاستەكتىڭ وقشاۋ ءبىر قىلىعىنا ءوزىم دە ۇشىراعانىم بار. وندا ول "جالىن" باسپاسىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەپ جۇرگەن. باسپادان شىعاتىن ولەڭ كىتاپتارىنىڭ ءبارى سونىڭ قولىنان وتەدى، اق دەگەنى — العىس، قارا دەگەنى — قارعىس. "بارمايدى" — دەپ، كەسىپ-پىشەدى، بولدى. ەندى ونى رايىنان قايتارامىن دەپ ايتقان ءۋاجىڭنىڭ ءبارى جەلگە ۇشتى دەي بەر. اۆتور تۇگىلى باسپانىڭ باستىعى دا، باسقاسى دا رايىنان قايتارىپ، جىبىتە الماسى حاق.
مەنىڭ دە كەزەكتى ءبىر كىتابىم سول باسپادان شىققالى جاتقان. باسپا ديرەكتورى قالداربەك، باس رەداكتورى بەكسۇلتاندار قۇلشىنىپ، قاتىرىپ شىعارىپ بەرەمىز دەپ، قولدارىن ۋقالاپ وتىرعان. سول كىتاپ ىشىندە وزىمە وتە ۇنايتىن "ءبىر اق بوز ات تۇسىمە كوپ كىرەدى" دەگەن ولەڭ بار ەدى.
"اقبوز ءمىنىپ اتويلار قازاق قايدا!" — دەپ تە مەنى، كىم ءبىلسىن، مازاقتاي ما؟
(قىلپ ەتسىن قايتەيىن ءىشىم ەپتەپ،)
تىنىم بەرمەي تۇرادى كىسىنەپ كەپ!
بالا جاستان قانىما عۇرپى سىڭگەن،
نە جاقسىلىق جاسادىم جۇرت ءۇشىن مەن،
ازاپتاي ما سونى ايتىپ، مازاقتاي ما —
ءبىر اقبوز ات شىقپاي-اق ءجۇر تۇسىمنەن! —
دەپ اياقتالاتىن سول ولەڭگە قاستەكتىڭ ايىرىقشا شۇقشيىپ: "ۇياتشىلدىق سارىن بار، — دەدى مە، — استارىندا بۇلىڭعىر بىردەڭە بار"، — دەدى مە، ايتەۋىر، قادالىپ وتىرىپ، جالىنىپ-جالبارىنعانىما دا قاراماي، وندىرىسكە كەتەيىن دەپ تۇرعان قولجازبادان الدىرتىپ تاستاعانى عوي. سوعان بولا ولەردەي وكپەلەگەن مەن ەكى-ۇش اي بويىنا قاستەكتىڭ ماڭىنا دا جولاماي، سالەم دە بەرمەي، سالەمىن دە الماي، توڭ-تەرىس، ءدۇرداراز كۇي كەشكەنىم بار.
كىتاپ رەداكتورى سەرىكباي وسپانوۆ ەدى، اڭقىلداپ قالعان اقكوڭىل جىگىت. سول ۇمىتىپ كەتتى مە، الدە قاستەكتىڭ ءوزى اڭعارماي قالدى ما، ايتەۋىر كىتاپ تۇپتەلەرىندە قاراسام، الگى ولەڭىم سول قالپى تۇر ەكەن. سەرىكبايدان سۇراسام، "بىلمەيمىن، ءسىرا ءوزى جىبەرگەن بولار" — دەدى. سونىڭ الدىندا عانا باسقا دا ءبىر توپ ولەڭىممەن بىرگە "اقبوز ات..." تا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالانعان بولاتىن. "ە، سونى وقىپ ويلانعان عوي، اقىلعا سالا كەلىپ، "زيانسىز" ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ جىبەرگەن شىعار" دەپ تۇيگەن ەدىم.
ءسويتتىم دە، ءبىز سياقتى سىرىن سىرتقا شىعارا قويۋعا جوق، ءبىراق ماعان دەگەن ونىڭ دا ازىن-اۋلاق وكپە-نازى بارىن بىلەتىن بولعاندىقتان، "كوڭىل كىرى ايتسا كەلەدى" دەپ، سونىڭ ءبارىن الدىنا بارىپ جۋىپ-شايماققا ۇستىڭگى قاباتقا كوتەرىلدىم. جىلى-جىلى ءسوز ايتىپ، اقىرى تۇسىنىسكەندەي بولىپ، تاتۋلاسىپ تاراعانبىز.
سونىڭ ارتىنشا ەنتىگىپ سەرىكباي ءىنىم جەتسىن. "ويباي، قاستەك اعام ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىقتى. "مەن كورسەتكەن ولەڭدى نەگە الىپ تاستاماعانسىڭ؟" — دەپ. اقىرى الدىرىپ تىندى"، — دەيدى. "قاپ-اي، ءا! — دەدىم مەن كۇلىپ، الگىندە عانا تاتۋلاسىپ ەدىك، ءسال ايالداي تۇرماعان ەكەم دە!"
سەرىكباي سول ءسوزىمدى دە ايتىپ بارىپتى. تاعى ءبىر جولىققاندا قاستەك: "سەن ەرتەرەك تاتۋلاسىپپىن دەپ وكىنىپ ءجۇر دەيدى عوي، راس پا؟" — دەپ سۇراعان. جالعان ەدى دەي المادىم مەن دە.
ءبىراق وكپە دە، رەنىش تە ۇمىتىلادى. جامان ادامنىڭ وكپەسى باسى جەرگە جەتكەنشە ەكەنىن ەكەۋمىز دە جاقسى بىلەمىز. جاساندىلىعى جوق، ءتۋابىتتى مىنەزى سول بولعان سوڭ قاستەككە دە كوپ وكپەلەي بەرمەيمىن، ارتىق-اۋىز ءمىنىن كەشىرۋگە بەيىم تۇرام. "كوپ ايتسا كونبەيتىن، جۇرت ايتسا — بولمايتىن"، وزىنەن باسقانىڭ ايتاعىنا ەرىپ، ايداۋىنا جۇرمەيتىن، كىسى ءسوزىن قۇلاعىنا ءىلىپ، تىڭداي قويۋ دەگەندى دە بىلمەيتىن قاستەكتىڭ وزىمە ءمالىم ءبىر قىرى، مىنە، وسىنداي ەدى... قارتايىپ بارىپ سەرتتەن تايسا ءوزى بىلەدى، ايتەۋىر ءبىز بىلەتىن قازىرگى قازاق پوەزياسى، ونىڭ ىشىندە بالالار ادەبيەتى كوريفەيلەرىنىڭ ءبىرى، ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى قاستەك بايانباي وسىنداي ادام!
الدەنەشە جانشىعىپ دەنەم مەنىڭ،
جانعا باتقان قۇلدىراپ جونەلگەنىم.
ومىردەگى ەڭ قاتتى قۇلاعانىم —
پەندەلىككە دەيىن مەن تومەندەدىم.
قايتا تۇردىم، شاشىراپ جوعالمادىم،
قولتىعىمنان دەمەدى مەنى ارمانىم.
ومىردەگى ەڭ بيىك شىرقاعانىم —
ادامدىققا دەيىن مەن جوعارلادىم، —
دەيدى ول "جوعارىلاۋ مەن تومەندەۋ" اتالاتىن ولەڭىندە. ءوزى تۋراسىندا بۇدان اششى، بۇدان اسقاق ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس سياقتى.
جالپى، قاستەك ولەندەرى، وكىنىشكە قاراي، ءالى دە بولسا وزىنە عانا ءتان بارشا مول داۋسىمەن ەركىن، كوسىلە شىعا، كەڭىنەن ءوpic الا الماي جاتقانداي بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى ماعان. ونىڭ ەشقانداي قويىرتپاق-قوسپاسىز، وپا-دالاپسىز، سىلدىرماق-سىرعاسىز قالپىنداعى قازاقى جىرلارى قازىرگى جاستارعا، بالكىم، بارىنشا قاراپايىم بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ءقارا-دۇرسىن ەمەس، ءسوز تانىر كىسى بولسا قاتپارلى دا، قىرتىسى قالىڭ وسى ءبىر شىعارمالاردىڭ قاۋقارىن دا، ساناعا تۇسەر سالماعىن دا بىردەن اڭعارار ەدى. امال نە، سول ءبىر قۇنارلى وي، ىشكى تولعانىس پەن بۇلقىنىس-بۇرالاڭعا تولى قۇندى تۇجىرىمدار ادەبي سىندا دا ءالى انىق باعاسىن الا الماي كەلەدى. سونى ەسكەرتە وتىرىپ، ءبىز بۇگىنگى مەرەيتوي تۇسىندا قاستەك اقىن مىنەزىنىڭ وزىندىك ءبىر قىرىنا عانا توقتالا كەتۋدى پارىز ساناعان بولاتىنبىز. قالعانىن تاعى كورە جاتارمىز، دەدىك.
2006 جىل.
"ادەبيەت ايدىنى" گازەتى.
You Might Also Like
-
شولا قاراپ الىس-جاقىن قىر باسىن، ءور ەڭسەسىن بيىك ۇستاپ تۇرعاسىن، جاقسى كوردىم، جاقسى كورەم، دوستار، مەن الاتاۋدىڭ الىپقا ءتان تۇلعاسىن. ... جارىق بولا ءتۇسسىنشى دەپ دۇنيە كۇن مەن ايدى كوتەرىپ تۇ...
