InfoHub Logo

(ەسەنباي دۇيسەنبايەۆ شىعارماشىلىعى)

ەسەنباي ەسىمدى اقىن بارىن بۇل كۇندە ءيىسى قازاق بىلەدى دەسەم، ەشقانداي ارتىق بولماس ەدى، ال جىر قۇمار جۇرتتىڭ ءجونى ءبىر بولەك قوي. ويتكەنى جىر قۇمار جۇرت تا كانىگى قۇسبەگى (پتيسەلوۆ)، ياعني باياعىنىڭ مەرگەندەرى سياقتى ەمەس پە؟! يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ ورمانعا كىرە بەرگەندە الدىڭنان جۇزدەگەن اسەم داۋىستى ءانشى قۇستار قارسى الار ەدى دە، تەك اككى، كانىگى قۇسبەگى عانا سايراپ تۇرعان قاي قۇس ەكەنىن جازباي تانيتىن، قاتەلەسپەي اجىراتار ەدى. ەسەنباي قولتاڭباسىن دا جىر داۋىستى حور ىشىنەن بىردەن تانىپ الادى جۇرت.

... ءساۋىر كەلگەن سارىدە
سىلقىم، كۇمىس سىڭعىرلى،
باستاپ كەتتى ءبورى دە
جالپىعا ورتاق ءبىر جىردى.
... جاستىق شاعى وتكەندە
كۇرسىنەتىن جىرشىداي،
سوندىقتان، كۇن، كوكتەمدە
كۇركىرەيسىڭ تىنشىماي، —

دەپ سىڭعىرلاي بىلەتىن ەسەنباي، بۇدان ءارى كىلەڭ وسى كوكتەم، گۇل، بوزالا تاڭ، بوزتورعاي اۋەنىمەن اسپەتتەپ، بىركەلكى شۋاقتى، جىلى، كوكتەم لەبىندەي ىرعاقتى جىرلاردان ءتۇزىپتى. جۋسانى جۇپار اتقان، بۇلاعى كۇلىپ، ءبورىسى ۇلىپ، باقاسى قۇرىلداپ، بوزتورعاي شىرىلداپ جاتقان تۋما دالانىڭ تۇنىق الەمىنە كەزىگەسىڭ.

قارلى قىستىڭ قوينىندا جاز جارالىپ،
ساۋىرلەردە ساۋلەلى سازدار اعىپ
تابيعاتتىڭ كەلەدى كوكتەمدەرىن
قاڭقىلداعان قاناتتى قازدار الىپ، —

دەگەن ساۋلەلى، نۇرلى شۋماقتار سەنىڭ دە كوڭىلىڭە شۋاعىن توگىپ، كەۋدەڭە كوكتەم ورناتا باستايدى، ءوز كوكىرەگىندە دە الدەبىر قۇستاردىڭ سايراپ الا جونەلگەنىن اڭعاراسىڭ. شىنايى، شىنشىل، نازدى، سازدى پوەزيا دەپ ءوزىم وسىنى ايتار ەدىم. كور-جوردى ءتىزىپ كونە اڭىزدى قايتا جىرلاپ، ۇيقاستىرىپ اڭگىمە جازىپ تا ابىروي تاۋىپ جۇرگەندەر بار، ونىڭ قاسىندا:

... ارمانىم الدا بار قانشا،
جەتپەيىن يا جەتەيىن، —
وكپەم ءبىر ءوشىپ قالعانشا
قۇماي بوپ قۋىپ وتەيىن! —

دەگەندەر تۇگىن تارتساڭ مايى شىعىپ تۇرعان تەكتى ءسوز، اسىل پوەزيا ەمەس پە!..

دۇنيە نەتكەن جارىق-تى،
ساعىمنان ازات ساي-شىڭدار.
ساف تازا وسى قالىپتى
ساقتايتىن ماڭگى قايسىڭ بار؟! —

دەگەن شۋماققا ءتانتى بولماي كور. سەزىم دە، وي دا وزىندە، سەلكەۋى جوق جولدار عوي.

شىنىندا دا اعىنان جارىلا:
بۇل جۇرەك ارمانى مول، ءجىر-انى كوپ،
ويلامان ماڭگى سوعىپ تۇرادى دەپ.
ورتەگەن وزەگىمدى ولەڭ ءۇشىن
دۇنيەگە كەلگەنمىن مەن ءبىر-اق رەت، —

دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتىپ وتىرعانداي ناعىز ولەڭ ەلىنەن ولەڭ ءۇشىن كەلگەن بىرەن-ساران اقىنداردىڭ جىرىن وقىپ، مەن ءوزىم دە شابىتتانا ءتۇسىپ وتىرام. ويتكەنى، وزەك جارىپ شىققان مۇنداي ولەڭدەر كوكىرەگىندە وتى بار ادامنىڭ كوڭىلىن جەلپىمەۋ، ۇرلەپ، ءتۇرتىپ، قوزدىرا مازداتپاۋى استە مۇمكىن ەمەس. شىن پوەزيانىڭ اسىل قاسيەتىنىڭ ءبىرى دە وسى ەكەنىن اڭعارام. ايتپەسە، "ءاي، ءپالى، دۇرىس قوي" دەگىزىپ قانا قوياتىن، جانى بولسا دا، قىزدىرار قىزۋلى قانى جوق، ءدانى بولسا دا، جالت قاراتار ءنارى، ەستە قالار ءدامى جوق ولەڭدەردىڭ مىڭ سانىن كەزدەستىرىپ تە، وقىعان بولىپ تا ءجۇرمىز عوي.

وندايعا قوسىلا كەۋدەڭنەن قۇس ۇشىرمايسىڭ. ەلىكپەيسىڭ، دەمىكپەيسىڭ. باس شۇلعىپ، "وسىلاي شىعار" دەيسىڭ دە قوياسىڭ. سولاردىڭ قاسىندا:

ارمانىم قانداي مول ەدى،
ويىم دا ونعا بولەدى.
بارلىعىن قۇيتتاي جۇرەككە
سىيعىزىپ كەتكىم كەلەدى، —

دەگەن جولدار ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزىپ، سەنىڭ دە دەلەبەڭدى قوزدىرىپ، ءبىر ىزدەتە باستايتىنى اقيقات ەمەس پە؟ ەندەشە بۇل ولەڭگە نەگە قول سوقپايىق؟! ويتپەسەك قازاق جىرىنا كوپە-كورنەۋ قيانات بولماي ما؟

اقىن اۋىلى، وسكەن ورتا، تاي-قۇلىنداي تەبىسكەن قۇربى-قۇرداسى، قيانات كورسەتكەن ۇر دا جىق دويىرلار، ءوز ەتىنە تيگەن سويىلدار، جاۋتەڭدەگەن جەتىمەك كوز بەن جەتىلگەن شاق، اياۋلى اجە، ءاز دوستار — ءبارى-بارى كوز الدىڭنان ءوتىپ، كولبەڭدەي ءتۇسىپ كورىنىپ بارىپ، كەيدە جىلىمشى سەزىم استىندا كومىلىپ قالىپ جاتادى.

كيمەسەك تە ءبىز كوك ساۋىت،
كوز ىلمەي ءوتتى نە تۇندەر.
جيدەلى سايدا ءشوپ شاۋىپ،
جورىقتا جۇردىك جەتىمدەر.
... سىپا ءبىر بەلدەن بوراتىپ،
سىپىرا ساۋلە توماعا، —
سىپىرا ءبىزدى وياتىپ،
سىقپىرتۋشى ەدى سول اعا.

بۇل سوعىستان كەيىنگى اۋىلدىڭ بارىمىزگە تانىس قاراكەتى. تاڭ اتپاي جىلى توسەكتەن جۇلىپ الىپ، قۇلا بەستىسىن بوربايلاي ءجۇرىپ، جۇمىسقا ايداپ سالاتىن مازاسىز بريگادير بارىمىزگە تانىس. مەنىڭ دە ءدال وسى تاقىرىپتاس "بريگادير" دەيتىن ولەڭىم بولعان. يدەياسى دا وسى ەدى. ەسەنباي ونى وقىدى ما، وقىمادى ما، بىلمەيمىن، ءبىراق كوركەمدىگى بۇل ولەڭنەن ارتىق ەمەس ەدى، كىتاپتارىما كىرمەگەن. گازەتتە باسىلعان كۇيى قالا بەرگەن كونە جىرلاردىڭ ءبىرى عانا.

بالالىق ءداۋىر ساعىنىشى سىڭسىعان ءبىر ءتاتتى اۋەن، ادەمى شۋاقتى ارمانداي ۇلبىرەپ الىپ، ءومىرى كوكەيىڭنەن كەتپەيتىن بالالىقتىڭ بالداۋرەن شاتتىق شاعى جايلى وزەكجاردى جىرلار وسىلاي ءبىر تۇيىندەسە تۇرادى دا، ەندى ەرجەتكەن، ەسەيگەن ەسەنباي جانارى الىستى شولىپ، كوكجيەگى كەڭەيىپ، اكەلەر وتكەن ىزگە، سولاردان قالعان سۇرلەۋ-سوقپاققا ءۇڭىلىپ، سودان سىر ءتۇيىپ، الىس-جاقىنمەن سىرلاسا باستايدى. بۇل رەتتەگى جىرلارى دا ايتەۋىر ەلدەن قالماۋدى نيەت ەتپەي، وزىنشە ءتۇيىن، وزىنشە بايلام ىزدەپ، تىڭ تۇجىرىمدار جاساۋدىڭ جاقسى مىسالدارى بولا الادى ەكەن.

تورعىن تۇندە قۇشاعىما تولدى ولەڭ،
ءار تاسىڭا امانداسىپ، قول بەرەم.
قاسيەتتى لەنينگراد، كەلدىم مەن
قالدايبەكتەن شىعىپ جاتقان جولمەنەن، —

دەپ لەنينگراد قۇرساۋى، ءومىر مەن ءولىم، اجال مەن ادام جايىندا كونەكوز قارتتارشا مايپازداپ ءبىر جىرلاپ الادى. يالتا، قارا تەڭىزدى شارلاپ، تولقىنعا قۇلاش ۇرادى.

بۇدان سوڭ قايتادان اۋىل ماڭىنا ورالىپ، ءومىر جايلى، تىرلىكتىڭ اششى مۇڭى مەن ءتاتتى راحاتى جايلى، جاۋىزدىق پەن كىسىلىك، ادال مەن ارامزا، الاسا مەن بيىك تۋرالى تولعامدى، فيلوسوفيالى ويلارعا كەتەدى. بارىنە دە سول اقىن قالپىنان اينىماي وتىرىپ، ويلى دا پاراساتتى ازامات ءسوزىن ايتادى.

جيىلەدى بوزاڭ قىردا
بوزتورعايىم ءلۇپىلى،
تۋداي شالقىپ كوز الدىمدا
تۋعان اۋىل ءتۇتىنى، —

دەپ ءوزىنىڭ كىشى وتاۋى، بىلايشا ايتقاندا، تۋعان اۋىلى توڭىرەگىندەگى توگىلمەلى توكپە كۇيگە باسادى. اۋىلىنىڭ قۇمىن دا، قىرى مەن قىراتىن دا، جىلعاسى مەن بۇلاعىن، جۋسانى مەن قۇراعىن سونشالىق ىستىق ماحابباتپەن ۇزدىگە، ۇزىلە جىرلاپ كەلىپ، ەندى الماتىعا تۇراقتاعان اقىن، ءوزىنىڭ قالدايبەك، جارقامىس، تەمىرگە دەگەن عاشىق كوڭىلىمەن بۇكىل ەلىن قۇشسام دەگەن يگى نيەتكە اۋىسادى. سويتە تۇرا، اڭسارى اۋىلىنا اۋادى دا تۇرادى، اۋادى دا تۇرادى:

كوكتەم كوڭىل ءوسىرىپ،
تۇرمىن قيال تاۋىندا —
اپارسام دەپ كوشىرىپ
استانانى اۋىلعا! —

دەيدى ەندى. اۋىلدى، اۋىلداستارىن ساعىنىپ وتىرىپ:

اقتوبەدە جاۋىپ كۇن،
سايراپ كوكتەم سايىندا.
حات جاز ماعان اۋىلدىڭ
جاڭالىعى جايىندا، —

دەپ تە ەزىلىپ، تەبىرەنەدى.

مۇنىڭ ءبارى دە ءبىز ءۇشىن شەتىمىزدەن تانىس سەزىم، بەلگىلى، باستان وتكەرگەن ءجايتتار بولعاسىن با، ءوز سوزىڭدەي، ءوز ويىڭداي بولىپ، جۇرەككە ءدال ءتيىپ، دالەلمەن ۇيالاپ جاتادى. كوپ كوڭىلىنەن شىعا بىلگەن اقىن قاي-قايسىسى بولسىن ءوز وقىرمانىن، ءوزىن ىزدەۋشىنى تاباتىنى ايدان انىق بەلگىلى اقيقات.

اقىن — ءاردايىم تابيعاتتىڭ ءتول بالاسى. ەل پەرزەنتى ەسەنباي تابيعات تاماشىسىنا، قىلت ەتكەن قۇبىلىسقا ءوز كوڭىلىنىڭ جارقىلىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، جاڭا ءبىر تىڭ، توسىن دۇنيە جاساپ شىعۋعا شەبەر.

تيتتەي تورعاي ءتىل قاتتى
تىرشىلىككە جاراعان.
قايىرلى تاڭ، قىمباتتى
ءارى اكەم، ءارى انام، —

دەپ قانداي تاۋىپ ايتسا، ەندى ءبىر تۇستا:

قيان قۇمدا قياقتارى ىرعالعان،
قيماسىم جوق، ەكى تۋىپ ءبىر قالعان.
الماۋ ءۇشىن ولەڭ وتىن ءوشىرىپ،
الماتىعا كەلگەم ءبارىن كوشىرىپ، —

دەپ ءوز تىرلىگىنەن دە حابار بەرەدى.

وسىلارعا قاراپ ەسەنبايدى تازا تۇرمىستىڭ جىرشىسى دەپ اتاۋعا بولار ەدى، ءبىراق تالانت، قاشاندا تالانت. ول نە جازىپ، نە دەسە دە، نەنى جىرلاسا دا تاسقا ءتىل بىتىرە وتىرىپ، تالانتتى جىرلايدى ەمەس پە! ەسەنبايدىڭ قوعام، زامان تۋرالى توپتاماسىن وقىپ، وسىعان كوزىم تاعى جەتە تۇسكەندەي. وسى توپتاماداعى قىرىق شاقتى ولەڭدە اقىن ىسىلعان قايراتكەرلەردەي ساياساتتىڭ وزىنە باتىل بارىپ، پۋبليسيستيكانى ليريكامەن ادىپتەي وتىرىپ، ادەمى-ادەمى، بيىك-بيىك پىكىر ايتادى، ويلى، ورامدى تۇجىرىم جاسايدى.

وسى رەتتەگى جاقسى ولەڭدەر قاتارىنا مەن قينالماستان "تانۋ"، "كۇلگەن جاقسى-اۋ"، "جول باللاداسى" تۋىندىلارى مەن "قايتا باستاۋ"، "سىزۋ" داستاندارىن، تاعى باسقا تولىپ جاتقان شىعارمالاردى قوسار ەدىم.

اقىن كەيدە اعىمداعى ساياسات، الەم تىرلىگىنە قۇلاق تۇرە وتىرىپ، بولىپ جاتقان وقيعالارعا بايلانىستى ءوز ويىن، ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى. مۇندا دا جالاڭ ۇران، جاداعاي ايقاي ەمەس، اقىندىق تۇيسىكتەن تۋعان بايلامىن تىڭ وبرازعا اينالدىرىپ، بەينەلەپ بەرۋگە تىرىسادى. "جەر بەتىنە سىزات تۇسسە، ول الدىمەن اقىن جۇرەگى ارقىلى وتەدى" دەيتىن گەينە قاعيداسىن قاتاڭ ۇستانعان ءبىزدىڭ اقىن دا الەمدىك، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە اشىنۋىن، ىزاسى مەن كەكتەنۋىن قۇرعاق ايقاي، بوس بايبالامعا اينالدىرماي، ءوزى دە كۇيىنە، كۇرسىنە وتىرىپ، وزگەنى دە سوعان اشىندىرا وتىرىپ، ادەمى جىرلاي الادى ەكەن.

ول شابىتىنا مىنگەن شاقتا قىزدى دا، قىزعالداقتى دا، قىزىق پەن قينالىستى دا، الەۋمەتتىك اقيقات پەن الەمدىك ماسشتابتى دا جىرلاي الاتىنىن، تامىلجىتىپ، ءتاتتى جىرلاي الاتىنىن دالەلدەپ وتىر. ەلۋگە تولعان ەسەنباي اقىنعا ەر كوڭىل، ۇزاق عۇمىر تىلەيمىز.

1990 جىل

---