حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرى
1960-70 جىلدار – قازاقتىڭ قازىرگى زامان پوەزياسىنا جاڭا ەسىمدەردى الىپ كەلۋمەن قاتار، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ءومىرىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ كەزەڭگە لايىق شىندىعىن اشۋدا، پوەتيكالىق فورمالار /ءتۇردى/ مەن وبرازدى، بەينەلەۋ قۇرالدارىن بارىنشا تەرەڭ تامىرلى دامىتۋدا، قازاق ادەبيەتى ءۇشىن جاڭا ءبىر كۇردەلى كەزەڭ بولدى. پوزياداعى ايتارلىقتاي جاڭا ءبىر قۇبىلىسقا اينالدى. ۇلى م.اۋەزوۆ سوزىمەن ايتقاندا جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزدىرە كەلگەن ت.مولداعالييەۆ، س.جيەنبايەۆ، ق.مىرزالييەۆ، م.ماقاتايەۆ، ج.ناجىمەدەنوۆ، ت.ايبەرگەنوۆ، م.شاحانوۆ، ت.ب. اقىندار ادەبيەت ەسىگىن وزىندىك ۇنىمەن، وزىنە لايىق داۋسىمەن باتىل ەنىپ، ەركىن اشتى.
بۇل ارادا 70 جىلدان استام ۋاقىت ءوز وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋ پروسەسىنە كەرى ىقپال تيگىزگەن اسەرىن ايتىپ وتپەۋگە بولمايدى:
بىرىنشىدەن، بەس عاسىرلىق عۇمىرى بار قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورى، باي قازىناسى – فولكلوردىڭ، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرى جالعاسىن تاپپاي داعدارىسقا ۇشىرادى.
ەكىنشىدەن، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن، كوپ ۇزاماي: «ريەۆوليۋسيانى جاقتايسىڭ با، جوق وعان قارسىسىڭ با؟» دەگەن جالاۋدى كوتەرىپ، وعان ناقتى جاۋاپ ىزدەدى دە، يدەيالىق مازمۇنىنا، ءارى شىعارماشىلىعىنا قاراي ءتورت توپقا ءبولىندى.
ءبىرىنشىسى – كەڭەس ۇكىمەتىنە سەنىپ، قولىنا قالام دا، قارۋ دا الىپ كۇرەسكەن ساكەن سەيفۋللين، بايماعانبەت ءىزتولين ت.ب. اقىندار توبى. ەكىنشىسى – بۇل دۇنيەنىڭ بولاشاعىنا بارلاي قاراپ، بايانىنا ۇلكەن وي كوزىمەن قاراعان ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ت.ب. اقىنداردىڭ جۇلدىزدى شوعىرى. ءۇشىنشىسى – ادەبيەتكە دەموكراتتىق باعىت ۇستاعان ناعىز بۇقاراشىل اقىندار – ءسابيت دونەنتايەۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ. ءتورتىنشىسى – ەڭبەكشى بۇقارا، حالىق اراسىنان شىققان ەل اقىندارى – جامبىل جابايەۆ، يسا بايزاقوۆ، نۇرپەيىس بايعانين، نارتاي بەكەجانوۆ ت.ب. تەگەۋرىندى تالانت يەلەرى.
1937-1936 جىلدارداعى رەپرەسسيادان م.جۇمابايەۆ تۇرعىلاستارىنىڭ پوەزياسى كەيىنگى ۇرپاققا بەيمالىمدەۋ بولىپ كەلدى. ليريكانىڭ التىن ءجىبىنىڭ ارقاۋى ءۇزىلدى دە، پوەزيانىڭ تابيعي ارنالى اعىسىنا، دامۋىنا كەرى ىقپالىن تيگىزىپ، وراسان زور زالال جاسالدى. س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين پوەزياسى دا وكتەمدىك قامالىنا تىرەلدى.
ۇشىنشىدەن، زامان مەن قوعام اعىمىنا بايلانىستى جالاڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق پوەزياعا جول بەرىلدى دە، ادام جانىنىڭ ليريكالارى ۋاقىتپەن ۇندەسپەيدى دەگەنگە دەيىن باردى.
تورتىنشىدەن، جەكە باسقا تابىنۋشىلىققا بايلانىستى باسقا ەلدەرمەن قاتار، قازاق ليريكاسى ءوزىنىڭ تابيعي دامۋىنا جول اشا المادى.
ءتورت ءتۇرلى سەبەپ-سالدارى بار، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ سالدارىنان 30-شى جىلداردان 60-شى جىلدار ارالىعى قازاق ليريكاسىنىڭ دامۋىنا قولايسىز بولعانى انىق.
مىنە وسىنداي ساتتە، 1956 جىلى /30.06./ «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق جانە ونىڭ زارداپتارىن جويۋ تۋرالى» قاۋلى جارىق كوردى دە، ادەبيەت پەن ونەردە جاڭا ءبىر باعىت بەلەڭ الدى. بۇرىنعىداي ءاربىر كوركەم شىعارمادا مىندەتتى تۇردە اتالاتىن – ستالين ەسىمىنەن بىرتىندەپ ارىلا باستاپ، شىعارماشىلىقتا ەركىندىك، ءبىرشاما كوزقاراس بوستاندىعى قالىپتاسا باستادى، وي ورنەگىنىڭ تابيعيلىعى ىرگە تەپتى. بۇل كەزەڭ – 60-جىلداردىڭ باسى ەدى. اسىرەسە، بۇرىن تۇساۋلى اتتاي عۇمىردى باسىنان كەشىرگەن پوەزيانىڭ شوقتىقتى جانرى – ليريكاعا قانات بىتە باستادى. جاڭادان قۋات الا باستاعان ليريكا قازاق ادەبيەتىنىڭ كوگىنە سامعاپ ۇشىپ، كوكتەمدە ورالعان قۇستاي ءوز ايدىنىنا قونىپ، اققۋ قاناتىن قومداي ءجۇزدى.
جالپى ليريكا تۋرالى انىقتامانى كوپ كەلتىرۋگە بولادى. ءتۇپ تامىرى ليريكانىڭ ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ مۋزىكا اسپابى دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن بولسا، اۋىسپالى ماعىناسىندا اقىندىق شابىتقا دا بالانادى. ليريزم سىرشىلدىق سيپاتتى تانىتسا، ەكىنشى ءبىر ماعىناسىندا سىرشىلدىق كۇيگە ءتۇسۋدى، سىرشىلدىق سەزىمگە بەرىلۋدى سيپاتتايدى. ليريك دەپ سىرشىل اقىندى اتاساق، ليريكا دەپ اقىننىڭ ءوزىنىڭ، جان سەزىمىن بىلدىرەتىن شىعارما تۇرىنە بالاساق، ەكىنشىدەن، ليريكا دەپ ليريكالىق شىعارمالاردىڭ سيپاتىن دا جاتقىزامىز. «60-70 جىلدارداعى قازاق ليريكاسى» دەپ تاقىرىپ بەكىتىپ، قالام الۋىمىز دا تەگىن ەمەس. بۇرىن جەكەباسقا تابىنۋشىلىق، ۇگىت-ناسيحات، ۇرانشىلدىق كەزەڭدى باسىنان كەشكەن قازاق ادەبيەتى، قولتىعى سوزىلىپ، بۇل جىلدارى شىنايى ليريكاعا دەن قويدى.
گرەك ءسوزى - ليريكادا كوركەم ادەبيەت تەگىنىڭ ءبىرى رەتىندە، اقىننىڭ دۇنيەگە اراقاتىسى، ومىرگە كوزقاراسى، تولقىندى كوڭىل كۇيىن، تەرەڭ تىنىستى سەزىمىن، ىڭكار جۇرەگىن كەڭ پولوتنودا سۋرەتتەۋ، وبرازدى بەينەلەۋ ارقىلى كورسەتىلەدى دەسەك تە، كەز كەلگەن سەرىلىك پەن اسەر ليريكا تۋدىرا بەرمەيتىندىگىن دە ەسكەرگەنىمىز ماقۇل. اقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن الەۋمەتتىك ءمانى بار، ادامگەرشىلىككە، گۋمانيزمگە تولى، فيلوسوفيالىق تولعانىستار قوعامدىق كوزقاراستار، حالىقتىق ماحابباتقا تۇنعان سەزىم ورنەكتەرى – ليريكا دەگەن قۇدىرەتتى قاسيەتكە يە بولادى.
الەم ادەبيەتىندەگى ۇلى ليريكتەر دەپ، تۋعان حالقىمىزدىڭ اباي مەن ماعجان اقىنىن الدىمەن اۋىزعا الساق، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ماعجان جۇمابايەۆ بارشا تۇرىك الەمىنىڭ كوڭىل كۇمبەزىن كوككە كوتەرەرلىك اقىن. ۇلى ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسى دا كۇللى الەمدىك دەڭگەيگە بيىكتەگەن ليريكا. گرەسيانىڭ ساپفو، ءريمنىڭ وۆيديي، يتاليانىڭ پەتراركا، يراننىڭ حافيز، اعىلشىننىڭ بايرون، نەمىستىڭ گەتە، گەينە، فرانسۋزدىڭ رونسار، ورىستاردىڭ پۋشكين مەن ەسەنينىن ەسكە الا وتىرىپ، قازاق اقىندارىنىڭ ونىڭ ىشىندە ليريكتەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ارەناداعى دەڭگەيى تەڭ بولماسا، الاسا ەمەس ەكەنىن ايعاقتايتىن تۋىندىلار، ارينە، بارشىلىق. ءبىراق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ توتاليتارلىق رەجيمى ليريكا جانرىنىڭ نازىك جانىنا اۋىر جاراسىن سالدى. 1937-1938 جىلدان سوڭ-اق، قازاق ليريكاسى ۇنسىزدىك كۇي كەشتى. ودان ۇلى دەپ اتالاتىن وتان سوعىسى دا، ليريكا جانرىنىڭ ءتىلىن كۇرمەدى. دەي تۇرساق تا، ەل-حالىق اراسىندا حاتپەن جازىلعان ليريكالىق جىرلار شاڭ بەرىپ قالسا دا، كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلە المادى. سوعىستان كەيىن، حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارىنداعى قوعامدىق كوزقاراس ليريكاعا بۇيرەگىن بۇرا قويعان جوق. تەك، ارا-تۇرا اقىندىق قۋاتتىڭ الاسۇرعان سەزىمىنەن تۋىنداعان ق.امانجولوۆ، ءا.تاجىبايەۆ، ع.ورمانوۆ شىعارمالارىندا كورىنىس بەرىپ قالاتىن. ءبىراق ولار قوعام تالابىنا وراي، پارتيالىق وكتەم تاپسىرمالاردى قاتار ورىنداۋ ارقاسىندا قول جەتكىزدى. ءبىر جولا ماعجانعا دەن قويۋ، ول كەزدەر ءۇشىن وعاشتىق بولىپ كورىنەتىن. بۇل دەرت 50ء-شى جىلداردى تۇگەلدەي مەڭدەدى.
ال، 60-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ، ليريكاعا جان ءبىتتى. قازاق پوەزياسىنىڭ تۋعان توپىراعىنا العاشقى داندەر دە جەمىسىن بەردى. قاۋلاپ وسكەن 60-شى جىلدار جاس اقىندارى وزدەرىنىڭ «مەنى» ليريكالىق گەرويلارىمەن، ليريكالىق تۇلعالارىمەن كەلدى. ولار تۇمانباي مولداعالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ءسال كەيىندەۋ ءۇن قوسقان مۇحتار شاحانوۆ ەدى.
ليريكادا سۋرەتكەردىڭ، اقىننىڭ «مەنى» ازاماتتىق مەنگە اينالىپ، حالىقتىڭ كوكەيكەستى ويلارىنا ۇلاسادى. ءاربىر وقىرمان ليريكانى وقىپ وتىرىپ ءوزى جازعانداي سەزىنسە، نەمەسە، سول كوڭىل كۇي ءوز جۇرەگىمەن ۇندەسسە، ليريكالىق تۋىندىنىڭ دىتتەگەن بيىگىنەن كورىنگەنى. ليريزم، ويشىلدىق جانە پسيحولوگيزمنىڭ ۇشتاسا كورىنۋى دە 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن جەتىستىك. ادامنىڭ سىرتقى پىشىنىنەن ىشكى جان دۇنيەسىنە ەنۋ، ونىڭ سىرى مەن سەزىمىن قوسا قابات اشۋ ءورىس الدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ پوەزيالارىندا ليريكالىق تولعانىس الەۋمەتتىك مانگە يە بولسا، توڭكەرىسشىل رۋحتاعى اقىن س.سەيفۋلليننەن باستاپ، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، س.مۇقانوۆ، ب.ءىزتولين، ش.يمانبايەۆانىڭ ليريكالى جىرلارى ۋاقىت تالابىنا ۇندەستى. ودان كەيىنگى ا.توقماعانبەتوۆتىڭ «ءباتيمانىڭ حاتى»، /1928/،ءا.تاجىبايەۆتىڭ «سىردارياسى» /1936/، ع.ورمانوۆتىڭ «قارايمىن دا اسىعامىن» ولەڭى /1930/، م.حاكىمجانوۆانىڭ «ازباي كۇتكەن جار – التىنى» /1944/، ءا.سارسەنبايەۆتىڭ «اقشا بۇلتى» /1943/»، «سەن قۇرمەتتە ونى» /1945/، ج.سايننىڭ «ەسىمدە ايدار وزەنى» /1947/، ق.امانجولوۆتىڭ «ءوزىم تۋرالى» جىرى /1948-1954/، ق.بەكحوجيننىڭ «وزىڭە سەن، جاس ويشىلى» /1936/، ح.ەرعالييەۆتىڭ «اۋىلعا» ولەڭى /1943/ - ليريكالى جانرىنىڭ كەزەڭدىك كوركەم دۇنيەلەرى.
تۋعان حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراتى، عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانى، ەل-جۇرتىمىزدىڭ قۋانىشى مەن زار-مۇڭى، ۇلتتىق پسيحولوگيامىز، ۇلتتىق ءداستۇرىمىز، قازاقتىڭ الەۋمەتتىك تاعدىرى – شاعىن دا، ۇرىمتال جانر – ليريكادا ەجەلدەن كورىنىس تاۋىپ، بىرگە جاساپ كەلەدى. ادام سەزىمدەرىنىڭ الۋان قۇبىلىستارى، ۇلتتىق كولوريتى، سالت-داستۇرگە لايىق ءمان-مازمۇنى ليريكانىڭ نازىك تىلىندە سويلەپ، جۇرەك پەرنەسىن شەرتتى. جۇرەكتەن شىقپاي جۇرەككە جەتپەيدى دەۋ دە ەڭ الدىمەن ليريكالىق دۇنيەلەردە ايتىلىپ، قاناتتى سوزگە اينالدى. شالكيىزدەن ماحامبەتكە، ابايدان ماعجانعا، ساكەننەن قاسىمعا ۇشتاسقان ليريكا 60-شى، 70ء-شى جىلدارى وزىندىك قاينار بۇلاعىمەن، وزىندىك ارنالى وزەن-داريالارىمەن حالىق رۋحانياتىنىڭ تەڭىزىنە قۇيىپ، ساحارانىڭ ءشولىن باستى، ومىرگە دەگەن ىڭكارلىكتى وياتتى.
ليريكالىق قاھارمان، ليريكالىق كەيىپكەر، ليريكالىق تۇلعا دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى اقىن اتىنان ايتىلاتىن «مەنگە» ۇلاسىپ، وقىرمان جۇرەگىنىڭ وزىندىك «مەنىنە»، ياعني تاعدىرىنا، تىنىس-تىرشىلىگىنە اينالدى. پوەزيالىق تۋىندىلاردان ادامنىڭ جاندى بەينەسىن ليريكالىق قاھارمان رەتىندە تانىدىق. اقىن ءاردايىم ءوز اتىنان ايتقانىمەن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ جيناقتالعان وبرازى اتىنان سۋرەتتەدى. كوبىنە-كوپ ليريكالىق تۇلعانىڭ بۇكىل بار-بولمىسىن، تابيعاتىن ءبىر تۋىندىدا تولىق اشۋى شارت ەمەس. ءبىر مەزەتتىك، ءبىر ساتتىك، قاس-قاعىمدىق بولمىسى، ياعني، بەينەلى تۇردە ايتساق، كوبىمىز بايقاي بەرمەيتىن، بۇرشىكپەن جاپىراق اراسىنداعى، كوكتەم مەن جاز اراسىنداعى قۇبىلىستى جىرلاپ، سۋرەتتەپ كورسەتە بىلسە، اقىننىڭ دىتتەگەن جەرىنەن تابىلعانى...
اقىن ليريكالىق تۋىندىسىندا ءوز اتىنان عانا ەمەس، قوعام اتىنان، ءتىپتى ءبىر بۇكىل ۇرپاق اتىنان دا ءسوز الۋى مۇمكىن. وعان اقىننىڭ تالانت-دارىنى ولشەم بولا الماق.
60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىندا اقىندار سيكل، تومتاما ولەڭ جازۋ ارقىلى، ءتىپتى، ءبىر تاقىرىپقا ءبىر كىتابىن ارناۋ ارقىلى ليريكالىق قاھارماننىڭ تۇتاستاي تۇلعاسىن جاساۋعا ۇمتىلىپ ءجۇر. بۇعان ءبىر عانا مىسال رەتىندە، اقىن قادىر مىرزالييەۆتىڭ «دالا ديدارى» كىتابىن ايتۋعا بولادى. ليريكالىق تۇلعانىڭ ءبىر تۇرىندە ءبىر قىرىنان كورىنىپ، ەكىنشى كىتاپتا ەكىنشى قىرىنان كورىنىپ تولىعا تۇسەتىن كەزەڭى بار. بۇعان تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ «قوش كوكتەم» كىتابىنان بىرنەشە مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ءبىراق، ءبىز ارناۋلى تاراۋلاردا تەرەڭىرەك جان-جاقتى تالداناتىن بولعاندىقتان دا، ەسكە الا كەتكەندى ءجون كوردىك.
ليرو-ەپيكالىق جانر دا – پوەزيانىڭ اسا كۇردەلى جانرى. ليرو-ەپوس دەپ اتاپ تالداناتىن بۇل پوەزيانىڭ كوركەم تۋىندىسى ءارى ەپيكالىق، ءارى ليريكالىق تابيعاتى بىرگە تۋىسىپ، اجىراعىسىز تۇردە جىرلانادى. بۇل شىعارمالاردا ليريكالىق كەيىپكەر زامانالىق تۇلعاعا كوتەرىلسە، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەر داۋىرلىك دەڭگەيگە بيىكتەسە، ليريكالىق جىرلاردىڭ ادەبيەتتەگى ورنى، اتقارار ميسسياسى تىپتەن بولەك. «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «ءجۇسىپ – زىليقانىڭ قيسساسى» ت.ب. قازاق حالقىنىڭ شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇلى تۋىندىلارى – ليرو-ەپيكالىق جانرعا جاتسا، شالكيىز جىرى، ماعجان ولەڭدەرى تازا ليريكاعا جاتادى. ءبىز ليرو-ەپيكالىق جانر تۋرالى م.اۋەزوۆ، ق.جۇمالييەۆ، م.عابدۋللين، ءا.قوڭىراتبايەۆتىڭ، ت.ب. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرى بارىن ەسكەرە وتىرىپ، تازا ليريكانى زەرتتەۋگە دەن قويدىق. ارينە، تاقىرىبىمىزعا ساي 60-شى، 70ء-شى جىلدار ليريكاسى.
ليريكا شىن مانىسىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ ءۇش تەگىنىڭ ءبىرى. ياعني، ليرو-ەپوستاي جانە ليريكالىق دراماداي، ءومىر شىندىعىن ىشكى تەرەڭ جان كۇيزەلىسىمەن بەينەلەيتىن جانر. اقىننىڭ ويى مەن سەزىمى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي بىرگە قانات قاعىپ، ەموسيالىق تەبىرەنىس بيىك ەڭسە كوتەرەدى. «ليريكا – كەز كەلگەن پوەزيانىڭ عۇمىرى مەن جانى» دەپ ۆ.گ.بەلينسكيي بەكەر ايتپاعان. بەلينسكييدەي ليريكا تۋرالى كوسەم ءسوز ايتقان ادام ەكى تالاي. ونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ جەتكىزگەن ءا.تاجىبايەۆ اقىن بولسا، ەڭ العاشقى اۋدارماشىلاردىڭ ءبىرى – ب.شالابايەۆ ەدى. پۋشكين ليريكاسى، لەرمونتوۆ ليريكاسى، ءحىح عاسىرداعى ورىس ليريكاسى، ماحاببات ليريكاسى دەيتىن دۇنيەلەرگە ءبىز قانىقپىز. اباي ليريكاسى دا ءبىرشاما وزىنە لايىق زەرتتەلدى. ماعجان جۇمابايەۆ ليريكاسى قولعا الىنا باستادى. ال، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسى ءوز الدىنا وبەكتى بولىپ زەرتتەلە قويعان جوق. ارا-تۇرا جازىلعان گازەت-جۋرنالداردا، جالپى باسپاسوزدە جارىق كورگەن سىني ماقالالار بار. ءبىراق، زەردەلى زەرتتەۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويماعانى انىق.
«پوەزيا ونەردىڭ ەڭ جوعارى تەگى» /«پوەزيا ەست ۆىسشيي رود يسكۋسستۆا»/ دەيدى ۆ.گ.بەلينسكيي جانە ەپيكالىق، ليريكالىق پوەزيانى سالىستىرا كەلىپ: «ليريكالىق پوەزيانىڭ ارتىقشىلىعى، ەپيكالىق پوەزياعا قاراعاندا، بارىنشا سۋبەكتيۆتى پوەزيا، اقىننىڭ ىشكى جان تەبىرەنىسىنىڭ كورىنىسى». جان-پول ريحتەردىڭ: «ليريكالىق پوەزيادا – سۋرەتكەر ءوزى سالعان بوياۋعا، كارتيناعا اينالسا، اقىن ءوزى جازعان دۇنيەسىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا اينالادى». 60-شى، 70ء-شى جىلدارى ادەبيەتىمىزگە كەلگەن جاڭا تولقىنداردا وزدەرىنىڭ ليريكالىق جىرلارىمەن، ءوزى كوركەمدەپ كەستەلەگەن دۇنيەلەرىندە وزدەرى تۇلعا، ءارى قاھارمان، ءارى كەيىپكەر بولىپ ەندى. سولاي بولا تۇرسا دا، كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا وسى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىن زەرتتەۋ وبەكتىسىنەن شەتتەۋ قالدى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا بۇل جىلدار پوەزياسى ءبىرشاما زەرتتەلدى. اتاپ ايتساق، ت.ا.لەششەنكونىڭ «70ء-شى جىلدارداعى سوۆەتتىك ۋكراينا پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق ىزدەنىستەرى جانە بوريس ولەينيك تۆورچەستۆوسى» /«يدەينو-حۋدوجەستۆەننىە يسكانيا ۆ ۋكراينسكوي سوۆەتسكوي پوەزيي 70-ح گودوۆ ي تۆورچەستۆو بوريسا ولەينيكا»/، ەلە لىحمۋستىڭ «1960-شى جىلدارداعى سوۆەتتىك ەستونيا پوەزياسىنىڭ ءداستۇرى مەن جاڭاشىلدىعى» /«تراديسيي ي نوۆاتورستۆا ۆ ەستونسكوي سوۆەتسكوي پوەزيي 1960-ح گودوۆ»، م.ا.مامەدوۆتىڭ «سوۆەتتىك ازەربايجان پوەزياسى» /60-شى جىلدار/، ا.ۆ.ناۋمەنكونىڭ «60-شى جىلدارداعى سوۆەتتىك ورىس پوەزياسىنىڭ دامۋ پروبلەمالارى جانە ن.م.رۋبسوۆ تۆورچەستۆوسى»، ا.د.تۇيمەبايەۆتىڭ «60-70ء-شى جىلدارداعى سوۆەتتىك قىرعىز پوەزياسىنىڭ جانرلىق-ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى»، ا.ا.سۋركانۋدىڭ «60-شى جىلدارداعى سوۆەتتىك مولداۆيا پوەزياسىنىڭ ليريكالىق قاھارمان پروبلەماسى» ت.ب. تولىپ جاتقان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلسا، قازاق توپىراعىندا بۇل ەڭبەك تىڭ دۇنيەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. جەكە اۆتور تۋرالى جەكەلەگەن ەڭبەكتەر بولعانىمەن، تۇتاستاي تارازىلاپ، ءبىر ۇرپاق تۆورچەستۆوسىن تالداپ جازىلعان زەرتتەۋ جوقتىڭ قاسى.
«60-70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسى» تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى دە وسىندا. بۇل جىلداردا قازاق ليريكاسى كوركەمدىك ىزدەنىسىمەن دامىدى. پىكىر قايشىلىقتارى دا بولدى. سىنشىلار مەن وقىرمانداردىڭ قازىرگى قازاق ليريكاسىنىڭ ءمان-مازمۇنىن، كوركەمدىك دەڭگەيىن باعالاۋ ءبىراز ديسكۋسسيالار دا تولاستامادى. ءارقيلى وي-پىكىرلەر كەيدە وبەكتيۆتى، كەيدە سۋبەكتيۆتى كوزقاراستار سوقتىعىسىندا ءورىس الدى. 60-شى جىلداردا «فورماليستىك ولەڭدەر» دەگەن ەتەك الىپ، وعان قارسى شىعۋشىلار دا قالىس قالمادى. سىنشى مەن وقىرماندار تالعامى ءارتۇرلى بولعاندىقتاندا بىتىسپەس پىكىر تالاسى ءوربىدى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، 60-70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسى تۋرالى فۋندامەنتالدى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە، حالىقتىق داستۇرىمىزگە قازاق ليريكاسىنىڭ اسەر-ىقپالى، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ اراقاتىناسى، بايلانىسى جايلى عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋدى جۇكتەيدى. ويتكەنى، تاقىرىپ ەتىپ الىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ كوپتەگەن اقىندارى زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان.
بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ماقساتى – قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى ورنىن بەلگىلەۋ، قازاق ليريكاسىنداعى كوركەمدىك ىزدەنىس ەرەكشەلىكتەرىن عىلىمي تۇرعىدا تۇجىرىمداپ، عىلىمي باعا بەرۋ.
60-70ء-شى جىلدارداعى ليريكانىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرى قازاق ادەبيەتىمەن تۇتاستىقتا الىپ قاراپ، قوعام مەن ادەبيەت اراسىنداعى قۇبىلىستى زەردەلەۋ. ادەبيەتتىڭ قوعامعا، قوعامنىڭ ادەبيەتكە اسەر-ىقپالىن زەرتتەپ، ەكى ون جىلدىقتاعى قازاق ليريكاسىنىڭ تاريحي دامۋ زاڭدىلىعىن قورىتىندىلاۋ جانە دە تۇجىرىمدى باعا بەرۋ.
گەگەلدىڭ لوگيكالىق تۇجىرىمداۋى بويىنشا، وبەكتيۆتى شىندىقتىڭ ءۇش سالاسى بار. ءبىرىنشىسى – تابيعات؛ ەكىنشىسى – ادام تانىمى، ادامنىڭ اينالانى قابىلداۋ، تانۋعا بايلانىستى ميدىڭ ءرولى. مي بولسا، ەكى باستان تابيعاتتىڭ ەڭ عاجايىپ، ەڭ وراسان زور جەمىسى، ءونىمى. ءۇشىنشىسى – ادام تانىمىندا تابيعاتتىڭ بەينەلەنۋى. بۇل ءۇش ۇعىم دا ليريكالىق تۋىندىعا قاتىستى، ءارى بۇل ۇعىم زاڭدىلىق. زەرتتەۋ جۇمىسىندا قازاق وقىمىستىلارى مەن عالىمدارىنىڭ، سىنشى-زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ، سونىمەن قاتار شەت ەلدەرمەن جانە دە بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل اتالعان رەسپۋبليكا وقىمىستىلارىنا دا يەك ارتا وتىرىپ، پىكىرىمىزدى دە ايتۋعا ۇمتىلدىق.
60-70ء-شى جىلدارداعى ەكى ون جىلدىقتا قازاقستاندا 300-دەن استام پوەزيا كىتابى جارىق كوردى. بىرىنشىدەن، ونىڭ كوپشىلىگى ليريكا. ەكىنشىدەن، كوپشىلىك كىتاپتار ءبىز زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ العان اقىنداردىڭ ەنشىسىندە. بۇل دا زەرتتەۋ ماتەريالداردىڭ جۇتاڭ ەمەستىگىن، قايتا باي ەكەندىگىن اڭداتسا كەرەك.
بۇل ەڭبەك – 60-70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسى تۋرالى تەوريالىق جانە اناليتيكالىق تالداۋ تۇرعىسىندا جيناقتاپ زەرتتەگەن العاشقى ەڭبەك دەۋگە بولادى. زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى دا وسىندا. قازاق ليريكاسىنداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەر جان-جاقتى كەڭىنەن تەوريالىق تۇرعىدان تالدانىپ، جۇيەلى تۇردە، ءاربىر وقيعاعا اينالعان ولەڭدەر ءوز كەزەڭىمەن حرونولوگيالىق باعىتتا تىلگە تيەك ەتىلەدى.
سونىمەن قوسا ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق حاقىندا ۋاقىتقا ساي وبەكتيۆتى تۇردە باعا بەرىلەدى. ءاربىر اقىننىڭ وزىندىك قولتاڭباسى ايشىقتالىپ، جەكە تۇلعاسى سومدالىپ، الدىڭعى جانە كەيىنگى ۇرپاق وكىلدەرىمەن سالىستىرا زەرتتەلدى.
«جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ پوەزيا ءبولىمى مەن سىن جانە بيبليوگرافيا ءبولىمىن باسقارعان تۇستاعى پراكتيكالىق ەڭبەگىمنىڭ، سىن ماقالالارىمنىڭ كوبىسى دەرلىك 60-70ء-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن اقىندار شىعارماشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل كەزەڭنىڭ پوەزياسىنا ءادىل باعا بەرۋىنە بىرگە اتسالىسسام، ەكىنشى جاعىنان زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ العان اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارى قىزمەت بارىسىندا قولدان ءوتىپ، سۇرىپتالعان كەزدەرى دە بار. مۇنىمەن قاتار، «جازۋشى» جانە «جالىن» باسپالارىندا جارىق كورگەن قايتا باسىلىمدارى مەن تاڭدامالى دۇنيەلەرىن رەسەنزەنت رەتىندە دە قاتىسىپ، وي-تولعامدارىمدى ورتاعا سالعان تۇستارىم دا بولعانىن ايتقانىم ورىندى بولار. بۇل دا زەرتتەۋ جۇمىسىنا ءوز كومەگىن از تيگىزگەن جوق. قايتا تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق نەگىزدە ءاربىر اقىننىڭ ليريكاسىنا ناقتى اناليز جاساۋعا، وبەكتيۆتى تۇردە جىلىكتەپ تالداۋعا يگى ىقپالىن تيگىزدى.
ليريكا، شىنىندا دا، تاريحي تۇرعىدا قالىپتاسقان بارشا الەمگە ورتاق جۇيەلى جانر. سوندىقتان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى تەوريالىق جاعىنا تەرەڭ نازار اۋدارعان. ءبىز كوبىنە-كوپ، تاقىرىبىمىزعا وراي، ليريكانىڭ قوعامىمىزدا الاتىن ورنى مەن ليريكاداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەرگە باسا كوڭىل بولدىك.
سونىمەن زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى: قازاق پوەزياسى جاڭا كەزەڭدە.
ەكىنشى ءبولىم: قازىرگى قازاق ليريكاسىنداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەر /60-70ء-شى جىلدار/ دەپ اتالادى.
ەكىنشى تاراۋمەن قاتار: قورىتىندى ءبولىمى بار.
زەرتتەۋ جۇمىسىندا 60-70ء-شى جىلدارداعى ادەبي پروسەستىڭ دامۋ زاڭدىلىعى جانە ونىڭ ەرەكشەلىگى، بۇل كەزەڭدەگى قازىرگى تاۋەلسىز ەلدەر ادەبيەتىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىمەن بايلانىستىرىلا قارالادى. مۇنىمەن قاتار، ادەبي پروسەستە پوەزيانىڭ الار ورنى، ماڭىزى ءسوز بولۋمەن بىرگە، ىزدەنىستەر مەن اعىمدارعا باعا بەرىلىپ، سان-سالالى وي-پىكىرلەر قوزعالادى.
ۋاقىتقا، داۋىرگە بايلانىستى پوەزياداعى، ونىڭ ىشىندە ليريكاداعى مازمۇن مەن وي جاڭالىعىنىڭ اسەرىنەن، ءتۇر /فورمالىق/ ىزدەنىستەرگە جەتەلەگەنى، پوەتيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ وزگەرگەندىگى، سونىمەن قاتار ءداستۇرلى كوزقاراستاردى دامىتۋ ناتيجەسىندە، سونى جاڭالىقتار ەنگەنى جان-جاقتى عىلىمي تالداۋ جاساۋ كوزدەلدى.
جاڭاشىلدىق ليريكالىق ولەڭدەردىڭ سىرتقى فورماسىندا عانا كورىنىپ قويعان جوق، پوەتيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنە كۇردەلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. بۇل كەزەڭدە پوەتيكالىق ويلاۋ جۇيەسىن جەتەلەپ، تولعاندىرعان ماسەلە – جالپى ادامدىق، ازاماتتىق پروبلەمالار ەدى. ۋاقىت جانە ادام، بەيبىت ەل تاعدىرىن قورعاۋ، عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا، ەكولوگيا جانە تابيعات تاعى باسقا ەستەتيكالىق اقىل-ويدىڭ، سانانىڭ يگىلىگىندەگى ءتۇرلى ماسەلەلەر ليريكانىڭ قاينار كوزىنە اينالدى. جالپى وسى ۋاقىتقا دەيىنگى پوەزياعا ءتان قاسيەت، ياعني ءار كەزەڭدەگى كۇردەلى، ەستە قالارلىق وقيعالارعا جەدەل ءۇن قوسىپ وتىرۋ-سىندى جەدەل، وپەراتيۆتى پوەزيا دا بۇل كەزەڭدە ءورىس العانى راس. رەسپۋبليكالىق بۇرىنعى وداقتىق، ودان قالا بەردى دۇنيەجۇزىلىك وقيعالارعا دەر كەزىندە، سول ساتىندە اتسالىسىپ، ءىز قالدىرۋدا جالپى پوەزيانىڭ دا، ونىڭ ىشىندە ليريكانىڭ دا ۇلەس سالماعى از ەمەس.
قازاق ليريكاسىنىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى حال-احۋالى كۇندەلىكتى ءومىر شەڭبەرىمەن، نەمەسە، ساياسي اعىمداعى ءارتۇرلى داتالار مەن وقيعالار تۇرعىسىندا ولشەنبەيدى. قايتا كوپ جايلاردى ايتۋعا بولمايتىن شاقتاردا دا، قازاق ليريكاسى ءوزىنىڭ استارلى وي تەرەڭدىگىمەن، ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى پلانداعى ينتەللەكتۋالدى وقىرمانىنا مەگزەرلىك استارلىعىمەن، وي دياپوزونىنىڭ كەڭ اۋقىمدىلىعىمەن باعالانادى. قازاق اقىنىنىڭ «بۇتاقتارىم – بيىكتە، تامىرلارىم – تەرەڭدە» دەۋى دە سوندىقتان. 60-70ء-شى جىلدار پوەزياسىن، ونىڭ ىشىندە قازاق ليريكاسىن زەرتتەۋ وبەكتىمىز ەتىپ الۋ ءمانىسى دە، مازمۇنى دا وسىندا بولسا كەرەك.
بۇل كەزەڭدە قازاق پوەزياسىندا فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ جاڭا باعىتىنداعى ىزدەنىستەرى بەلەڭ الدى. بەلگىلى قوعامدىق فورماسيانىڭ جەلەۋىن كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا جالپى ادامزات يگىلىگىنە اينالارلىق، ۇلتتىق توپىراقتا ءدانى وسىپ-ونگەنىمەن، جەمىسى – جەر بەتىندەگى حالىقتارعا ورتاق ءوي-ورىسى ەتەك الىپ، وركەنىن جايدى.
جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلداردا ادەبيەتىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە پوەزيانىڭ التىن قازىعىن قاداعان، پوەزيانىڭ ۇلتتىق تۋىن كوتەرگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراۋى، البەتتە، ادەبيەتىمىزگە كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. ولاردىڭ قاتەرلى ۋاقىتتىڭ كارىنە ۇشىراۋى – ودان كەيىنگى اقىندار تولقىنىن جالاڭ ۇگىت-ناسيحاتتاۋ، ناۋقانشىلدىققا اكەلىپ يتەرمەلەدى. ءوز ويىن اشىق ايتۋدان قالدى. مىنە، وسىنداي قورقا-سوقتاپ سويلەيتىن اقىندار قاسىرەتتى 1937 جىلدان باستاپ، ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان تۇستا جالعاسىپ، 50ء-شى جىلدارعا دەيىن جەتتى. بۇل تۇستاردا قازاق ليريكاسىنا جان ەنگىزىپ، جۇرەك ءدۇرسىلىن وياتۋعا دەن قويعان قاسىم امانجولوۆ سىندى ت.ب.اقىندار، حالىققا قاجەت، ۆ.گ.بەلينسكيي انىقتاما بەرگەن ناعىز ليريكانىڭ العاشقى نىشاندارىن تانىتقانىمەن، ءبىرجولاتا بەل شەشىپ كەتە المادى. ۋاقىت، ساياسات ورايىنا قايتا-قايتا مويىن بۇرىپ وتىردى.
60-شى جىلدارى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ سوزىمەن ايتقاندا «ادەبيەتىمىزگە جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەرلىك» جاڭا تەگەۋرىندى اقىندار تولقىنى كەلدى. ولار ولەڭدەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىمەن، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىمەن ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتاپ، بۇل كۇندە بۇعاناسى بەكىگەن، كەمەل جاسقا عانا ەمەس، پوەزيامىزدى كەمەلدىككە جەتكىزدى. بۇل كەزەڭدەگى وزىندىك ءۇنى، وزىندىك ىزدەنىستەرىمەن ادەبيەتىمىزگە ەنگەن اقىندار تۇمانباي مولداعالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، زەينوللا شۇكىروۆ، قادىر مىرزالييەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، قايرات جۇماعالييەۆ، سابىرحان اسانوۆ، وتەگەن كۇمىسبايەۆ، ساكەن يماناسوۆ، مارفۋعا ايتقوجينا، وتەجان نۇرعالييەۆ، اقۇشتاپ باقتىكەرەيەۆا، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ، مۇحتار شاحانوۆ ت.ب. اقىندار تۆورچەستۆوسى كوركەمدىك جاعىنان دا، ەستەتيكالىق اسەر تۇرعىسىنان دا ايقىن قولتاڭبامەن ادەبيەتىمىزگە ءوز سوقپاعىن سالۋعا ۇمتىلدى.
مىنە، 60 جىلدارى ادەبيەتىمىزگە وزىندىك قولتاڭباسىمەن ەنگەن اقىندار تۆورچەستۆوسىن تالداعانىمىزدا، بۇرىنعى بۇكىلوداقتىق پوەتيكالىق پروسەستەگىدەي، اقيقات شىندىعىمىزدىڭ كۇردەلى دە، جان-جاقتى كارتيناسى، قايتا قۇرۋ، جاريالىلىق كورسەتكەندەي، توقىراۋ /زاستوي/ كەزىندە دە ادەبيەتىمىز قاراپ قالماعاندىعى، ولاردىڭ اششى ۇنىنە وكتەم ۇكىمەت پەن توتوليتارلىق رەجيمدەگى پارتيا باسشىلارىنىڭ قاپەرىنە كىرمەگەندەي، قۇلاعىنا ىلمەگەندىگى ايقىن كورىندى. پوەزيادا، ونىڭ ىشىندە ليريكادا، بار بولمىسىمىزدا بولىپ جاتقان شىندىقتى ايقايلاپ، ۇرانداپ ايتپاسا دا، ءوزىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگىنە ءتان، تۇسىنگەن ادامعا، ەستىر قۇلاققا، كورەر كوزگە قولعا ۇستاتقانداي اسەرلى دە، بايىپتى جەتكىزە بىلگەن ليريكالىق تۋىندىلارىمىز از ەمەس. مىنە وسى جاعىن دا اشىپ كورسەتۋ – باستى باعىتىمىز.
60-70ء-شى جىلداردىڭ پوەزيا حاقىندا ارا-تۇرا باسپا ءسوز بەتتەرىندە سىني ماقالالار جازىلعانىمەن، زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ الۋ، ونى جان-جاقتى تالداۋ جاعى ءالى كۇنگە ءبىرجولا قولعا الىنباعان شارۋا ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سوندىقتاندا ادەبي-ەستەتيكالىق وي جۇيەسى تۇرعىسىنان دا، جاڭاشىلدىق پروبلەماسى حاقىندا دا، كوركەمدىك ىزدەنىستەر مەن ءداستۇر جايىندا دا زەرتتەۋگە تۇرارلىق، نەگىزى بار دۇنيە دەپ سانايمىز.
وسى ءبىر تۇجىرىمدى وي-قورتىندىعا وراي، 60-70ء-شى جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن بىرنەشە ليريكالىق كوركەم شىعارمالار جوعارىدا ايتىپ وتكەن اسپەكتىدە قارالىپ، زەرتتەلدى.
* * *
ادەبيەت – قوعامدىق بولمىستىڭ كوركەمدىك شىندىعى ەكەنىن مويىنداي وتىرا، ءبىز بۇرىن ءومىر مەن ونەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى، ماركستىك-لەنيندىك استەتيكاعا سۇيەنە وتىرىپ، ديالەكتيكالىق دامۋ تۇرعىسىندا ءتۇسىندىرىپ كەلدىك. ول «ونەر يەسىنىڭ ابزال پارىزى – كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋعا اتسالىسۋ» دەگەن ماقساتتى العا قويادى. «كوممۋنيزمنىڭ نەگىزگى مۇراتتى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – جاڭا ادام»، – دەي وتىرىپ، قوعامدى دا، قوعامدا ءومىر سۇرگەن ادامدى دا، ونىڭ ىشىندە ونەر يەلەرىن دە جەتپىس جىل بويى قالىپقا سالۋمەن كەلگەنى ءومىر شىندىعى. ادام قالىپتاسىپ، تالىم-تاربيە الۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ماتەريالدىق جاعدايعا بايلانىستى، ودان سوڭ بارىپ رۋحاني ءومىرىمىز – ادەبيەت پەن ونەردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. رۋحاني ءومىر ماتەريالدىق جاعدايعا تاۋەلدى بولدى، ال ماتەريالدىق جاعداي كوممۋنيستىك پارتيا بيلەگەن وكىمەتتىڭ قولىندا بولعانى بارشاعا ءمالىم. وسىدان كەلىپ «ءسوز بوستاندىعى» دەگەن ءسوز جۇزىندە قالىپ، ءىس جۇزىندە «پاتشانى» ماداقتاۋ – ادەبيەت ىسىنە اينالدى. ماداق كوسەمدەردى تۋدىرىپ، جەكە ادامعا تابىنۋعا اكەلىپ دۋشار ەتتى. ۆ.ي.لەنين ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدى تالداي وتىرىپ، قاراما-قارسى كۇشتەردىڭ بارلىعىن انىقتادى دا، سول كۇشتەردى بىر-بىرىنە جۇمسادى. ول ءوز ويىن ادەبيەت پەن كوركەمونەر ءومىردى قاراما-قايشىلىقتا، كۇرەس ۇستىندە بەينەلەي ءبىلۋ كەرەك دەپ ءتۇيدى. ءار زامان، ءار ءداۋىر ادەبيەت پەن ونەرگە ءوز جۇگىن ارتىپ، كوركەمونەردىڭ حالىقتىق، تاپتىق جانە پارتيالىق پرينسيپتەرىن مىندەت ەتىپ قويۋ ارقىلى، مۇنىڭ تاساسىندا ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى ۇمىت قالدى. شىعارماشىلىق مۇراعا لەنيندىك كوزقاراس، پارتيالىق كوزقاراس بەينەلەۋ تەورياسىنىڭ مەتودولوگيالىق مانىنە تۇساۋ سالدى، دۇنيەنى كوركەم تانۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، دۇنيەنى كوركەم تانۋدىڭ ەركىندىگىنە جول بەرىلمەدى. ادەبيەتتى بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جۇمساۋ ناتيجەسىندە، تار قالىپقا ءتۇسىرۋ ارقىلى – جەكە ادامعا تابىنۋ ءداۋىرىن قوعامىمىز باسىنان كەشىردى. ادەبي شىعارمانىڭ باستى قۇرالى دا، ونىڭ كوركەمدىگىنىڭ، ەستەتيكالىق باعاسىنىڭ نەگىزگى ولشەمى ءتىل ەكەندىگى – جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ تاساسىندا تۇنشىقتى. بەس عاسىر بويى جىرلانىپ، اتا-بابامىمىزدىڭ التىن قازىناسىنا اينالعان دۇنيەمەن ءداستۇر جالعاستىعى ءۇزىلىپ تىندى. كوسەمدەردى جىرلاۋ – اكتۋالدى تاقىرىپقا اينالدى دا، كوركەمدىك شەبەرلىك، كوركەم ءتىل ەكىنشى پلاندا قالدى. قازىرگى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ءسابي قادامى اششى شىندىقتىڭ وسىلايشا بەتىن اشىپ وتىر.
1960-شى جىلدىڭ ەرەكشەلىگى – جەكە ادامعا تابىنۋدان ادامنىڭ مويىنى ءسال دە بولسا بوسانعان شاق ەدى. زيالى قاۋىم جان-جاعىنا ويلى كوزبەن، ءبىراق، ەجەلگىدەي ساقتانا قاراي باستاعان كەزەڭ ەدى. كوپشىلىك قاۋىم ستالين قولىمەن جاسالعان كەسەپاتقا بىردە سەنىپ، بىردە سەنبەي ەكىۇداي سەزىم كەشكەن. قانشاما ۋاقىت ۋلانعان سانا ءۇشىن ستاليننەن كىنارات تابۋ دەگەننىڭ ءوزى توبەدەن تۇسكەن جايداي اسەر ەتتى. دەگەنمەن كەلە-كەلە ەل ەلدىگىن جاساپ، قوزعالىسقا ەندى. تىرشىلىك ءوز ارناسىمەن اقتى. كورىنگەننەن ۇركە قاراۋشىلىق بىرتە-بىرتە سەيىلىپ، ءۇي-ىشى، وشاق باسىندا بولسىن شىندىقتاردىڭ ۇشتىعى شىعا بەردى. بۇل كەزدە ادەبيەتكە جاڭا تولقىن كەلدى. اسىرەسە، بۇرىنعى وداقتىق ادەبيەت ارەناسىندا ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكو، اندرەي ۆوزنەسەنسكيي، روبەرت روجدەستۆەنسكيي ەسىمدەرىمەن بىرگە اششى شىندىقتىڭ از دا بولسا جاڭعىرىعى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا جەتە باستادى. بۇل كەزدە ادەبيەت الەمىنە جۇلدىزدى شوعىر تانىلىپ، وزدەرىنىڭ وتتى شىعارماشىلىعىمەن وقىرمان قاۋىمىن مويىنداتتى. ولار: داعىستاندىق اقىن راسۋل عامزاتوۆ، بالكارلىق قايسىن كۋلييەۆ، قالماق داۆيد كۋگۋلتينوۆ، تاجىك مومىن قانوعات، باشقۇرت مۇستاي كارىم، ارميان گيەۆورگ ەمين، ورىس ەگور يسايەۆ، وزبەك زۇلفيا، قازاق جۇبان مولداعالييەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، قىرعىز سۇيەنباي ەرالييەۆ، ساۋرانباي جۋسييەۆ، تۇرىكمەن اننابەردى اعابايەۆ، ەستون ۆلاديمير بەەكمان، گرۋزين يراكلي اباشيدزە، ازەربايجاندىق نابي حازري، ليتۆالىق ەدۋارداس مەجەلايتيس، يۋستيناس مارسينكياۆچيس، ت.ب. ەسىمدەر پوەزيا سۇيەر قاۋىمعا ىقپالدى اسەرىن تيگىزگەن شاق. وسى تۇستا 1961 جىلى قازاقستان توپىراعىنان تۇڭعىش ادام عارىشقا شىعۋى ۇلكەن الەۋمەتتىك وقيعاعا اينالىپ، ول تۋرالى «ادامعا تابىن، جەر ەندى» اتتى پوەماسىمەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەسىمى الەمدىك ارەناعا كوتەرىلدى. جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ جويىلۋى جانە ادامزاتتىڭ تۇڭعىش عارىشقا كوتەرىلۋى – ەكى بىردەي وقيعا سيمۆوليكالىق تۇردە ۇيلەسىپ، الەۋمەتتىك جاعدايدى ايعاقتاي ءتۇستى.
وسى تۇستا، 1959 جىلى «جاس قانات» اتتى جاس اقىندار جيناعى اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ العى سوزىمەن جارىق كوردى. بۇل كىتاپ – تۋعان ادەبيەتىمىزدە وقيعاعا اينالعان كىتاپ. وقيعا بولاتىن سەبەبى، وسى جيناققا ەنگەن اقىنداردىڭ تۇتاستاي دەرلىگى تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تۇراقتى كادرىنا اينالىپ، كوركەم ادەبيەتىمىزدى كوركەيتۋگە كوپ ۇلەس قوستى. اۋىر جۇگىن ارقالادى. اتاپ ايتقاندا ءىزتاي مامبەتوۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، زەينوللا شۇكىروۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ، عابباس جۇمابايەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، ەركەن يبراھيم، ماعيراش ساريكوۆا، ت.ب. اقىندار العاشقى سوقپاق جولىن سالدى. وسى كىتاپتان كەيىن-اق كوكتەمنىڭ دۇركىرەي كوتەرىلگەن كوك مايساسىنداي، قاۋلاپ وسكەن گۇلدەرىندەي ادەبيەتكە بىرنەشە ەسىمدەر كەلدى. بۇل ەسىمدەر ارقىلى قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك ليريكاسى كورىكتەنىپ، سۇلۋلانىپ سالا بەردى. 1960 جىلى زەينوللا شۇكىروۆتىڭ «تەڭىز جىرى» /ولەڭدەر/، «كاميلا» /ولەڭدەر مەن پوەما/، توقاش بەردياروۆتىڭ «بەيبىتشىلىك كوشەسى» /پوەما مەن ولەڭدەر/، ەركەش يبراھيموۆتىڭ «كوكشەتاۋ كورىنىستەرى» /ولەڭدەر/، ساعي جيەنبايەۆتىڭ «سىيلىق» /ولەڭدەر/، ءشامىل مۇحامەدجانوۆتىڭ «انا قۇشاعى» /ولەڭدەر/، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «بالاۋسا» /ولەڭدەر/ ت.ب. كىتاپتارى وقىرمان قولىنا ءتيدى. 1961 جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ارعىماقتار» /ولەڭدەر مەن پوەمالار/، «ادامعا تابىن جەر ەندى» /پوەما/، عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «ارال اۋەندەرى» /ولەڭدەر/، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ «اققايىڭ» /ولەڭدەر/، ساعي جيەنبايەۆتىڭ «دالا گ ۇلى» /ولەڭدەر/، عابباس جۇمابايەۆتىڭ «نوسەر» /ولەڭدەر/، ءىزتاي مامبەتوۆتىڭ «تابانتال»، تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ «قۇرالاي» ت.ب. كىتاپتار جارىق كوردى.
حرونولوگيالىق جولمەن وسىلاي سارالاعانىمىزدا، 60-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ العاشقى وكىلى بولىپ اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆ ادەبيەتكە قادام باستى. وعان «ستۋدەنت داپتەرى» /1959/، «كاميلا» /1960/ كىتاپتارى كۋا. بۇدان سوڭ قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەم جايلاۋىنا /ءبىز زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ العان اقىنداردى اتاساق/ ساعي جيەنبايەۆ «سىيلىق» /1960/، «دالا گ ۇلى» /1961/، زەينوللا شۇكىروۆ «تەڭىز جىرى» /1960/، «ارال داپتەرى» /1962/، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «سىبىزعى سازى» /1962/، وتەجان نۇرعالييەۆ «مەنىڭ ماحابباتىم» /1962/، سابىرحان اسانوۆ «تۇڭعىش كىتاپ» /1963/، تولەگەن ايبەرگەنوۆ «ارمان ساپارى» /1963/، مۇقاعالي ماقاتايەۆ «يليچ» /1964/، «جانار» /1966/، وتەگەن كۇمىسبايەۆ «تۇڭعىش» /1964/، «الاقان» /1966/، ءجۇسىپ قىدىروۆ «تۇڭعىش كىتاپ /1964/، «تاڭعى ءسات» /1966/، فاريزا وڭعارسىنوۆا «ساندۋعاش» /1966/، مۇحتار شاحانوۆ «باقىت» /1966/ جيناقتارى جارىق كوردى. ال، 60-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ وكىلى قادىر مىرزالييەۆ بولسا، 1959 جىلدان باستاپ، 1965 جىلعا دەيىن بالالار اقىنى بولىپ، 1965 جىلى فيلوسوفيالىق ليريكا كىتابى «وي ورمانىمەن» جارق ەتە ءتۇستى. بۇدان سوڭ اقىن جىل سايىن كىتاپ بەرىپ «دالا ديدارى» /1966/، «بۇلبۇل باعى» /1967/، «اق وتاۋ» /1968/ جيناقتارىمەن بارشا قاۋىمدى باۋرادى. وسى اتالعان اقىندار 70ء-شى جىلدارى دا ساپالى دا، ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ ەكى ون جىلدىقتى الۋىمىز دا سوندىقتان.
اقىندار 60-شى جىلدارى ءارتۇرلى سەزىممەن ادەبيەت ەسىگىن اشتى. ءبىرى – سەزىم شۋاعىنا شومىلا كەلسە، ەندى ءبىرى – وي بۇلتىنا باتتى. ەندى ءبىرى – تەرەڭ اعىم، تۇڭعيىق يىرىمدەرگە بارسا، ەكىنشىسى – ءسوز سىمباتىنىڭ شولپىلارىن سىڭعىرلاتىپ، شاشپاۋىن كوتەرە كەلدى.ءار قايسىسىنىڭ الدىندا – اقىن بولۋ، اقىن بولىپ ازاماتتىق پارىزدى وتەۋ. ەل، قوعام الدىندا قىزمەت كورسەتىپ، جۇرتشىلىققا جۇرەگىمەن تانىلۋ ماقساتى بار ەدى.
ت.مولداعالييەۆ:
قىزىق ەدى مەنىڭ ۇشقىر قيالىم،
كوكىرەگىمدە تاسۋشى ەدى كۇي اعىن،
بۇل سەزىمدى جازۋ ءۇشىن، دوستارىم،
جۇرەك كەرەك، كەرەگى جوق سيانىڭ، –
دەسە اقىننىڭ ليريكا ءۇشىن جۇرەكتىڭ وتى، جاننىڭ تەبىرەنىسى كەرەكتىگىن الدىن-الا سەزىنە كەلدى.
ق.مىرزالييەۆ:
ۋا، دالام! كەڭدىگىڭە تامساڭدىم كوپ،
ايتا المان ءبارىن جازىپ تاۋسا الدىم دەپ.
سەن – الىپ پلاستينكا دوڭگەلەنگەن،
ينەڭ بوپ تۇرادى ىلعي ءان سالعىم كەپ! –
دەسە، اقىن ءوزىنىڭ ومىرلىك كرەدوسىن اڭعارتۋمەن قاتار، ونىڭ العا قويعان ارمان-ماقساتىنىڭ بيىكتىگىن، قارىمىنىڭ كەڭدىگىن نازىك ليريكا تىلىمەن جەتكىزدى.
ج.ناجىمەدەنوۆ:
قاي جاققا، ەندى قايدا بۇرىلا الام،
جانىم بار شىندىق دارىپ، جىر ۇناعان.
وسى ءبىر كەۋدەمدەگى كىشكەنە باس،
ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنىڭ سىرىنا الاڭ...
دەسە، اقىن دۇنيە قۇپياسىنىڭ سىرىنا سۇڭگىگەن ساپارىنان حابار بەرىپ قانا قويمايدى، ليريكالىق جۇرەگىن وقىرمان الدىنا تارتىپ، يلاندىرادى، بولاشاعىنا سەندىرەدى.
س.اسانوۆ:
ءبارى دە ايان، ءبارى ايان،
ايان ەمەس سىر بار ما؟
ءبارى دە ايان، ءبارى ايان،
سىردى ايتپاعان جىر بار ما؟ – دەي كەلىپ:
سوندا دا ءبىر جۇيرىك وي،
ويلانباعان سياقتى.
سوندا دا ءبىر قىزىق توي.
تويلانباعان سياقتى.
سونى تويلاۋ، سونى ويلاۋ
ماعان قالعان سياقتى، –
دەپ، ءۇمىت كوكجيەگىنە كوز جىبەرەدى.
ت.ايبەرگەنوۆ:
ءومىر دەگەن – ماڭگى گۇلدەپ جاتاتىن،
قۇشتارلىقتىڭ تولعاعى مەن كوكتەمى.
ەشكىم وعان قويا المايدى نۇكتەنى،
ءومىر دەگەن سويلەم ەمەس ويتكەنى، –
دەسە، اقىن ءوزىنىڭ ليريكالىق ءبىتىم-بولمىسىن تانىتىپ، قاراپايىم عانا ويىمەن كۇردەلى دە، قاسيەتتى جولداعى العاشقى قادامىنا ءمان بەرىپ، زەر سالا سويلەيدى.
بۇل ولەڭدەردى، ءا دەگەننەن مىسال رەتىندە كەلتىرۋ ماقساتىمىز، وسى دۇنيەلەردەن-اق 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاقتىڭ العاشقى ۇندەرىنەن، العاشقى قادامدارىنان ونەر ساپارىنا ۇلكەن دايىندىقپەن، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن، ادەبيەتتى مەشىت دەسەك، يمەنە باسىپ، اياق كەبىسىن قۇتتى شاڭىراققا شەشىپ كىرگەندىگىن اڭداتارى ءسوزسىز. ۇرپاق ۇندەرى يبالى دا، نازىك، سەزىمدەرى تەرەڭ دە، كۇردەلى ەكەندىگىن تانىتادى. مۇنداي مىنەز – اقىنداردىڭ شىققان تەگى مەن الەۋمەتتىك ورتاسىن دا ايقىنداي تۇسەدى.
بۇل ۇرپاقتىڭ باسى – سوناۋ رەپرەسسيا جىلدارى دۇنيەگە كەلسە، ەندى ءبىرىن الاساپىران وتان سوعىسى كىندىگىن كەسكەن پەرزەنتتەر ەدى. 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا ۇشىراعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تاعدىرلارى – بۇل ۇرپاققا دا تۇگەلدەي ءمالىم بولىپ كەلدى دەۋگە بولمايدى. اسا قۇپيالىقتا ساقتالدى. ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ كەيىنىرەككە دەيىن وقۋعا رۇقسات بەرىلمەگەنى راس. سوندىقتان وقىعان بۋىنعا ماعجان تۆورچەستۆوسىنان گورى ەۆروپا، دۇنيە ءجۇزى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارماشىلىعى كەڭىرەك تانىس بولاتىن. ەل اۋزىنان ەسىتىپ، جاسىرىپ-تىعىپ وقىعاندارى بولماسا، اشىقتان-اشىق وقۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەدى دە، ۇرپاق پەن ۇرپاقتار اراسىنداعى ءداستۇر جالعاستىعى ۇزىلگەندەي بولىپ ەدى. ءبىراق، ولاردىڭ كوزىن كورگەن، بىرگە جىر جازعان اعا ۇرپاقتان ۇلگى-تالىم الدى. ولار سوۆەتتىك شىندىقتى جازۋدا، سوسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن جازۋعا ۇيرەتتى. «ءتۇرى – ۇلتتىق، مازمۇنى – سوسياليستىك بولۋعا ءتيىس» دەپ جار سالدى. ءبىراق، 60-شى جىلداردىڭ جاڭا تولقىنى بۇل شەڭبەردەن شىعىپ، شىنايى ءومىردىڭ اقيقاتىنا ۇڭىلۋگە ۇمتىلدى. ايتا الماعان جەرلەرىن استارلاپ جەتكىزدى. ەل، حالىق، ۋاقىت تۋرالى تولعانۋ – جاڭا ۇرپاقتىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالدى. تابيعات پەن تۋىستاستى، ادامعا ءتان شىنايىلىققا بەت بۇردى. وتىرىك كولگىرسۋ، جالعان ۇرانشىلدىقتان ارىلدى. وسىنداي ادال سەزىمدى ليريكالىق جىرلار – الەۋمەتتىك ومىرگە اسەرىن از تيگىزگەن جوق. قازاق ليريكاسى – 60-شى جىلدارى زامانعا شەرۋ تارتقان ءوز كوشىن باستادى.
«...قازاق پوەزياسىن جالپى اڭگىمەلەۋ مەزگىلى ءوتتى، جەكە اقىندار جايلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازىلۋمەن قاتار، پوەزيامىزدىڭ ءار الۋان باي سالالارى تۋرالى دا اقىندارىمىزشا دارالانا، ماماندانا باستاعان زەرتتەۋشىلەر كەرەك. ونسىز ادەبيەت عىلىمى /قازاق پوەزياسىنا تابىستارىمەن بىرگە قيىندىقتارعا ۇشىراي وتىراتىن/ كومەك ەتە المايدى» – دەي كەلىپ، ءا.تاجىبايەۆ ونىڭ ىشىندە ليريكانى ءبولىپ زەرتتەۋ قاجەتتىگىنە توقتالادى. جەكە زەرتتەمەي ادەبيەت عىلىمى قازاق پوەزياسىنا كومەك ەتە المايتىندىعىن، ىقپال-اسەرى بولا المايتىندىعىن ليريكانى ءبولىپ زەرتتەۋدىڭ ءبىرىنشى سەبەبى دەسە، ەكىنشى سەبەبى دەپ، ۇلى ابايدان باستالاتىن شىن مانىندەگى قازاق ليريكاسى تار شەڭبەرلى، تالداۋعا كەلمەس ۇلتتىق قانا قۇبىلىس ەمەس ەكەندىگىن، پوەزيامىزدىڭ دۇنيە تانۋ دارەجەسىندە: كەڭ ورەلىلىك، موتيۆ بايلىلىعىن، سەزىم ارلىلىگى، تاقىرىپتىڭ جان-جاقتىلىعى تالدانباي، ليريكامىزعا ارقاۋ، وزەك بولاتىن سان ءتۇرلى كونفليكتىلەردى، ليريكانىڭ ءسوز كۇشىن، ونداعى حاراكتەرلەردى جەتىك تەكسەرمەي، پوەزيامىزدىڭ ءوسۋ ەۆوليۋسياسىنا تەرەڭ بويلاي المايتىندىعىمىزدى، سالىستىرۋ ارقىلى ليريكامىزدىڭ ساپالىق دارەجەسىن سيپاتتارلىق ولشەم تاباتىنىمىزدى تىلگە تيەك ەتەدى.
ءۇشىنشى ەڭ باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى دەپ، ليريكامىزدىڭ ابايدان بەرگى ۇزاق تاريحى بار: ونىڭ دامۋ پروسەستەرى ەش ۋاقىتتا بەيبىت تۇردە، وزگە الەۋمەتتىك كەزەڭدەردەن بولەك، وقشاۋ كۇيدە وتكەن ەمەس ەكەندىگىن، ليريكامىزدىڭ تاريحي ادەبيەتىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل مادەني تاريحىمىزدىڭ ۇلكەن ءبىر ارناسى ەكەندىگىن، بۇل – ەلىمىزدىڭ ءىرى قوعامدىق وزگەرىستەرىن قوسا باياندايتىن ارنا ەكەندىگىنە توقتالادى.
اباي ليريكاسى، شاكارىم، ماعجان ليريكاسىنا ۇلاسقان تۇستاردا «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ» پوەزياسىنان اسقىنعان اشىق جاۋلىقپەن بىرگە جالپى سيمۆوليزمگە ءتان بۇركەنىشتى، بوياۋلى، سان-ساققا باستايتىن، جالعان ىزدەرگە جەتەكتەيتىن «نازىك» ارەكەتتەردى تابۋ قيىنعا سوقپايدى. ەندەشە ادەبيەت ومىرىندەگى مۇنداي كەزەڭدى اتتاپ ءوتۋ، ايتپەسە تاريحىمىزعا «قيانات» دەپ «زەرتتەگەن» تۇستارىمىزدا، بۇلاي سىلتەنگەن قىلىش، تالاي التىن باستاردى جالماپ كەتتى دە، كەيىن ءوز كىناسىن ءوزى مويىنداپ: «جاسىراتىنى جوق، پوەزياداعى زياندى اعىمدارعا قارسى قىزۋ كۇرەستىڭ ارتىق سىلتەۋ، ارانداعىش جاقتارى دا بولدى. سيمۆوليزم مەن ءفورماليزمدى اشكەرەلەۋدى، ولارعا سوققى بەرۋدى – ليريكا اتاۋلىعا سوققى بەرۋ»، – دەپ تۇسىنگەن مەزگىلىمىزدى دە تاريح ۇمىتپايدى...
ءبىر جاقتى جاڭساق ۇعىنعاندىقتان، تالانتتى ليريكاشىل اقىنداردىڭ وزدەرى كوپ ۋاقىت ليريكادان قاشقاقتاعانىن، ادام سەزىمى مەن ونىڭ نازىك تۇيسىكتەرىن پوەزيا تاقىرىبى ەمەس دەگەن ۇرانعا سەنىپ، ءوز دارىندارىن ءوزى بۋلىقتىرعانىن جاقسى بىلەمىز /«ءومىر جانە پوەزيا»، 14-16-بەتتەر/.
ليريكا اتاۋلىعا سوققى بەرىلگەن سوڭ «ءوز دارىندارىن ءوزى بۋلىقتىرۋ» 60-شى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن كەلدى.تەك، 1948-1954 جىلدار ارالىعىندا ارا-تۇرا ليريكاعا بەت بۇرعان اقىندار بولدى. سونىڭ ءبىرى – قاسىم امانجولوۆ بولسا، وعان «ءوزىم تۋرالى» ليريكالىق جىرى كۋا. «سىردا تۋعان سىردىڭ ۇلى، جاڭا گەينە مەن بولام» دەپ 1936 جىلدارى جار سالعان اقىن ءا.تاجىبايەۆ تا 1937-1938 جىلداردان كەيىن، 50ء-شى جىلدارى عانا ليريكاعا ءبىرجولا ءۇن قوسۋعا زەيىن قويدى، دەپ ايتا المايمىز. سودان سوڭ سوعىستان ورالعان سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ ليريكالارى بوي كورسەتتى. دەگەنمەن، 60-شى جىلدارداعىداي قازاق ليريكاسى قاناتىن جازا العان جوق. بۇل قۇبىلىس – ادەبيەتىمىزگە جاڭا تولقىن، جاس تولقىننىڭ وزىندىك ۇنىمەن، وزىندىك سىرىمەن كەلۋىنە بايلانىستى دەپ بىلەمىز. بۇل بۋىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزگە دىڭگەك بولعاندارى تومەندەگى اقىندار: ت.مولداعالييەۆ، ج.ناجىمەدەنوۆ، زەينوللا شۇكىروۆ، قادىر مىرزالييەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، سابىرحان اسانوۆ، قايرات جۇماعالييەۆ، وتەگەن كۇمىسبايەۆ، دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ، ءجۇسىپ قىدىروۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، وتەجان نۇرعالييەۆ، قاستەك بايانبايەۆ ت.ب.
وسى اتالعان اقىنداردىڭ ءبىرازىنىڭ ەسىمى ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە، ەندى ءبىرى الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا كورىنگەنىمەن، اقىن رەتىندە قالىپتاسىپ، حالىق الدىندا مويىندالا باستاعانى 60-شى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جانە 70ء-شى جىلدارى ەدى. مىسالعا، اقىندىق قۋاتىن الپىسىنشى جىلدارى تانىتا باستاعان ت.مولداعالييەۆتىڭ 1957 جىلى «ستۋدەنت داپتەرى» اتتى جيناعى جارىق كوردى.
بۇل كەزەڭدى كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن، ءبىر عانا دەرەكتى ايتىپ وتسەك، ارتىق بولماس. 1953 جىلى ورتالىق گازەتتىڭ بىرىندە، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ قابىرعاسىنا باتقان اۋىر دا، ءزىلدى ماقالا جارىق كوردى. ول م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى تۋرالى. گازەتتە: «م.اۋەزوۆ باستى گەروي اباي وبرازىن تەرىس اشادى... اۋەزوۆ ورىستىڭ ادامدارىنىڭ وبرازىن جاساۋ ءۇشىن جارقىن بوياۋلار تابا المايدى... ولار وزدەرىنىڭ كەيىپكەرىن جوعالتقان، ولار ۇلى ورىس حالقىنىڭ تاڭداۋلى قاسيەتتەرىن بەينەلەي المايدى.
اۆتور پانتيۋركيزم مەن ءپانيسلاميزمنىڭ كەرتارتپالىق سىيپاتىن اشكەرەلەۋدەن جالتارادى...
م.اۋەزوۆ روماندا ورىن العان ەلەۋلى بۇرمالاۋشىلىقتاردى جويۋعا ءتيىس»7، – دەلىنگەن. بۇل ماقالادا ەڭ الدىمەن، شوۆينيستىك پيعىل ەتەك العان. پانتيۋركيزم مەن ءپانيسلاميزمدى العا تارتىپ، قازاق ينتەللەگەنسياسىنا تاعى ءبىر اۋىر قاتەردى دە قاپەرىنە سالىپ قويادى. مۇنىڭ الدىندا، س.مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» تۋرالى «ەسكىلىكتى ءىش تارتۋ»8 ماقالاسى دا وتقا ماي قۇيعانداي، وتىز جەتىنشى جىلعىنى كوكسەۋ سارىنى بار ەدى.
مۇنداي قاۋىپ-قاتەرمەن قاتار جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ اسقىنعان، شەگىنە جەتكەن ءساتى دە وسى كەز. بۇل رەداكسيالىق ماقالالار جارىق كورگەننەن كەيىن، ءۇش جىلدان سوڭ، 1956 جىلى «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق جانە ونىڭ زارداپتارىن جويۋ تۋرالى» قاۋلىسى جالپى حالىققا، ونىڭ ىشىندە ادەبي ومىرگە سەرپىلىس اكەلدى. بۇل حاقىندا، «اقىندىقتىڭ قۇپيا سىرى» اتتى العى /س.قيرابايەۆ/ سوزدە :
«ادام تۇساۋدان... XX سەز عانا قۇتقاردى. تۇمانباي وسى تۇستا ادەبيەتكە كەلدى دە، وزىنەن بۇرىنعى ۇرپاقتىڭ بويىنا سىڭگەن تەجەۋگە ىلىكپەي، ادام ىرقىنا عانا ءتان ەركىن ويدى، اشىق، بۇكپەسىز ءسوزدى ايتتى. جاستىعىن، ماحابباتىن، تۋعان ەلىنىڭ تابيعاتىن، كوكتەمىن جىرلادى. وسىنداي جاعدايدا شىن سەزىمدى، ادامنىڭ كوكەيىن جارىپ وتەتىن سۇيىسپەنشىلىك سىرىن اڭساپ وتىرعان قاۋىم، اسىرەسە، اقىننىڭ ءوزى سياقتى ەركىن ويلاپ، ەركىن سويلەۋگە ۇمتىلعان ونىڭ قۇربى بۋىنى تۇمانباي ولەڭدەرىن دۋ كوتورىپ اكەتتى. ول ادەبيەتكە وسىلاي جاستىقتىڭ، ماحابباتتىڭ، كوكتەمنىڭ جىرشىسى بولىپ ەندى»، – دەپ جازدى.
الپىسىنشى جىلدارى قالىپتاسىپ، جەتپىسىنشى جىلدار ءوزىنىڭ اقىندىق شەبەرلىگىن كۇشەيتە تۇسكەن اقىنداردىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى – ت.مولداعالييەۆ ەدى. شىنىندا دا، «ولەڭدى تەك ساياساتقا قۇرىپ، ناۋقاندىق ىستەرگە ۇگىت ەسەبىندە كوبىرەك پايدالانعان». قازاق پوەزياسى ءوزىنىڭ از دا بولسا ەركىندىگىن سەزىنە باستادى. سول تۇستا ءوزىنىڭ جاستىق سەزىم شۋاعىنا شومىلعان تۇمانباي اقىننىڭ جارقىراي كورىنۋى، سۇيكىمدى بولۋى ءومىر تۋدىرعان زاڭدى قۇبىلىس دەپ باعالاعانىمىز ورىندى.
اسىلىندا، پوەزيا – كۇن شۋاعىنان جاراتىلعان، جانى ىزگىنىڭ ءىسى. جۇلدىز جارىعىنداي جانارىڭدا سامساي كورىنىپ، جاقىن دەسەڭ الىستاي تۇسەتىن ءبىر عاجاپ قۇپيا دۇنيە. سول جۇمباق الەمگە ىڭكار ادامنىڭ، تابيعات تىلسىمىنا ىنتىزار جۇرەكتىڭ عانا قولىنان كەلەر شارۋا – پوەزيا. ادامدى جانە ءومىردى سۇيۋدەن باستالعان اقىندىق جول – وتانعا دەگەن بيىك پاراسات شىڭىنا كوتەرىلگەنگە دەيىنگى ارالىقتا، تىرشىلىكتىڭ نەبىر قيلى-قيلى قىستالاڭ سوقپاقتارىنا جولىعىپ، اششى مەن تۇشىنىڭ ءدامىن تاتىپ، ىستىعى مەن سۋىعىنا شىداپ، سونىڭ بارىنە مويىپ، مويىپ قانا قويماي اۋىر جۇكتى يىعىمەن كوتەرىپ، كوتەرە الاتىندىعىن ەل الدىندا مويىنداپ، ءوزىنىڭ مازمۇندى عۇمىرىن قورتىندىلاي العاندا عانا، ناعىز اقىن تۇعىرىنا شىعارى حاق. سونداي تۇعىر بيىگىنە جولداعى نەبىر سىناقتاردى اتتاپ وتپەي، ءوز باعىتىنان تالماي تاباندى قادام جاساپ، اتىن ەل حالقىنا جاريا ەتىپ، ءماشھۇر ەتىپ كەلە جاتقان اقىن – تۇمانباي مولداعالييەۆ.
تۇمانباي مولداعالييەۆ – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دۋالى اۋزىنا ىلىككەن باقىتتى ۇرپاقتاردىڭ ءبىرى. «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز» اتتى ماقالاسىندا ۇلكەن جازۋشى ايتقان جىلى پىكىرلەردەن باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمى سىن پىكىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ كەلەدى. ارينە، ماياتنيكتىڭ اۋمالى-توكپەلى تىلىندەي ءارقيلى پىكىرلەر دە بولدى. سول ماياتنيكتىڭ ءتىلىن ءبىر قالىپتى قوزعالىسقا كەلتىرىپ، توقتايتىن جەرىندە توقتاتا العان، ەڭ الدىمەن اقىننىڭ تالانتتى تۆورچەستۆوسى ەدى. تۇمانباي تۆورچەستۆولىق ەڭبەك ەتۋدەن تانبادى، ال تۆورچەستۆو تۇمانبايدى اقىندىق ءوز تۇعىرىنا، اقىندىق ءوز وربيتاسىنا كوتەردى.
اقىن نە جازسا دا، قالاي جازسا دا، ەڭ باستىسى ءومىردى ءسۇيىپ جازادى، ادامعا دەگەن ىزگىلىكتى ماحابباتپەن جازادى. تاعدىردىڭ تالاي تاۋقىمەتىن، تىرشىلىكتىڭ كوڭىلگە قاياۋ سالار كولەڭكەسىن ولەڭگە ارقاۋ ەتكەندە، اقىن وعان اشىنۋدان گورى، نە قاھار توگىپ ايتۋدان گورى، ءسابي ماڭدايىن سيپاپ وتىرىپ، كەمشىلىگىن مويىنداتقانداي سەزىممەن توگىلىپ، ەلجىرەي جازادى. سول سىرلاردىڭ ارجاعىندا ۇلكەن جۇرەك ءدۇرسىلى ەستىلىپ تۇرادى.
جەتىم قوزى بار قوزىدان جاسقانشاق،
كوزىندە ونىڭ تۇرادى ىلعي جاس مونشاق،
ول دا بىرگە جۇگىرەدى اۋىلعا،
بارلىق قوزى جۇگىرگەندە اتتان ساپ، –
دەيدى اقىن «جەتىم قوزى» دەگەن ولەڭىندە. وزگە قوزىلار اناسىن ىزدەپ اۋىلعا اتتان ساپ جۇگىرگەندە، جەتىم قوزى دا سول دۇرمەكپەن بىرگە كەلەدى. ءبىراق ونى كۇتىپ تۇرعان اناسى جوق.
كۇن باتادى، بۇكىل قورا تىنادى،
جۇلدىز كوكتە ساۋلە سەۋىپ تۇرادى.
سونىڭ عانا ماڭىراعان داۋىسى.
اندا-ساندا اي استىنان شىعادى...
قاناتىمدى ءبىر جازا الماي مەن ەركىن،
قالىڭ ويعا شوماتىنداي نەلەر ءتۇن.
اق قوزىداي انامدى ىزدەپ سول كەزدە،
بار الەمدى كەزىپ كەتكىم كەلەتىن.
وسى ءبىر ءۇش شۋماقتاردان اقىننىڭ ءۇش قىرىن كورۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، اقىن تاعدىرعا نالىپ تۇرىپ، ءومىردى ءسۇيىپ تۇرىپ جازسا، ءسۇيىپ قانا قويماي وقىرمانىنىڭ دا سۇيىسپەنشىلىگىن وياتارلىق سەزىم ۇيالاتسا، ەكىنشىسى، اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك كوز مەرگەندىگى: «سونىڭ عانا ماڭىراعان داۋىسى، اي استىنان شىعاتىندىعى» جانە تابيعاتتىڭ كەز كەلگەن قاراپايىم دەتالىن ادام تاعدىرىمەن تاماشا ۇلاستىرا الارلىق قاسيەتى.
تۇمانبايدىڭ 1967 جىلى شىققان «جاڭا داپتەرىندەگى»:
باقىتتى ادام ول كىسى مەن بىلەتىن
ايتقانىنا تالايدى سەندىرەتىن.
اساۋلاردى ارقانسىز ۇيرەتەتىن،
دەگەنىنە ءوزىنىڭ كوندىرەتىن...
حات الادى جاقىننان، قيىردان دا،
قول سوزادى قالساڭ سەن قيىن حالدا،
بارلىق جانعا جاقسىلىق تىلەگەن سوڭ،
بارلىق باقىت باسىنا جيىلعان با؟ –
دەگەن وسى ولەڭدى جانە قاسىم امانجولوۆتىڭ ولەڭىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ءا.تاجىبايەۆ ءوزىنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپ جازدى:
«ماعان وسى ەكى ولەڭ كەرەمەت اسەر ەتتى. مەن نەگە جازبادىم ەكەن، وسىلاردى، – دەدىم ىشىمنەن. قىزىعۋمەن قاتار قىزعانعانداي بولىپ تا سەزىندىم. وسىلار سياقتى جازعىم كەلدى. بۇل ءسوز جوق قاسىمدى دا، تۇمانبايدى دا ۇستاز تۇتىنۋدىڭ بەلگىسى ەدى. مەنىڭ «ادام» دەگەن ولەڭىم دە ۇستازداردىڭ ىقپالىمەن جازىلۋى دا مۇمكىن.
عاشىقپىن ءاماندا ىنتىقپىن،
كوڭىلدىڭ كۇنى بار ادامعا.
قىزدىرسا ول اۋلەتىن ءبىر جۇرتتىڭ
جىلۋى جەتپەي مە ماعان دا، –
دەپ باستالاتىن...
– كوردىڭدەر مە، مەن دە ءبىر جاقسى ولەڭ جازىپ تاستاپپىن دەمەكشى ەمەسپىن. مەنىكى جاڭاعى ەكى ولەڭنەن تومەن شىعار، ابدەن مۇمكىن. مەنىڭ ايتپاعىم قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ جاڭا ساپاسى تۋرالى. پوەزيا زامانداستارىمىزدى جىرلاۋعا، ولاردىڭ جارقىن وبرازىن جاساۋعا بەت بۇردى. پوەزيانىڭ جاڭا شەبەرلەرى جاڭا ونەگە ۇسىنا باستايدى. بۇل جاڭا ءسوز ماعان دا ىقپال ەتتى، مەنىڭ تۆورچەستۆولىق ومىرىمنەن ورىن الدى دەمەكشىمىن»9.
ەگەر اقىن اعا: «بۇل ءسوز جوق قاسىمدى دا، تۇمانبايدى دا ۇستاز تۇتىنۋدىڭ بەلگىسى ەدى» دەپ ايتا الىپ جاتسا، بۇل ءسوز جوق، تۇمانباي تۆورچەستۆوسىنا بەرىلگەن ۇلكەن باعا. باردى باعالاي الۋدا – پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى، وسكەنىمىزدىڭ بەلگىسى. اقىن عافۋ قايىربەكوۆ «بەلەستەن اسقاندا» اتتى ماقالاسىندا تۇمانبايدىڭ «جاڭا داپتەر» مەن «ەسكەرتكىش» اتتى كىتابىن قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكى سەزد ارالىعىنداعى، قازاق پوەزياسىنىڭ اسىل قورىنا قوسىلاتىن دۇنيە رەتىندە باعالاعان بولاتىن. اقىن «جاڭا داپتەر» كىتابى ءۇشىن قازاقستاننىڭ جاستار سىيلىعىنا يە بولدى.
پوەتيكالىق دۇنيەنىڭ باستى كريتەرييى – تۇتاس ءبىر ورگانيزم بولۋىندا. وزىنشە ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى، ونى جازعان اۆتوردان دا، اۆتور ءومىر سۇرگەن بۇكىل ۇرپاقتان دا ۇزاق عۇمىر كەشىپ، ەشكىم دە توقتاتا الماس ساپارعا شىعادى. وعان ول كەزدە اۆتور دا كومەككە كەلە المايدى، نە اۆتوردىڭ كوزى تىرىسىندەگى ادامي پەندەلىگى دە كەسىر تيگىزە المايدى. بۇل – ولەڭ مەن وقىرمان وڭاشا بەتپە-بەت كەلەتىن ءسات. سوندا ولەڭنىڭ وزىنشە ءومىر سۇرۋىنە نە نارسە تىرەۋ بولا الماق؟ وي ما؟ الدە سەزىم بە؟ الدە اقىل ما؟ الدە جۇرەك ءدۇرسىلى مە؟ نە ومىردەگى سيۋجەت پە؟ قالاي دەسەك تە، وي مەن سەزىم بىرلىگى، وي مەن سەزىم تۇتاستىعى عانا، ولەڭ عۇمىرىن ولمەس دارەجەگە جەتكىزەدى. «مىسل يزرەچەننايا ەست لوج» دەپ تيۋچيەۆ ايتپاقشى، ءبىر جاقتى وي ايتۋعا ۇمتىلۋ، نە ءبىر جاقتى سەزىم اۋەزىنە سالىنىپ كەتۋ دە جالعاندىققا جەتەلەرى ءلازىم. سوندىقتان، ولەڭنىڭ قوس قاناتى: وي مەن سەزىم. وسى ەكى قاناتىن تەڭ ۇستاپ، جۇرەگىنىڭ تەرەڭ يىرىمىنەن تۋىنداتقان وي مەن سەزىم تۇتاستىعىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان اقىن – تۇمانباي مولداعالييەۆ پوەزياسى – تۋعان ادەبيەتىمىزدە ءوز ورنى بار پوەزيا.
شىركىن-اي، بارلىق ادام دوسىم بولسا،
اسىقساق جولىققانشا قوسىلعانشا،
ءبارى دە انام قۇساپ مەيىرلەنىپ،
ءبارى دە انام قۇساپ اشۋلانسا، –
دەپ تىلەيتىن اقىن جانىنا، اقىن جىرىنا زەردەمەن ۇڭىلە بىلسەك، نەبىر كەستەلى ءسوزدىڭ قۇپيا-سىرىنا قانىعا الاتىنىمىزعا ءشۇبا جوق. قالاي دەگەنمەن دە، ءوزىنىڭ اۆتوپورترەتىن وزگەدەن ەرەك ايتا بىلگەن اقىن «ەكى تۇمان» ارقىلى جاقسى جەتكىزە بىلگەن، باتىل ايتا بىلگەن. شىنايىلىقتان شۇرايلى پوەزيا تۋعان:
تۇر مىنە الدىما كەپ بالا تۇمان،
مەن وعان وسى ساتتە اعا تۋعان،
ءىنىسىنىڭ ولەڭ دەپ جازعاندارىن،
ۇلكەن تۇمان جاسقاندى جاراتۋدان، –
ۇلكەننىڭ بولىپ ءجۇر جولى قۇتتى،
كوپ دوستارىن كەشەگى ول ۇمىتتى،
كىشى تۇمان سەزىمتال ۇلكەنىنەن،
ال، ۇلكەنى باقىتپەن جولىعىپتى، –
دەيدى. اقىننىڭ «مەنىن اقىنعا تەلىمەي-اق قايسى ءبىر ازاماتتى الشى، بالالىعى مەن ەسەيگەن شاقتاعى تىرشىلىك تىنىسىمەن سالىستىرىپ كورسىن. سوندا ول، اقىن جۇرەگىن «ءوز جۇرەگىندەي، اقىن جىرىن ءوزى جازعان جىرداي» سەزىنىپ تەرەڭ ويعا باتقان بولار ەدى؛ كىشى تۇماننىڭ ارمانى ۇلكەن تۇمان با ەدى؟ الدە ۇلكەن تۇمان كىشى تۇماندى قيا الار ما ەدى؟ ەكى ومىردە بىر-بىرىنە ۇمتىلىس، بىر-بىرىنە دەگەن ساعىنىش تارتىلىسى جاتىر.
جىلدار، جىلدار، زىمىراپ اقتى قۇيىن،
اقىن تۇمان جانىنىڭ تاپتى كۇيىن،
كىشىسىنىڭ جانى ادال، جۇرەگى پاك،
ال، ۇلكەنىن ولاي دەپ ايتۋ قيىن!
جۇرەك سوعا بەرەدى توزباعاسىن،
كۇندەرمەنەن سەن بىرگە قوزعالاسىڭ،
مۇسىركەيمىن كىشىسىن شىنىم وسى،
ۇلكەنىنە ەل بەرەر ءوز باعاسىن!
دەپ جازىپتى اقىن. ەڭ باستىسى اقىنعا سەنەسىڭ، سەنىپ وتىرىپ سەنىم ارتاسىڭ. سەنىم ارتقاسىن اقىنعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ ويانادى. ويتكەنى، اقىن ءوزىنىڭ بيىك قاسيەتىن دە، ءوزىنىڭ وسال جەرلەرىن دە وقىرمان الدىنا جايىپ سالىپ، جۇرت وسىلايسىڭ دەمەي-اق، ءوزى-اق ءبىلىپ وتىر. مىنە، اقىندىق قۋات دەگەن وزگەنىڭ بويىندا بولاتىن جاقسىلىق پەن كەمشىلىكتى جاسىرماي، وزىنىكى ەتىپ ايتۋىندا. سوندىقتان وقىرمان، ءومىردىڭ ءوز اعىسى بۇرىپ كەتكەن، امالسىزدان بولاتىن كەمشىلىكتەردى ءبولىسىپ، ورتاقتاسا دا الادى. ول وڭاشا وتىرىپ: «بۇل مەنمىن!» دەپ ايتۋدان دا تايسالماي، ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك جۇرەگىن اۆتورعا امالسىز ۇسىنادى. ولەڭ عۇمىرى دەگەن وسى.
ءاربىر قالامگەر ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوعا ارنالعان سانالى عۇمىرىن كەزەڭدەرگە ءبولىپ جاتپاسا دا، تىندىرعان شارۋالاردىڭ وزىندىك بەلەستەرى ايقىندالىپ، ەرەكشەلەنىپ، تۇلعالانىپ تۇراتىن ساتتەرى بولادى. الامان بايگەنىڭ دە شەگى، وزىندىك اينالىمدارى بار. مىنە، وسىنداي تۇمانباي اقىننىڭ ءبىرىنشى اينالىمى، باياندى ءومىرىنىڭ العاشقى قورىتىندىسى بولعان كىتاپ – «قوش، كوكتەم» /1971/ اتتى تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى. جيناقتاعى «ستۋدەنت داپتەرىنەن»، «جاس قاناتتان»، «كوكتەم تاڭىنان» اقىن جۇرەگىنىڭ جاستىق جالىنى ويناپ، كوكتەم دۇنيە كوز جانارىنا ۇيىرىلسە، «الاتاۋ قىزىندا» ومىرگە ۇمتىلىس، الداعى تاڭدار اتقاراتىن قىرۋار ىستەرگە دەگەن ازاماتتىق نىق سەنىم بار. سودان دا:
«تاڭ اتىپ قالدى، تاڭ اتىپ قالدى تۇرىڭدار،
باراتىن جەرگە باسقادان، بالام، بۇرىن بار،
كۇن شىعىپ قالدى، كۇندى دە جۇرتتان بۇرىن كور،
دۇشپانىڭ ۇيقى، ۇيقىنى بويدان قۋىڭدار، –
دەپ اتالى ءسوزدى قۋاتتاعان اقىن جانى «بوراندى قارسى قامشىلاپ قويىپ اتىن»، «كۇندى دە جۇرتتان بۇرىن كورۋگە» ىڭكار.
تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ اقىندىق قۋاتىن ەرەكشە تانىتقان كىتاپ – «زۋلايدى كۇندەر» مەن «جۇرەگىم مەنىڭ ساپاردا». بۇل ەكى كىتاپ تا اقىن الپينيستەي بيىككە ورلەپ، شەڭبەردىڭ وزىنە لايىق شىڭدارىنا شىقپاق دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. «كەيدە ءبىز قيمىلسىز جاتىپ-اق، ورلەپ ۇشىپ بارا جاتقانداي سەزىنەمىز»، – دەيدى اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ تۇمانباي ءىنىسىنىڭ «جيىرما بەسىنشى كوكتەمىنە» جازعان العى سوزىندە، – ءبىر بيىكتەن سوڭ ءبىر بيىككە اسامىز، اسقان سايىن جارقىلداعان جاڭا بەلەستەر شىعادى الدىمىزدان. كوك بەلدەۋلەردەن جاڭا جارىق قاقپالار اشىلادى... كۇن قانداي جارىق، جول قانداي ادەمى – ءبارى دە ءبىزدى ىلگەرى شاقىرادى. الەم اسەم اۋەنگە، سانسىز بوياۋلارعا تولى، اڭساعان دوستارىمىز ءبىزدى بيىكتەردە كۇتەدى.
سونداي شاقتا ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سيقىرلى ىرعاقتار ورالادى. ءبىز دۇعالىق سەزىمىزدەي وتتى جىرلار وقي باستايمىز». بۇدان ءارى پوەزيا دوستارىنىڭ اقىن شىعارمالارىنا دەگەن ماحاببات مەيىرىمدەرىنە، ىقىلاس نيەتتەرىنە ءسوز جەتكىزۋ قيىن ەكەنىن ايتا كەلىپ اقىن، تۇمانباي مولداعالييەۆتى وسىنداي دارىندى وقىرمانداردىڭ سانا-سەزىمدەرىن تۇگەل مەڭگەرگەن، ولاردىڭ ءسۇيىپ وقيتىن از عانا اقىندارىنىڭ ءبىرى دەپ تانيدى. بۇل ءسوزدىڭ ارينە، جانى بار.
تىرنا داۋسىن جاتىرقاماي جاتسىنباي،
تىڭدايدى ۇيىپ بيىك قۇزدار، اق شىڭدار،
كوكتەم كەلدى كوكىرەگىمنىڭ قۇستارى،
قيقۋلاماي نەعىپ ۇيىقتاپ جاتسىڭدار؟
/«قايتا ورالدى تىرنالار»/
دەيدى اقىن. ول وزىنە ەمەس، وزگەگە ايتىلعان سوزدەي قۇدىرەتتى، ءارى قاراپايىم. ومىرلىك ولەڭىنىڭ مىنەزى. بۇل – «جىلجىعان جىل – ايتىلعان جىر، شاپقان اتتىڭ» ۇستىندەگى تۇمانبايدىڭ اقىندىق مىنەزى. «سامايدى باستى اق قىراۋ، اعاردى بۇگىن سان شاشىم، ويعا دا، قىرعا شاپقىلاۋ – تۇر كۇتىپ ءالى قانشا سىن» دەيتىن جۇرەكتىڭ تابيعاتى...» دەيتىن كوڭىلدىڭ وتى. بۇل – «اقىننان اسپان بيىك شىعار، اقىننان جۇلدىز عانا تۇر جوعارى» دەي الار سەزىمنىڭ جاۋابى. بۇل – «بالالىق داۋرەن ول دا اياپ، بەرمەپتى ماعان كوپ كەزەك، جەتىگە جاسىم تولماي-اق، تاعدىرمەن شىقتىم جەكپە-جەك» دەيتىن مۇڭ مەن سەنىمنىڭ ءۇنى.
اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «...شىن مانىندەگى پروفەسسيونال قالامگەرلەر بارلىق ادەبي جانردا جازا ءبىلۋ قابىلەتى بولۋعا مىندەتتى؛ ليريكا، ەپوس، ەپيگرامما، پۋبليسيستيكا، ەرتەگى، پروزا، ولەڭ، رومان، تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازعان پۋشكيندى ەسكە الىڭىزشى»، – دەپ جازعان. بۇل تالاپتارعا ايتىلعان شىندىق دەپ قاراساق، تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ پوەزيا سالاسىندا ات سالىسپاعان جانرى جوقتىڭ قاسى: ليريكا، تولعاۋ، پوەما، ان-ولەڭ، بالالار پوەزياسى ت.ب. بۇل اتالعان جانرلاردا دا اقىن ءوز شەبەرلىگىن تانىتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جاستارىنىڭ سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆ تۋرالى ءسوز – اقىن تۋرالى ءسوز. دۇنيە دۇنيە بولعالى، اقىندار اۋلەتى اراسىندا قىرشىن كەتكەندەر دە مول. ولار دۇنيەدە جاسىنداي جارقىلداپ، جۇلدىزداي ەرتە اعىپ جانارلار مەن جۇرەكتە ماڭگى ورىن تەپكەن. اقىندار اۋلەتى اراسىندا، ۇزاق عۇمىر كەشىپ، قاريالىق ءومىر كوشىن باسىنان وتكىزىپ، ءومىردى ءوزىنىڭ عۇمىرىمەن ولشەپ سالماقتاي بىلگەن ۇلى تۇلعالار دا مول. ولار تۇڭعيىق دۇنيەنى، شەكسىز الەمدى، كوز جەتپەس قيالىمەن بارلاپ، قاريا عۇمىرىمەن باعالاپ تەرەڭ يىرىمدەرگە تارتقان. سەزىم مەن ويدى قارتتىڭ عۇمىرىمەن سالماعىن ارتقىزعان جانە جۇگى دە اۋىرلاي تۇسكەن. ءبىز جاستىعىمەن جاڭا قوشتاسا باستاعان، ءتىپتى دە قوشتاسقىسى كەلمەيتىن: «ويلاما جانىم، اعاڭدى تۋا ساپ اينەك كيدى دەپ، وسىناۋ موسقال ادامدى، قالايشا تاتەم ءسۇيدى» دەپ، قارسىلىق بىلدىرەتىن، ءبىلدىرىپ قانا قويماي:
تۇمانجان ەدىم كەپ-كەشە،
اعالار ءۇشىن الداعى.
ولاردىڭ جانى اق توسەك،
اق سامال ەدى تاڭداعى.
كىشى بوپ جۇرە بەرگەننەن.
جالىققان كەزىم جوق ەدى.
ولەڭگە العاش كەلگەندە،
الدىمدا اعا كوپ ەدى...
قينادى-اۋ مىنا بالالار،
«تۇمەكەڭ ءبىزدىڭ» دەپ كۇندە.
تۇمانجان دەيتىن اعالار،
اعالار قايدا كەتتىڭدەر؟! –
دەپ جىلدار اعىسىن مويىندايدى. «كوزىمنىڭ مونشاعىن كورسەم بە دەگەن جىلدار بار...» دەپ كەلەر كۇنگە ءۇمىت ارتادى.
ت.مولداعالييەۆ جىرلارىنان نەنى كورەمىز؟ ەڭ الدىمەن، ولەڭ اقىن ءومىربايانى ەكەنىن، ءوز ورتاسىنىڭ كوڭىل-كۇيى ەكەنىن سەزىنەمىز. «ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىنەن كۇندەلىكتى باسپا ءسوز بەتىندە جاريالانا باستاعان «...ونىڭ ولەڭدەرى وقىرمانداردى سەلت ەتكىزىپ بىردەن ادەبيەت سۇيەر قاۋىمدى وزىنە باۋراپ الدى».
باۋراپ الۋى سەبەبى، جەكە باسقا تابىنۋ داۋىرىندەگى جالاڭ ماداق، ۇگىت-ناسيحات، ناۋقاندى ولەڭدەردەن جۇرت ابدەن جالىعىپ، مەزى بولعان. تۇمانباي جىرلارى ءدال وسى تۇستا، بوزالاڭ تاڭدا جانا باستاعان شىراقتاي جىلت ەتىپ جاندى. جىلت ەتىپ جانعان وزگەشە وتتى جىر سۇيەر قاۋىم قاسيەتتەدى. «اقىندى جەكە ادام دەپ قاراۋ از، ول – قوعام وكىلى، ادامزات وكىلى» دەپ قابىلداساق، تۇمانباي جىرلارىنان ۋاقىت، قوعام تىنىسىن دا سەزىنەمىز. «سوعىس ءبىتتى»، «ماڭدايىنداعى ءۇش ءاجىم» ولەڭدەرىندە مايداننان ورالماعان اكەگە دەگەن ساعىنىش، ءومىرى سوعىستا وپات بولعان اعالاردى اڭساۋ، جەسىر قالعان جەڭگەلەر تاعدىرى – قاسىرەتتى ۋاقىت ۇنىمەن ۇندەس. ءبىر عانا «ەتىك» دەگەن ولەڭىن الساق، بۇل دۇنيە قاراپايىم، قانشا جەڭىل جازىلسا، سونشالىقتى سالماعى اۋىر دۇنيە:
ارباسى بالالىقتىڭ العا ءجۇردى
جاۋ كوزدەپ اتتى مەنىڭ ارمانىمدى.
اش ءجۇردىم، سۋىق ۇيدە ۇيىقتادىم مەن،
بىلمەيمىن قالاي ءتىرى قالعانىمدى، –
دەپ باستالاتىن ليريكالىق ولەڭنىڭ شاعىن سيۋجەتى سوعىس كەزىندە اناسى ەكەۋى كەزەكتەسىپ كيەتىن جالعىز ەتىگى بولادى. بۇل اناسىنىڭ – جۇمىسقا، ءوزىنىڭ مەكتەپكە كيىپ باراتىن ەتىك.
سول ەتىك كەيىن ماعان سىيماي قالىپ،
جىلادىم، ءجۇزىم جاسقا شيمايلانىپ.
– ەتىگىن اكەڭ كەلسە كيەسىڭ، – دەپ،
اناشىم كەتە بەردى ءۇيدى اينالىپ.
ۇنىمىز جەتتى جازعا ۇنەمدەۋمەن،
جاردەمدى باقىت كوردىك بىرەۋ بەرگەن.
بالالىق باستان ءوتىپ كەتىپتى عوي،
«ەتىگىن، اكەم كەلسە، كيەم» – دەۋمەن.
وسى ءبىر قاراپايىم تىرشىلىك سۋرەتىندە جەتىم ۇلدىڭ ۇلكەن تاعدىرى، قاسىرەتى جاتىر. سول كەزدەگى جەتىم وسكەن ۇل-قىزداردىڭ تاعدىرى، ۋاقىت، قوعام سۋرەتى. بالالىق شاعى ۇلى وتان سوعىسىمەن بەتپە-بەت كەلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى 60-شى جىلى كەلىپ، 70ء-شى جىلدارى ادەبيەتتە تانىلا باستادى. سول تۇستا ءوزىنىڭ بالاۋسا ءۇنىن جەتكىزىپ، سوعىس تاۋقىمەتىن جازۋعا ۇمتىلعان اقىن – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.
اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ومىردەن ەرتە كەتتى. عۇمىرى جەتە الماعان كۇنگە، اقىننىڭ ءوزى جەتپەسە دە، ومىرلىك تۋىندىلارى جەتەر دەگەن سەنىمدەمىز. قولىمىزدا – كىتاپتارى؛ كوز الدىمىزدا – ومىرلىك جولدارى. ءاربىر دۇنيەسى ونەر ساپارىنداعى ءبىر-بىر بەتتەي، اقىننىڭ ەلىنە، حالقىنا قالدىرعان اماناتىنداي. ءبىرىنشى جيناعى «بالاۋسا» /1960/ – اقىننىڭ جيىرما بەس جاسىندا جارىق كورگەن. سودان سوڭ «سىبىزعى سىرى» /1962/، «ءوز كوزىممەن» /1964/، «جوق ۇمىتۋعا بولمايدى!»، «جارىق پەن جىلۋ» /1966/، «كۇي كىتابى» /1967/، «مەزگىل اۋەندەرى» /1968/، «ۇلىم، ساعان ايتام» /1969/، «گۇل تۋرالى باللادا» /1971/، «اق شاعىل» /رومان – 1973/. «كىشكەنتاي» /رومان – 1975/، «داڭق پەن داقپىرت» /رومان، پوۆەستەر – 1977/، «جەتى بوياۋ» /1979/، «اشىق اسپان» /1982/. «قىران قيا» /1984/ كىتاپتارىن وقىرمان الدىنا تارتتى. تۆورچەستۆولىق ساپارىنىڭ ءار كەزەڭىندەگى قورىتىندىسى رەتىندە «مەن تۋعان كۇن» اتتى تاڭدامالىسى 1972 جىلى، وقىرمان الدىنداعى اقتىق ەسەبى رەتىندە «تەمىرقازىق» اتتى دۇنيەسى باسپادان باسىلىپ شىقتى.
ءبىرىنشى كىتابى – «بالاۋسانىڭ» بەتاشارىندا:
تاۋ سۋلارى تاۋسىلمادى، ىنتىقتىرىپ اعادى،
قىز – تولقىندار ءبىرىن-بىرى شىمشىپ كۇلىپ بارادى، –
دەپ جاستىقتىڭ جارقىن بەتتەرىمەن باستاعان اقىن، العاشقى دۇنيەسىنىڭ وزىندە تامىرلى ويدى تەرەڭ تارتىپ:
تاعى دا، تاعى دا ءبىر جىر باستايىن،
اينالا قۇرداس تەرەك، سىرلاس قايىڭ:
ولەڭ بار ءار بۇتاقتا ءجۇز جاپىراق،
ءومىر بار ءجۇز دراما ءبىر باس سايىن...
قاي جاققا، ەندى قايدا بۇرىلا الام،
جانىم بار شىندىق دارىپ، جىر ۇناعان
وسى ءبىر كەۋدەمدەگى كىشكەنە باس
ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنىڭ سىرىنا الاڭ...
/«بالاۋسا»، 54-بەت/ –
دەپ جىرلاعان ەدى. «ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنىڭ سىرىنا الاڭ...» جۇرەك ءوزىنىڭ ادەبيەت ساپارىنداعى ءومىر جولىمەن قاي تۇستا قوشتاسارىن بىلگەن جوق. ءبىراق، سول ءبىر قاس-قاعىم ساتكە دەيىن تۋعان ادەبيەتتىڭ ۇلكەن جۇگىن ارقالاپ، جانار جۇمىلىپ، قولدان قالام تۇسكەنشە ءومىردى ءوز كوزىمەن جىرلاپ وتەرىن سەزىنگەن-دى.
ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىندە بارىنشا ەرەكشە جازۋعا ۇمتىلعان، كۇتپەگەن تەرەڭ ويدى ءار جول سايىن وقىرمان الدىنا تارتا وتىرىپ تابيعاتىمەن تاڭداي قاقتىرعان اقىن ۆەليمير حلەبنيكوۆ تۋرالى ۆلاديمير ماياكوۆسكيي: «كولۋمب نوۆىح پوەتيچەسكيح ماتەريكوۆ»، – دەپ باعالاعان بولاتىن. سونداي پوەتيكالىق قۇرىلىقتاردى اشۋعا بار عۇمىرىن ارناعان اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.
جۇمەكەن جىرلارىنىڭ ءار كىتابىن بىر-بىرىمەن سالىستىرا قاراعاندا، پوەتيكالىق قۇرلىعىنىڭ ەندىكتەرى كەڭىپ سالىپ، كەمەلدىلىككە كوتەرىلگەندىگىن كورەتىنىمىز اقيقات. «بالاۋسا» جىرىن باياندى ەتىپ، «سىبىزعى سىرىنىڭ» اۋەنىن قوڭىر ۇنگە كەلتىرىپ، ءوز تابيعاتىنا جاقىنداتىپ، ءوز كوزىمەن عانا كورۋگە ىنتىققان اقىن ءۇشىنشى كىتابىندا-اق:
كەشەگى جىرىم با – بۇل جىرىم،
كەشەگى ويىم با – ماسقارا-اۋ!
مىنا تاڭ وزگەشە سايراتىپ بۇلبۇلىن،
ۇيالتىپ تاستادى-اۋ، –
دەپ، قايتا سىلكەنگەن جۇرەك:
سەنىم كوپ قول مەنەن كەۋدەگە،كەۋدەم بار! قۇدىرەت – كۇش كىمدە،
شىنىمەن مەندە مە؟!
و، وندا سەنە بەر! ءبىل تاعى
قىمباتتىڭ بارىنە باعامىن.
ال، ءبىراق سوگىلسە دۇنيە ۇلتانى
ءوزىمدى شەگە عىپ قاعامىن!
/«ءوز كوزىممەن»، 9-بەت/
دەپ «ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنىڭ سىرىنا الاڭ...» كوكىرەك كوزىن قايتا تولقىتا وتىرىپ:
باسىمدا بار بىلەم وي انىق،
ءار مينۋت الىنشە قاتادى ءۇن...
تاڭ اتا بالا بوپ ويانىپ،
كۇن باتا شال بولىپ جاتامىن.
/«ءوز كەزىممەن»، 10-بەت/ –
دەيدى. «ءوزىم» دەگەن ولەڭىندە اقىن تابيعاتىنا ءتان اسقان سىپايىلىق تانىتىپ بىلاي جىرلايدى.
بولماسا دا كوك وزەنىم گۇرلەگەن،
كوپ وزەنمەن بىرگە اعامىن، بىرگە مەن...
سوندىقتان دا ءجيى جانىپ، سونەم مەن،
جىعىلامىن كەيبىر اساۋ تەڭەۋدەن.
وسىناۋ ءبىر ولپى-سولپى ولەڭمەن
ءوزىمدى-وزىم ءتۇسىندىرىپ كەلەم مەن...
/«ءوز كوزىممەن»، 45-بەت/
شىنىندا دا اقىن العاشقى قالامىنان باستاپ، اقىرعى كۇنىنە دەيىن تابيعي جىرلاپ، وزىنە عانا ءتان سونى ىرعاق سازبەن تولعاپ، ءوزىن-وزى تۇسىندىرە ءبىلدى، ءوزىن-وزى دالەلدەي الدى. دالەلدەۋ جولىندا اقىن مازمۇن مەن فورمانى ەتەنە ۇشتاستىرا بىلۋمەن قاتار، كۇردەلىلىككە بەت بۇردى.
«تۋعان وتان ۇستىنەن قاناتىن قاعىپ ءوتىپ جاتقان كۇن، ءتۇن ايلاردى قۇراپ، ۋاقىت تا ءوز اعىسىمەن اعۋدا. ءبىراق سول ۋاقىت اعىسى ءتىلىمىز جاڭالىق دەپ اتايتىن قۇبىلىستارعا تولى سوندىقتان ول دا بۇرىنعى بىرىنە-بىرى ۇقساس اعىس ەمەس...» دەي كەلىپ، 1961 جىلعى ليريكا تۋرالى «جىل اكەلگەن جىرلار» اتتى ماقالاسىندا اقىن عافۋ قايىربەكوۆ تۇڭعىش جيناعى شىققان جۇمەكەن جىرلارىن «تىلگە تيەك ەتىپ»، ويلى، اقىلدى، تاپقىر نازىك، ليريكاسىنا» زەردە قويادى. سول كەزدەگى سىني كوزقاراستارعا وراي ايتۋ فورماسىنا، تاپقىر دا نازىك ليريكاسىنا، كەيىن ءوزى قاناعاتتانا قويماعان ج.ناجىمەدەنوۆ كۇردەلى پوەتيكالىق ستيلگە كوشتى. داستۇردەن تۋىنداعان ءستيلدى، فورمانى دامىتۋ – باستى قازىناسىنا اينالدى. قازاق پوەزياسىنداعى جۇمەكەن اكەلگەن جاڭالىقتاردى زەرتتەۋ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ باستى وبەكتىلەرىنىڭ ءبىرى بوپ قالا بەرمەك. اقىننىڭ داستۇرىمىزگە سىڭگەن ءاربىر وبرازدى ۇستەمەلەتە، ۇدەتە بەينەلەۋ، ياعني گراداسيا تاسىلىنە دەن قويۋى، ءاربىر شۋماقتا، نە ءاربىر ولەڭدە عانا كورىنىس تاۋىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە ءاربىر جاڭا كىتابىندا تۇلعالانا كوزگە شالىنادى. كوزگە شالىنۋى دا، مەن مۇندالاپ تۇرعان پافوستىق رۋحتا كورىنبەيدى، قايتا اسىل كەنىمدى قالاي قازىپ الار ەكەنسىڭ دەگەندەي، قۇپياسىن تەرەڭگە تارتادى. تەرەڭگە بەل شەشكەن وقىرمان عانا – ناجىمەدەنوۆتىڭ جانكۇيەر وقىرمانىنا اينالا الارى حاق.
ۇلى جەڭىس مەرەكەسىنىڭ جيىرما جىلدىعىنا ارناعان «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى» اتتى سيكلىندا، سوعىس سالعان جارادان ءتان جازىلعانىمەن، ادام جانى جازىلا قويمايتىن قاسيەتتى، ەرتە ءورت شالعان ماحابباتتى جىرلاۋدا ج.ناجىمەدەنوۆ اقىندىق وربيتاعا شىعىپ، پوەتيكالىق عارىشتاعى قارىمىن بايقاتتى. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى اڭگىمەسى بىلاي باستالادى:
سوناۋ جىلدار ەدى بۇل،..
كۇزەتتى اسپان كۇڭىرەنگەن ەل ءۇشىن،
ەل كۇزەتتى اكەسى جوق بالانى،
شال كۇزەتتى جەسىر قالعان كەلىنىن،
كۇزەتتى انا نارەستەسىز بەسىگىن،
جار كۇزەتتى كۇيەۋىنىڭ ەسىمىن.
ءتۇن ىشىندە تۇندەي قارا شال قاقتى
كەي جەسىردىڭ كىلتتەۋلى ەسىگىن.
ار كۇزەتتى تۋعان جەردىڭ كارتاسىن،
كولىن، تاۋىن، جەسىرلەردىڭ، جارتاسىن،
كۇزەتتى ءىنى ەر-توقىمىن اعانىڭ،
اي كۇزەتتى كارى اسپاننىڭ قاباعىن.
جاتتى سولاي تالاي قىس پەن كۇز ءوتىپ،
بۇل دۇنيە ءبىرىن-بىرى كۇزەتىپ.
/«جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى!»، 5-بەت/
بۇل سوعىس تراگەدياسىنىڭ كورىنىسى، حالىقتىق قاسىرەتتىڭ بەينەسى ەدى. مۇندا اقىن وتكەن سوعىستىڭ تراگەدياسى مەن گەرويكاسىن ادامدار جۇرەگىنەن ىزدەيتىنىن، ءومىردى ليريكتىك كوزىمەن عانا شولىپ وتىرىپ، ءومىرىمىزدىڭ ءون-بويىنا سوعىس تراگەدياسى مەن سول تۇستاعى اسقاق مونۋمەنتالدىق تۇلعالاردى تابا بىلگەنىن كەزىندە ايتا العان سىنشى ءابىش كەكىلبايەۆ: «جۇمەكەننىڭ بالاۋسا جىرى – كوپ رەتتە اۋىز تولتىرىپ ايتقانىمىزبەن، ءالى دە بولسا ۇلان-عايىر شالقار شاھار بوپ كەتە الماي، ءبىر ءدوڭنىڭ ءۇستىن تولتىراتىنداي عانا ىرگەلى اۋىل – قازاق ولەڭىنىڭ جاڭا شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان جاس وتاۋلارىنىڭ ءبىرى. وزگەگە قيانات قىلماي، ءوزى تاپقان دۇنيە-مۇلكى بار، سونىسىن مولايتپاق بوپ تىرىسىپ جاتقان تىرلىگى بار وتاۋ. ءبىز قازاق پوەزياسىن قاناتىن كەڭ جايىپ، ۇستى-ۇستىنە ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءۇي كوتەرىپ جاتقان پەرزەنتتەرى بار ءۇبىرلى-شۇبىرلى ۇلكەن اۋىل سانايتىن بولساق، ونىڭ جاس شاڭىراقتارىن اشەيىن ءبىر كۇركەلەر دەپ ساناماي، وركەن جايىپ وسە باستاعان جاڭا اۋلەتىمىز دەپ قاراعان ءجون»11، – دەپ جازعان ەدى. بۇل، ارينە اقىننىڭ بۇگىنىنەن ەرتەڭىنە جۇك ارتا وتىرىپ، كەڭ كوسىلە الماي، تارتىنا ايتقان، سىنشىعا ءتان ساقتانىپ ايتقان پىكىرى ەدى. انىعىن ايتقاندا اقىن «جەتى بوياۋ»، «اشىق اسپان»، «قىران قيا» جانە «تەمىرقازىعىنا» تىرەلمەي تۇرعان ساتتەردىڭ وزىندە-اق، ناقتىلاي تۇسكەندە «ءوز كوزىممەن»، «جوق ۇمىتۋعا بولمايدى» جانە «جارىق پەن جىلۋى» دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ-اق، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قازاق ولەڭىنىڭ وزىندىك جاڭا شاڭىراعىن كوتەرىپ ۇلگىرىپ ەدى، قازاق پوەزياسىن كەڭ جايدىرىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، ءۇي كوتەرگەن ادەبيەت اۋلىنىڭ، ناعىز وركەن جايعان اۋلەتىنە اينالعان. مۇنى اقىن كەيىنگى تۆورچەستۆولىق عۇمىرىمەن، «ءومىردىڭ وزىندەگىدەي بايسالدى، قاراپايىم، سولاي بولا تۇرا باۋىرىنا قات-قابات سىر جاسىرعان كۇردەلىلىگىمەن» دالەلدەپ ءوتتى.
«ادام تاعدىرى مەن تارتىسىنىڭ بارلىق شاقتارىنا ءوزىنىڭ ىشكى-سىرتقى بولمىسىمەن، ناقتىلى تۇگەل شولعان جازۋشىنىڭ كوڭىلىمەن عانا كوڭىلدەگىدەي شىعارما تۋىپ، جۇرەك قانىمەن جازىلعانداي ادەبيەت شىعارماسى ءوزى دە سۇيگەن، ءوزى دە جيرەنگەن جاننان شىعاتىن بولسا» /م.اۋەزوۆ/ سونىڭ ءبىرى – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، «جازۋشىنىڭ ءتىل شەبەرلىگى ونىڭ لەكسيكون بايلىعىمەن عانا ولشەنبەيدى، سول بايلىقتى جازۋشىنىڭ شىعارمادا پايدالانۋ شەبەرلىگىمەن ولشەنسە» /م.قاراتايەۆ/. سول قىرىمەن ەرەكشەلەنەتىن اقىننىڭ ءبىرى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، «قازاق پوەزياسىنىڭ جالپى اڭگىمەلەۋ مەزگىلى ءوتتى، جەكە اقىندار جايلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جازۋمەن قاتار، پوەزيامىزدىڭ ءارالۋان باي سالالارى تۋرالى دا اقىندارىمىزشا دارالانا، ماماندانا باستاعان زەرتتەۋلەر كەرەك /ءا.تاجىبايەۆ/، بولسا، سوعان ارقاۋ بولارلىق وبەكتى – ج.ناجىمەدەنوۆ تۆورچەستۆوسى.
«ناعىز پوەزيا ادام جانىنىڭ اسىل ساۋلەلەرىنەن، نۇرلى مۇددەلەرىنەن، سۇلۋ مۇراتتارىنان، دارحان شابىتتارىنان قۇيىلماق» /ش.ەلەۋكەنوۆ/ بولسا، بۇل دا اقىن ج.ناجىمەدەنوۆ دەر ەدىك. ويتكەنى اقىن:
ارمان، ارمان العا بۇردى بەتىمدى،
نەنى قۋسام – سۇيەم سوعان جەتۋدى،
مەن كىدىرسەم تەرىم ءسۇرتىپ ءبىر ساتكە،
بۇكىل دۇنيە تۇرىپ قالار سەكىلدى!
دەپ تولعانىپ، ءومىر ءۇشىن، ءومىردى وزەك ەتەر ولمەس پوەزيا ءۇشىن بارىن سالعان، قارىمى جەتپەي قالعان جەردە، ادال اقىندىق جۇرەكپەن كۇرەسە بىلگەن قالامگەر. «تالانت شىن قاتىسقان جەرلەر ءارقاشاندا اسەم» /ع.قايىربەكوۆ/.
ءجۇر عوي جىر مەنى باتىل عىپ،
شىنىڭدى عانا شەرت دەۋمەن،
شىعا ما دەيمىن اقىندىق،
ءوزىڭدى-وزىڭ زەرتتەۋدەن، –
دەپ جۇمەكەننىڭ ءوزى جىرلاعانداي، سوڭعى جىلدارداعى پوەتيكالىق تۋىندىلارى – اقىننىڭ جان-جاقتى دا، تەرەڭ ىزدەنىسىن پاش ەتەدى. اقىن تابيعاتى مەن جىر تابيعاتىنىڭ بىتە قايناسىپ، اجىراماس ءبىر ورگانيزمگە اينالۋىنان ءومىر بەينەسى، ادام تاعدىرى، شىنايى شىندىق تابيعي ءبولمىس-بىتىم تابادى.
«ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن جەردە نە نارسەگە دە قۇدىرەت داريتىندىعى ءمالىم» /س.اشىمبايەۆ/ دەسەك، وسى ۇلى كۇشتى جىرلاۋدا دا اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ كەمەلدىك تانىتتى. 1967 جىلى قازاقستان جاستارى سىيلىعى بەرىلگەن «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى»، «جارىق پەن جىلۋ» اتتى قوس ەڭبەگىندە، اقىن قوعامىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى – ادامگەرشىلىك تاقىرىبىنا دەن قويا وتىرىپ، «سارباز سانانىڭ سالتانات قۇرۋىنا رۋحاني كومەكتەسىپ كەلە جاتقان، كومەكتەسە بەرەتىن پوەزيانى» ەركىن سويلەتە ءبىلدى. جارىق پەن جىلۋدى – ادامگەرشىلىك پاراساتتىڭ بەينەسى رەتىندە العان اقىن:
جارىق!
كورەم سەنى جانارىنان تامشىنىڭ
شەشەندەردىڭ تاڭدايىنان كورەم مەن:
كورەم سەنى كومەيىنەن ءانشىنىڭ،
ال، كەيدە ءبىر...تۋىپ كەتكەن ولەڭنەن، –
دەي كەلىپ:
كورىنبەيتىن جارىق بولسا، كوزدە ەگەر،
ونىڭ دا اتى – جىلىلىق! –
دەپ، جارىق پەن جىلۋ سيمۆوليكاسىن توعىستىرا وتىرىپ تولعانادى. «كىشكەنە باللاداسىندا» ايتىلعان اقىندارعا ورتاق اششى شىندىقتى اقتارىلا جىرلاعان سىرى، «ءتۇن» جىرىنا ۇلاسادى:
تولقيدى ءتۇن...ءۇنسىز تىلمەن ءتۇندى ىزعار
سورا-سورا بوزارتۋعا از عاپ تۇر.
سابىرلى اسپان ءسال قوزعالسا، ءجۇلدىزدار
تامىپ كەتە جازداپ ءتۇر...
/«جارىق پەن جىلۋ»، 32-بەت/
بۇل اقىن پوەزياسىنا عانا ءتان تەڭەۋ ەمەس، سونىمەن بىرگە جۇلدىزدى جىلدارىنىڭ بەينەسىندەي اسەر بەرەدى.
«بولمىس قۇبىلىستارىنا سىرت شولعىنشى عانا ەمەس، ونىڭ تۇڭعيىعى مەن تەرەڭىنە شۇقشيا ۇڭىلگەن زەردەلى زەرتتەۋشى» بولا بىلگەن اقىن «كۇي كىتابىندا» باسقا ءبىر قىرىنان كورىنەدى. كىتاپتىڭ اتىنا ساي مۋزىكانىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيىپ، ءتانتى بولعان جىر سازدارى دا ىشكى اۋەزدىككە قۇرىلۋىمەن بىرگە، وي مەن سىردىڭ تۇڭعيىعىنا تارتادى، وقىرمانىن قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، دينا جانە پاگانيني تۋرالى تولعاۋلاردان تۇراتىن جىر ولشەمدەرى دە وزگەشە ءورىم تاپقان:
قىڭىر بولدى نە كەرەك – بولايىن دەپ بولدى ما،
ءبىر كۇن بولدى كەرەمەت – بولايىن دەپ بولدى ما؛
ول اساۋ دا بولماس ەد – بولماسىنا قويدى ما
تۇرمە، بۇعاۋ، قۋدالاۋ. دالا جانە دومبىرا.
/«كۇي كىتابى»، 14-بەت/
نەمەسە:
كيىك قاشتى تيتتەي جانى تالىپ تا،
كۇيشى قۋدى ءوز كىناسىن تانىپ قاپ.
كيىك قاشتى اجالىنا ءوزىنىڭ،
كۇيشى قۋدى جانىپ قاشقان سەزىمىن.
كيىك قاشتى – قۇتىلماسىن بىلسە دە،
كۇيشى قۋدى – جەتە الماسىن بىلسە دە.
دالا مومىن –
ءار باسقانىڭ – تەپكىدەي؛
قاشۋعا دا، قۋۋعا دا جەتتى عوي.
/«كۇي كىتابى»، 12-بەت/
نەمەسە:
بۇلقىنسام قاتتىراق – مۇشەم دە ۇيىپ بارادى،
حانعا بەرمەس قولىمدى – كىسەن قيىپ بارادى،
جىلاۋ سالسا جانىما – تورىققانى دەپ ءتۇسىن،
بۇعاۋ سالسا قولىما – قورىققانى دەپ ءتۇسىن!
/«كۇي كىتابى»، 4-بەت/
دەپ جىرلاعان ىرعاقتاردان اقىن ءوز بولمىسىن ىزدەيدى. ءبىر كەزدەرى قازاق كونسەرۆاتورياسىنىڭ حالىق اسپاپتارى فاكۋلتەتىندە /1956-1959/ وقىعان اقىننىڭ بۇل تاقىرىپقا بارىپ، «كۇي كىتابىن» جازۋى دا تەگىننەن تەگىن ەمەس. مازمۇندى عۇمىرىنىڭ وزىندىك شەجىرەسى ىسپەتتەس.
«گۇل تۋرالى باللادا» اتتى كىتابىندا «ۇلكەن كىسى»، «داستارقان»، «دومبىرا» اتتى تولعاۋلارى، باللادالارى وقىرمانىن تەبىرەنتسە، «قوڭىر داپتەر» اتتى ءبىرىنشى بولىمىندە اقىن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ كوڭىل كۇيى، جان سەزىمى ارقىلى بۇگىنگى ءومىردىڭ سانالۋان قۇبىلىستارىن بەينەلەيدى. جالپى العاندا، اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ تابيعاتىن بەينەلەيتىن تەڭەۋ دە، جۇمەكەن پوەزياسىنىڭ سيمۆوليكاسى دا وسى قوڭىر ءۇننىڭ قۇپيا-سىرىندا جاتىر:
توكشى، توكشى دومبىرا قوڭىر ءۇندى،
ءبىر تازارتىپ الايىن كوڭىلىمدى.
جالاڭاشتاپ جانىمدى، كورەيىنشى،
جەتپەي جاتقان جەرىمدى، نە ءمىنىمدى؛
توكشى، توكشى، دومبىرا، قوڭىر ءۇندى، –
دەسە، ەندى بىردە:
بالا قازىم بارادى كولدە مومىن،
كورمەگەنىم جاقسى ەدى، كەلمەگەنىم:
بۇعىپ جاتقان ءبىر جاۋىز مىلتىق اتتى،
قوڭىر قازدىڭ مامىعىن بۇرقىراتتى.
بۇدان ارتىق جانىڭا باتىرار كىم،
ءسال، شىداي تۇر، مەن دە ءبىر قاتىرارمىن،
قوڭىر قازدىڭ مامىعىن جاستىق ەتىپ،
قوڭىر-قوڭىر وي-ويلاپ جاتىپ الدىم...
دەيدى. بۇل سىرشىل دا، تەرەڭ قوڭىر ءۇنىن وقىپ «جەتى بوياۋىندا» جاڭعىرتىپ، بىلايشا تۇيىندەيدى:
قوڭىر كۇنى، قوڭىر دالا، قوڭىر ءۇن...
قوڭىر كۇيمەن ءوتىپ جاتىر ءومىرىم،
قوڭىر كۇزدە قوڭىر شارۋا-كۇيبەڭمەن،
قوڭسى قونعان قوڭىر قىزعا ۇيلەنگەم،
قوڭىر-قوڭىر كۇي تىڭداپ ەم جاسىمدا،
شەشەم قالدى قوڭىر توبە باسىندا،
قويانجونعا قوڭىر ىمىرت تۇسكەندە
قوڭىرايىپ وتىرامىن ۇستەلگە...
ءار كەزدەرى جازىلعان باللادالارى مەن تولعاۋلارى ەنگەن، بىرنەشە كىتابىنىڭ باسىن توپتاستىرعان ءبىر تومدىق «تەمىرقازىعىنىڭ» العى سوزىندە اقىننىڭ قوڭىر ولەڭى تۋرالى «قازىرگى قازاق پوەزياسىنداعى قاداۋ-قاداۋ ىرگەلى سۋرەتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ كۇللى تۆورچەستۆوسىنا قۇلاق كۇيى بولعانداي» – دەپ جازىپتى. كىتاپتىڭ العى ءسوزىن جازعان ءابىش كەكىلبايەۆ «كەلىن»، «كوزسىز باتىر»، «قاندى ءسۇت»، «سوڭعى ماحابباتى» اتتى پوەمالارىن باعالاي وتىرىپ، «ادامزات بولمىسىنىڭ سوعىستاي شەردەن شىققان تراگەديالىق استارىن مۇنشالىقتى تەرەڭ جەتكىزگەن كەمەل تۋىندىلار ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە كەمدە-كەم. بۇل پوەمالار – اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ اقىندىق تەگەۋرىنىن ابدەن تانىتقان شىعارمالار» – دەيدى. بۇل، ارينە، ءادىل پىكىر، ءادىل باعا. وسى «تەمىرقازىق» كىتابىنىڭ سوڭىندا ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ «اشىق حات» اتتى ولەڭى – اقىن مۇراتىن تانىتاتىن ءتۇيىندى جىر. بۇل – ەڭ الدىمەن ءوز وقىرمانىنا اشىق حات، سونان سوڭ پوەزيانى باعالاي الار ادەبي قاۋىمعا اشىق حات. «جازۋشىلار اتاق-داڭقىن قىزىقتاعان شاقتارى، ءسوز ەتەدى جۇرتتان العان حاتتارىن» دەپ باستالاتىن ولەڭدە ءبىر قالامداسى وقىرماننان ءجۇز حات العانىن، ەندى ءبىرى التى ءجۇز حات العانىن اڭگىمەلەيدى. ال، اقىن وزىنە كەلگەن حاتتاردى كەيىن باجايلاپ قاراسا، ءبىر-اق ادام جازعانىن بىلەدى.
بىلە المان،
شىعا المادىم ءۇمىت، سەنىم، كۇماننان،
تەك اتالعان كەشتەن بەرى ءبىر ءتۇرلى
بەلگىسىز كۇش سۇيرەپ مەنى سيقىرلى
وداق جاققا ءجيى-جيى ورالدىم.
ءجيى-جيى حات سۇرايتىن بوپ الدىم.
ءپىسۋى وتكەن قاراقاتتاي ۇزىلە،
قاراي ءجۇرىپ بەيتانىستار جۇزىنە.
ۇيرەندىم مەن الەمدى دوس ساناۋعا،
بار ادامعا جىلى ۇشىراپ قاراۋعا –
سەن شىعارسىڭ، بالكىم، سونىڭ بىرەۋى؟ –
دەي كەلىپ، اقىن ءوزىنىڭ اينىماس وقىرمانىنا:
باياعىدان ەلەپ كەلگەنىڭ ءۇشىن،
ءارۋاعىم بوپ جەبەپ كەلگەنىڭ ءۇشىن،
ەسەڭ قايتار ۋاقىت پەن حالىقتان –
دەپ تۇيىندەيدى. جۇمەكەن كەي جىرلارىندا بارشا قاۋىمنىڭ اقىنى بوپ تانىلسا، كەي جىرلارىندا عانا ەمەس، كوبىنە شوقتىعى بيىك تالعامپاز از وقىرماننىڭ دا اقىنى بولىپ ءوتتى، ومىردەن. «قياناتىڭ توننا بولسا ولشەمەي، قايىرىمىن «گرامدايتىن تىرلىكتەن» تالعامدى، پاراسات بيىگىندەگى اقىندار ساپىندا بولىپ ءوتتى، ومىردەن... «ەڭ ۇزاق كۇن» اتتى ولەڭى اقىننىڭ اقىرعى ساتىندەي ەلەستەيدى:
تەلەفوننىڭ شىرىلىنان سول كۇنى
جۇرەك قىستى،
قانىم قاتتى تولقىدى.
اششى ءتيىپ تورعايدىڭ دا داۋىسى،
جاڭعىرىقتاي سەكىلدەندى تاۋ ءىشى،
ناق سول كۇنى...
ءيا، ناق سول كۇنى پەندەشىلىك تىرشىلىكتىڭ سالماعى وڭاي تيمەي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سوقتىعا بەردى. «ناق سول كۇنى...تاعدىر باسقا بەرمەسىن، – ءوز ۇيىنە تۇنەمەپتى ءبىر دوسىم»، «ناق سول كۇنى مەنى سىناپ ءبىر سىنشى، جازۋداي-اق جازعان ەكەن /قۇرىسىنشى!/. «اۋىق-اۋىق جينالىس بوپ سول كۇنى، شەكەم قىستى – قانىم ءجيى تولقىدى. بۇدان سوڭ:
كوكىرەگىم قاڭىراپ كەتتى ءبىر ءتۇرلى،
تەك الدە ءبىر قان تامىرى بۇلقىندى، –
جۇرەگىم دە الگى بايعۇس دوسىمداي
ءوز كەۋدەمە تۇنەمەگەن سىقىلدى...
بۇل دا ومىردە بولاتىن ەڭ ۇزاق كۇندەر! اقىننىڭ ايتپاق ويى باسقادا. ادامدى ادام قادىرلەۋ، بارىندا باعالاۋ. «جۇرەگىڭدى وزىندە تۇنەتپەۋ ءۇشىن» كۇرەسەتىن قانى قارالارعا ايتقان «جارىق پەن جىلۋى»، «جوق، ۇمىتۋعا بولمايتىن» اقىندىق ءومىرى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ۇلى ومىرگە – بەتپە-بەت كەلىپ تە، جەكپە-جەك كەلىپ تە «ءوز كوزىممەن!» دەپ ايتا العان اقىن.
بالاي المان سىزگە مىناۋ شالدى مەن
ماعىناسىز ەمەس ءبىراق اڭگىمەم.
الدىمەنەن ءبىز قينايىق مىلقاۋدى،
ءتىلى بارلار ۇعىسايىق الدىمەن! –
دەپ اقىن كوز سوقىرلىعى ەمەس، كوكىرەك كوزىنىڭ سوقىرلىعىنان ساقتاندىرىپ، الدىمەن ءتىلى بارلاردىڭ ۇعىسۋىن قالايدى. سول ارقىلى ادامدا ادامنىڭ باعالاۋىن، سونىڭ ىشىندە پوەزيانى تەرەڭ ءتۇسىنۋدى، تەرەڭ ءتۇسىنىسۋدى مەگزەيدى.
قازاق پوەزياسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ليريكانىڭ جاڭا كەزەڭدەگى ءبولمىس-بىتىمىن، تابيعاتىن تەرەڭىرەك تانۋ ماقساتىندا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ەكى اقىن شىعارماشىلىعىن كولەمدىلەۋ ءسوز ەتۋىمىزدىڭ سەبەبى، تاقىرىپتىق جانە ستيلدىك ت.ب. تالداۋلار الدىندا، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاقتىڭ ءبىرتۇتاس تۇلعاسىن از دا بولسا كوزگە ەلەستەتۋ ەدى. بۇل باعىتتا تۇمانباي مولداعالييەۆتەن باستاۋىمىزدىڭ سەبەپ-سالدارى ول ءوز تۇستاستارىنىڭ كوش باستاۋشىسى، ياعني ءوز بۋىنىمەن سالىستىرعاندا، بارىنەن ادەبيەتكە ەرتە كەلگەن اقىن. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ بولسا، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلىپ، 70ء-شى جىلدارى ءوزىنىڭ شەبەرلىگىمەن ەرەكشە، تىڭ تۇلعاعا اينالعان اقىن.
بۇل بۋىندى توعىستىراتىن ورتاق تاعدىر – بالالىق شاقتارى سوعىس قاسىرەتىمەن بەتپە-بەت كەلۋى.
تۇمانباي مولداعالييەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تە قادىر مىرزالييەۆ پەن ساعي جيەنبايەۆ تا، مۇقاعالي ماقاتايەۆ پەن وتەجان نۇرعالييەۆ تا ت.ب. اقىندار سياقتى سوعىس كەزىندە بالالىق شاعى ءوتىپ، ادەبيەتكە بىر-بىرىمەن شامالاس ۋاقىتتا كەلگەن، ياعني 60-شى جىلدارى كەلگەن ۇرپاق وكىلدەرى بولىپ سانالادى. ءبىر عاجابى، بالالىق شاقتارى باسىنان كەشكەن سوعىس تاۋقىمەتىن، سوعىس قاسىرەتىن كورۋى، ولاردى جىرلاۋى ءارتۇرلى. تاقىرىپتارى ءبىر بولعانمەن، ليريكا تىلىندە سويلەتۋ تاسىلدەرى ءار الۋان. مىسالىعا، تۇمانبايدىڭ ءبىز اتاپ وتكەن «ەتىك» دەگەن ولەڭىن الالىق. اناسىمەن ەكەۋى الما-كەزەك كيىپ جۇرگەن ەتىگى سيماي قالعاندا:
– ەتىگىن اكەڭ كەلسە كيەسىڭ، – دەپ،
اناشىم كەتە بەردى ءۇيدى اينالىپ، –
دەيدى دە:
بالالىق باستان ءوتىپ كەتىپتى عوي،
«ەتىگىن اكەم كەلسە كيەم»، – دەۋمەن.
دەپ تۇيىندەلەدى. ال، وسى كەزدەگى ءومىر سۇرەتىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ كورۋى ءتىپتى باسقاشا. سوناۋ جىلدارى:
ەل كۇزەتتى اكەسى جوق بالانى،
شال كۇزەتتى جەسىر قالعان كەلىنىن.
كۇزەتتى انا نارەستەسىز بەسىگىن،
جار كۇزەتتى كۇيەۋىنىڭ ەسىمىن.
ءتۇن ىشىندە تۇندەي قارا شال قاقتى
كەي جەسىردىڭ كىلىتتەۋلى ەسىگىن، –
دەي كەلىپ:
جاتتى سولاي قىس پەن كۇز ءوتىپ،
بۇل دۇنيە ءبىرىن-بىرى كۇزەتىپ، –
دەپ جۇمەكەن وزگەشە سۋرەت سالدى.
بۇل كەزەڭدى قادىر مىرزالييەۆ كوزىمەن قاراعاندا دا وزگەشە سۋرەت جانارىڭا ەلەستەيدى:
بارماقتاي بوپ سول كۇندە،
جاتپاۋشى ەدىك دەم الىپ.
ءار مايانىڭ تۇبىندە،
قالدى ءبىزدىڭ بالالىق، –
دەيدى. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ جۇرەك جاراسى، ءتىپتى دە، بولەك:
1941 جىل اقپانداتقان،
سىرتتا اياز،
اۋىلىمىزدى اق قار جاپقان.
ۇڭىرەيگەن ۇرەي تۇر سوعىس دەيتىن،
الاپات – اسپان، جەردى اتتانداتقان، –
دەپ كەلىپ، جەتىم جۇرەك اناسىنا:
قالاي سەنى جۇباتام، اڭىرا، انا.
ساۋ قايت دەپ تاڭىرىڭە جالىن، انا،
مىنا وتىرعان يەمىز قۇلاسا ەگەر،
ساعان جار، اكە بىزگە تابىلا ما؟!
...جالىنعان عازيز انام، سۇراپ قالعان،
جوعالدى سول بەتىمەن ءبىراق تا ارمان.
سەنبەيمىن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن،
سەبەبى ول ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان... –
دەپ جىرلايدى. «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» اتتى كىتابىن تۇتاسىمەن بالا تاعدىرى باسىنان كەشكەن سوعىس تاۋقىمەتىنە ارناپ جىر جازعان اقىن وتەجان نۇرعالييەۆ «ورامال» دەگەن ولەڭىندە، باسقارمانىڭ كەلىنشەگى دارايى «ءبىر اۋىلدىڭ قۇدايى عوي ەرىم» دەپ، اپ-ادەمى قۇس ورامالدى جەتىم مەن جەسىردەن كۇشتەپ تارتىپ الادى. «ءبىر كەزدەگى باقىت سىيعان وتاۋعا اق شۇبەرەك سيا الماي...» قالعانىنا بالا كوڭىلى نالىپ قالادى. ءبىر جاعىنان سوعىس قاسىرەتى، ءبىر جاعىنان تىلدا، اۋىلدا قالعان باسقارما، بريگاديرلەردىڭ قورلىعىن جىرلاعان اقىن بىلاي تۇيىندەيدى:
ءقازىر ايتسام بۇل جاعدايدى قيالاپ،
سول كەلىنشەك – ءقازىر كەمپىر – ۇيالاد...
جالعىز شارشى ورامال بوپ كوڭىلدە
جەلبىرەپ تۇر قۇيتتاي عانا قيانات
بالا جانارى كورگەن قياناتتاردى ءار اقىن وزىنشە تولعايدى، ەرەكشە تەبىرەنەدى. ءبىرى «ەتىگىن اكەم كەلسە كيەم» دەۋمەن بالالىق شاعى باستان وتسە، ەكىنشىسى «جەسىر اناسىنىڭ كىلتتەۋلى ەسىگىن ارى كۇزەتكەنىن ايتىپ، ءۇشىنشىسى، قالىپ قويعان بالالىعىن ءار مايانىڭ تۇبىنەن ىزدەيدى. ءتورتىنشىسى «سەنبەيمىن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن، سەبەبى ول ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان» دەپ تۇجىرىمدايدى. ەندى ءبىرى «جالعىز شارشى ورامال بوپ كوڭىلدە، جەلبىرەپ تۇر قۇيتتاي عانا قيانات» دەپ كەشەگى كۇننىڭ قاسىرەتىن، سوعىس كەساپاتىن قاراپايىم ءومىر ەپيزودتارىمەن كوركەم دە، شەبەر بەرە بىلەدى. ءار اقىننىڭ وزىندىك قولتاڭباسى، وزىندىك وي ايتۋ مانەرى بار. جوعارىداعى كەلتىرىلگەن ولەڭ ۇزىندىلەرىنەن، ادەبيەتكە 70-90-شى جىلدارى وزىندىك ءۇن، سونى سوقپاعىمەن كەلگەن تولقىندى پاش ەتەدى. قازىرگى ادەبي پروسەستەگى پوەزيانىڭ، ونىڭ ىشىندە ليريكانىڭ جاڭا كەزەڭدەگى تابيعي بولمىسىنان ءبىرشاما حابار بەرەرى انىق. 70-90-شى جىلدار پوەزياسىنداعى ليريكانىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە ەكەندىگىن، ارنايى زەرتتەۋگە تۇرارلىق دۇنيەلەر ەكەندىگى، اقىنداردىڭ دارالىق ويلارى دالەلدەيدى. اقىنداردىڭ ليريكالىق تۋىندىلارىن تالداۋدا م.و.اۋەزوۆتان باستاپ، زەرتتەۋشى عالىمدار، سىنشىلار س.قيرابايەۆتىڭ «شىندىق پەن شەبەرلىك» /1983/، ز.قابدولوۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى» /1970/، م.بازاربايەۆتىڭ «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» /1973/، ر.بەردىبايەۆتىڭ «عاسىرلار تولعاۋى» /1972/، ز.احمەتوۆتىڭ «ولەڭ – ءسوزدىڭ تەورياسى» /1973/، ح.ادىبايەۆتىڭ «كوكجيەك /1978/، ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ «زاماننىڭ پاراساتى» /1977/، ءا.دەربىساليننىڭ «ادەبيەت تۋرالى تولعانىستار» /1990/، ت.ءالىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» /1972/، ز.سەرىكقالييەۆتىڭ «اقىل تارازىسى» /1976/ ت.ب. كىتاپتار نەگىز بولا الادى.
«ليريكالىق پوەزيادا اۆتور كوبىنەسە ءوز سەزىمىن بەرەدى. ءبىراق ونىڭ كوڭىل كۇيى جالپى ادامعا ءتان ءجايتتى، جان سىرىن اشىپ وتىرادى.
پۋشكين ولەڭدەرىنىڭ تۇسىنىكتەرىن وقىعاندا، ءارقايسىسىنىڭ اقىن ومىرىنە بايلانىستى جەكە-جەكە تاريحى بارىن اڭعاراسىز. ليريكالىق ولەڭدەرى تىكەلەي ءوز كوڭىلىنەن تۋعان»، – دەي كەلىپ بۇل جاي بەرنس پەن بايروندا دا، گەينە مەن گەتەدە دە، پەتەفي مەن ابايدا دا بارشىلىق ەكەنىنە توقتالادى. سەرگەي ەسەنين ءوزىنىڭ ءومىربايانى تۋرالى جازعان ءبىر مالىمەتىندە قاي جىلى، قاي جەردە تۋعانىن ايتىپ كەلەدى دە: «ەندى قالعان ءومىر تاريحىم – مەنىڭ ولەڭدەرىمدە» دەۋىن مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى.
جۇرەك سوعا بەرەدى توزباعاسىن،
كۇندەرمەن سەن بىرگە قوزعالاسىڭ،
مۇسىركەيمىن كىشىسىن، شىنىم وسى،
ۇلكەنىنە ەل بەرەر ءوز باعاسىن! –
دەسە اقىن «ەكى تۇمان» دەگەن ولەڭىندە، بۇل ءوزىنىڭ ءومىربايانىنىڭ جالعاسى دەرلىك. اقىن ءومىربايانىن وقىپ وتىرىپ، ءاربىر ادام ءوزىنىڭ بالالىق كەزىمەن قاۋىشىپ، بۇگىنگى ومىرىنە وي سالارى انىق. ەكى كەزەڭدىك ايىرماشىلىق ارقىلى، ءسوز جوق، ءاربىر وقىرمان ەكى عۇمىرىنا، ءبىرى بالالىق، ءبىرى ەسەيۋ عۇمىرىنا باعا بەرىپ، ىشتەي ءبىر ساتتە بولسا، تارازىلاۋعا كوشەدى. ءسويتىپ، اقىن ءومىربايانىنان وقىرمان ءومىربايانىنا اۋىسادى. مىنە، ناعىز اقىننىڭ تۆورچەستۆوسىنان ءوزىنىڭ ءومىر تاريحى، ادامنىڭ تابيعاتى، حالىقتىق قاسيەتى بايقالماي قالمايتىنى ءوز الدىنا.
ليريكا /گرەكشە – ەجەلگى گرەكتەر ۇنىنە قوسىلىپ ءان سالعان مۋزىكا اسپابى/ – ادەبيەتتىڭ اريستوتەل زامانىنان بەرى كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءۇش تەگىنىڭ ءبىرى، شىندىقتى ادامنىڭ ىشكى كوڭىل كۇيىنە بولەپ، ويى مەن سەزىمىنە استاستىرا سۋرەتتەيتىن تەرەڭ پسيحولوگيالىق شىعارمالاردىڭ ءتۇرى دەگەن ناقتى زاڭدىلىققا سۇيەنە وتىرىپ، سىنشى، عالىم ز.قابدولوۆ: «ليريكالىق شىعارماعا اقىننىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ سىرتقى سەبەپتەرمەن، جالپى اقيقات شىندىقتىڭ اسەرىمەن اسا قاتتى تولقىنۋى، اۆتوردىڭ ءوز باسىنىڭ الۋان-الۋان نازىك تۇيسىكتەرى، كۇيىنىش-سۇيىنىشى ءتان بولىپ كەلەدى. اقىن باسىنان كەشكەن سەزىم، اقىن باسىندا بولعان ءتۇرلى-تۇرلى تولعانىس – سۋبەكتيۆتى نارسە؛ ءبىراق، سونىمەن قابات كادىمگى وبەكتيۆتى دۇنيەنىڭ اسەرى. اقىننىڭ كوڭىل كۇيى ءارقاشان ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدىق ورتانىڭ حال-جايىنا بايلانىستى، ءوزىن قورشاعان شىندىقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سىرىمەن ساباقتاس. ول قۋانا شالقىسا دا، جابىرقاي تولعانسا دا – ليريكادا سول ءوز كەزىنىڭ شىندىعى مەن سىرى جاتادى».
تاۋلارعا جالتاقتاما، جالپاق دالام،
توسىڭدە باسقىنشىلار قالباڭداعان...
دەسە دە اقىن،
مەنىڭ بابام قاقتاعان قىر اپتابى
كوشىپ-قونىپ،
ۇرپاعى تۇراقتادى.
ءبىزدىڭ تاريح بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح،
وقۋلىعى جۇپ-جۇقا ءبىراق-تاعى! –
دەسە دە اقىن ۋاقىت شىندىعىن شىم-شىمداپ ايتىپ، ەل-جۇرتىنا قۇلاق-قاعىس ەتىپ وتىر. بۇل كەزەڭدە مۇنداي قيىندىقتى وسىلاي ايتا بىلۋدە باتىرلىققا پارا-پار ەدى. ليريكالىق شىعارمادا ونى جازعان اۆتور ءومىر سۇرگەن كەزدىڭ، قوعامنىڭ جاي-جاپسارىن اڭعارتىپ وتىرادى دەۋىمىز دە سوندىقتان.
اقىن دجوردج گوردون بايروننىڭ الەمدىك ادەبيەتتەگى ورنىن كورسەتە كەلىپ، بەلينسكيي: «...ەگەر اقىننىڭ قايعى-قاسىرەتى جانە شاتتىعى قوعامنىڭ جانە تاريحتىڭ توپىراعىنان تۋىنداسا، ەگەر ول ادامزاتتىڭ، ۋاقىتتىڭ، قوعامنىڭ وكىلى ءارى جاندى ءتىرى ورگانىنا اينالا بىلسە، ءاربىر ۇلى اقىن، سوندا عانا ۇلى بولا الماق»، – دەگەن پىكىرى دە ويىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى.
پوەزيانىڭ قۇدىرەتتىلىگى دە سوندا، اساۋ جۇرەكتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن ليريكانىڭ نازىك ءتىلى، سيقىرلى دا سازدى ءۇنى قاجەت. ىشتەن تۇنىپ سويلەگەن ولەڭ دە ادام جانىن ەرىكسىز تۇتقىنداي بىلەدى. سودان دا بولار ليەۆ تولستويدىڭ: «پوەزيانىڭ جانە دە پوەتيكالىق ويدىڭ نەگىزى بولا بىلگەن التىن دىڭگەكتى، باسقا ەشقاندايدا ونەر ءدال سونداي ەتىپ سۋرەتتەپ بەرە المايدى»، – دەۋى دە تەگىننەن تەگىن ايتىلماعان. سوندىقتان دا «ولەڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشىپ، تالاي زاماندى، تالاي جاندى تاڭ قالدىرىپ كەلە جاتقان اسا بيىك، پاراسات كوزى». پوەزيا سىرىنا ءۇڭىلۋ، سوندىقتان دا، ءارۋاقىتتا قىزعىلىقتى ءار ۋاقىتتا اكتۋالدى ەكەندىگىنە وي جىبەرە وتىرىپ، ۇلتتىق پوەزيانىڭ ءوسىپ، وركەندەۋ جولى – وزىق ءداستۇر مەن تالماي ىزدەنۋدىڭ جولى، جاڭا وبرازدار مەن سۋرەتتەر جاساۋدىڭ جولى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «ەرەيمەن تاۋلارىندا» اتتى ليريكالىق ولەڭىندە: «دوڭدەر جەلىپ، جاپىراقتار جاۋتاڭداپ، ءبارى ماعان ەرىپ كەلە جاتقانداي» دەسە تولەگەن ايبەرگەنوۆ:
جىلقىشى اعادى بەلدەردەن،
تابىنىن شۇرقىراتىپ،
ماما قاز ۇشادى كولدەردەن
مامىعىن بۇرقىراتىپ...
تۇر كەشتىڭ قوينىندا كۇندىزگى ب ا ق،
باس شۇلعىپ جەلگە سيرەك.
باعاندار كەلەدى جۇلدىز قۇلاق
اسپاندى جەرگە سۇيرەپ»، –
دەپ سۋرەتتەيدى «دالا كوشىندەگى كورىنىستەرىندە». ەكى اقىننىڭ جۇرەگىندە جاڭا وبرازدار، تىڭ بەينەلەر. دوڭدەردى جەلگىزىپ، جاپىراقتاردى جاۋتاڭداتا بىلگەن اقىن جۇرەك، باعانداردىڭ ساۋلەسى «اسپاندى جەرگە سۇيرەۋى» ءارى توسىن، ءارى ادەمى بەينەلەر. بۇل ىزدەنىس جەمىسى. جاڭاشىلدىقتىڭ جاڭعىرعان ءتۇرى دەۋگە ابدەن بولادى.
ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەسى – زەرتتەۋ وبەكتىسىنىڭ باستى ماسەلەسى. پوەزيانىڭ كوركەمدىك، بەينەلەۋ قۇرالدارىنىڭ ۇلتتىق كوزدەرىن جانە جاڭاشىلدىقتىڭ بايىرعى بەينەلەۋ قۇرالدارىنىڭ جاڭارعان تۇرلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنا زەر سالساق، اسا قۋاتتى تولقىننىڭ ادەبيەتىمىزگە كەلگەنىنە كۋا بولامىز. قادىر مىرزالييەۆ «كوش» دەگەن ولەڭىندە، حالقىمىزدىڭ قاسىرەت-مۇڭىن كوزگە ەلەستەتىپ:
ارتتا دۇشپان،
قۋعان ەلدى سورلاتىپ،
الدا دوس جوق،
جاندارىنا سول باتىپ،
ءبىر قاريا كەلە جاتىر ولگەلى،
ءبىر كەلىنشەك كەلە جاتىر تولعاتىپ، –
دەيدى، اقىن وقىرمانىن ويعا جەتەلەپ. ءومىر كوشىنەن، وي كوشىنە ۇلاسادى. بۇل ءبىر – جاۋگەرشىلىك زامانىنىڭ كۇڭىرەنگەن كۇيى دە بولار، نە اقتابان شۇبىرىندى دا بولار، اقىن ول اراسىن اشىپ ايتپاسا دا، حالقىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن كەشەگى تاريحى كوزگە ەلەستەيدى. جادىڭدا جاڭعىرادى.
«قازاق پوەزياسىنىڭ ارلى-بەرگى تالانت-دارىندارىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى ورتا بۋىن، جاس ۇرپاقتىڭ ىشىنەن جەكە كەمشىلىكتەرىن ءبىر ءسات ۇمىتىپ، بۇكىل تۆورچەستۆوسىن دەرلىك قۇرمەتتەيتىن مەنىڭ ساناۋلى سۇيىكتى اقىندارىمنىڭ ءبىرى – تۇمانباي مەن قادىر، – دەپ جازادى سىنشى – قۇدىرەتىم جەتسە تۇمانبايدىڭ توگىلگەن سەزىمى مەن قادىردىڭ ويلى پاراساتتى پوەزياسىن تاسپاداي ءورىپ ءبىر-اق تۋىندى جاساعان بولار ەدىم. ءبىراق ولاردىڭ بىرەۋ بولماي، ەكەۋ بولعانى قانداي جاقسى25. بۇل پىكىردى كەلتىرۋدەگى سەبەبىمىز، 70-90-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ وكىلدەرى، وزدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن، جىرلاۋ مانەرىمەن، ستيلىمەن ءبىر-بىرىن تولىقتىرىپ، ەكى ون جىلدىقتاعى قازاق پوەزياسىنىڭ، ونىڭ ىشىندەگى قازاق ليريكاسىنىڭ تۇتاستاي كەلبەتىن،ءبولمىس-پىشىمىن، ءتۇر-تۇلعاسىن كوز الدىمىزعا اكەلەتىندىگى.
«ءوزىمدى ءوزىم تاپقان كۇنى جىر جازام، باسقا كۇندەر ىزدەپ جۇرەم ءوزىمدى» دەمەكشى، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى اقىندار پوەزياسىنان ۇنەمى ىزدەنىستى كورەمىز. ءوزىن-وزى ىزدەپ تاپقان كۇنى – اقىن ءوز مۇراتىن تابادى. اقىن مۇراتى – ىزدەنىس... ل.ن.تولستوي سوزىمەن ايتقاڭدا: «ادامعا پايدالى بولۋ ءۇشىن ءاربىر شىعارمادان ءۇش ءتۇرلى سيپات تابىلۋعا ءتيىس: ا/ مازمۇن جاڭالىعى، ءا/ فورما نەمەسە ادەتتەگى ايتىلىپ جۇرگەندەي، تالانت-دارىن جانە ب/ اۆتوردىڭ شىعارما تۋدىرۋ مىندەتىنە جاۋاپتىلىعى، ىستىق ىقىلاسى». مازمۇن مەن فورما /ءتۇر/ جاڭالىعى تۋرالى، كەلەسى بولىمىمىزدە ارنايى، كەڭىرەك توقتالاتىن بولعاندىقتان دا، بۇل بولىمدە قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى ليريكانىڭ بەتالىس-باعدارىنا دەن قويۋدى كوزدەدىك.
1956 جىلعى «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق جانە ونىڭ زارداپتارىن جويۋ تۋرالى» قاۋلىدان كەيىن، 60-جىلداردان باستاپ قازاق ليريكاسىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالدى. جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىققا قاسىرەت اكەلسىن، اكەلمەسىن ادامزات بالاسىنىڭ جەردىڭ تارتىلىس كۇشىن جەڭىپ، ادام عارىشقا كوتەرىلگەن جىلدار ەدى بۇل. سونداي تارتىلىس كۇشىن جەڭىپ، پوەزيا وربيتاسىنا ادەمى سۋرەتكەر اقىندار ءوزىنىڭ كەستەلى ليريكالارىمەن كەلدى. پوەزيا كوكجيەگىنەن كورىنىپ قانا قويماي، ءومىر مەن قوعام ورتاسىندا بىتە قايناسىپ، ادەبيەت تورىنە بايىپپەن، بيازىلىقپەن اياق باستى. بۇل سەزىم سيپاتىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ساعي جيەنبايەۆتىڭ «كوكتەم» تۋرالى ولەڭىن كەلتىرۋگە بولادى:
قارا جەردىڭ ءوزىن دە،
قاتتىراق باسقىڭ كەلمەيدى، –
دەيدى اقىن.
سوعىستىڭ تىلداعى تاقسىرەتىن كورىپ وسكەن ۇرپاق، ادەبيەتكە يماندىلىقپەن قادامدى اتتاپ، تەرەڭ دە، ويلى تولعامدارىن پوەزياعا الا كەلدى.
«پوەزيا ماتەريالى – ءسوز ەمەس، ءومىردىڭ ءوزى» /«مەتەريال پوەزيي – نە سلوۆا، ا ساما جيزن» – دەپ ۇعاتىن بولساق، اقىندىق شەبەرلىك تە ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدىق ورتامەن بىرگە داميدى. 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن بۇل بۋىننىڭ ءبىرى – 1932 جىلعى قاسىرەتتى جىلدارى دۇنيەگە كەلسە، ەندى ءبىرى 1937 جىلعى – قاسىرەتتى جىلدارى، ەندى ءبىرى – سوعىس جىلدارى ومىرگە كەلگەن. قالاي دەسەك تە، اشتىقتىڭ قارا سۋىنىڭ ءدامىن تاتقان، وتىز جەتىنىڭ قاسىرەتىن جارىق دۇنيەدە سەزىنگەن، جەكە باسقا تابىنۋ تاقسىرەتىن تارتقان ۇرپاق ءۇشىن – بۇل پوەزيا ماتەريالىنا ارقاۋ بولۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. ءبىراق، 60-شى جىلدارى جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ زارداپتارىن جويدى دەسەك تە، ءالى دە اۋىزعا اڭ بولۋ، سوزگە ساق بولۋ، «كەرەگەدە قۇلاق بار» زاڭدارى ارىلماعان. سوندىقتان، تارتىنشاقتاپ سويلەۋ، ايتار ويىڭدى استارلاپ ايتۋ جاعى باسىم ەدى. ايتا قالعان كۇندە ونى جاريالاۋ، كىتاپ ەتىپ باستىرۋ جاعى وتە قيىنعا سوقتى. سوندىقتان، بۇل ۇرپاق، ءومىر تۋرالى، فيلوسوفيالىق ويلار ايتۋعا، ەڭبەك، تابيعات، ماحاببات، ادامگەرشىلىك تاقىرىپتارىمەن شەكتەلۋگە تۋرا كەلدى. سونىڭ سالدارىنان، سۇرەڭسىز ولەڭدەردىڭ دە ەتەك الۋى – قوعام قىسپاعىنان تۋعان جايلار ەدى. ءاربىر پوەزيا كىتابىنىڭ باس جاعىندا مىندەتتى تۇردە پارتيا، وتان، ينتەرناسيوناليزم تۋرالى جالاڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق قانا ءرولى بار ولەڭدەر بولۋى شارت بولدى. بۇل – باسپا تالابى بولىپ قالىپتاستى. 50ء-شى جىلدارداعى تازا پلاكاتتىق، ۇرانشىل ولەڭدەر 60-شى، 70ء-شى جىلداردا شۇبالاڭداي شۇباتىلىپ كەلدى. ءبىر اقىندار بۇدان قۇتىلۋ جولدارىن ويلاستىردى، ەكىنشىلەرى تۇتىلدى. باس ءيىپ قالدى.
مىنە، وسىنداي كەزەڭ ءۇشىن ورتاق كەمشىلىك رەتىندە، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن اقىنداردىڭ بىرىنە ارنايى توقتالۋدى ءجون كوردىك. بۇل ءبىر اقىننىڭ عانا كەمشىلىگى دەپ قاراماۋ كەرەك، بۇل سول كەزدەگى ادەبيەتكە كەلگەن ءبىر ۇرپاقتىڭ ورتاق كەمشىلىگى دەپ ۇعىنعان دۇرىس.
قايرات جۇماعالييەۆ 1964 جىلى «تۇڭعىش كىتابىمەن» ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتادى. العاشقى اياق الىسىنان جاناشىر وقۋشى قاۋىم زور ۇمىتپەن كوز تىكتى. ونىڭ جىرلارىنان ومىرگە دەگەن ىستىق ماحابباتى دا سەزىلدى.
كۇنى-تۇنى نوسەر توكتى كەپ...
اسقار تاۋدىڭ اق ماڭدايىن ءوپتى لەپ...
اساۋ بۇلاق اتىپ شىقتى شاتقالدان
قۇزار شىڭنىڭ ومىراۋىن تەپكىلەپ، –
/«تۇڭعىش كىتاپ»، 5-بەت، 1964 ج./
دەپ جىرلادى اقىن. ءاردايىم العاشقى ادىمعا كەشىرىممەن، ىلتيپاتپەن، اسا جىلى مەيىرىممەن قارايتىن وقۋشى، شۋماقتاعى الدىڭعى ەكى جولدىڭ باعىتى ەكى تۇستى كوزدەپ تۇرعانىن سەزسە دە، اساۋ بۇلاقتىڭ بۇلقىنىسىنا ءىشى جىلىدى. «كوز تارتادى» /قىستان كۇيلى شىقتىڭ با» دەپ كەيدە شالىس قادام باسىپ، كەيدە «قىز تولقىننىڭ جۇمىر جونى جىلتىلداپ» دەپ دامدىرەك سويلەۋگە ۇمتىلعان جۇرەك:
كوكتەم! كوكتەم! نۇرلى كۇننەن ءنار الدىڭ،
كۇللى الەمگە شۇعىلا بوپ تارالدىڭ،
سۋىق قىستىڭ جۇرەگىنەن قالايشا
سەن ومىرگە شۋاق بولىپ جارالدىڭ؟! –
/«تۇڭعىش كىتاپ»، 6-بەت، 1904 ج./
دەپ تۇيىندەسە، «تابيعات سۋرەتتەرىندە» اۆتور بىلايشا سىر شەرتەدى:
اق ساۋلەسى كوك شاتىرىن ورنەكتەپ،
كۇن ەڭكەيدى. التىن اراي ءسوندى ەپتەپ.
ساي-سالادا بۇعىپ جاتقان كولەڭكە
ءدوڭ باسىنا بارا جاتىر ەڭبەكتەپ...
تۇرساداعى اينالا ماڭ تۇنەرىپ،
جۇلدىزدار ءماز شىرقاۋ كوكتە ءجۇر ءورىپ.
ءا دەگەنشە ۇيىقتاپ كەتتى كوك شىڭدار،
تۇنگى اسپاننىڭ كۇمبەزىنە سۇيەنىپ.
/«تۇڭعىش كىتاپ»، 44-بەت، 1964 ج./
«ساي-سالادا بۇعىپ جاتقان كولەڭكە، ءدوڭ باسىنا بارا جاتىر ەڭبەكتەپ» ادەمى سۋرەت. شىنىندا دا ەكىندى مەن اقشامنىڭ اراسىنداعى تابيعاتتى بۇل ارادا اقىن قۇر بايانداماي، ءسوز ونەرىن توگە كەستەلەپ، قۇبىلتا، قۇمارتا سۋرەتتەپ وتىر. ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جاي عانا حابار ەمەس، كوز الدىمىزدا تاماشا كورىنىس، قىزىق-قىزىق قيمىل. سول سياقتى: «ءا دەگەنشە ۇيىقتاپ كەتتى كوك شىڭدار، تۇنگى اسپاننىڭ كۇمبەزىنە سۇيەنىپ»، – دەۋى دە كوڭىلگە قونىمدى سۋرەت. «شاپاعات جيناعىنداعى «كەزدەسۋ كەشىندە قويىلعان كونسەرت» ولەڭىنە نازار اۋدارالىق:
ساحناعا شىقتى الدىمەن.
ءجۇزى نۇرلانىپ،
ءبىر شيراق بالا – جاي تاسىنداي-اق قىرلانىپ.
التىنشى «ا» دا وقيتىن تۇراش ەكەن بۇل،
شىرقادى ءاندى تەبىرەنە تولقىپ، ىرعالىپ:
«بۇل ءانىم سەنى ىزدەپ
جەر بەتىن شارلاسىن،
ساعىندىم ءوزىڭدى
قالقا-ا-تاي، قايدا ا-ا-اسىڭ؟»
ءانشى بالالاردىڭ داۋسى زالدى كەرنەدى.
/استاپىراللا!
ۇندەرى نەتكەن شەرلى ەدى!/
جەتىنشى «ب»-نىڭ وقۋ وزاتى عاشىقبەك
ءبىر ءوزى ءتىپتى، ەكى ءان شىرقاپ ەرلەدى.
«...جاز ەدى كۇلكىڭ دە،
قايداسىڭ بۇل كۇندە.
سەنى ىزدەپ ارمانىم،
سىر بويىن شارلادىم...».
ون بەس شۋماقتان استام ولەڭدە اقىننىڭ ايتايىن دەگەنى التىنشى «ا» كلاسىندا وقيتىن تۇراشتاردىڭ، جەتىنشى «ب» كلاسىندا وقيتىن عاشىقبەكتەردىڭ ماحاببات تۋرالى ءان شىرقايتىندىعى. وقۋشىلاردىڭ بۇل قىلىعىن ەرسى كورگەن اقىن «استاپىراللا!» دەپ جاعاسىن ۇستايدى. بار بولعانى وسى.
كىتاپ اننوتاسياسىنا جۇگىنسەك، ولەڭ نازىك ليريكا بولۋعا ءتيىس. ولاي بولسا اقىن ۇلى سىنشى ۆ.گ.بەلينسكيي ايتقانداي «...باقشادا قۇلپىرعان روزا گۇلىن سيپاتتاماي، ونىڭ دورەكى زاتتىق جاقتارىن لاقتىرىپ تاستاپ، حوش ءيىسىن، اسەم قۇبىلعىش بوياۋىن الىپ، وسىلاردان جاراتىلىستاعىدان دا اسەم ءوز روزاسىن جاساۋى كەرەك» ەدى. وكىنىشكە وراي قايرات جوعارىداعى ولەڭىندە «دورەكى زاتتىق جاقتارىن» لاقتىرا الماعان.
جوعارىدا ايتىپ وتكەن پىكىرىمىزدى نىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن، ءبىر عانا ءوزىمىز ەمەس، وزگەلەردىڭ دە كوزىن جەتكىزۋ ماقساتىمەن تاعى ءبىر دۇنيەسىنە نازار اۋدارارلىق. تۋىندى تاقىرىبى – «جۋرناليست» دەپ اتالادى. اۆتوردىڭ باستى كەيىپكەرى – جۋرناليست اسان اعاي. ال ءوزى «مەنمەندىك، كەكىرت» مىنەزى جوق، «قاشاندا اقجارقىن»، «اقكوڭىل» ادام. «رەنجىمەس قۇلاعىڭدى سالماساڭ دا» دەپ اقىننىڭ ءوزى ءسوز ەتكەنىندەي، تىڭدا، تىڭدا ما، وعان ءبارىبىر ەرىنبەي سىر شەرتەتىن جان ەكەن. ياعني اقىن تىلىمەن ايتقاندا:
تەك قانا ادىلدىكتى ءجون كورەتىن،
ادام جوق وعان بىزدە تەڭ كەلەتىن.
اڭقىلداق اسان اعاي كوپتەن بەرى،
گازەتتە ءبىر ءبولىمدى مەڭگەرەتىن...
/«شاپاعات»، 58 -بەت، 1972ج./
مۇنىمەن بىرگە اۆتوردىڭ: «جازاتىن ماقالانى بۇرقىراتىپ» دەگەنىنە قاراعاندا ول قالامى جۇيرىك جۋرناليست ەكەن. ياعني اقىن جۋرناليست تۋرالى:
ەرتەڭمەن ول قورىتقان ءار ماقالا،
قالاتىن جانى كىرىپ، قان جۇگىرىپ، –
دەيدى.
ماقۇل دەلىك. اقىن ايتقانداي اسان اعايدىڭ تەبىرەنسە كوزىنە جاس العانداي تەبىرەنەتىنىنە «قىرىقتىڭ جەتەۋىنە جەتسە-داعى ءبىر ادامنىڭ كوڭىلىن قالدىرماعانىنا دا»، «كۇن سايىن ستولىندا تولعاناتىنىنا دا»، «قالامىن شابىتپەن قولعا الاتىنىنا دا» سەنەلىك. ءبىراق تۋعان حالقىمىزدىڭ ارداگەر ازاماتتارىن قالاي ماداقتاۋدىڭ رەتىن بىلەتىن، جۋرناليستكە ءدال وسىنداي «كوپشىك قويۋ» اۋىزشا ەمەس، كىتاپ جۇزىندە كوزىڭدى باقىرايتىپ تۇرىپ: «ادام جوق ساعان تەڭ كەلەتىن، ماقالانى بۇرقىراتىپ جازاسىڭ، ەرتەڭمەن ماقالانى قورىتقانىڭنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى» دەگەن سياقتى مازمۇنى بار ولەڭنەن وقي قويسا، كەيىپكەر قانداي ءلاززات العان بولار ەدى؟ ءجون-جوسىعى جوق، سەزىمگە اسەر ەتپەيتىن سىپىرا ماقتاۋ.
ودان ءارى باللادانىڭ جەلىسى تراگەديالىق سيتۋاسياعا ۇلاسادى:
ەسكى اۋرۋ
اعامىزدى الىپ كەتتى
تۋرا جەڭىس تويىنان ءتورت كۇن بۇرىن.
/«شاپاعات» 60-61-بەتتەر/
ءسال ويلانايىقشى. بۇل ناعىز تراگەديا ەكەنى انىق. اۆتوردىڭ اياۋلى كەيىپكەرى كوز جۇمدى. ومىرىمەن ءبىر جولاتا ماڭگىگە قوشتاستى. نەگە بىزگە اسەر ەتپەيدى؟ اقىننىڭ قايعىسىمەن وقۋشى نەگە ورتاقتاسا المايدى؟ «ءبىر جىلى ءسوز جازباپپىز» تىرىسىندە... بۇل قالاي!» دەپ اقىن «جىلاعانىن دا» جازدى. ءبىراق وقۋشى جۇرەگىندە تيتىمدەي مۇڭ جوق، ديدارىنان تولعانۋدىڭ نىشانى دا بايقالمايدى. نەگە؟ وقۋشى دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر نارسە «ءولىم» ەكەنىن تۇسىنبەي وتىرعان جوق، اۆتوردىڭ ءوز كەيىپكەرىنە سونشالىقتى «وبال» جاساعانىنا تۇسىنبەي وتىر. ونىڭ بويىندا بار جاقسىلىعىن، ادامگەرشىلىك ىزگىلىگىن سوزىمىزگە اسەر ەتەرلىكتەي جىرلاۋ دارەجەسىنە جەتكىزبەدى. جۇرەكتەردىڭ تولعانىس قۇشاعىنا ءسوزسىز بولىنەتىن سىر ىشەگىن ءدال شەرتە المادى.
اۆتوردىڭ ايتپاعى روزا گ ۇلى دەسەك، ونىڭ تۇرپاتى زاتتىق جاعىنا دەن قويدى دا، پوەزيا سەزىمنەن دە، ويدان دا ادا بوپ شىقتى. سوندىقتان اقىننىڭ قايعىسىنا قوسىلۋعا وقۋشى قۇلىقسىز. ول – ەشقانداي تولعانىسسىز جازدى. وقۋشى تەبىرەنبەي وقىدى.
كوپ ولەڭدەرىندە اۆتوردىڭ ويى ءتۇپقازىق بوپ سوڭىندا جاتادى عوي. مۇمكىن ق.جۇماعالييەۆ تە سول ءتاسىلدى قولدانعان بولار. ولەڭنىڭ ءتۇيىنى نەمەن اياقتالار ەكەن؟
جۇرەتىن جۋرناليست اسان اعاي،
قالامداس دوستارىنىڭ قاتارىندا.
اقىن ءوز ويىن وسىلاي ءتامامداعان. قۇرعاق بايانداۋ. جالت ەتەر جاڭالىق تا، تامىرىن تەرەڭگە كومەر استارلى وي دا ۇشىراسپايدى كوزىمىزگە. نە قىزىعارلىق قۇنارلى تىلدەن دە ىرگەسى اۋلاق. وسى ورايدا بارشامىزعا ءمالىم بولعان، ۆ.گ.بەلينسكييدىڭ پوەزيا تۋرالى پىكىرى ويىمىزعا ەرىكسىز ورالادى: «پوەزيا – قارتتىڭ ءارسىز كەزىنىڭ جۇمساق ساۋلەسى موماقان مەيىرىمىڭدەي، تەرەڭ ويداي، بۇل ومىردەن الىستاي باستاعان ءاجىمدى بەتىنىڭ ەرەكشە نۇرلى اجارى، قالتىراي ءۇزىلىپ شىعار داۋسىنىڭ جانى باي، سالماقتى دىبىسى، باسەڭ ايتىلار، ءبىراق اسەم ايتىلار سوزدەرى، ءسۇيىپ سويلەر، دانىشپان سويلەر اجارلى شىرايىنىڭ كۇلىم قاعۋى...» دەسەك، بۇنى بىزدەر قايراتتىڭ بۇل ولەڭدەرىنەن تابا المادىق. نە بولماسا ولەڭنەن جۇرەك ءدىرىلىن، جان تىنىسىن، سەزىمنىڭ بورانى مەن تولقىنىن، ءتاتتى قامىعۋدى، ءلاززات تابا ەگىلۋدى دە كورە العانىمىز جوق.
ءسوز جوق، قايرات جۇماعالييەۆتىڭ «تۇڭعىش كىتابىندا» دا، «پەرزەنت ۇنىندە» دە تۇشىمدى، كوڭىلگە قونارلىق سەزىمىمەن ويى ۇشتاسقان دۇنيەلەرى بار. سول سياقتى «جانار» اتتى جيناعىنان دا ءدامدى، تاتۋى مول تۋىندىلاردى تابۋعا بولادى.
قايرات اقىندىق سەزىمنىڭ ءوزى ومىرگە، دۇنيەگە، تاڭعاجايىپ تابيعاتقا تاڭعالا قاراۋدان باستالعانىن شىنايى سەزىممەن جىر ەتە كەلىپ، وزىنە دە، وزگەگە دە، وي تاستايدى:
و زاماننان مەكەندەگەن ءمولدىر اسپان كۇمبەزىن،
تۇندە – جۇلدىز، كوز المايدى مەنەن كۇندىز كۇن كوزىن.
«جىگىتىم كوپ تاڭعالدىڭ، – دەپ سىرىن شەرتتى جىبەك جەل،
تۋعان جەردى تاڭعالتۋعا ءتيىسسىڭ عوي ەندى ءوزىڭ»
/«اينامكوز»، 4-بەت/.
انالاردىڭ ارقاسىندا ءور كەۋدە
قالىڭ گۇل ەك، قاۋلاپ وسكەن ەرتەڭگە،
...سەن جەتكىزدىڭ مەنى ارقالاپ بۇگىنگە،
مەن ارقالاپ جەتكىزە السام ەرتەڭگە! –
دەيدى. اقىننىڭ ەرتەڭى بۇگىننەن باستالۋى كەرەك. بۇگىنىن ويلاماعان، بولاشاعىنا دا وپا بەرمەيتىنى انىق. مۇنى ەستەن شىعارعان قالامگەردىڭ ەكىنشى ءومىرى قىسقا. بۇل ارينە كوپكە ءمالىم سىر.
اقىننىڭ ءوزى سۇرگەن الەۋمەتتىك ءمانى بار، ادامگەرشىلىككە، گۋممانيزمگە تولى، فيلوسوفيالىق تولعانىستار، قوعامدىق كوزقاراستار – ليريكا دەگەن قۇدىرەتتى قاسيەتكە يە بولادى. ناعىز ليريكالىق جىرلار حالىق قازىناسىنا اينالىپ، ءاربىر ادامدى – رۋحاني بايىتا تۇسەدى. ادامنىڭ سىرتقى پىشىنىنەن ىشكى جان دۇنيەسىنە بويلاي ەنەتىن، ەنىپ قانا قويماي تەبىرەنىستى، تولعانىستى سەزىمدى باستان كەشەتىن دە ليريكا. سوندىقتان بۇل جانرعا جالعان ۇرانشىلدىق جات. اقىن اعىنان اقتارىلىپ، ءوز جان دۇنيەسىنەن قايناپ شىقپاسا ۇيقاسقاننىڭ ءبارى ولەڭ بولا بەرمەيدى، ولەڭنىڭ ءبارى ليريكا بولا بەرمەيدى. ليريكانىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشا قاراپايىم ادامداردان باستاپ، ۇلى ادامدارعا دەيىن باس ءيىپ، ءقادىر تۇتقان. سىرلاسقان. وزىنە دوس، جولداس سەرىك ەتكەن. بىردە ل.ن.تولستوي وزىنە-وزى: «سىزدەر بىلەسىزدەر مە، كىم مەنىڭ سۇيىكتى اقىنىم؟» دەپ ساۋال قويادى دا، ءوزى جاۋاپ بەرەدى. ول – ف.ي.تيۋچيەۆتى جانە ونىڭ ليريكاسىن اتاعان ەدى. وزىمەن كەڭەسىپ-سىرلاسىپ وتىرعان ادامعا ونسىز ءومىر سۇرۋگە بولمايدى» /«بەز نەگو نەلزيا جيت»/ دەگەن بولاتىن. وسى ءبىر قاراپايىم ايتىلعان سوزدە، ۇلكەن دە ءماندى سالماق جاتقانعا ۇقسايدى.
90-شى جىلدارى اۋىز تۇشىتارلىق جاقسى-جاقسى كىتاپتار دۇنيەگە كەلدى. بۇل جەردە كىتاپ دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى، 60-شى جىلداردىڭ باسىندا جاقسى ءبىر ولەڭگە اۋىز اشىپ، كوز جۇماتىنداي تاڭقالىس سەزىممەن قاراۋ بوي كوتەرگەن ەدى. بۇل زاڭدى دا قۇبىلىس ەدى. ۇگىت-ناسيحات، اقىلماندىلىققا سالىنۋ، تۇسىنىكسىز پاتريوتيزم، قيسىنسىز ىسكە جەتەكتەۋ سارىنداس ولەڭدەردەن مەزى بولعان جىر سۇيەر قاۋىم، الپىسىنشى جىلدارى «اق بانتيك» دەگەن اڭگىمەگە دە، بۇلت تۋرالى ەكى شۋماق ولەڭگە دە ءتانتى بولىپ، سولاردى قىزىقتاپ جازا باستادى. سول كەزدەگى بۇلت تۋرالى – امانقوس ەرشۋوۆ دەگەن اقىننىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنا شىققان ولەڭى ەدى. ولەڭدە: «اق بۇلتتار، الا بۇلتتار، كوردىڭ بە اسپاندا دا الالىق بار» دەگەن ءبىر جىلى سەزىم ەدى. سول سەزىم سيقىرى ءبىرازعا دەيىن باسپاسوزدە اڭگىمە بولىپ، اۋىزعا ىلىكتى. سونداي ولەڭدەر، كوپشىلىك قاۋىمدى قۋانتاتىن ولەڭدەر بىرىنە-بىرى ىلەسىپ جارىق كورە باستادى دا، كەيىن كوڭىلى تولا باستاعان قاۋىم، ەندى وندايدى مىسە تۇتپاي جەكە تۇتاس توپتامالاردى /سيكلدەردى/، جەكە كىتاپتى كۇتە باستادى. وسىنداي تۇستا كوڭىلدى ساۋلەتتەندىرەتىن پوەزيا كىتاپتارى دا وقىرماندار قولىنا ءتيدى. «باسپاگەرلەرگە حات» دەگەن ماقالاسىندا ن.م.كارامزين: «جاقسى كىتاپ دەگەنىمىز، ناشار كىتاپتارعا بەرىلگەن سىنشىنىڭ ەڭ ۇلكەن باعاسى» /«حوروشايا كنيگا ەست سامايا لۋچشايا كريتيكا نا دۋرنىە كنيگي»/28 دەگەن بولاتىن. سونداي ناشار كىتاپتارعا سىنشى، سىن بولاتىنداي كىتاپتار جارىق كورە باستادى. اتاپ ايتقاندا قادىر مىرزالييەۆتىڭ «جەرۇيىق» /1976/، «الاقان» /1977/، «قورامساق» /1980/، «دومبىرا» /I كىتاپ/ /1971/، «دومبىرا» /2 كىتاپ/ /1974/، تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ «ماحاببات وتى سونبەسىن» /1975/، «مەن دە جيىرما جاستا ەدىم» /1976، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «سىبىزعى سازى» /1962/، «مەزگىل اۋەندەرى» /1970/، «جەتى بوياۋ» / /، «ءوز كوزىممەن» /1964/، «جارىق پەن جىلۋ» /1966/، مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «ارمىسىڭدار، دوستار» /1966/، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟» /1967/، «داريعا-جۇرەك» /1972/، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» /1974/، ساعي جيەنبايەۆتىڭ «تاڭ الدىندا» /1964/، «ور كيىك» /1969/، «قۇرالاي سالقىنى» /1979/، تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ «ارمان ساپارى» /1973/، «قۇمداعى مۇنارالار» /1974/، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «قىراندار توبەگە قونبايدى» /1974/، «سەنىم پاتشالىعى» /1977/، «عاشىقتىق عالاماتى» /1979/، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ساندۋعاش» /1966/، «اساۋ تولقىن» /1973/، «مەن سەنىڭ جۇرەگىڭدەمىن» /1975/ ت.ب. اقىنداردىڭ كىتاپتارى دۇنيەگە كەلدى. سونىمەن قوسا بۇل اقىنداردىڭ 70ء-شى جىلدارى «تاڭدامالىلارىن» دا بەرىپ ۇلگىردى. تۇمانبايدىڭ «قوش كوكتەم» /1971/، قادىردىڭ «كوش» /1973/، جۇمەكەننىڭ «مەن تۋعان كۇن» /1972/، مۇقاعاليدىڭ «ءومىر – داستان» /1976/، ساعيدىڭ «جادىمداسىڭ جاس كۇنىم» /1972/، تولەگەننىڭ «مەن ساعان عاشىق ەدىم» /1970/، «امانات» /1975/، فاريزانىڭ «شىلدە» /1978/ اتتى تاڭدامالالارى ادەبيەتىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە پوەزيانىڭ سۇلۋ سارايىن كورىكتەنتەندىرە ءتۇستى.
بۇل كەزەڭدەگى ليريكادا جالپى ادامدىق، ازاماتتىق پروبلەمالار، ونىڭ ىشىندە ۋاقىت، ادام، بەيبىتشىلىك ماسەلەلەرى، عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسس، ەكولوگيا جانە تابيعات ماسەلەلەرى جىرلاندى. مازمۇن مەن فورما جاڭعىرىپ، ءداستۇر جانە كوركەمدىك ىزدەنىس، جاڭاشىلدىق ءداستۇر جالعاستىعى دامىدى. ازاماتتىق جانە ادامزاتتىق اقىل-وي پاراساتىنىڭ ارناسى كەڭىدى. پوەتيكالىق ويلاۋ جۇيەسى الدىڭعى ون جىلدىققا قاراعاندا، 60-شى، 70ء-شى جىلدارى وزگەرىپ، ءوزىنىڭ سونى سوقپاعىن تاپتى. اشىلىپ ايتپاعانىمەن، استارلى وي-يىرىمدەرىمەن قوعامعا، ساياسي ورتاعا ىشتەي نارازىلىقتاردى سەزدىرەتىن ليريكالىق جىرلاردىڭ ۇشتىعى كورىنە باستادى. ونى اقىندار وقىرماندار تۇسىنىگىنىڭ ءوز ەنشىسىندە قالدىرىپ، قالاي تۇسىنسەڭ، سولاي باعالا دەگەن ۇعىمدا جىرلادى. اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ:
بۇلقىنىپ جاتىر
كەلمەيدى-اۋ قۇرعىر شاماسى،
بۇلقىنىپ جاتىر
تاۋسىلدى-اۋ ايلا-شاراسى.
ساۋلەمنىڭ مەنىڭ اياق پەن قولىن ماتاماي،
بوستاندىق بەرشى، بوستاندىق بەرشى، ماماسى، –
دەسە، نارەستە ارقىلى بۇتكىل ومىرىمىزگە، اياق-قولى ماتالعان بارشا حالقىمىزعا بوستاندىق بەرۋىن قالاعان اقىن جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن ەستيمىز. ول كەزدە «بوستاندىق بەر!» دەپ اشىقتان-اشىق ايتۋ قيىن. «قاراشى مىناۋ قابارجاپ جاتقان پىشىنگە، ىزا مەن اشۋ قاينايدى كەلىپ ىشىمدە» دەۋى دە سوندىقتان. سابيگە ايتقان بولىپ، بۇكىل، كۇللى تىرشىلىككە ءتىل قاتۋ-سىندى تاسىلدەر اتام-زاماننان پوەزيادا بولىپ كەلگەن، بولا دا بەرمەك. اسىرەسە ەۋروپالىق، باتىس پوەزيالارىندا بۇل ءداستۇر تەرەڭ دامىعان. سونداي استارلى ويدى بىلدىرە كەلە اقىن:
ماماسى بوسات، ەركىمەن ءوسسىن تال شىبىق!
اۋا مەن كۇنگە، اي مەنەن نۇرعا مالشىنىپ.
بۇلقىنىپ جاتىر، ۇمتىلىپ جاتىر، قاراشى
كىشكەنتاي جۇرەك كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق.
70ء-شى جىلداردىڭ باسىندا جازىلعان ولەڭدە قول-اياعىن ماتاعان قوعامعا، ومىرگە قارسىلىعىن، «ەركىمەن ءوسسىن تال شىبىق!» دەپ لەپ بەلگىمەن سويلەۋگە، ۋاقىت مۇمكىندىك بەرگەن جوق ەدى. مۇقاعالي تۋرالى «قازاق ادەبيەتىندە» جازىلعان دەرەكتى اڭگىمەدەگى: «مىناۋ كگب»، – دەپ كافەدەن قاشۋى دا تەگىن ەمەس. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «ءىس – ساناۋلى، ءسوز – اڭدۋلى، ەرىك جوق، ءوز قولىمەن ۇنامدى تون پىشتىرمەس» كەزەڭ ەدى بۇل. پوەزيا ءۇشىن، اقىندار ءۇشىن جاڭا كەزەڭ، قولايلى كەزەڭ بولعانمەن سەنزۋرا سول قالپىندا جۇمىس جاساپ جاتتى. گازەت، جۋرنال، كىتاپ ءالى دە اڭدۋلى، «قازاعىم» دەپ ايتۋعا اقىنداردىڭ باتىلى جەتسە دە، باسپاگەرلەردىڭ باتىلى جەتپەيتىن ۋاقىت ۇستەمدىك ەتتى. سوندا دا بولسا 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسى الدە قايدا ءوسۋ ۇستىندە، دامۋ جولىندا بولعانىن اشىپ ايتقانىمىز ورىندى.
دۇنيەنى وبرازبەن تانىپ بايانداۋ، سۋرەتتەۋ ونەرى دامۋ ۇستىندە دەسەك، ونى تەرەڭ زەرتتەپ وتكەنى مەن قازىرگىسىن، بۇگىنى مەن بولاشاعىن، جالپى دامۋ ەۆوليۋسياسىن، تەوريالىق، تۆورچەستۆولىق تالداۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز. پوەزيا كونە دە ەسكى جانر ەكەنىن ەسكە ۇستاساق، بۇل جانر قازاق توپىراعىندا داستۇرگە باي بولعاندىعىن دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون. جاڭاشىلدىق – ءداستۇر جالعاستىعىنان قالاي تامىر تارتتى، ليريكادا – «زامان كۇيى، ادام كۇيى، تىرشىلىك ەتكەن ءاربىر جاننىڭ مۇڭى مەن زارى، ىشكى وي-سەزىمى، ارمانى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى» جاڭا كەزەڭدە قالاي كورىندى، مۇنىڭ ءبارىن قامتىپ، جان-جاقتى تالداۋ مۇمكىن بولماسا دا، وسى جولداعى وي-پىكىرىمىزدى بىلدىرۋتە ۇمتىلدىق.
الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدار پوەزياسى ابايدان باستاۋ العان، اباي پوەزياسىنىڭ تاسىلىمەن سۋارىلعان، سۋسىنداعان ۇرپاق. اباي ليريكاسى ماعجان جۇمابايەۆ ليريكاسى ارقىلى زاڭدى جالعاسىن تاپتى. وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن، وزىندىك ارنادا جۇرەكتەرگە جول تارتتى. ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاسىنان» كەيىنگى، ماحاببات تۋرالى كەستەلى ءورىم – ماعجاننىڭ «جۇلدىزدى – جۇزىك، ايدى – القا عىپ بەرەيىن» اتتى ولەڭى:
كەلشى، كوزىم، كۇن بەتىڭدى كورەيىن،
ءسۇيشى، ساۋلەم، تۇنشىعىپ مەن ولەيىن.
جەت، جۇلدىزىم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى – جۇزىك، ايدى – القا عىپ بەرەيىن.
...شاشىڭ تولقىن، جۇرەگىمنىڭ جارىنا
سوعىلدى دا، باتتى ۋلى زارىما
اينام، ساعان ارناپ جىرلار جازامىن،
قالامىمدى مالىپ جۇرەك قانىنا –
دەيدى اقىن. ابايدان باستالعان ءداستۇر جالعاستىعى – جاڭاشىلدىققا ۇلاسقان. ال، ماعجان ليريكاسى مەن 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق اقىندارىنىڭ ليريكاسىنىڭ ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ ءۇزىلۋى، ارالىق جىلداردا ۇگىت، ۇران ماشىعىنىڭ بەل الۋى، كوركەم ليريكانىڭ كەڭىنەن شارىقتاپ ءوسۋىن تەجەدى. باشقۇرتتىڭ حالىق اقىنى ءسايفي قۇداش «قازاق اقىنى ماعجان جۇمابايەۆ دەگەن حاتىندا، بىلاي دەپ جازادى: «م.جۇمابايەۆ جونىندە مەن 1964 جىلى ءبىرىنشى رەت مارقۇم پروفەسسور ەسماعامبەت سمايلوۆتىڭ پىكىرىن ەسىتتىم. ونىڭ ويىنشا، م.جۇمابايەۆ – اباي مەن قازىرگى قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ اراسىنداعى پوەتيكالىق كوپىر»32 سول كوپىر شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت يمپەريالىق ساياساتپەن قيراتىلىپ، ۇرپاق پەن ۇرپاق جالعاستىعى، ابايدان سوڭعى پوەتيكالىق جالعاستىق ۇزىلمەگەندە، 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسى بۇدان دا بيىك، ەڭسەلى دارەجەدە بولعان بولار ەدى. ءسويتىپ، ليريكاداعى ماعجان ءداستۇرى، ءوز جالعاسىن تاپپاي ءبىراز داعدارىسقا ۇشىرادى. ونىڭ ەسەسىنە قازاق پوەزياسىندا ءبىر كەزدەرى جامبىل ءداستۇرى ورنادى. مۇنىڭ قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ەكى جاقتى اسەرى بولعاندىعىن زەرتتەۋشى-عالىمدار ناقتى كورسەتە ءبىلدى: «ءبىرىنشىسى – حالىق پوەزياسىنىڭ الىبى جامبىلدىڭ جىرلارى شىن ماعىناسىندا وراسان كۇشتى تاسقىنداي بۇكىل قازاق پوەزياسىن شالقىتتى، قايتا تۋعان، جاسارعان جامبىلدىڭ ءۇنى بۇكىل حالىق ءۇنى، ونىڭ جاڭا زامانداعى باقىتى مەن قۋانىشىن بايقاتاتىن ءۇن بولىپ ەستىلدى.
ەكىنشىسى – قازاق پوەزياسىنىڭ وركەندەۋ، دامۋ سيپاتى كوبىنە جامبىل جىرى شاما-شارقىمەن ولشەنىلۋى ياعني جازبا پوەزياسىنىڭ كوپتەگەن ءتۇر، ورنەك، ءمان-مازمۇن جاعىنان جامبىلعا ەلىكتەۋى، ۇگىت، ۇران ماشىعىن يەمدەنۋى. جالپى سارىننىڭ بەينەلەۋ، كوركەمدەۋ قۇرالدارىنىڭ ۇقساستىعىمەن قاتار، تاقىرىپ، يدەيا ورتاقتىعىنان تۋعان ۇقساستىقتار كوبەيدى دە، بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ بۇرىننان دا فولكلورلىق اۋەنى باسىم ءحالىنىڭ ۇستىنە ونان سايىن بادىرايتىپ كورىنەتىن، «ءاۋ» دەگەننەن بايقالاتىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ سىرى مەن بوياۋى قويۋلادى.
جازبا، پروفەسسيونالدىق پوەزياعا بۇل، ارينە، بيىك ونەرگە باستايتىن جولدىڭ ەڭ قاجەتتىسى ەمەس ەدى»33.
شىنىندا دا، قازاق ولەڭى بۇكىل الەمگە جامبىل جىرىنىڭ سيپاتىندا تانىلدى. ءبىراق بۇل، قازاق پوەزياسىنىڭ ءبىر قىرى ەدى. حالىق اقىندارىنىڭ ولەڭى مەن جازبا پوەزياسى اراسىندا ايىرماشىلىقتاردىڭ بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. ال، ادەبيەتتىڭ پروفەسسيونالدىعى ارتقان سايىن بۇل ايىرماشىلىق كۇشەيە بەرۋگە ءتيىس دەگەن عالىم تۇجىرىمىن، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق پوەزياسى، ونىڭ ىشىندەگى قازاق ليريكاسى جان-جاقتى دالەلدەپ وتىر. سول ۇرپاقتىڭ ءبىر وكىلى – اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ ۇلتتىق اۋىز ادەبيەتى ءداستۇرىن دە، پوەزياداعى جىر جامبىل ءداستۇرىن دە دامىتىپ، كوركەم ليريكانى بارىنشا قۇدىرەتتەندىردى. بۇعان ءبىر مىسال رەتىندە «ارۋانا – باۋىر دۇنيە» اتتى ولەڭىندەگى ىشكى ديناميكا، كوركەمدىك قۋات، ولەڭگە بىتكەن ەرەكشە مىنەز، اقىنعا بىتكەن – ارقالىلىقتى كورىپ ءتانتى بولامىز. وزگەشە ىرعاق، سونى ساز. داريانىڭ تاسىعان شاعىندا، ارناسىنان اسىپ-تاسىپ توگىلگەن قۇدىرەتتى سەزىمگە تولى، تەرەڭ يىرىمگە تولى وسى ءبىر دۇنيەسى 60-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى جاڭا ءبىر قۋاتتى اساۋ تولقىنىنداي اسەر بەرەدى:
ارۋانا جاۋدىڭ قولىنا تۇسسە بوتاسىن شايناپ ءولتىرىپ، /18/
قارالى موينىن قايتادان ارتقا بۇرماستاي حالگە كەلتىرىپ.
جەرىنە تارتىپ وتىرادى ەكەن مونشاقتاپ جاسى/18/
بوزداۋمەن /19/
ومىراۋىن شەرگە تولتىرىپ. /9/
اپتالاپ-ايلاپ تاڭدايىن مەيلى تاسباۋىر شولدەر قۇرعاتسىن /18/
قازىعىن تاپپاي توقتامايدى ەكەن ماڭگىلىك ءتىپتى كۇن باتسىن /19/
تۋعان جەر ءتوسىن اڭساۋمەن وتكەن ارۋانا – باۋىر دۇنيە، /ءى8/
سەن ماعان وسىناۋ اق جۇرەگىڭمەن قىمباتسىڭ. /14/
ءبىراق مەن ونى جىر قىلىپ قالاي جازا الام، /14/
جەتەر مە ادام ءسوزى وعان! – /9/
دەيدى اقىن تولعانىپ. ارۋانا – باۋىر دۇنيەگە، اتامەكەنىنە شىبىن جانى بولسا، اينالىپ سوقپايتىن قازاق جوق. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرگە دەگەن حالقىمىزدىڭ ماحابباتىن سوزبەن جەتكىزۋ قيىن. سوندىقتان دا ءاربىر قازاق بالاسىن ارۋانا عۇمىرعا تەڭەپ، تۋعان جەرگە دەگەن ىڭكار جۇرەگىن جايىپ سالادى. بۇل سەزىم ءبىزدىڭ ۇلتقا عانا جاراسارداي. قازاق تابيعاتىمەن عانا كەلىسىم تاباتىنداي:
ومىردە ۇزاق جاساۋىڭ ءۇشىن بولعانىمەنەن قايعىڭ قاس، /18/
تۋعان جەر، سەن دەپ قايعىرا الماسام تاعدىر دا مەنى باي قىلماس /19/
و باستان ساعان ىنتىزار تۋعان ارۋانا تەكتەس ۇل ەم مەن، /18/
قازىعىن تاپپاي قايرىلماس. /8/
وسىنداي ارنالى اعىسپەن، قۋاتتى ەكپىنمەن «مەن سەنىڭ قوينىڭا جەتتىم سابىلىپ ۇشىپ، تۋعان جەر» دەيدى اقىن تەبىرەنىپ. «تۇكپىرىمدەگى ءدىر ەتە قالعىش وسىناۋ قۇيتتاي جۇرەكپەن، كەلەم مەن بۇگىن قاسيەتتى بايتاق قازاقستانىمدى كوتەرىپ» دەيدى اقىن تولعانىپ. 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلىپ، 70ء-شى جىلدارى پوەزيانى جاڭعىرتىپ، دامىتقان تولەگەن اقىننىڭ تۇرعىلاستارى وسىنداي وزىنە لايىق داۋىسپەن، وزىنە لايىق كوتەرەرلىك جۇكپەن قازاق ليريكاسىنىڭ ءداستۇرىن دامىتىپ، جاڭاشىلدىقپەن جالعاستىردى. جاڭا كەزەڭگە لايىق ءوز ۇندەرى، وزىنە لايىق ەرەكشەلىكتەرى قالىپتاستى.
قالاي دەگەنمەن، قازاق پوەزياسى 60-شى، 70ء-شى جىلدارى ساپالىق وزگەرىستەرگە قادام باستى. كوركەمدەۋ، بەينەلەۋ قۇرالدارى قايتا جاڭعىرىپ، ءداستۇر ءوز جالعاسىن تاپتى. ەڭ الدىمەن تاقىرىپ جانە مازمۇن جاڭالىعى، سودان سوڭ فورما مەن ءتۇر ىزدەنىسىنىڭ جەمىستى جولى، وبرازدىلىق، بەينەلىلىك وزگەشەلىكتەرى، كوركەمدەۋ ارسەنالىنىڭ بايۋى شەبەرلىك كاتەگورياسىن ايقىنداپ، جاڭاشىلدىققا بەت بۇرعان تۆورچەستۆولىق پروسەستىڭ جاندى قۇبىلىسىن دالەلدەيدى. البەتتە، قاي زەرتتەۋشى بولسا دا، ادەبي پروسەستىڭ ابساليۋتتىك پورترەتىن جاساي الماسى انىق. سول جولدا بايىپپەن بارلاپ، سابىرلى دا سالماقتى وي ايتۋعا ۇمتىلىپ، جىلدار بويى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان زەرتتەۋ ىسىنە، از دا بولسا ۇلەس قوسا الساق، دىتتەگەن مەجەگە قول جەتكىزگەنىمىز. قورىتا ايتقاندا، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسى – جاڭا كەزەڭدەگى قازاق پوەزياسىنىڭ تولىققاندى ارناسى رەتىندە، داستۇردەن جالعاستىعىن تاۋىپ، جاڭاشىلدىققا بەت بۇردى. پروفەسسيونالدىق پوەزيا دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ءداستۇردىڭ ەۆوليۋسياسى جانە جاڭاشىلدىقتىڭ قالىپتاسۋى جايلى، قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ ەكىنشى بولىمىندە ءوز جالعاسىن تابادى.
* * *
60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىس-ەرەكشەلىكتەرىن، اقىنداردىڭ كوركەمدىك شەبەرلىكتەرىن زەرتتەۋدە، مەتودولوگيانىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ، ياعني: 1/ ديالەكتيكالىق مەتود، 2/ ەكسپەريمەنتالدى مەتود، 3/ سالىستىرمالى مەتودتىڭ ءبىز الدىڭعىسىمەن سوڭعىسىن قولاي كوردىك. ادەبيەت پروسەسىنىڭ وسىعان دەيىنگى 50ء-شى جىلدارداعى داۋىرىمەن سالىستىرۋ جانە اقىندار شىعارماشىلىعىن بىر-بىرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەردى اشۋ مىندەتى كوزدەلدى. سالىستىرمالى مەتود ارقىلى تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ ەتىپ الىنعان جىلدار ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىس ەرەكشەلىكتەرى ايقىندالاتىنى اقيقات.
بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە قوعامدىق عالىمدار اكادەمياسىنىڭ «قازىرگى زاماننىڭ ادەبي پروسەسى جانە سىن» /«سوۆرەمەننىي ليتەراتۋرنىي پروسەسس ي كريتيكا»/36 جانە «قازىرگى ادەبيەت سىنىنىڭ مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرى» /«مەتودولوگيچەسكيە پروبلەمى سوۆرەمەننوي ليتەراتۋرنىي پروسەسس ي كريتيكا»/ جانە «قازىرگى ادەبيەت سىنىنىڭ مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرى» /«مەتودولوگيچەسكيە پروبلەمى سوۆرەمەننوي ليتەراتۋرنوي كريتيكي»/37 كىتاپتارىنداعى وي-پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار باسشىلىققا الىندى.
ەستەتيكالىق تالداۋ – تانىمنىڭ ورامدى قارۋى /گيبكيي ينسترۋمەنت پوزنانيا/ رەتىندە بىلسەك، بۇل شىعارمالاردىڭ فورمالدىق بەلگىلەرىنە ساي ايتىلعان پىكىر ەمەس، قايتا ەڭ ماڭىزدى دەپ سانالاتىن وي سالماعىنا قاراي ايتىلعان پىكىر دەپ باعالاعانىمىز ءجون. پوەزيادا، ونىڭ ىشىندە، ليريكادا فيلوسوفيالىق وي ايتۋ ىزدەنىستەرى – 60-شى جىلدار مەن 70ء-شى جىلدار ارالىعىندا بۇرىنعىدان دا تەرەڭ تامىر تارتتى، بۇتاعىن جايدى. قازاق ادەبيەتىندە بۇل ادەبي پروسەسس، بۇرىنعى وداقتىق ارەناداعى راسۋل عامزاتوۆتىڭ ادەبيەتكە كەلۋىمەن كورىنگەن جوق، ءبىزدىڭ تۋعان حالقىمىزدىڭ توپىراعىندا – قادىر مىرزالييەۆ ەسىمىنىڭ ادەبيەتكە ەنۋى، «وي-ورمانى» كىتابىنىڭ جارىق كورۋىمەن ولشەنەدى. بۇعان دەيىن، ادەبيەتىمىزدە تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ سىرلى دا، نازدى ليريكالارىمەن بەت بۇرىس جاسالعان. ال، ادەبيەتكە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ليريكالارى قادام باسۋ ارقىلى، باسىندا پروزالىق ستيلدەگى پوەزيا دەپ سىنالعانىمەن، جاڭا ءبىر پوەزيانىڭ قىرى كورىنە باستادى. بۇل پوەزيا كەلە-كەلە «بۇتاقتارى بيىككە، تامىرلارى تەرەڭگە تارتتى. مىنە، وسىنداي تۇستا تولەگەن ايبەرگەنوۆ ليريكالارى ءوزىنىڭ قۋاتتى كۇشىمەن، كەڭ دە الىمدى قارىمىمەن كوپشىلىكتى باۋراپ الدى. بۇرىن ادەبيەتكە تۇمانبايدىڭ كەلۋىمەن سىرشىلدىق ليريكالاردى جازۋدى بەلەڭ السا، قادىر پوەزياسىنىڭ اسەرىمەن وي ايتۋشىلىق باعىت باسىم بولا تۇسسە، تولەگەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسىمەن تاعى دا ادەبيەتكە جاڭا سەرپىلىس كۇشى پايدا بولدى. تولەگەن ليريكاسىن قىزىقتاۋشىلار كوبەيگەن تۇستا، ەندىگى ءبىر اقىن ءوزىنىڭ تابيعي قۋاتتى ليريكاسىن العا تارتتى. بۇل – مۇقاعالي ماقاتايەۆ بولاتىن. مىنە وسى تۇستاردا مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مۇحتار شاحانوۆ ىزدەنىستى جولعا ءتۇستى.
ەلۋىنشى جىلدارى ادەبيەتكە سوعىستان ورالعان مايدانگەر اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى باسىم بولسا، 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنا سوعىس كەزىندە بالالىق شاعى وتكەن، سۇراپىل شاقپەن بالالىق داۋرەنى بەتپە-بەت كەلگەن، وزدەرى جەتىمدىك، انالارى – جەسىرلىك كەشكەن ۇرپاقتار كەلدى. سول ەكى داۋىردەگى الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ ايىرماشىلىعىنىڭ ءتۇپ نەگىزى دە وسىندا ەدى.
مايداننان ورالعان اقىندار جۇماعالي ساين «دوستىق تۋرالى اڭىز» /1950/، قاسىم امانجولوۆ «نۇرلى دۇنيە» /1950/، ءابۋ سارسەنبايەۆ «وتان تاڭى» /1952/، تايىر جاروكوۆ «جىر قاناتى» /1956/، ديحان ابىليەۆ «التاي جىرى» /1950/، حاميت ەرعالييەۆ «جايىق جىرلارى» /1955/، جۇبان مولداعالييەۆ «جار تۋرالى جىر» /1958/، سىرباي ماۋلەنوۆ «جاسىل ورمان» /1950/، ساعىنعالي سەيىتوۆ «بەتپە-بەت» /1959/، توقاش بەردىياروۆتىڭ «شالقى تەڭىز» /1952/ ت.ب. ولەڭدەر جيناقتارى جارىق كوردى، سول ەلۋىنشى جىلدار پوەزياسىنىڭ قاي باعىتتا ءورىس العانىن، قاي تاقىرىپتا جىرلاعانىن كورسەتەدى. ەڭ ءبىرىنشى پاتريوتتىق، وتان قورعاۋ، دوستىق تاقىرىپتارى بولسا، ەكىنشىدەن، مايدان جىرلارى، بەيبىتشىلىك تاقىرىبى كورىنىس تاپتى.
مايداننان ورالعان اقىندارمەن قاتار ەلۋىنشى جىلدارى ءا.تاجىبايەۆتىڭ «سۇيگەن جۇرەكتەر» /1951/، ع.ورمانوۆتىڭ «ءسات ساپاردا» /1957/، ا.توقماعانبەتوۆتىڭ «شىڭعا» /1950/، م.حاكىمجانوۆانىڭ «انا ماحابباتى» /1953/، ع.قايىربەكوۆتىڭ «تاۋ سويلەيدى» /1959/، م.الىمبايەۆتىڭ «ليريكا» /1958/، ا.شامكەنوۆتىڭ «ليريكالىق ولەڭدەر» /1957/، ءى.مامبەتوۆتىڭ «سىر» /1958/، ءا.احمەتوۆتىڭ «وشپەگەن جالىن» /1959/، ب.ءامانشيننىڭ «بۇتاقتاعى بۇلبۇلدار» /1958/، ن.شامكەنوۆتىڭ «جۇرەك ءسوزى» /1953/، ق.ىدىرىسوۆ «ءومىر گۇلدەرى» /1953/، ز.شۇكىروۆتىڭ «مەنىڭ دوستارىم» /1953/، ەركەش ءيبراھيمنىڭ «قارلىعاش» /1958/ اتتى كىتاپتارىندا ليريكالىق جىرلار جاڭا-جاڭا توبە كورسەتىپ، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن جاس اقىندارعا جول سالعاننان كەيىن، كوكتەمدەگى قىر گۇلدەرىندەي دۇركىرەي كوتەرىلىپ، جاڭا ءبىر ارنالى اعىسقا ويىسا باستادى. ليريكالىق جىرلاردىڭ اۋىر دا، سالماقتى جۇگىن 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسى ءوز يىعىنا ارتىپ، جاۋاپكەرشىلىك تىزگىنىن دە ءوز مويىندارىنا الدى. باستى پروبلەما – ليريكا ماسەلەسى.
ليريكاعا بايلانىستى تۇرلىشە، سانالۋان اتاۋلار بار. مىسالىعا: «ورىستىڭ كلاسسيكالىق ليريكاسى» نەمەسە «اباي ليريكاسى»، «پۋشكين ليريكاسى»، «ماحاببات ليريكاسى»، «ليريكالىق پوەزيا»، «ليريكالىق ولەڭ»، «ليريكالىق شىعارما»، «ليريك اقىن»، «ليريك جازۋشى»، «ليريكو-درامالىق»، «ليريكو-ەپيكالىق»، «ليريكو-درامالىق تەنور»، «ليريكو-درامالىق سوپرانو» ت.ب. تولىپ جاتقان اتاۋ، تەرميندەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە – ليريزم جاتىر. ليريزم بۇل – ادام جانىنىڭ تولعانىسى، تەبىرەنىسى، سەزىمدىلىگىنە كەلىپ تىرەلەدى. ءبىز ليريكاعا انىقتامانى «كىرىسپەدە» جانە «قازاق پوەزياسى جاڭا كەزەڭدە» اتتى ءبىرىنشى بولىمدە ءبىراز اڭگىمەلەگەندىكتەن، وعان ارنايى قايتادان توقتاماي-اق، ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العاندى ءجون كوردىك. مەتودولوگيالىق تالداۋدىڭ ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەرىن ويلاستىرا كەلە، ءبىزدىڭ عىلىمي تاقىرىبىمىزدىڭ وبەكتىسىنە اينالعان اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا جەكە-جەكە ارنايى توقتاپ، ليريكاداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنىڭ قىر-سىرىن اشۋدى ماقسات ەتكەن ەدىك. بۇل ورايدا، قولايسىز بولاتىن جاعدايى، شولۋ ءتارىزدى شاشىراڭدىلىققا ۇرىنارىمىز ءسوزسىز. وسى جاعىن ويلاي كەلە، ليريكانىڭ بەس سالاسى: 1/ ازاماتتىق ليريكا، 2/ ساياسي الەۋمەتتىك ليريكا، 3/ تابيعات، پەيزاجدىق ليريكا، 4/ فيلوسوفيالىق ليريكا جانە 5/ ماحاببات ليريكاسىن ءوز الدىنا بولەك الىپ، وسى تاقىرىپتارعا، وسى تالداۋ جۇيەسىنە 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىن، ونى دۇنيەگە اكەلگەن ءاربىر اقىن شىعارماشىلىعىن وسى ءبىر ارناعا باعىندىرا وتىرىپ، زەرتتەۋ ەڭبەگىن جۇرگىزۋدى باسشىلىققا الدىق. بۇل جالپىلامادان ناقتىلىققا، شاشىراندىلىقتان تياناقتىلىققا جەتەلەرى اقيقات. كوركەمدىك ىزدەنىستەردى تالداۋ بارىسىندا، ستيل ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى زەرتتەۋ ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا قاتار جۇرەدى. ستيل قاتىپ قالعان، وزگەرىسسىز قۇبىلىس ەمەس، دۇنيەتانىمى مەن شەبەرلىگىنىڭ ناتيجەسىندە سۋرەتكەردىڭ كەمەلدەنۋىنە وراي، ىزدەنىس ەرەكشەلىكتەرى دە، ستيل دە جاڭا سيپاتتارمەن مولىعىپ، دامىپ جەتىلە تۇسەتىنى اقيقات. بۇل جونىندە ستيل تەرمينى، ستيل ۇعىمىنان اسقان كوپ ماعىنالى، كوپ قايشىلىقتى تەرمين تابۋ قيىن دەگەن قيسىندى پىكىرىن ەسكە الا كەتكەنىمىز ورىندى. شىعارما مازمۇنىنىڭ بارلىق جاقتارىنىڭ بىرلىگى ءستيلدى انىقتايتىن فاكتورلار دەسەك، ول فاكتورلارعا، ەڭ الدىمەن شىعارمانىڭ مازمۇنى، تاقىرىبى ەنەدى، سونىمەن قوسا ءاربىر كوركەم شىعارماداعى تۇتاس الەۋمەتتىك حاراكتەرلەردىڭ قالىپتاسۋىن دا قوسۋعا بولادى. تۇتاس الەۋمەتتىك حاراكتەرلەردى جاساۋ ارقىلى – ازاماتتىق تۇلعا ەرەكشەلەنەدى. ازاماتتىقتى – الەۋمەتتىك جاعدايلاردان، قوعام قۇبىلىستارىنان، ءوزىنىڭ قالىپتاسقان ورتاسىنان ايىرىپ قاراۋ – نەگىزسىز. جاڭا كەزەڭگە وراي، جەكە باسقا تابىنۋشىلىق بىرتە-بىرتە ارىلا باستاۋ، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن اقىنداردى ازاماتتىق تۇرعىدا تەرەڭ تولعاپ، ازاماتتىق ليريكانىڭ دياپوزونىن بۇرىنعىدان دا بەتەر دامىتۋعا، كوركەمدىك شەشىم تابۋعا جەتەلەدى.
ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق تا – ءستيلدىڭ تەوريالىق نەگىزىن اشاتىن ۇلكەن پروبلەما. ءداستۇر ءوز جالعاسىن تاۋىپ، جاڭاشىلدىققا ۇلاسۋى، ءداستۇر مەن تۆورچەستۆولىق تاجىريبە نەگىزىندە دامىپ وتىرۋ ءاربىر ادەبيەتكە ءتان قۇبىلىس. پروفەسسيونال پروزا مەن دراماتۋرگياعا قاراعاندا قازاق پوەزياسىنىڭ ءداستۇرى ەجەلگى، كونە دەرلىك. سوندىقتاندا، قازاق ليريكاسىنىڭ ءوز شكولاسى /مەكتەبى/، ەجەلگى ءداستۇرى بار. ارىگە بارماي-اق، اباي مەن ماحامبەت ليريكاسىنىڭ، ماعجان مەن شاكارىم ليريكاسىنىڭ ءداستۇرلى جولىن ايتپاي ءوتۋ – ورىنسىز. يگى داستۇرلەردى پايدالانۋ، كادەگە جاراتۋ تەك تۋعان ادەبيەتپەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ وزىنەن عانا شىعىس، ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ داستۇرلەرىن يگەرىپ، قازاق توپىراعىنا قانشاما ءدانىن سەپكەنىن، ودان حالقىمىز جاتسىنبايتىن ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بايتەرەكتەرى تامىر تارتقانىن كورەمىز.
ءبىز بۇرىن ازاماتتىق ليريكا مەن ساياسي ليريكانىڭ اراجىگىن اجىراتپاي قايتا شاتاستىرۋمەن كەلگەندەيمىز.وعان ۋاقىت قانا كىنالى ەمەس، وعان قوعام عانا كىنالى ەمەس، بۇعان بارشا ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ دا قاتىسى بار. ساياسي ليريكانى جىرلاۋ – پارتيانى جىرلاۋ، تاپتىق ادەبيەتتى قولداۋ-قوستاۋ دەپ ۇعىنىلىپ كەلدى. سوندىقتان، تەك كوممۋنيست وبرازىنان عانا ازاماتتىقتى ىزدەۋ سىنشىلار مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ داعدىسىنا اينالدى. ساياسي ليريكانىڭ دا ءوز ورنى بار. ول قاي قوعامدا دا بولا بەرمەك. ال، ازاماتتىق ليريكا دەپ ءار اقىننىڭ، /مەيلى ول قاي ۇلت، قاي ءناسىل بولماسىن/ تۋعان حالقىنا، ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جۇرتىنا، تۋعان جەرىنىڭ تاۋى مەن تاسىنا، دالاسى مەن توپىراعىنا، وزەنى مەن سۋىنا دەگەن ماحابباتى، حالقىنا دەگەن ۇلتجاندىلىعىندا بولسا كەرەك. ساياسي ليريكا، ءاربىر اقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، قوعامىنا تەرەڭ ويلى، فيلوسوفيالىق كوزقاراس، وزىندىك پىكىر، كوركەم ويىمەن ۇشتاسقانى ابزال.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي /يبراھيم/ قۇنانبايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ شىن مانىندەگى بۇكىلحالىقتىق سيپاتقا يە بولۋى، بۇكىل الەمدىك عىلىم، ءبىلىمنىڭ تۇنىعىنان سۋسىنداۋىنان عانا ەمەس، الدىڭعى قاتارلى وي-پىكىرىنىڭ بولۋىمەن بىرگە، ءوزى تۋىپ، ءوزى ورتاسىنا سىڭگەن قازاق حالقىنا دەگەن ۇلانعايىر ماحابباتىندا، ۇلتجاندىلىعىندا. حالقىنا، جۇرتىنا كۇيىنىپ وتىرىپ، ىشتەي جىلاپ-وكسىپ وتىرىپ اياۋسىز سىناپ-مىنەي وتىرىپ، تۋعان ەلىن قالاي سۇيەتىنىن تەرەڭ ءيىرىمدى سەزىممەن بەرەدى. سول ارقىلى ابايدىڭ اقىندىق تۇلعاسى مەن ازاماتتىق تۇلعاسى قاتار، جارىسا دامىپ وتىرادى. «سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» جانىڭدى جايلاندىرىپ، «كىرلەگەن جۇرەك» وزىنەن-وزى جۋىنىپ، ىشتەي تازارا تۇسەدى. «قۋاتتى ويدان باس قۇراپ، ەركەلەتىپ» شىققان ءسوزدىڭ قۇدىرەتى، تۋعان حالقىڭدى جان-تانىڭمەن سۇيۋگە جەتەلەيدى. «ىزالى جۇرەك، دولى قول، ۋلى سيا، اششى ءتىل» اباي پوەزياسىنىڭ ازاماتتىق ليريكاسىنا جول اشىپ، «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟» ساۋالىنا جەتكىزەدى.
اباي – قازاقتىڭ ازاماتتىق ليريكاسىنىڭ اتاسى. ليريكا بولعان دا داستۇردەن جالعاسىن تاۋىپ، جاڭاشىلدىققا بۇرۋ عانا ەمەس، سونى قازاق توپىراعىندا قالىپتاستىرعان، ءارى دامىتقان اقىن. «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەگەن جولدا قانشاما استارلى ويلار استاسىپ، ەندى نە ايتار دەگەن ۇعىمعا جەتەكتەپ شىعادى. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» دەگەن ينتوناسيادا، ءسوز ماعىناسىندا، سول ەلگە دەگەن سەزىمنىڭ قۇدىرەت كۇشى بار. بۇدان سوڭ ىلە شالا، ايتىلعان «قايران جۇرتىم» دەۋىندە قاسىرەتتى مۇڭ، رەنىش-نالا بىرگە ەرە شىعاتىنداي. اباي اۋەلى ەل-جۇرتىنان كەشىرىم سۇرايتىنداي، سوسىن بارىپ: «ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى-اۋ مۇرتىڭ» باستالادى. مۇندا قانشاما وكپە-ناز، قايران جۇرتىنا دەگەن وكپەسى اقىننىڭ قارا قازانداي.
ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟
وتكىر ءتىل ءبىر ۇيالشاق قىز بولماي ما؟
ماحاببات عاداۋات پەن مايدانداسقان،
قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟..
جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن دە ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما!..
ءىشىم – تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي.
ولەڭ شىركىن – وسەكشى، جۇرتقا جايار،
سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي.
ءبىر ولەڭنىڭ ءۇش شۋماعى. ءبىرى – باسى، ەكىنشىسى – كۋلميناسياسى، ياعني شارىقتاۋ شۋماعى، ءۇشىنشىسى – ءتۇيىندى ويى. وسى ءبىر دۇنيەنىڭ وزىنەن-اق اقىننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى كۇردەلەنىپ، ەن قازىناداي قوردالانىپ، كوز الدىڭدا قول جەتپەس شىڭداي بيىكتەپ كەتەدى. باستالۋى دا، كلاسسيكالىق سيمفونيانىڭ باستاۋىنداي، بىردەن ماڭگىلىك مۋزىكا ءۇنى جان دۇنيەڭدى تەبىرەندىرىپ: «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» دەپ قۋاتتى كۇش سىزدانىپ تۇرىپ الادى. ماحاببات، عاداۋات پەن مايدانداسقان جۇرەك، تاعى دا تەرەڭدەي ءتۇسىپ: «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا» دەيدى. ازاماتتىق ليريكانىڭ قۇندىلىعى دا وسىندا، ول ءوزىن-وزى دارىپتەمەيدى، دارىپتەلەتىن ءسوز، دارىپتەلۋگە لايىق وي ايتادى. «سوقتىقپالى سوقپاقسىز جەردە ءوستىم، مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما». بۇل ءجاي ادامنىڭ ءسوزى ەمەس. ول – «قانى قارا ءبىر جانمىن جانى جارا» ادامنىڭ ءسوزى. «ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم، ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن ءبىراق». سول ەتەك باستىلار وڭمەڭدەگەن شاقتا، ەلدى قايدا باستايدى، قاي سورعا باستايدى؟ مۇنى ويلانار جۇرت جوق. كۇندەلىكتى قارىننىڭ تىرشىلىگىمەن ءجۇر. ەل بولۋ، حالىق بولۋ ماقساتى قايدا؟ ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالا الامىز با؟ ۇلت تامىرىنا قاراقۇرت تۇسكەن جوق پا؟ اۋرۋدىڭ الدىن الۋ كەرەك پە؟ ونى ويلانىپ جاتقان جۇرت جوق. قوڭىز تىرشىلىك. سودان دا «ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى». كىمدى؟ حالىقتىڭ حالقىم دەيتىن ازاماتتارىن. سول وي ازاماتتىق پوەزياعا يتەرمەلەپ، ازاماتتىق ليريكا تۋدى. «ءىشىم – تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي» دەگىزدى. اقىن امالسىز، ىشتەگى الۋان شەردى، ءوز باسى ءۇشىن ەمەس، حالقى ءۇشىن تۇتاسقان، ونەبويىن دەندەگەن شەردى اعىتا كەلىپ: «ولەڭ شىركىن – وسەكشى، جۇرتقا جايار، سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي» دەپ اياق-قولىن جيناۋعا، وسىمەن تۇگەندەلىپ، تۇيىندەۋگە كەلدى. اباي – قازاقتىڭ ازاماتتىق ليريكاسىنىڭ اتاسى رەتىندە اتالى ءسوز ايتار دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بولار – ونىڭ پوەزياسى. ءبىراق، بۇل پىكىردى دالەلدەۋ ءۇشىن اباي پوەزياسىنا ارقا سۇيەپ وتىرعان جوقپىز، ءبىز وسى ارقىلى 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنداعى ازاماتتىق ليريكاعا جول اشۋ ماقساتىن كوزدەپ وتىرمىز. مۇنداي مىسالداردى ماحامبەت جىرلارىنان دا، ماعجان مەن شاكارىم ليريكالارىنان دا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولار ەدى. ءبىراق، باستى قازىق – 60-شى، 70ء-شى جىلدار ليريكاسى.
«وي ورمانى» كىتابىنىڭ جارىق كورۋى – قازاق پوەزياسىنا فيلوسوفيالىق تولعانىستاردى ادەبيەتكە الىپ كەلۋمەن بىرگە، ازاماتتىق ليريكانى تۋعان توپىراعىمىزعا ءدانىن ەگىپ، جاپىراعىن جايقالتا ءتۇستى. بىرەۋلەرگە «وي ورمانى» ادەبيەتكە راسۋل عامزاتوۆ پوەزياسىنىڭ كەلۋىنە وراي وربىگەندەي كورىنۋى زاڭدى. ءبىراق، «وي ورمانىنىڭ» اۆتورى – قادىر مىرزالييەۆتىڭ جىرلارى سول تۇستا وزىندىك ارنامەن، قازاق دالاسىندا عانا تەربەلە اعىپ، تۇڭعيىق يىرىمنەن تابىلاتىن وزەن-دارياداي ءوز اعىسىن باستادى. بۇل ارنالى اعىس – 60-شى جىلدارى تولقي-تۋلاپ، 70ء-شى جىلدارى ءوزىنىڭ تاريحي كوشىن، تاريحي كەرۋەنىن تۇزەپ، قازاق دالاسىنا ساپار شەكتى. اقىل-وي سەزىمىمەن استاسقان فيلوسوفيالىق تولعامدار – شىن مانىندەگى ازاماتتىق ليريكانىڭ دارەجەسىنە كوتەرىلدى. «ادام بوپ وڭاي تۋعانمەن، ادام بوپ قالۋ كوپ قيىن» ەكەنىن دالەلدەدى. الدىڭعى تاراۋدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ا.ەرشۋوۆ دەگەن جاس اقىننىڭ: «اق بۇلتتار، الا بۇلتتار، كوردىڭ بە، اسپاندا دا الالىق بار» دەپ جىرلاعان ءبىر ولەڭى – 60-شى جىلدارى جاڭالىقتاي بولىپ سەزىلسە، ق.مىرزالييەۆتىڭ وي تولعامدارى سول كەزدەر ءۇشىن وزىنشە سونى قۇبىلىس بولىپ تانىلدى. ءوز جولىن ولەڭنەن باستاعان ءا.كەكىلبايەۆتىڭ «التىن شۋاق» كىتابىنداعى: «جۇرەكتە ءبىراق جاتىر مۇڭ، جاتىر سول ءبىر كەسىر كۇن. تىرتىعىندا باتىردىڭ، اجىمىندە جەسىردىڭ» ءتارىزدى شۋماقتار دا ەلەڭ ەتكىزگەن ەدى. سولاي دەسەكتە، «وي ورمانى» ارقىلى تۇتاس ءبىر قوردالى دۇنيەنى الدىعا تارتقان اقىننىڭ العاش جولى، ويعا قادامى سەلقوس قالدىرعان جوق، قايتا قادىر جىرلارىنا كەلە-كەلە ەتىمىز ۇيرەنگەنگە دەيىن، جاڭالىق بولىپ كورىندى:
ادام كۇلىپ تۋمايدى، تۋا سالا كۇلمەيدى،
ۇيرەنەدى كۇلۋدى، ءبىراق كۇلىپ ولمەيدى.
ادام جىلاپ تۋادى، جاتادى جۇرت جۇباتىپ،
جانە جىلاپ ولەدى، وزگەنى دە جىلاتىپ.
جىلايتىنى تۋاردا – جاماندار بار قينايتىن،
جىلايتىنى ولەردە – جاقسىلار بار قيمايتىن.
وسىنداي قاراپايىم عانا ايتىلعان تولعامدى ويلارمەن اقىن العاشقى قادامىنان جىر سۇيەر قاۋىمدى باۋراپ العان، 70ء-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن جاس بۋىنعا اسەر ەتكەنى سونشا، ءبارى دەرلىك فيلوسوفيالىق وي كەشۋگە كوشتى. جاس اقىندار جاراسحان ابدىراشيەۆ، تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، كۇلاش احمەتوۆا، ت.ب. ولەڭدەرىنىڭ اياق الىستارىندا – قادىر پوەزياسىنىڭ اسەرى بولماي قالعان جوق. ءبىراق، بۇل قالامگەرلەر ءوز جولدارىن ىزدەۋگە تالپىندى. اسەر ەتۋ دەگەن ءسوز – اقىننىڭ ءوز قولتاڭباسى بولعاندا عانا، وزىندىك ءستيلى بولعاندا عانا جۇزەگە اساتىن ءىس. «...اقىننىڭ باسقا اقىندارعا ىقپال ەتۋى – ونىڭ پوەزياسىنىڭ باسقا اقىندار پوەزياسىندا باتتيىپ تۇراتىندىعىندا ەمەس، ولاردىڭ ءوز بويىنداعى كۇشتەردى قوزدىراتىندىعىندا: «كۇن نۇرى جەرگە جارىق تۇسىرگەندە وعان ءوز كۇشىن بەرمەي، جەردىڭ ءوز بويىڭداعى كۇشتى قىزدىراتىنى سياقتى». ستيل ەرەكشەلىگى – ەڭ الدىمەن پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگياسىندى ادەبيەتتىڭ ءۇش سالاسىندا، نەمەسە، ولەڭ، پوەما، اڭگىمە، پوۆەست، رومان، كومەديا، دراما-سىندى جەتى جانرىنىڭ بىرىنەن دامىپ، ءورىس تابادى. ال، جانرلاردى ىشتەي جىپتەسە، ادەبيەت سالالارى مەن جانرلارى – سترۋكتۋرالىق تارماقتارى وزىنشە تامىر تارتادى. سودان كەلىپ، پوەزيا جانرىنىڭ ءتۇپ-تامىرىنان، كوپ كومپونەنتتىڭ بىرىنەن، ءستيلدىڭ اۋقىمىندا، مازمۇن مەن ءپىشىننىڭ، ءتۇردىڭ بىرلىگىنەن، ازاماتتىق ليريكا كەلىپ شىعادى. بۇل سالادا اقىن قادىر مىرزالييەۆتىڭ ەسىمىن العاش اتاپ، شىعارماشىلىعىن الدىمەن الدىمىزعا الۋدىڭ سەبەپ-سالدارى، 60-شى جىلدارى اقىننىڭ ويلى پوەزياسى زيالى قاۋىمدى جالت قاراتتى. جيىرما جاسىندا ءوزىن-وزى اتىپ ولتىرگەن بەرنياز كۇلەيەۆ تۋرالى جازا كەلىپ: «ۇشقىن» بەتىندە جارىققا شىققان جاس بەرنياز ادەبيەتىمىزدىڭ سول تابيعي جولىمەن شىقتى. ءبىراق ەكپىن تىم كۇشتى ەدى. ءبىراز ولەڭدەرى باسىلعان سوڭ-اق، وقۋشى وعان جالت بەرىپ، قاراپ قالعان ەدى»، – دەپ جازدى. مۇنداي سەزىم تولەگەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسى دۇنيەگە كەلگەندە دە، مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى جارىق كورگەندە دە جانە قادىر مىرزالييەۆتىڭ ويلى پوەزياسى ورتامىزدا ءسوز الا باستاعان شاقتا دا وسى سەزىم كۇيدى وقىرمان جۇرت باسىنان كەشە باستادى. جالعان ماداقتاۋ، جالاڭ ديداكتيكالىق ولەڭدەردەن جالىعا باستاعان، جەكە باسقا تابىنۋشىلىق، ستالينگە ودا-سىندى داۋىردەن ارىلىپ، جاڭالىق كۇتكەن جىر سۇيەر قاۋىمعا پوەزيانىڭ ويشىلدىق سيپاتى، «جالت بەرىپ قاراپ قالعانداي» سۋرەتتى كوزگە ەلەستەتتى. بۇل – اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنا قۇر قول كەلمەي، وي ورمانىن الا كەلگەندىگىنەن، ازاماتتىق ليريكا جۇگىنىڭ سالماقتىلىعىنان دەپ باعالاۋ ورىندى.
قادىر مىرزالييەۆتىڭ ءوزى دە، قاتارلاستارى دا سوعىس زاردابىن كورىپ وسكەن ۇرپاق بولعاندىقتان دا، «بالا بولا المادىق، وتسەك ەكەن اكە بوپ» دەپ، بيىك ماقساتتى كوزدەگەن ۇرپاق اتىنان سويلەپ، وزدەرى سول وبرازعا، وزدەرى سول ليريكالىق قاھارمانعا اينالدى. ليريكالىق قاھارماندارى ارقىلى بۇكىل ءبىر كەزەڭنىڭ شىندىعىن، بۇكىل ءبىر ۇرپاقتىڭ تاعدىرىن، ءومىرى مەن تىنىس تىرشىلىگىن الدىمىزعا جايدى. ليريكالىڭ وبراز – سىرشىل ولەڭ جىرلارداعى اقىننىڭ ءوز بەينەسى، نەمەسە، اقىن تولعانىسىنان تۋعان، نازىك تە قۋاتتى سەزىمىنەن تۋعان، سول ارقىلى ءورىلىپ جاسالعان وزگەشە كەيىپكەر دەسەك، ازاماتتىق ليريكادا، اقىننىڭ ازاماتتىق ورەلىگىنە ورىلگەن ءومىردىڭ قات-قابات شىندىعىنان تۋعان ادىلەتسىزدىك پەن ادىلدىكتىڭ، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ كۇرەسىنە كوركەم ويمەن، نازىك سەزىممەن ايتىلعان گۋممانيزمنىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ تريبۋناسى ىسپەتتەس. ەپيكالىق وبرازدان ايىرماشىلىعى، ەپيكالىق وبراز ناقتى بولسا، ليريكالىق وبراز شارتتى. كەيدە اۆتوردىڭ «مەنى» اقىننىڭ ءوز جۇرەگىنەن سىر شەرتسە، كەيدە وزگەنىڭ دە جۇرەگىنەن سويلەي الارى حاق.
اقىندار 60-جىلدارى ەلدىك، حالىقتىق رۋحتاعى جىرلاردى تۋدىرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ازاماتتىق جۇرەگىن تىنىتۋعا ۇمتىلدى. ءومىر شىندىعىن تەرەڭ جىرلاعان زامانىنىڭ اسقاق اقىنى، سىرشىل ليريك اقان سەرى قورامسا ۇلى /1843-1913/: «قاسيەتتى اتا-بابا زيراتىنىڭ ۇستىنە ەگىن سالدى، جايلاپ ەسىپ» دەپ قاجىسا، ەندى بىردە، اقىن:
ورىس، نوعاي، سارت-سۋان ساۋداگەرگە
قالايشا مالمەن، جەرمەن تەڭ بولمادىق.
سەكسەن بەس جىل بولىپتى بوداندىققا،
قايىرسىز پاتشامىزعا ەل بولمادىق.
قۇر مەن قويان سەكىلدى الۋعا وڭاي
قاي جۇرتقا جەم بولمادىق، –
دەپ اشىنا جىرلاسا، مۇنداي ءسوزدى ايتۋ، 50ء-شى، 60-شى جىلدارى مۇمكىن بولماي قالعان. جيىرماسىنشى جىلدارى «ءيتيىپ قارا شەكپەن كەلىپ قونسا، باسىڭنان قۇسىڭ ۇشىپ كەتەر سەنىڭ» دەپ تۋعان جەرى، تۋعان كولى تۋرالى تولعانعان اقىن ماعجان جۇمابايەۆ، جوعارىداعى اقان سەرى تۋرالى: «اقاننىڭ قازاق قايعىسى تۋرالى ولەڭدەرىنە كەلسەك، ونىڭ سەرى اقان بولۋمەن بىرگە جارالى ەلدىڭ شىن ازاماتى بولعاندىعى سول ولەڭدەرىندە كورىنەدى... اقان ولەڭدەرىندە ەلدىڭ قايعىسىن كورە بىلگەن، سول قايعىنىڭ سەبەبىن تابا بىلگەن. ول قايعى – قازاقتىڭ اتا تۇرمىسىنىڭ از ءداۋىردىڭ ىشىندە كورىنە كوزگە قيراعانى، قيراۋدىڭ سەبەبى – قازاق دالاسىنا قاراشەكپەندەردىڭ قۇجىناپ كەلىپ ورناعانى» دەي كەلىپ، اقان تۋرالى: «پاتشا الىس جەتە المايمىز پەتەربورعا»، – دەيدى. «اق پاتشا» سەگىز سانات قازاق دالاسىنداعى مىناۋ زومبىلىقتى بىلمەي وتىر عوي، بىلسە ولار ايار دەيدى، بالا ەلدىڭ بالا اقىنى»، – دەپ جازعان. 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسى تۋرالى بۇلاي توپشىلاۋعا بولماس ەدى. بالالىعى قالعانىمەن قازاق حالقى ەسەيىپ، وتىز ەكىنشى اشتىقتى، وتىز جەتىنشى جىلعى قاسىرەتتى كورگەننەن، سوعىس تاقسىرەتىن تارتقاننان، ءتىس قاققان دارەجەگە كوتەرىلدى. 60-شى جىلداردىڭ اقىندارى دا الدى-ارتىن ءبىلىپ، اڭداپ سويلەۋگە، «كەرەگەدە قۇلاڭ باردىڭ» كەبىن كيىپ ءوستى، دامىدى. عافۋ قايىربەكوۆتىڭ وسى ءبىر جىلداردى:
باسقا ەلدەردىڭ حاندارى حان سياقتى،
ءبىزدىڭ حاندار نەسىنە جامان بولعان؟
ءتارىزدى اڭداتۋلاردان ءارى اسا الماعانى شىندىق. تەرەڭ ويعا جۇگىنگەن اقىن قادىر مىرزالييەۆ تا:
تاۋلارعا جالتاقتاما، جالپاق دالام،
توسىندە باسقىنشىلار قالباقتاعان...، –
سەكىلدى ءوز ويلارىن اڭداتىپ قانا قويعانى بولماسا، استارلى ويىن تەرەڭدەتە الماعانى، تەرەڭدەتۋگە ىرىق بەرمەگەنى ۋاقىت شىندىعى. سولاي دەسەك تە، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى پوەزيانىڭ ەڭسەسى تومەن، سەزىم-كوڭىلى ءپاس دەۋگە كەلمەيدى. بۇل ۇرپاق، بۇل بۋىن، ءارى وقىعان، ءبىلىمدى، پاراساتتى بولۋمەن بىرگە، قوعام ىڭعايىن، زامانا تىنىسىن وزىنشە تۇسىنىكپەن، «ءۇش ارىپتەردىڭ» ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن لۋپاسى دا، كەيدە بايقاي قويمايتىن، ويلاردا استارلاپ جەتكىزۋگە ۇمتىلىپ باقتى. ءاربىر اقىن جەكە تۇلعاعا اينالۋعا، ءوز بويىنان ەرەكشەلىك ىزدەپ، بيىكتەرگە ۇمتىلدى.
بيىكتەن قۇلامايدى،
بيىككە شىقپاعاندار،
دەگەن ۇعىمدا بولدى. ءار اقىن ءوز شىندىعىن ىزدەۋمەن بولدى. بۇل ىزدەنىس جولدا، 60-شى جىلدار ولجاسىز ەمەس. ءار كەزەڭنىڭ شىندىعى – ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزەدى. قاشاندا ازاماتتىق جۇرەكپەن، حالىق مۇڭىن، ەل قۋانىشىن جىرلاۋعا ۇمتىلعان اقىن جۇرەگى:
عاجايىپتى ايتار،
اقىن نە سۇمدىقتى ايتار،
ازات ارمان،
قاۋساعان قۇلدىقتى ايتار
سەندەر ونى سوكپەڭدەر،
اقىن – ءسابي،
ءسابي،
استە،
اقيقات شىندىقتى ايتار.
«ستيل – شىن تالانت، ۇلى اقىن جازۋشىلاردىڭ قالامدارىنا ءتان سيپات. كەز كەلگەن اقىن-جازۋشىلاردان ستيل ىزدەۋ – بەكەرشىلىك. ويتكەنى بارلىق ولەڭ قيىستىرۋشىلاردى – اقىن، ءسوز جازا بىلۋشىلەردى – جازۋشى دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. دارىن جوقتا – ستيل جوق. بۇل ەكەۋى ساباقتاس» ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، الپىسىنشى جىلدارداعى ازاماتتىق ليريكا وكىلدەرىن باعالاپ، تارازىلاساق، دارىنى مەن ءستيلى ساباقتاسقان اقىننىڭ ءبىرى – قادىر مىرزالييەۆ بولسا، ءبىرى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى اقىن. بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. تاعدىر تاۋقىمەتى – سوعىس تاقسىرەتى مەن زامانى، ۋاقىتى عانا ۇقساستاۋ، ال شىعارماشىلىعى ەكى باعىتتا. قادىر: «اقىن – ءسابي، ءسابي استە شىندىقتى ايتار» دەسە مۇقاعالي:
قالقام،
مەن لەرمونتوۆ، پۋشكين دە ەمەن،
ەسەنينمىن دەمەدىم ەشكىمگە مەن.
قازاقتىڭ قارا ولەڭى قۇدىرەتىم،
وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن، –
دەيدى.
«قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم» قارا ولەڭنىڭ قاسيەتىنەن اينالا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، قۇدىرەتىن اشادى. ولەڭ ارقىلى – ومىرگە ازاماتتىڭ ءزىلدى نازىن ايتادى. بۇل كەزەڭ دە تىلىمىزگە قاۋىپتەنگەن شاق ەدى. ۇلتتان، ۇلتتىق تىلدەن بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتقانىمىزدى اقىن جۇرەك سەزىندى. كوكىرەگى قارسى ايىرىلا جازداپ: «قارا ولەڭى قازاقتىڭ قازا بولسا، قارا كوزدەن نەگە قان اعىزبايىن». قارا ولەڭ وبرازىنا بۇتكىل تۋعان حالقىمىزدى، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇر-سالتىن سيعىزىپ وتىر. يمپەريالىق ۇستەمدىك كوزقاراس، ءوز جولىندا ءبارىن جالماپ-جۇتىپ كەلە جاتقانى بارشا قاۋىمعا ءمالىم بولا باستادى. ءبىراق ايتۋعا قيىن. «قازان-ميىم ءبارىن دە قايناتادى، دارا قويىپ قازاقتىڭ قارا ولەڭىن» دەسە دە، ىشتە شەر جاتقانى بەلگىلى. دەندەگەن دەرتتى وقىرمان ءوزى ىشتەي ۇعىنادى.
اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
...كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن...
قاراپايىم دا، اسقار بيىكتىككە تاتىر ازاماتتىق اۋەن بويدى باۋرايدى، كوزدى اربايدى. سيقىرلى كۇش-قۋات بار. سول كۇش مەن مۇندالاپ تۇرمايدى. قايتا جاسىرىنىپ، سوزدەر اراسىنان بويىن تاسالايتىن ءتارىزدى. ول قۋاتتى سەزىم، «سۇمدىق سىرى» قايسى؟ «سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» ولەڭدەگى تابيعيلىق، تابيعاتپەن تۋىستىق. ءتۇپ-تۇزۋ تاسپاداي، تاسپادان قامشى ورگەن اقىن شەبەرلىگى. سول شەبەرلىك ۇستا قولىنان شىقسا دا، اسىپ-تاسپاي، «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن»، قوناق كۇتكەن قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن «شەكپەن جاۋىپ» اتتاندىرۋى. ساليقالى سەزىم، سىرلى وي، بويعا بىتكەن كىشىپەيىلدىلىك – ءاربىر وقىرمانىن تەربەپ الا جونەلەدى. سىرتقا تەپپەيدى، ىشكە تارتادى. قادىر ولەڭىندە دە قۇپيا سىر بار. ول ويىن جاڭا زامان تىلىمەن ايتادى. «سوستاۆ»، «ماكەنتوش» ءتارىزدى سوزدەر ءبىر قاراعاندا قولاپايسىزداۋ كورىنەدى. ءبىراق، ادەمى ويعا كىرىگىپ كەتكەندە، سۇيەلدەي ەرسىلىگى ءبىرتۇرلى باسەڭسىپ سالا بەرەدى:
جىر سوستاۆىن جۇيتكىتىپ جۇرگىزە الماي،
شابىتتىڭ دا قولتىعى تۇر قىزا الماي.
سەن تۋعىزدىڭ، ۇلى اباي، ءجۇز اقىندى،
ءجۇز اقىن ءجۇر ءوزىڭدى تۋعىزا الماي، –
دەپ كەلىپ، ۋاقىت شىندىعىنا جۇگىنەدى:
ۋاقىت بولسا زىمىراپ ءوتىپ جاتىر،
شىدامىم دا شەتىنەن كەتىپ جاتىر.
كۇپى كيگەن كەمەڭگەر ءوزىڭ عانا
ماكەنتوشتى ميعۇلا جەتىپ جاتىر!
ەكى كۇپى. ءبىرى – «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭى»، ەكىنشىسى – «كۇپى كيگەن كەمەڭگەر ءوزىڭ عانا» /ابايدى ايتىپ وتىر – ا./. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن – ابايدى، ابايدان قازاقتىڭ قارا ولەڭىن اجىراتىپ قاراۋعا بولمايدى، استە. اينالىپ كەلگەندە ءتۇپ نەگىزى ءبىر «كۇپى». ءبىراق، سول كۇپى ارقىلى ەكى اقىن دا، ءوزىنىڭ ومىرگە ازاماتتىق ولشەمىن كورسەتىپ، تانىتقان. ءجۇز اقىننىڭ ءبىر ابايعا جەتە الماي جۇرگەنى دە راس، لەرمونتوۆ، پۋشكين دە ەمەس، اقىننىڭ ءوزى – وزگە اقىن ەكەنى دە شىندىق. ولەڭگە، ونەرگە جانە ومىرگە كوزقاراس پىكىرىنەن دە، اراقاتىناسىنان دا اقىندىق كورىنەدى، اقىننىڭ ازاماتتىعى كورىنەدى. ازاماتتىق ليريكانىڭ ەڭسەسى ورەلەنىپ وسىندايدا ايقىندالا تۇسەدى.
ازاماتتىق ليريكانىڭ ابايدان سوڭ ەڭسەلەنە كورىنگەن تۇسى – ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى. بۇل تۇستا – ماعجان جۇمابايەۆ ليريكاسى كوركەمدىگىمەن، ويلى دا پاراساتتىلىعىمەن بيىك ساتىعا كوتەرىلدى. جيىرماسىنشى عاسىرداعى قازاق پوەزياسىن اسقارلى اسۋلارعا باستاعان اقىننىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحىنان كەڭ ورىن الۋ ءمانىسى دە، اقىننىڭ ازاماتتىق ليريكاسىنىڭ جۇلدىزى جوعارى بولۋىندا.
ازامات، اناۋ قازاق قانىم دەسەڭ،
ۇجماقتىڭ سۋىن اپار جانىم دەسەڭ.
بولماسا ءىبىلىس بول دا ۋ الىپ بار،
توقتاماي، تۇنشىقتىرام زارىن دەسەڭ، –
مۇندا اقىننىڭ ۇلتجاندىلىعى عانا كورىنىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قوسا، بۇل ولەڭ اقىننىڭ اقىندىق بيىگى، ازاماتتىق ەڭسەسى – تۋعان حالقىن قانشالىقتى قاستەرلەي ءبىلدى، قانشالىقتى ازاماتتىق جۇرەگىمەن سۇيە ءبىلدى، بار ازاماتتىققا سىن دا، ازاماتتىققا ولشەم دە، وسىندا جاتقانىن اڭداتادى.
جالپى ازاماتتىق، اقىن ءۇشىن دە، ءاربىر ادام ءۇشىن دە، تۋعان حالقىنا، تۋعان ەلىنە، تۋعان جەرىنە، تۋعان اناسىنا قانداي ماحابباتى بار، ماحابباتى مەن قوسا، انا الدىندا پارىز-قارىزىن وتەي الدى، بارلىق ءمان-مازمۇن وسىعان كەلىپ تىرەلەتىندەي. سول قاسيەتتەرىن كورىپ-تانىپ: «ماعجان – سىرشىلدىعىمەن، سۋرەتشىلدىگىمەن، سوزگە ەركىندىگىمەن، تاپقىشتىعىمەن، كۇشتى، مارجانداي تىزىلگەن، تورعىنداي ۇلبىرەگەن نازىك ءۇندى كۇيىمەن، شەرلى، مۇڭدى زارىمەن كۇشتى. ماعجان سوزىندەي «تىلگە جۇمساق، جۇرەككە جىلى تيەتىن» ۇلبىرەگەن نازىك اۋەز قازاقتىڭ بۇرىنعى اقىندارىندا بولعان ەمەس. ول جۇرەكتىڭ قوبىزىن شەرتە ءبىلدى، ونىڭ جۇرەگىنە ءتاتتى ۋ سەبەدى. ماعجان نە جازسا دا سىرلى، كوركەم جازادى»، – دەپ تولعادى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1923 جىلدارى. سول كەزدە جوعارىدا كەلتىرىلگەن شەبەرلىك كومپونەنتتەرى – ماعجان اقىننىڭ ءبىر باسىنان ارتىلىپ توگىلىپ جاتسا، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى پروفەسسيونال دەڭگەيگە كوتەرىلگەن پوەزيا، جەكە-جەكە ۇلكەن ارنا تارتتى. ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ كورسەتكەن ءبىر شەبەردىڭ باسىنداعى مىنەز ءبىر ادام بويىنداعى كورىنگەن قاسيەت-دارىن سالالانىپ، 60-شى جىلدارى تۇمانباي مولداعالييەۆ – ماعجاننىڭ سىرشىلدىعىن، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سۋرەتشىلدىگىن، مۇقاعالي ماقاتايەۆ سوزگە ەركىندىگىن، قادىر مىرزالييەۆ – تاپقىشتىعىن، تولەگەن ايبەرگەنوۆ – كۇشتى مارجانداي تىزىلگەن، ساعي جيەنبايەۆ تورعىنداي تىزىلگەن نازىك ءۇندى كۇيىن مەڭگەرىپ، سونى ۇلكەن ارنادا، ناعىز ونەرگە ءتان پروفەسسيونالدىق باعىتتا دامىتتى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، قولتاڭباسى ەرەكشە اقىندار 60-شى جىلداردىڭ ەسىگىن يمەنە اشىپ، تالانت-دارىنىمەن ەركىن ەندى.
بۇيرات قۇمدار بۇيىعىپ شولدەگەنىم،
بۋرا بۇلتتار بۋسانىپ تەرلەگەنىم، –
دەپ ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازاق حالقى ءۇشىن ارى ايتقاندا ورىستىڭ سەرگەي ەسەنينىندەي، بەرى ايتقاندا – نيكولاي رۋبسوۆىنداي پوەزياعا قۇبىلىس بولىپ ەنگەن اقىن ەدى. مەن بۇل جەردە ولاردىڭ ادامي مىنەزدەرىنىڭ ۇقساستىعىن ەسكە الىپ وتىرعانىم جوق، قايتا سيقىرلى پوەزيا دۇنيەسىندەگى سۇلۋلىقتى، قاراپايىمدىلىق پەن كۇردەلىلىكتى اكەلۋ جولىنداعى ۇناسىمداردى ايتىپ وتىرمىن. جالپى ليريكالىق جىرلاردا، نە ليريكالىق اۋەن-سازداردا بارىنشا قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداي جەڭىل، اققۋ قاناتىنداي قالىقتاپ جەڭىل ۇشقان سايىن، ولەڭ دە قۇستاي اسەم، سۇلۋ دا ءساندى، اسەم دە سىمباتتى كورىنە باستايدى.
اسپانىنداي كەي ساتتە كۇرسىنەمىن،
جاس تالىنداي جاۋقازىن بۇرشىك ەدىم.
كەڭ دۇنيە كەرەمەت قالپىڭمەنەن،
جۇرەك بولىپ كەۋدەمە كىرشى مەنىڭ.
ولەڭدى ءبىر مۋزىكالىق اۋەنمەن سالىستىرا قاراساق، سيمفونياعا ءتان قۋاتتى ۇنمەن باستالىپ: «كەڭ دۇنيە ءتوسىڭدى اش، مەن كەلەمىن، الىنباعان اقىم بار سەندە مەنىڭ» دەپ شالقىپ-تاسسا، ەكىنشى شۋماعىندا، اۋەن باسەڭسىپ: «اسپانىنداي كەي ساتتە كۇرسىنەمىن، جاس تالىنداي جاۋقازىن بۇرشىك ەدىم» دەپ مۋزىكا باياۋ تومەندەيدى دە، كەنەت وقىستان عاجايىپ قۋاتقا ەنەدى دە: «كەڭ دۇنيە كەرەمەت قالپىڭمەنەن، جۇرەك بولىپ كەۋدەمە كىرشى مەنىڭ» دەپ قالادى. كەۋدەگە كەڭ دۇنيەنى سىيعىزۋ ءوز الدىنا، قۇلاش جەتپەس قيان دۇنيەنى جۇدىرىقتاي جۇرەككە اينالدىرىپ، كەۋدەسىنە باسقىسى كەلەدى. بۇل ناعىز دۇنيەنى ءسۇيۋ دەگەن ءسوز، ۇلكەن جۇرەكتى ماحاببات يەسى عانا ايتاالار قاسيەتتى ءسوز. «م.ماقاتايەۆ تۋعان حالقىنىڭ ءومىر-تاريحىن، فولكلورىن، ءانىن، كۇيىن دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن ۇشتاستىرا جىرلادى. «ارمىسىڭدار، دوستاردان» باستاپ، دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىنا» دەيىن ول قانشاما وسۋدەن، ورىستەن ءوتتى». بىرەسە بيىككە، بىرەسە تومەندەگەن پوەتيكالىق مۋزىكا اۋەنىندەگى سيقىرلى كۇشتىڭ سىرى: اقىن بىردە دۇنيەدەن بيىك تۇرىپ سويلەۋى، بىردە تابيعاتپەن قاتارلاس-قۇربىسىنداي يىق تەڭەستىرىپ سويلەۋى، ەندى بىردە سول قۇدىرەتتى اقىن كادىمگىدەي ءسابي، بالا بولا قالادى. ادامنىڭ سەزىمى قانداي كۇردەلى، سىناپتاي ءبىر ورنىندا تۇرا المايتىن بولسا، اقىن كوڭىلى دە ءدال سونداي:
بايتاق ەل، بالاۋسا تاۋ، بوزاڭ دالام،
سەكىلدى ءبارى مەنەن كوز الماعان.
كەڭ دۇنيە، كەندە ەتسەڭ سىباعامنان،
شىرىلداعان سابيدەي مازاڭدى الام.
اقىن شىرىلداعان سابيدەي بولىپ تۇرىپ تا، دۇنيەگە قۇدىرەت-كۇشىن جالت ەتكىزىپ تانىتادى، اڭداتادى. دۇنيەگە سابيدەي قارسىلىق كورسەتەدى. سابيدەي قارسىلىق كورسەتۋ دەگەننەن شىعادى، بوستاندىق تۋرالى سەزىمىن، بالاعا اراشا ءتۇسۋ ارقىلى دا ايتىپ جەتكىزەتىن اقىننىڭ تابيعي ءتاسىلى بار ەكەنىن وسى ورايدا قايتالاپ تاعى ءبىر ەسكە سالساق، ارتىق بولماس:
بۇلقىنىپ جاتىر،
كەلمەيدى-اۋ قۇرعىر شاماسى.
بۇلقىنىپ جاتىر،
تاۋسىلدى-اۋ ايلا-شاراسى.
ساۋلەمنىڭ مەنىڭ اياق پەن قولىن ماتاماي،
بوستاندىق بەرشى، بوستاندىق بەرشى، ماماسى.
كۇللى الەمگە، بارشا حالقىما، تۋعان ەلىمە بوستاندىق بەرشى دەگەننەن گورى، سابيگە، بوبەككە، بولاشاققا، ەرتەڭىمىزگە بوستاندىق بەرشى دەۋى قانداي جاراسمدى.
تۇمشالاپ قويدىڭ نەسىنە سونشا قاۋسىرىپ،
شاندۋدان بولەك قالعان با شاراڭ تاۋسىلىپ؟
اياق پەن قولىن ماتاماي بوس قوي، ماماسى،
كىشكەنتاي ادام كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق.
جاقسى دا، جانعا جايلى كوركەم سۋرەت: «كىشكەنتاي ادام كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق!» اياق پەن قولى رۋحاني ماتالعان زاماندا، تۇمشالاپ، قاۋسىرىپ قويعان قوعامدا، ەرىكسىز جۇرەگىڭدە ەكىنشى ءبىر كۇي وينايدى. ءسابي تىرشىلىگى تابيعي دۇنيەمەن ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زاماننىڭ بوستاندىق الدىنداعى دارمەنسىزدىگى ويعا ورالادى. جادىڭدا باسقا ءبىر بوستاندىقتار جاڭعىرادى.
قاراشى مىناۋ ابىرجىپ جاتقان پىشىنگە
ىزا مەن اشۋ قاينايدى كەلىپ ىشىڭدە.
جەتپەي مە سول دا قويدىڭ عوي مەنى ارقانداپ،
ماماسى، بوسات، قىزىما قۇرساۋ تۇسىرمە!
تاعى دا استارلى ويلار جاڭعىرىعى ەستىلەدى. اقىن ونى ويلاماۋى دا مۇمكىن. جۇرەگى تەبىرەنگەن تۇستا سول ءبىز ايتقان ماقساتتى كوزدەمەۋ دە ىقتيمال. بىزگە، وقىرمانعا، قىزىعى، سول ءبىر قۇرساۋلى زاماندا، ارقانداۋلى، تىزگىندەۋلى قوعامدا، سول ءسوزدىڭ ەكىنشى ءبىر قىرىنان بولسا دا ايتىلۋى قىزىق: «بوستاندىق بەرشى بوتاما؟!»
ماماسى، بوسات، ەركىمەن ءوسسىن تال شىبىق!
اۋا مەن كۇنگە، اي مەنەن نۇرعا مالشىنىپ.
بۇلقىنىپ جاتىر، ۇمتىلىپ جاتىر، قاراشى
كىشكەنتاي جۇرەك كورسەتىپ جاتىر قارسىلىق.
بالا جۇرەگى ارقىلى اقىن دۇنيەگە ءوز قارسىلىعىن دا بايان ەتىپ، تۇمشالاپ، قاۋسىرۋدان، اياق-قولدى ماتاۋدان، رۋحاني شاندۋدان، ارقاندالۋدان – اقىن جۇرەگىندە دە ىزا مەن اشۋ قايناۋى زاڭدى. ولەڭنىڭ جۇرەككە جىلى ءتيۋى – بالاعا، نارەستەگە ءتان تابيعاتپەن جىرلانسا دا، ۇلكەندەر جۇرەگىندەگى اششى شىندىقتىڭ بەتىن ءبىرشاما تىرناپ كەتەتىندىگىندە. ولەڭ سونىسىمەن دە قۇندى. بۇل – ءتۇپ تامىرىمەن ماعجاننىڭ: «ءىس – ساناۋلى، ءسوز اڭدۋلى، ەرىك جوق، ءوز قولىمەن ۇنامدى تون پىشتىرمەس» ءتارىزدى ويلارىمەن ۇندەسەدى. بۇل – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «جۇرتىنا» ايتقان «بىلمەيسىڭ ءجونىڭ مەنەن تەرىسىڭدى، ەل بولىپ ءىس ەتپەيسىڭ كەلىسىمدى» ءتارىزدى ويلارىن جادىندا جاڭعىرتىپ:
كەلگەندە وزدى-وزىڭە مىقتى-اقسىڭدار،
قايتەيىن وزگە دەسە كونگىشىڭدى.
سىقىلدى سىنىڭ بۇتاق تومەندەسەڭ
كىم جۇلماس وڭايداعى جەمىسىڭدى؟! –
دەرلىك «كونگىشتىك» ەسكە ورالادى، بالا دا بولسا بۇلقىنىپ جاتقان، قارسىلىق كورسەتىپ جاتقان كىشكەنتاي جۇرەك كوزگە ەلەستەيدى. ول – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. «بوستاندىق بەرشى بوتاما؟!» دەۋى دە سوندىقتان. باتىلدان باتىل، ويىڭدى اشىق ايتۋ – 60-شى جىلدار پوەزياسىنا ءتان ەمەس، بۇل كەزدە دە الدى-ارتىن اڭداپ، جان-جاعىڭا قاراپ ايتۋ – جەكە ادامعا تابىنۋ اسەرىنەن قالعان كۇدىك، ۇرەي، قورقا-سوقتاۋ ءتارىزدى قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىقتاردىڭ زاڭدى جالعاسى. «سىنىق بۇتاقتاي» تومەندەۋ سالدارى جوق ەمەس ەدى.
كەز كەلگەنگە توقتاي قاپ،
قۇلاق تۇرسەڭ پىكىر كوپ:
ەل جۇرگەن جول كوك تايعاق،
ەلسىز جەردە شۇقىر كوپ، –
دەپ ساقتاندىرادى. بىلاي بارساڭ شالدىعىپ اتىڭ ولەدى، بىلاي بارساڭ شاناڭ سىنادى، قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورىندەي «شۇقىر كوپ» سونداعى اقىننىڭ ءتۇيىنى:
كەز كەلگەننەن تورىقساڭ،
كۇنىڭ قۇرسىن! جات ءولىپ!
قاتەلىكتەن قورىقساڭ –
سونىڭ ءوزى قاتەلىك!
سول ۇرەي-قورقىنىشتان قانشاما تۋعان حالقىمىزدىڭ، الاش ازاماتتارى قۇربان بولدى.
وتىز جەتىنىڭ الاساپىرانىندا ادەيى جاسالعان قۋعىننان قانشاما قان توگىلدى، قانشاما عۇمىر ءۇزىلدى، قانشاما جاستىق قىرشىنىنان قيىلدى. وسىندايدى ويعا العاندا قادىر اقىن تارتىنشاق، قاۋىپتەنگىش اعا ۇرپاقتى ەسكە الا وتىرىپ:
كۇش-جىگەرىن جاستاردىڭ بەرەر مە ەدى قارتتارعا،
كەيبىر قارتتار سياقتى تارتىنشاق ءبىر ارتقى اربا.
اقىل-ويىن قارتتاردىڭ بەرەر مە ەدى جاستارعا،
سۋ سياقتى كەرەك ول جالىن تولى باستارعا! –
دەيدى. «تارتىنشاق ءبىر ارتقا اربالاردىڭ» كەسىرىنەن دە بولعان كەسەپاتتار تاريح بەتىندە ۇلانعايىر.
بولماسا دا كوك وزەنىم تۇرلەگەن،
كوپ وزەنمەن بىرگە اعامىن، بىرگە مەن...
سوندىقتان دا ءجيى جانام، سونان مەن،
جىعىلامىن كەيبىر اساۋ تەڭەۋدەن.
وسىناۋ ءبىر ولپى-سولپى ولەڭمەن،
ءوزىمدى-وزىم ءتۇسىندىرىپ كەلەم مەن، –
دەگەن اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تە ءوزىنىڭ ۋاقىتقا، قوعامعا ىشتەي قارسىلىق كورسەتكەن، استارلى ولەڭدەرىن جازدى. اسىرەسە، 60-شى جىلدارى ەمەس، 70ء-شى جىلدارى قوردالى ويلاردى العا تارتىپ، اقىندىق، ازاماتتىق تۇلعاسىن تانىتتى. ءوزى ايتقانداي «ولپى-سولپىلىقتان» گورى، قوڭىر ءۇندى، پروزاعا بەيىم جىرلارىنىڭ سونى بوياۋلارىمەن وزىنە نازار اۋدارتقىزعان اقىن:
راحات، مىنا جەر ۇستىندە
سەنىم كوپ قول مەنەن كەۋدەگە.
كەۋدەم بار! قۇدىرەت كۇش كىمدە
شىنىمەن مەندە مە؟!
و، وندا سەنە بەر! ءبىل تاعى
قىمباتتىڭ بارىنە باعامىن.
ال، ءبىراق سوگىلسە دۇنيە ۇلتانى
ءوزىمدى شەگە عىپ قاعامىن!
سونى تەڭەۋ، تاپقىر دەتالىمەن ءوزىنىڭ ازاماتتىق پوزيسياسىن ايقىنداعان اقىن ليريكالىق پسيحولوگيزمگە تەرەڭدەپ بارادى. وي مەن سىرىن تۇڭعيىقتان تارتقان اقىن «ال، سوگىلسە دۇنيە ۇلتانى، ءوزىمدى شەگە عىپ قاعامىن» دەگەندەگى، دۇنيەنى ۇلتانىنا – شەگەنى شەندەستىرىپ اكەلۋى پوەزيادا وزىندىك ولجاسى ەدى. اقىن ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى. ىزدەنىس بولعاندا ولەڭدى مىڭ قۇبىلتىپ، قىرىق تۇرلەنتپەك نيەتتەگى ىزدەنىستى كورەمىز. بۇل جولدى ءساتتى باستاعان جۇمەكەن 70ء-شى جىلدارى جانە 80ء-شى جىلداردىڭ باسىندا ۇلكەن دە ورەلى بيىككە قول جەتكىزدى. ونداي بيىككە قول جەتكىزۋگە العاشقى جيناقتارىنداعى:
باسىندا بار بىلەم وي انىق،
ءار مينۋت الىنشە قاتادى ءۇن...
تاڭ اتا بالا بوپ ويانىپ،
كۇن باتا شال بولىپ جاتامىن، –
دەگەن قاسيەتىمەن قادام باستى. وسى ءبىر اقىنعا ءتان قاسيەت، اقىنعا ءتان مىنەز باسىم بولعانمەن جۇمەكەن دە ءوز قاتارلاستارى سياقتى، اشىلىپ، كوكەيدەگىسىن تولىق ايتا الدى دەۋگە بولمايدى. قاشاندا كۇرمەلگەن ءتىلدىڭ ۇشىندا، تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق، ەركىندىك جايلى تولعانۋلار كوبىنە-كوپ، لىقسىپ تولقىعان، جارتاستى ۇرىپ قايتقان تولقىندارداي كەرى شەگىنۋمەن بولدى. سوندىقتاندا جۇمەكەن:
قايدا اكەلە جاتىرسىڭ، ولەڭ، مەنى؟
باسى اينالماس كىسىنىڭ تومەندەگى.
تومەنىندە قالدىرشى، ولەڭ مەنى،
ءبىر قارىزىم ءبارىبىر تولەنبەدى.
اقىن بولدى دەسە دە جاسىندا ايگى،
قاق جارتاسى جىرىمنىڭ باسىلمايدى.
ءبىر ءسوزىم بار – ءبارىبىر ايتىلمايدى.
ءبىر ەسىگىم ءبارىبىر اشىلمايدى، –
دەپ ومىردەن وكپە-نازبەن وتكەن اقىن، كوپ ويلاردى ايتۋعا زامانى، قوعامى كەلىسە بەرمەيتىنىن، اششى شىندىقتى ايتۋدىڭ اۋىلى ءالى دە الىس ەكەنىن اڭداتادى.
ادەبيەت تەورەتيكتەرىنە سۇيەنسەك، تاقىرىپتىق پرينسيپكە نەگىزدەلگەن ليريكانىڭ تۇرلەرى: فيلوسوفيالىق، پاتريوتتىق، ساياسي نەمەسە ازاماتتىق ليريكا، ماحاببات جانە پەيزاجدىق ليريكامەن56 شەكتەلەدى. وسىنداعى ساياسي نەمەسە ازاماتتىق ليريكا دەپ، ەكەۋىنىڭ اراجىگىن اجىراتپاۋ، كوممۋنيستىك يدەيانى، نە كوممۋنيستىك يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋ، ونى جىرلاۋ ءبىر جاعىنان ساياسي، ءبىر جاعىنان ازاماتتىق ليريكا بولىپ سانالدى. ياعني، ساياسي ليريكانىڭ دا ازاماتتىق ليريكانىڭ دا ءتۇپ نەگىزى – كومپارتيانى جانە ونىڭ كوسەمدەرىن جىرلاۋ دەپ ۇعىنىلدى. شىن مانىسىندە، ساياسيدان گورى، ازاماتتىق ليريكا پاتريوتتىق ليريكامەن ۇندەس ەدى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرۋ ارقىلى، ەلىنە، ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن شىنايى پاتريوتتىق سەزىمى ارقىلى اقىننىڭ ازاماتتىعى كورىنەدى، ازاماتتىق تۇلعاسى ايقىندالادى. سوندىقتان ءبىز، تالداۋ بارىسىندا ازاماتتىق، ساياسي جانە پاتريوتتىق ليريكانى ءبىر ارناعا توعىستىرا وتىرىپ، جەكە دارا بولمەي قاراۋدى ءجون كوردىك. 60-شى جانە 70ء-شى جىلدار ليريكاسىن زەرتتەگەندە، وسى ءۇش سالانى ءبىر ارناعا توعىستىرۋ ارقىلى، قازاق ليريكاسىنىڭ قول جەتكەن تابىستارىنا، ءداستۇرلى جاڭعىرتقان جاڭالىقتارىنا كۋا بولا الامىز.
ليريزم، ويشىلدىق، پسيحولوگيزم – ۇشەۋىن ءبىر باعىتتا ۇشتاستىرا جىرلاعان اقىننىڭ ءبىرى – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ دەسەك، ەكىنشىسى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ. تولەگەن ليريكالىق ولەڭدەرىندە، ليريكالىق سيكلدارىندا، ليريكالىق كىتابىندا پاتريوتتىق سەزىمى قىرانداي قياعا تارتىپ، ازاماتتىق تۇلعاسى شىعارمالارىمەن بيىكتەپ سالا بەرگەن اقىن. ادەبي شىعارمانىڭ باستى قۇرالى دا، ونىڭ كوركەمدىگىنىڭ، استەتيكالىق باعاسىنىڭ نەگىزگى ولشەمى – ءتىل دەسەك، سول ءتىلدىڭ كورىكتەنۋىنە كوپ ۇلەس قوسقان، ايشىقتى دا، بەينەلى بولۋىنا تۆورچەستۆولىق ەڭبەك سىڭىرگەن اسا دارىندى اقىن ج.ايماۋىتوۆ ابايدان كەيىنگى قازاق پوەزياسىنا اسا كۇردەلى جاڭالىق اكەلگەن اقىن دەپ ماعجان جۇمابايەۆتى باعالادى. 60-شى،70ء-شى جىلداردا تولەگەن ايبەرگەنوۆ، بەرنياز كۇلەيەۆتەي از عۇمىرىندا «قۇمداعى مۇنارالار» اتتى كىتابىمەن وزىنە لايىق پوەزيانىڭ سۇلۋ دا، ءمارمار سارايىن سوعىپ ۇلگىردى.
ءقازىر مەنىڭ ەسسىز ءشولىم باستالدى
ەش قايناردان قانباعان... –
دەپ تولەگەن اقىندىق جولىنداعى الاپات سەزىمدى نوسەردەي توكپەلەپ، عاجايىپ قۇبىلىسقا ەندى.
ەي، ادامدار، اينالايىن جىر كەنى،
مەنىڭ وسى قاينارىمنان قانىپ ءىش، –
اكەم ولگەن كەزىندە دە بۇل مەنى
ورتەمەگەن ساعىنىش!
پوەزياعا وتتى جۇرەگى ورتەنە كەلگەن اقىن بار بولعانى ءومىر سۇرگەن وتىز جاسىندا /1937-1967/ «ارمان ساپارى» /1963/، «ومىرگە ساياحات» /1965/، «قۇمداعى مۇنارالار» اتتى كىتاپتا كوزى تىرىسىندە، قايتىس بولعاننان كەيىن «مەن ساعان عاشىق ەدىم» /1970/، «امانات» /1975/ اتتى ولەڭ كىتاپتارى جارىق كوردى. سوڭعى «امانات» كىتابى جارىق كورەر تۇستا «جازۋشى» باسپاسى ماعان جابىق رەسەنزياعا بەرگەن ەدى. سونداعى ءبىر تاڭقالارلىق ءجاي تولەگەننىڭ العاشقى ولەڭدەرىن، ياعني تالاپكەر دارەجەسىندەگى ولەڭدەرىن باسپاعا قوسا ۇسىنعان ەكەن. ول كەزدەگى ولەڭدەرى سونداي شىنجاۋ، شالاجانسار كۇيدە جازىلعان، وعان قاراپ وتىرىپ، بۇل تولەگەننىڭ ولەڭى دەۋگە، نە تولەگەن جازدى-اۋ دەۋگە سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەيسىڭ. سونداي قالت-قۇلت ەتكەن ولەڭ دارەجەسىنەن عارىشقا سامعاپ كوتەرىلگەن تولەگەن پوەزياسى تاڭقالارلىق قۇبىلىس. سول رەسەنزيادا بۇل ولەڭدەرىن بەرۋ، بەرمەۋ جايىندا ەكى ءتۇرلى پىكىردى العا تارتتىم: بىرىنشىدەن، تولەگەننىڭ العاشقى تۋىندىلارى تولىق جيناعىنا ەنسە، بۇل عىلىم ءۇشىن كەرەك، اسا زەرەك، اسا سيرەك، تالانتتىڭ تاڭقالارلىق ءوسۋ جولىن زەرتتەۋ ءۇشىن قاجەت. بۇل ءبىراق اقىننىڭ وقىرمان الدىنداعى بەدەلىن تومەندەتپەسە، بيىكتەتپەيدى دەگەنىم. ەكىنشى ءبىر پىكىر، بۇل العاشقى تۋىندىلارى الىنىپ تاستالسا، وقىرمان ۇعىمىندا تۋا سالا عاجايىپ پوەزيا دۇنيەسىن اكەلگەن اقىن ۇعىمى قالىپتاسقان، بەدەلى ارتادى. ءبىراق، ونىڭ ءوسۋ جولىن زەرتتەۋدەگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا نەگىز بولماي قالادى، دەپ جازعانمىن. بۇل ەكى پىكىردى سالماقتاي كەلە، باسپا رەداكسياسى اقىننىڭ العاشقى جىرلارىن ەنگىزبەپتى. بۇل دا ءبىر اسا دارىندى اقىننىڭ ءوسۋ جولىنداعى قۇپيا سىرى ەدى. ول جۇمباق كۇيىندە قالدى.
پوەتيكالىق شىندىقتىڭ باستى كريتەرييى – ورگانيكالىق تۇتاستىق. سول تۇتاستىقتى تەرەڭ زەرتتەۋ ارقىلى تالانت-دارىننىڭ قۇپيا-سىرىن اشا الامىز.
ولەڭ – تۇتاس ورگانيزم، ادامنىڭ ءىس-قىلىعىنىڭ ايناسى. ول شىن مانىندەگى ولەڭ بولسا ءوزى تۋدىرعان اۆتوردان دا جانە اۆتور ءومىر سۇرگەن ۇرپاقتان دا ۇزاق عۇمىر كەشەدى. ويتكەنى، ادەبيەت ماڭگىلىكتىڭ ءىسى، ونسىز ولەڭ ولەڭ ەمەس، ونسىز ادەبيەت ادەبيەت ەمەس. اقىن جۇرەگى – اقىن ءومىر سۇرگەن ۇرپاقتار جۇرەگىنىڭ ادامنان ادامعا، ۋاقىتتان ۋاقىتقا جالعاستىراتىن جاندى پروسەسس. اقىل مەن جۇرەك، وي مەن سەزىمنەن تۋعان ولەڭ عانا اقىننىڭ جان-جۇرەگىن، جاندۇنيەسىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزىپ، ماڭگىلىكتىڭ كەرۋەنىندە ءوز كوشىن باستايدى. سوزدەن باسقا ادام جۇرەگىن، ادام جانىن ساقتاپ قالار قۇرال جوق. اقىرعى ساپارى – اجالعا كەلىپ تىرەلەتىن ادامنىڭ قينالعاندا تاپقان قۇرالى، ادام ادام بولعاندا تاپقان التىن قازىناسى، التىن قازىعى – ءسوز. ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن جەتكىزۋدىڭ ءبىر جولى – ولەڭ، سول ولەڭدى از عانا عۇمىرىنا سەرىك ەتكەن اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ جۇرەگى سوعۋىن توقتاتسا دا، ولەڭدەگى ساپارىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس.
ەي، ادامدار، اينالايىن تۋعاندار،
جالعىز مينۋت تىڭداڭدار!
مەن سەندەرگە كوپ بولدى سىر شەرتپەدىم،
ءقازىر تۇگەل كوكىرەگىم ءورت مەنىڭ!
دەپ جۇرەگىنىڭ لاپىلداعان وتىمەن، ءوز دەرتى، ءوز جۇرەگىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان ساعىنىشىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ شاڭىراعىن جىلىتتى. ادامنىڭ زاڭعار ۇلىلىعىن ساعىنىشىمەن ەسەپتەپ، ساعىنىشىمەن ولشەگەن اقىن، سول ساعىنىشتىڭ كىرپىكتەرىنە سۇيەنىپ وتكەن. «سويلەيدى سەنىڭ تىلىڭدە بارلىق قۇس بىتكەن» دەپ ساعىنىش الدىندا باس يەدى. ازاماتتىعىن ساعىنىشىمەن اسقاقتادى. ساعىنىش سەزىمىن، قۇدىرەتىن ەلەستەتۋ ءۇشىن، مىنا ءبىر شۋماققا زەر سالساق تا جەتكىلىكتى:
سەن مەنىڭ ءوزىمدى كورسەڭ،
تۇرىسىم وسى مەنىڭ.
ال مەندەگى عالامات سەزىمدى كورسەڭ
شوشىر ەدىڭ!..
سەن وندا ويلانار ەڭ،
مەن بولىپ سەزىنەر ەڭ.
مەن بولىپ ويانار ەڭ،
مەن بولىپ كوز ىلەر ەڭ،
جەتكىزە الماس ەل مۇنى
ادامنىڭ سوزىمەنەن.
ادامنىڭ سوزىمەنەن جەتكىزە الماعان جەردەن، قۇپيا سەزىم قۇدىرەتى باستالماق. وسىنداي سەزىممەن ولەڭ كەرۋەنىنە ەنگەن اقىننىڭ ازاماتتىق جۇرەگى – ازاماتتىق ليريكاسىمەن كورىكتەنىپ، كۇردەلەنە ءتۇستى. تولەگەن اقىننىڭ ولەڭىندەگى بۇرىن ەشكىمنىڭ دە قارىمى جەتە قويماعان تىڭ بەينەلىلىك، كوركەم ارالىمدار، وزىندىك ماقامدار ءومىرىنىڭ اقىرىندا جازعان تۋىندىلارىنىڭ ءاربىر شۋماعىندا كەزدەسەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس.
جاپىراقتاردان ءتىل ءبىتىپ بالا قۇستارعا /13/
كوكتەم كەلدى تاعى دا قازاقستانعا. /12/
مەدەۋدىڭ مىناۋ ۇكىلى باسى بۇرقىراپ /13/
ساپارىن تارتتى سابىلىپ سازى الىستارعا /14/
سۇڭقار شىڭداردان سۋىرىپ سەمسەر اقپەرەن /13/
بۇرما قۇزاردان بۇزىلىپ كوشتى قاق تەرەڭ /13/
بالا قايىڭداي سولقىلداپ بۇلاق سايلاردان /13/
كەۋدەمنەن مەنىڭ سىبىزعى تارتىپ اقتى ولەڭ /14/.
دەپ باستالاتىن «قازاقستان كوكتەمدەرى» دەگەن ولەڭىندەگىدەي سازدى دا، اۋەندى جىرلارىنىڭ بۋىندارى ءارتۇرلى بولىپ كەلسە دە، ءتىل كىبىرتىكتەمەيدى، قايتا ارنالى اعىسقا تارتقان وزەندەي سۇيىسپەنشىلىگىڭدى وياتىپ وتىرادى. بوياۋلار دا جۇتاڭ ەمەس، قالىڭ سوزدەر دە توسىن: «جاپىراقتاردان ءتىل ءبىتىپ، بالا قۇستارعا» دەيدى. تەڭەۋلەرى دە ورنىقتى ءارى سىمباتتى. «مەدەۋدىڭ مىناۋ ۇكىلى باسى بۇرقىراپ» دەيدى. كۇتپەگەن كوز الدىڭا سۋرەتتەر كەلەدى. «سۇڭقار شىڭداردان سۋىرىپ سەمسەر اقپەرەن» دەيدى. بۇلاق اعىسىنىڭ دا سيپاتى تاماشا، وعان شىبىق قايىڭنىڭ مايىسقاق، يىلمەلىلىگىن ويعا ورالتىپ: «بالا قايىڭداي سولقىلداپ بۇلاق سايلاردان» دەيدى. ەكى شۋماقتىڭ وزىنەن نەشە الۋان تەڭەۋلەر توبە كورسەتەدى. ءبارى جاراسىمدى. كوڭىلگە قونا كەتەدى.
ل.ن.تولستوي بىردە وزىنە ءوزى: سىزدەر بىلەسىزدەر مە، كىم مەنىڭ سۇيىكتى اقىنىم؟» دەپ ساۋال قويىپ، وعان ءوزى: «تيۋچيەۆ» دەپ جاۋاپ بەردى. كەيىن: «ونسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن تۇجىرىمىن ايتادى. تيۋچيەۆتى ءتۇسىنۋ دەگەن پوەزيانى ءتۇسىنۋ، تيۋچيەۆتى ءسۇيۋ – ليريكانى ءسۇيۋ دەگەن ءسوز. وسىنداي ليريكانىڭ تۋا بىتكەن پەرزەنتى، اقىنى – تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ جۇرەگى، ءومىردى سۇيۋدەگى قۇدىرەتتى سەزىمى ۇلى اقىنداردان كەم سوقپايدى. تيۋچيەۆتى «جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن اسا ۇلى اقىنداردىڭ ءبىرى» دەسە، ءبىز تولەگەن ايبەرگەنوۆتى قازاق توپىراعىنداعى قايتالانباس، عاجايىپ ليريك اقىنىمىز دەپ ايتا الامىز، «تيۋچيەۆتى تابيعات جىرشىسى» دەپ بۇكىل الەم تانىدى، ونى ورىس حالقى باراتينسكييمەن بىرگە فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ دا ۇلكەن وكىلى رەتىندە مويىندادى. اسىلىندا، تابيعات پەن فيلوسوفيانىڭ بىر-بىرىنە قاتىسى مول. تابيعاتتىڭ ءتۇپ-تامىرىندا – فيلوسوفيا جاتىر دا، فيلوسوفيانىڭ ءتۇپ-تامىرى – تابيعاتقا كەلىپ تىرەلەدى. تيۋچيەۆتەي تازا تابيعات جىرشىسى بولماعانىمەن بۇتكىل بەينەلەۋ قۇرالدارىن تابيعاتتان عانا العان، تابيعات پەن ەتەنە تۋىسقان دارىن – تولەگەن ايبەرگەنوۆ تۆورچەستۆوسىن ءسوز ەتكەندە، ونىڭ وسى قىرىنا ارنايى توقتاۋدى ءجون كوردىك. «اتامەكەن» ولەڭىندە:
كول-داريا كوكىرەگىمنەن ءبىر تۇنبا اشىپ،
مەن تۇرمىن اتا-بابا جۇرتىن باسىپ.
جاۋتاڭداپ ءقازىر مەنىڭ جانارىمدا،
تۇپ-تۇتاس جيىرما جەتى جىل تۇر عاشىق.
دەيدى. بۇل جەردە اقىن ءوزىنىڭ جيىرما جەتى عۇمىرىنا دەيىن قاراقالپاق جەرىندە ءوسىپ، بار بولعانى ءۇش جىل عۇمىرى تۋعان قازاق جۇرتىندا ءوتتى. سول ءۇش جىلدا اقىن اعىل-تەگىل جىرلادى، قۇدىرەتتى سەزىمگە شومىلدى، ونىڭ ءبارى تۋعان جەر تابيعاتىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ كۇشى ەدى.
تۇپ-تۇگەل ءتورت قۇبىلاڭدى تۇستىك ەتىپ،
تۋعان جەر، مەن سەن سالعان قۇس تۇلەتىپ.
دۇنيە-اي، قانداي جاقسى ەد تابانىڭا
تۇرعانى ءوز توپىراعىڭنان ىستىق ءوتىپ، –
و، مەنىڭ ماڭگى باسار نىق تۇراعىم،
قالايشا ماحابباتىمدى ۇقتىرامىن؟
مەن سەنىڭ اق توسىڭە شاڭقاي تۇستە
كولەڭكەم تۇسپەسىن دەپ تىك تۇرامىن، –
مۇنداعى اتامەكەنگە دەگەن سەزىمىن «مەن سەنىڭ تۇلەتىپ ۇشىرعان قۇسىڭمىن»، – دەي كەلىپ، «دۇنيە-اي قانداي جاقسى ەد تابانىڭا، تۇرعانى ءوز توپىراعىڭنان ىستىق ءوتىپ» – سىندى سەزىمدى باستان كەشۋ، جاۋتاڭداپ جيىرما جەتى جىل تۋعان جەرىنە تابانىم تيسە دەپ عاشىق بولعان ادامنىڭ، ساعىنعان جاننىڭ جۇرەگىنەن عانا تۋادى. كۇندە تۋعان جەرگە تابانى ءتيىپ جۇرگەن ادامنان گورى، تەرەڭ ۇعىنادى. ءتىپتى، اقىن تۋعان جەرىن سۇيەتىندىگى، قاستەرلەيتىندىگى سونشالىقتى ءوزىنىڭ كولەڭكەسىن دە سول جەرگە تۇسىرگىسى كەلمەيدى. سوندىقتاندا: «مەن سەنىڭ اق توسىڭە شاڭقاي تۇستە، كولەڭكەم تۇسپەسىن دەپ تىك تۇرامىن»، – دەيدى. ايبەرگەنوۆتىڭ «اتامەكەن» ولەڭىنەن تابيعات، پەيزاجدىق ليريكانى باستاۋىمىزدىڭ سەبەبى، اقىن سول تۋعان جەر تابيعاتىنىڭ سۋرەتىن، بوياۋلارىن ساياسي ليريكاعا دا، فيلوسوفيالىق ليريكاعا دا، ماحاببات ليريكاسىنا دا تاماشا قولدانا بىلەدى. ونىڭ بەينەلەۋ قۇرالىنىڭ قۋاتتى قارۋى – تابيعات تىلسىمدارى.
«ءمۇنارالار» دەگەن ولەڭىندە:
كوزىم مەنىڭ!
جاتىرسىڭ جىراقتى اشىپ،
قىزىل گۇلدى بارادى قىراپ قاشىپ.
جيىرماسىنشى عاسىر ءجۇر ماڭعىستاۋدا،
مۇنارالار باسىنا شىراق تاسىپ، –
دەي كەلىپ، «تابانىمنىڭ استىندا قارا داريا، تاس توبەمدە تايگاسى مۇنارانىڭ»، – دەپ ادەمى سۋرەتتى تابيعاتپەن تابىستىرادى دا:
ءومىر، ءومىر ويلايسىڭ، تولعاناسىڭ،
جاستىق شاعىڭ اڭسايدى قاربالاسىن.
مۇڭايادى جيىرما بەس – قىزىق داۋرەن،
كوككە وسىلاي شانشىلىپ قالماعاسىن، –
دەپ، ماڭعىستاۋدان – ءمۇنارالارعا، ءمۇنارالاردان – تابيعاتقا، تابيعاتتان – ومىرگە ويىسىپ، ادامنىڭ قىزىق داۋرەنى، عۇمىرى – جيىرما بەستىڭ ارمان-مۇڭىنا اكەپ تىرەيدى. بىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، ۇناسىم تابادى.
تولەگەن ءۇشىن تابيعات – ادامداي قوزعالىستاعى جاندى دۇنيە. تابيعات تەك قانا شابىتتىڭ عانا كوزى ەمەس، تابيعاتتا دا جۇرەك بار، تابيعاتتا دا بوستاندىق، ەركىندىك بار، تابيعاتتا دا ماحاببات جانە ونىڭ ءتىلى بارداي سەزىنەدى، سودان ولەڭنىڭ جان دۇنيەسى اشىلىپ، ادامنىڭ كۇردەلى ومىرىنە ەركىن ەنەدى. سەزىمىن تەربەيدى. تابيعاتتى اداممەن، ادامدى تابيعاتپەن تۋىستىرىپ، ادەمى تەڭەۋلەر تۋعىزادى. «ماڭعىستاۋ سازدارىنداعى» كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆقا ارناعان «سىرلاسۋ» ولەڭىندە، تابيعاتتى شامشىگە تەڭەمەيدى، كەرىسىنشە شامشىگە تابيعاتتى تەڭەۋ ارقىلى كوركەم شەشىم تاپقان.
كورسەڭ عوي شىركىن، ءبارىن دە كوزبەن كورسەڭ عوي،
جاتىر-اۋ مەنىڭ جازيرا دالام ولشەنبەي.
وسىنشا سوزبەن ىنتىزار قىلعان ايماققا،
ءبىر اسەم داريا كەرەك-اق ەكەن ءدال سەندەي.
بۇدان سوڭ اقىن «قۋاتى كەرەك مەندەگى اسقاق ارىننىڭ» دەي كەلىپ، «قارا ورمان كەرەك، قاپ-قارا ورمان، ءتۇپ ورمان، كوزىندەي مەنىڭ جارىمنىڭ» دەپ تابيعات تەڭەۋىن بىردە شامشىدەن، بىردە وزىنەن، بىردە جارىنىڭ جانارىنان ىزدەيدى. بۇل دا ەرەكشە سونى تەڭەۋلەر. ەندى بىردە فونتان بوپ اتقىلاعان قارا داريا مۇنايدىڭ سۋرەتىن «بۇرىمى-سىندى ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەمنىڭ» دەپ بۇرىپ اكەتەدى. تەڭەۋلەر تەربەلىپ ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ۇنەمى جاندى قوزعالىسقا ەنگەن. ەندى بىردە اتىراۋ جاعاسىنداعى قالانىڭ سۋرەتىن سالادى!
اق ەركە وسى قالاعا
ايىرماي كوزىن كوك تىگىپ،
تۇرادى ەكەن كوكىرەگىن تۇگەل ءورت قىلىپ.
قۇس جولى مۇندا اڭداماي كەلىپ شاشىلىپ قالعان سياقتى
مۇنارالاردىڭ زاڭعار باسىنا سوقتىعىپ...
مۇندايدا تەڭەۋلەردى تاماشا، ادەمى دەپ تامسانۋ ازدىق ەتەدى. ونىڭ ىشىندە اقىنمەن بىرگە جاڭا ءبىر الەمدى كورگەندەي سەزىنەسىڭ. اقىن جۇرەگى – وقىرمان جۇرەگىنە اينالىپ، اقىننىڭ كورەگەن كوزى – وقىرمان كوزىنە اينالىپ، اقىن مەن وقىرمان ءبىرتۇتاس تۇلعاعا اينالادى. ءاربىر ادام ءوزى جازعانداي سەزىنەدى، دۇنيەنىڭ تىلسىم قۇبىلىسىن كوزگە ەلەستەتەرلىك تەڭەۋلەردى ءوزى تاپقانداي قۋانادى. سەزىنتىپ، ءارى قۋانتىپ وتىرعان سەزىمنىڭ ىشكى استارىندا – اقىننىڭ شەبەرلىگى مەن مۇندالاماسا دا، ەڭسەسىن كورسەتىپ قانا قويادى.
تاڭ ازانمەن قىرۋار وتتار زىمىراپ اعىپ توسكە ەرىپ،
قوينىنا مىڭ سان سامالاسىمەن جاتادى قايتا كەشكە ەنىپ.
قول سوزىم اسپان شاتىرلاپ كەيىن شەگىنىپ كەتكەن سياقتى،
مىنا قالانىڭ بيىكتىگىنەن سەسكەنىپ.
اسپاندى كەيىن شەگىندىرگەن پروگرەستىڭ، قاناتىن كەڭ جايعان قالانىڭ كوككە ۇمتىلا بيىكتەۋىن سۋرەتتەۋمەن بىرگە، اقىن قالانىڭ اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن دا ءجاي سوزبەن ەمەس، وبرازبەن ورنەكتەيدى. قالا اۋماعى كەڭىپ بارا جاتىر دەمەيدى، «اق ۇيلەر قىرعا بارادى جوڭكىپ، الدىنان تىلەپ اق ساپار» دەيدى. كوز الماي قارار، سۇلۋ سۋرەت. شەبەر سۋرەتكەردىڭ قىلقالامىنان تۋعان تۋىندى.
ادام وتەدى، تابيعات قالادى. تابيعات ماڭگىلىكتىڭ يەسى. ادام از عانا عۇمىردى سەرىك ەتكەن جولاۋشى. جولاۋشى ءاماندا ءوز جولىنان بىردەڭە الىپ، بىردەڭە بەرۋگە جارالعان. ادامنىڭ عۇمىرىنىڭ ماندىلىگى – ماحابباتىندا. ەلگە، جەرگە دەگەن ماحاببات، تۋىپ-وسكەن حالقىنا دەگەن ماحاببات جانە شىن مانىندەگى عاشىقتىق سەزىم وياتاتىن ماحاببات. تولەگەن پوەزياسى – سول شىنايى ماحابباتىمەن سويلەگەن پوەزيا. ماحاببات ليريكاسىندا – ماعجاننان كەيىنگى شوقتىعى بيىك كورىنگەن اقىن دا تولەگەن ايبەرگەنوۆ. بۇل جانردا – تۇمانباي مولداعالييەۆ تە ءوز دارىنىن تانىتتى. قادىر مىرزالييەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ماحاببات ليريكاسىمەن، فيلوسوفيالىق ليريكانى بىر-بىرىمەن ۇندەستىرە جىرلادى. مۇقاعالي ماقاتايەۆ از قالام تارتسا دا ادەمى-ادەمى ولەڭدەر جازدى. مۇحتار شاحانوۆ ماحاببات ليريكاسىن الەۋمەتتىك ورتامەن بىرگە قاتىستىرا جىرلاپ تەرەڭدەتىپ اكەتتى.
پوەزيا – ءسوز ونەرى ەكەنىن ادەبيەتتانۋ عىلىمى دالەلدەگەن. ءبىراق، بۇل دالەلدەۋدى كۇتپەيتىن اقيقات. الەۋمەتتىك قوعام مەن پوەزيا تىعىز بايلانىستا. الەۋمەتتىك ورتانىڭ، قوعامنىڭ، جالپى ءومىر پروسەسى – پوەزيانىڭ ولشەمىنە اينالدى. اقىن ءوز ورتاسىن كورىپ ءوسۋ ارقىلى، ءوز ورتاسىن باعالاۋ ارقىلى وي تۇيەدى. پوەزيا ءتىلى – مازمۇنمەن ۇندەسىپ بىرگە ءومىر سۇرەدى. مازمۇن بولسا، ءومىر مەن قوعامعا كەلىپ تىرەلەدى. ءومىر مەن قوعام اقىن سەزىمىنە اسەر بەرسە، كەرىسىنشە، اقىن دا ءومىر مەن قوعامعا ىقپالىن جاسايدى. ىقپال جاساۋ دەگەندى جالاڭ ۇگىت-ناسيحات دەپ قاراماۋىمىز كەرەك، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىندا بەينەلىلىك جاتىر. ءتىل، وي، سەزىم ءسوز سيقىرىنان بەينەلىلىك تۋادى. بەينەلى ءسوز قاشاندا اسەرلى، قۋاتتى. پوەزيا قۇدىرەتى دە – بەينەلىلىكتە. سول بەينەلىلىك ارقىلى كەلەشەكتە شىعارماشىلىق كوركەم ونەر قىزمەتى جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ بارىنە ءتان ورتاق قازىناعا اينالادى.
عىلىمي بولجامدارعا قاراعاندا، XXI عاسىردىڭ ماقساتى – گومو ساپپەنستىڭ ەڭ جوعارى دامۋ ساتىسىنا جەتۋ. سول ارقىلى تابيعاتپەن جاراسىمدى ءومىر ءسۇرۋدى، ءتاڭىر بەرگەن عۇمىردى، ءومىر سىيلىعىن قۇرمەتتەۋدى، ءار ادام ءوزىن جانە الەم سىرلارىن تانىپ ءبىلۋدى، ءومىردىڭ عاجايىپ شىعارماسى – پوەزيا ارقىلى اقىل-وي پاراساتىن ءوسىرۋ، ءوسۋ ناتيجەسىندە دۇنيەجۇزىلىك دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن رەتتەيتىن جاندى پروسەسس بولۋعا كەرەك. سول ومىرلىك پروسەستە، قوزعالىستىڭ الەمدىك جۇيەسىندەگى ءسوز ونەرى – پوەزيا قۇدىرەتىن ءتانىپ-بىلۋ، باعالاۋ، قاستەرلەۋ ءومىردىڭ ءوزىن قاستەرلەۋ دەگەن ءسوز. پوەزيانى تانۋ – ادام ءوزىن-وزى تانۋدىڭ عىلىمى. سوندىقتان دا بۇل تۇڭعيىق تەرەڭ، دالاداي شەكسىز كەڭ، تاۋلاردىڭ زاڭعار شىڭىنداي اسەم دە اسقاق. الەمدىك ادامزات بالاسىنا ورتاق نارسە، قاراپايىم دا اسا كۇردەلى قۇبىلىس، ادام ءومىرى قانشالىقتى جۇمباق بولسا، سونداي شەشۋىن تاپتىرماس تاڭقالارلىق دۇنيە – ماحاببات. بۇل الەمدىك اقىنداردىڭ ماڭگىلىك جىرى. جىر ارقاۋىنا – سارقىلماس قازىنا. سول قازىناعا قازاق اقىندارى ءوز جيھازدارىمەن، ءوز الدىنا تىككەن وتاۋ-شاڭىراقتارىمەن ادەبيەتكە كەلدى. ونىڭ ءتۇپ نەگىزىندە، ماحاببات ليريكاسىنىڭ قۇنارلى توپىراعى ءوز ماۋەسىن بەرگەن.
«ارال جىرلارى» سيكلىندا اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىگىتتىڭ باقىتىنا جارالعان سۇلۋدى سۋرەتتەي كەلىپ: «قارلىعاشى ءۇمىتتىڭ، اق سازانى ارالدىڭ» اق ەركە سۇلۋعا:
قيالداعان نوۆويدىڭ،
جوق جارى ما دەپ ەدىم.
قايتا تۋعان ابايدىڭ
توعجانىما دەپ ەدىم، –
دەپ كوكتەمنىڭ قىزعالداعىنا، كولبەڭدەگەن كوك كولدىڭ قۇسىنداي ارۋعا تەلمىرە قارايدى. سۇلۋلىققا باس يگەن اقىن ساپارىندا جولىققان ارمان ارۋعا قازىقتاي اينالىپ قالمايدى. ءبىراق قيماي-قيماي قوشتاسقان كوڭىل:
ارتا بەرسىن مەرەيىڭ،
جايقالا بەر ورمان بوپ.
نەسىن ايتا بەرەيىن
كوكىرەكتە ارمان كوپ... –
دەپ، جاس جۇرەكتىڭ كۇرسىنىسىنە، شۋاقتى مۇڭىنا اينالدىرادى. بۇل – اقىننىڭ العاشقى ماحاببات جىرلارى ەدى، ولەڭ دە تۇڭعىش جيناعى «ارمان ساپارىنان». «ارىنداپ جاتقان تەڭىزىن، اقتارىپ قۇيىپ شولدەرگە» كەلە جاتقان اقىننىڭ جانارىنا دۇنيە ماحاببات بوپ ەلەستەپ، كۇن باتسا دا، ول دا ارۋ، بيكەش بوپ جانارىنا ۇيىرىلەدى، «كۇن – بيكەش كوكجيەكتەن قۇلاپ كەتكەن» بولىپ كورىنەدى. «كەيبىر جوتا دەم الىپ تۇر گۇلدەردەن، سوعان عانا قادالىپتى كۇن – مەرگەن». ماحاببات ءسوزى. «ءومىر – دەگەن كوك مۇحيتتىڭ تولقىنىنان» ليريكالىق كەيىپكەر ءوز عاشىعىن ىزدەيدى. ءبىز دە بىرگە ساپارعا شىعامىز... «ءوز جۇرەگىن ورتەيتۇعىن ءوز دەمى» بۇل – ماحاببات. ماحاببات ماڭگى، ومىردەي شەكسىز. سوندىقتاندا:
ءومىر دەگەن – ماڭگى گۇلدەپ جاتاتىن،
قۇشتارلىقتىڭ تولعاعى مەن كوكتەمى.
ەشكىم وعان قويا المايدى نۇكتەنى،
ءومىر دەگەن سويلەم ەمەس ويتكەنى.
ماحاببات جولىندا «اۋ قاپقان اساۋ سۇگاندەي، بۇلقىندى اساۋ جۇرەكتەر» دەسەك تە، «كوزىمە سىيعان دۇنيە، سوزىمە سىيماي تۇر مەنىڭ» دەپ قىنجىلادى. سوندا دا اقىن «مەن دە وزىمشە جاراتىلىس سياقتىمىن بولەك ءبىر، كوزىم جۇلدىز، ال ماڭدايىم تاۋ شىڭىنداي ەرەك تۇر» دەپ، جۇرەگىن – كۇن، ويىن – تاسىعان وزەنگە بالايدى. «قاعىلەز قارا بالا بولعانىممەن، جۇرەگىم كادىمگىدەي اقىن مەنىڭ» دەپ «قاراقالپاق قىزىنا» ناز تاستايدى:
قالايشا ارمان ساعان ەلتىمەسىن،
داۋىسىن قازدى اسپاننىڭ كەلتىرەسىڭ.
قايتپاسام بولمايدى ەندى الماتىما،
سەن مەنى ورتەي-ورتوي ولتىرەرسىڭ.
«جار بۇرىمى» دەگەن ولەڭىندە اقىننىڭ سۋرەتىنەن جار بۇرىمىنىڭ نەشە الۋان قۇبىلىستارىن كوزگە ەلەستەتەمىز. كەيدە ءبىر بۋىن ورىلەتىن بۇرىم، كەيدە قوساقتالىپ، كەيدە قىرىق ءورىم بوپ تارايتىن بۇرىم بوياۋىن اقىن قىل قالام شەبەرىندەي ادەمى كەلتىرەدى.
كەيدە ۇقساپ جالعىز ەركەمە،
كورىنەسىڭ كەي شاقتا سان قىز بولىپ.
جاۋرىن دەيتىن ولكەدە،
جاتاسىڭ كەيدە جالعىز قونىپ.
ەكەۋ دە بوپ اعاسىڭ قوسارلانىپ،
قىرىقتا بوپ قوشتاسىپ تاراساسىڭ.
قاي جاققا قۇلاساڭ دا جاراساسىڭ،
ەي، مەنىڭ قارا شاشىم!
كوز الدىڭا سۋلۋلىقتى ەلەستەتەر سۋرەت. «جاۋرىن دەيتىن ولكەدەگى» قارا ماقپال قويناۋلارىنا جىر تىلىمەن ساپار كوشتىرەدى. ساپارىندا تولقىندار ۇزارتىپ اكەتەدى. «مەن سەنى كورگەم» دەيدى وسى اتتاس ولەڭىندە. سان الۋان سۋرەت تاعى الدىڭنان شىعادى: «جاتادى سەنىڭ قۇز كەۋدەڭ تولقىپ-باسىلىپ، وينايدى سەزىم جۇزىندە سەنىڭ وت بولىپ» كەزدەسكەنىندە «قاي جاقتان ءجۇرسىڭ، قاي تۇستان ەستىڭ ءارمان-ان» دەپ ەسكە الادى دا، «ءبىر جەردە سەنى كورگەندەيمىن-اۋ وسى مەن، قىزعالداق گۇلىن جارماعان» – دەيدى.
ونان سوڭ سەنى وتكەندە كوردىم ورتتە مەن،
تەرەڭىن تولقىن تەربەگەن.
سونداعى سوتقار، تەبىرەنگەن اعىس مەن ساعان
وتۋگە مۇرشا بەرمەگەن...
عاشىقتىق سەزىمنىڭ جاندى قوزعالىسى، جاندى قۇبىلىسى، الۋان قىرلى پريزماسى، كوركەمدىكتىڭ كوكجيەگىنە جەتەلەيدى. تولەگەننىڭ ماحاببات تاقىرىبىنداعى «سىر»، «مەنى ويلا»، «ا-عا» دەگەن ولەڭدەرىنىڭ ورىنى ەرەكشە. تولەگەن قاي تاقىرىپ بولسا دا، تومەندەمەي سويلەۋگە، قايتا اسقاقتىق رۋح بەرىپ، ءار ولەڭگە جان ەنگىزۋگە تىرىسادى. قارىمى كەڭ، قۇلاشى كوك اسپاندى قارمارداي قاسيەتىمەن نە بولسا دا تولعانىپ، تەبىرەنىپ جىر ەتەدى. عاشىعىنان حاتتار توقتاعان تۇستا دا، بەينە ءبىر ۇلى وقيعا بولا قالعانداي تاۋسىلا، اقتارىلا سويلەۋى، اقىندىق قاسيەتىنەن، اقىندىق رۋحىنىڭ قۋاتتىلىعىنان بولسا كەرەك. «سىر» دەگەن ولەڭىنە نازار اۋدارالىق:
قۇم باسقان مەڭىرەۋ شولدەردە،
اتىلىپ قالعان ارمانداي،
سەن جاقتان توعىز تولعاندا اي،
توقتادى حاتتار ورمانداي.
توقتادى حاتتار مەرتىگىپ،
قاناتى سىنعان كەپتەردەي.
بۇراۋى تۇسپەي شەرتىلىپ،
ءۇزىلىپ كەتكەن شەكتەردەي.
توقتادى جىم-جىرت تىلسىمنان،
توقتايمىن دەپ تە ەسكەرتپەي
جارق ەتىپ كوزدىڭ ۇشىنان،
عايىپ بوپ كەتكەن كەشكى ورتتەي...
اقىن ولەڭنىڭ تاقىرىپتىق اياسىندا قالىپ قويمايدى. جيىرما جەتى جىل عانا عۇمىر كەشكەن اقىن ءۇشىن ماحاببات ءورتى وراسان وقيعاعا اينالۋى ىقتيمال. سولاي بولا تۇرسا دا، تاقىرىپتىڭ تار اياسىندا قالىپ قويماي، بوياۋ قۇرالدارىن، وبرازدىق بەينەلەر جاساۋ يىرىمدەرىن تەرەڭنەن تارتىپ، الىستان تەربەپ، قۇپيا عۇمىرعا باستايدى. عاشىقتىق حاتتار لەگى توقتاعانداعى اقىندىق سەزىمنىڭ «قۇم باسقان مەڭىرەۋ شولدەردە، اتىلىپ قالعان ارمانداي» دەپ باستاۋى عاجاپ. ال، سول عاجاپ توقتاعان حاتقا بايلانىستى بولعان سوڭ، كوڭىلىڭ ءسال سۋىنعانداي بولسا دا، اقىن وقىرمانىن ويلانتۋعا مۇرسا بەرمەي «توقتادى حاتتار ورمانداي، توقتادى حاتتار مەرتىگىپ، قاناتى سىنعان كەپتەردەي» دەگەن وبرازدى بەينەلەرمەن ءوز ويىن جىبەك ورامالعا وراپ بەرگەندە، جۇرەگىڭ جىلىپ سالا بەرەدى. «بۇراۋى تۇسپەي شەرتىلىپ، ءۇزىلىپ كەتكەن شەكتەردەي» دەپ، ءتىپتى بەينەلەردىڭ سان الۋان فورماسىمەن، شەشىمى قىزىق ەسەپتەردەي، شەشىمى قىزىق جۇمباقتارداي تارتىپ اكەتەدى. «جارق ەتىپ كوزدىڭ ۇشىنان، عايىپ بوپ كەتكەن كەشكى ورتتەي» مۇنداي جولدار ومىرگە ولە عاشىق اقىن جۇرەگىنەن عانا تۋارى حاق. باسقا بوساعادان تابىلعان عاشىق جارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاس سۋىماستان:
جانىما قاپ ەڭ جاقىن بوپ،
جۇرەكتە بۇگىن سىزداۋ كوپ.
مەن بولسام كەتتىم اقىن بوپ،
ازىراق باقىتسىزداۋ بوپ... –
دەيدى. ولەڭ – جۇرەكتىڭ ولەڭى، عاشىقتىق سەزىمنىڭ جىرى. سان الۋان بوياۋلارىنان وزىمىزگە لايىق سەزىم ساپارىن كەشەمىز. ءبىر ماعىنانى عانا بەرمەيتىن، الۋان سازدى ۇندەي سان تاراپتارعا جول شەكتىرەتىن وبراز، بوياۋلار تاقىرىپ اياسىندا قالدىرماي، شارتاراپقا تارتاتىنى سونداي، تۋرا مازمۇنىنان، اۋىسپالى ماعىناسىنا اينالىپ، ولەڭدى قابىلداۋدىڭ جۇزدەگەن تاراۋلارى الدىڭنان شىعادى. قاي جولدى قابىلداۋىڭ ءوز ەركىڭ. اقىن وقىرمانعا «مەنىڭ جولىم – مىنا جول عانا» دەپ سەزىمىڭدى نوقتالاپ قويمايدى. قالاي قابىلداساڭ دا ەرىك بەرەدى.
اباي پوەزياسىنىڭ دا، اباي ليريكاسىنىڭ دا وبراز، بەينەلەرىنىڭ سانالۋان قىرلى، پريزماداي قاي جاعىنان قاراساڭ دا ساۋلەلەنە كورىنۋى – ولەڭىنىڭ عۇمىرلى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەندەي. تولەگەندە دە سول قاسيەت باسىم. مىسالىعا، اباي «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسىندا» ولەڭ اۋقىمىندا، نە تاقىرىپ شەڭبەرىندە قالىپ قويماي، قاسيەتتى دۇنيەنىڭ نەشە الۋان سىرلارىن قامتىپ قالۋعا ۇمتىلادى. سوندىقتان ولەڭ تۋرالى – ولەڭ ەكەن دەگەن ۇعىم تۋىلمايدى. ولەڭدى ايتا وتىرىپ، ءومىردىڭ جاندى قوزعالىسىن، تىرلىكتىڭ تولعاعى مول پروسەسىن بىرگە قامتيدى. ولەڭ – سونىمەن ءومىرلى «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن، قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى» دەۋىندە دە، «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەسەدە دە، «اقىل سوزگە ىنتاسىز جۇرت شابانداپ»، «ماقتان قۋعان، مال قۇمار نەنى ۇعا السىن»، «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» دەۋىندە دە، تاقىرىپتىڭ تار اۋقىمىنان شىعىپ، ءومىردىڭ كەڭ اۋقىمىنا شىعۋى، داريا ارناسىمەن كەلىپ، تەڭىزگە قۇلاۋى ءتارىزدى سۋرەتتى ەلەستەتەدى. از عانا ءومىر سۇرگەن اسا تالانتتى اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلارىنىڭ بويىندا اباي سالعان وبرازدىلىق، بەينەلىلىكتىڭ سانالۋان قىرلارى، ءبىر ماعىنا ەمەس، بىرنەشە ماعىنالىلىقتىڭ سىرلارىنىڭ بولۋى – اقىن ليريكاسىنا ۇزاق عۇمىرلىق قۋات بەرگەن. ابايدان تۋرا ماعىناسىندا ۇيرەنبەسە دە، اباي تاعىلىمىن تەرەڭ مەڭگەرگەن اقىن. ابايدىڭ «قىز سوزىندەگى» «بىزدە ەرىك جوق ءوزىڭ ءبىل، الدەنەگە باستايسىز» دەۋىندە، «سىزدەي اسىل كەز بولسا، ءقايتىپ باستى شايقايمىز» دەپ استارلى ويىن سەزدىرە كەلىپ، «اقىلىڭا ءسوزىڭ ساي، ءسىز – جالىن شوق، ءبىز – ءبىر ماي» دەپ الىپ، «ىستىق ءسوزىڭ كىردى ىشكە، ماي تۇرا ما شىجىماي» دەۋى ادام جانىن ىنتىقتىرماي تۇرمايدى. اقىر سوڭىندا:
كوڭىلىڭ تۇرسا ءبىزدى الىپ،
شىنىمەنەن قوزعالىپ.
ءبىز – قىرعاۋىل، ءسىز - تۇيعىن
توياتتاي بەر، كەل دە الىپ، –
ءتارىزدى تەرەڭنەن قوزعاپ، تەلمىرگەن كوڭىلدى تۇڭعيىققا تارتاتىن اسەم سۋرەتتەردى تولەگەن قايتالامايدى، ءوز جۇرەگىنە ءتان، ءوزىنىڭ جاستىق عۇمىرىنا ءتان قاسيەتپەن وزىنشە جىرلايدى. اباي جىرلارىن، مىسالىعا، الىپ وتىرۋ سەبەبىمىز، ۇلى اقىن دۇنيەلەرىندەگى وبراز ماعىناسىنىڭ كوپ قىرلىلىعى، الۋان ماعىنالىلىعى، وقۋشىنى وزىنشە تۇسىنۋىنە ەرىك بەرەتىندىگى تولەگەن ليريكاسىندا دا از ۇشىراسپايدى. كەرىسىنشە، قادىر مىرزالييەۆ ليريكالارىندا، مۇنداي كوپ اۋقىمدىلىق جولعا وقىرمانىن جىبەرمەي، ءوز ويىن شەگەدەي ايتىپ جەتكىزىپ، ءوز اعىسىنىڭ اياسىنان شىعارمايدى. بۇل دا اقىننىڭ وزىندىك قاسيەتى، وزىندىك ەرەكشەلىگى دەپ ءۇققان ءلازىم.
قىزىل-جاسىل قۇيرىعىنداي توتىنىڭ،
شۇعىلالى سوزدەن شىلتەر توقىدىم.
تۋرا كەلسە – ادام سىرىن كوزىنەن،
جالت بۇرىلسا – جاۋرىنىنان وقىدىم.
سەزىم وتى وشپەيتۇعىن تاماشا وت،
اق الاۋعا اينالمايدى، شالا شوق.
مەن – ابايدىڭ ءىنىسىمىن جىرداعى،
ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بالا جوق! –
دەيتىن قادىر ليريكالارىندا تولەگەن ليريكاسىنا قاراعاندا اقىل-ويدىڭ سالماعى باسىم. ال تولەگەندە قادىرعا قاراعاندا ءسوزدىڭ سۇلۋ كەستەسى، اسەم دە ءساندى شىلتەرلى ورنەگى باسىم. قادىر ليريكالارى تياناقتى وبرازدارمەن ورنەكتەلسە، تولەگەن جىرلارىنداعى بەينەلىلىكتى الۋان ماعىنادا قابىلداۋعا، وزىنشە تۇسىنۋىنە بولادى. قادىر پوەزياسى – ناقتى وبرازدىڭ، شاشاۋ شىقپاس ويدىڭ پوەزياسى. قادىر كوبىنە تاپقىر ويدىڭ شەشەنى. «قيىن! قيىن عاشىعىڭا ۇيلەنبەۋ، ۇيلەنگەنىڭ، مۇمكىن، ودان قيىنداۋ» دەسە قادىر، ءومىردىڭ الدى-ارتىن، جان-جاعىن، بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ءبارىن دە ولشەپ-پىشىپ ايتۋعا ۇمتىلادى. اقىل تارازىسىنا سالادى. تولەگەن سەزىم تارازىسىمەن ولشەيدى. ەكەۋى دە ومىرگە كەرەك، قاجەت پوەزيا.
قادىردىڭ ماحاببات ليريكاسىندا ءاردايىم فيلوسوفيالىق وي-سەزىمدەر قاتار عۇمىر كەشىپ، بىرگە ءومىر سۇرەدى:
ماحابباتقا مىڭ ورتەنىپ، مىڭ كۇيىپ،
ءمولدىر كوزگە العانداي ءبىر مۇڭ قۇيىپ.
كوز دەيمىز-اۋ، كوز ەمەس ول،
تالايدى
تەرەڭىنە تارتىپ جاتقان تۇڭعيىق...
...قايران سۇلۋ كۇن كەلبەتتى، اي ءمۇسىن!
كوزىن سۇزبەي قالادى وعان قاي كىسى؟!
ءبىر ادامنىڭ، ءبىر ادامنىڭ باقىتى ول،
مىڭ ادامنىڭ، مىڭ ادامنىڭ قايعىسى!
قادىردىڭ ماحاببات ليريكاسىندا «كىرپىكتەرى – كۇن نۇرىنان سۋىرىپ، قويۋ تۇنگە مالىپ العان جەبەلەر» ءتارىزدى وبرازدار، انار ەمەس كەۋدەدەگى ەكى انار – بەكەجاندار بۇعىپ جاتقان قوسوبا!» ءتارىزدى بەينەلەر بولعانىمەن، اقىن كوبىنەسە وي تىزگىنىن ۇستايدى دا، سەزىم تولقىنى ەكىنشى پلاندا قالادى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ ليريكاسىندا وي ايتام دەپ ۇمتىلمايدى، ءوز سەزىمىن جاۋىنداي نوسەرلەتە توگەدى دە، سەزىمنەن ويدى ىزدەيدى. قادىر بولسا ويدان سەزىم تابۋعا تىرىسادى. ماحاببات سەزىمى قۇشاعىنداعى ليريكالىق كەيىپكەردىڭ كۇيىن سۋرەتتەپ «شايقالادى كەۋدەدەگى شاتتىعىم، – ماس ادامنىڭ قولىنداعى كەسەدەي» دەسە، ەندى بىردە «ماحابباتتى ەكى بولسەڭ، شىعادى ءوستىپ زۇلىمدىق، زۇلىمدىقتىڭ ءبارىن قوسساڭ، ءبىر ماحاببات شىقپايدى!» دەپ ءتۇيىن تۇيسە، ەندى بىردە «مەن ولىمنەن قورىقپايمىن ولەم دەپ، ەكەۋمىزدى بولەدى-اۋ دەپ قورقامىن» دەپ ادامدى ويىمەن يلاندىرادى. قادىر ليريكاسىندا ءوز ويى وقۋشى ويىمەن، اقىن تۇسىنىگى وقۋشى تۇسىنىگىمەن بىرلەسىپ، ءبىر تۇيىنگە كەلەدى. تولەگەن ليريكاسىندا اقىن مەن وقىرمان تۇسىنىستىگى قابىسپاۋى دا مۇمكىن، ءبىر ارنادان تابىلۋى دا ىقتيمال. قادىردىڭ ومىرگە كوزقاراسى ناقتى ەكەندىگى، مول تاجىريبەدەن ءوتىپ، اقىل-وي سالماعى تارازىسىنان ءوتىپ، ايتىلاتىن بولعاندىقتان دا وقىرمان ىقتيارىن وزىنە تارتىپ الادى. سولاي ەكەنىنە، ءومىردىڭ قادىر جازعانداي انىقتىعىنا كوزىڭ جەتەدى.
اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ماحاببات ليريكالارىندا ءسوز سۋرەتىنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرى تارتىپ اكەتەدى. «سەنىڭ شاشىڭ ءتۇن دەسەم، اداسۋمەن وتەم عوي» دەي سالادى. تىلگە كەلىپ، جانارىنا سەنىم ۇيالاتقان عاشىعىنا ريزا سەزىممەن «كەمەسى – سەنىم كەۋدەمدە، كوتەرشى، باقىت جەلكەنىن!» بوياۋمەن كومكەرەدى. «...بولسام دا جۇلدىز كوكتەگى، سەن ءۇشىن جەرگە تۇسەر ەم!» دەپ اقيقات سەزىمىن بىلدىرەدى. نەمەسە «سەن ءبىر كوزسىڭ، مەن – كىرپىك، قالعي قويشى – جابايىن» دەپ تەرەڭنەن قوزعايدى. «ولەڭ بار ءار بۇتاقتا ءجۇز جاپىراق، ءومىر بار ءجۇز دراما ءبىر باس سايىن» دەپ جۇمەكەن جىرلاعانداي، وسى ءبىر كەۋدەسىندەگى كىشكەنە باسىمەن، ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنىڭ سىرىنا الاڭ ەكەنىن ۇقتىرا وتىرىپ، اقىن ءوز ماحابباتىن وزىنشە جىرلايدى، ءوز عاشىعىنىڭ سۇلۋلىعىن وزىنشە كورىپ، وزىنشە باعالايدى. بۇل دا جىر قۇپياسىنىڭ – ءومىر قۇپياسىنداي عاجايىپ تا كەرەمەت سانالۋان سىرلارىنان حابار بەرسە كەرەك جانە ونى دالەلدەسە كەرەك. جۇمەكەن ليريكاسىنان دا، قادىر مەن تولەگەن جىرلارىنان دا، ءسال ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەن، ءسال ەرتەرەك باسپا ءسوز بەتىندە جارىق كورگەن تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ ماحاببات ليريكاسى دا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قىزىقتى، ءوز جولىمەن بايىپتى. «جاستىقتىڭ جىرشىسى ەسەبىندە تۇمانباي ولەڭدەرى «تالايلاردىڭ جۇرەگىن لۇپىلدەتكەن» ماحابباتقا تابىنعان قاھارماننىڭ جان سىرىن شىنايى بەينەلەۋمەن قىمبات» /س.قيرابايەۆ/، دەسەك، بۇعان نەگىز جوق ەمەس. قاشان دا اقىن شىنايى جىرلاۋعا، قاراپايىم جىرلاۋعا ۇمتىلادى. قاراپايىمدىلىق پەن قارابايىرلىقتىڭ اراسى – جەر مەن كوكتەي. قاراپايىمدىلىقپەن جان سىرىن شىنايى اقتارىپ، الدىڭا جايىپ سالۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. كەيدە اقىندار كۇردەلى ويدى تولعاپ، كۇردەلەندىرىپ جازام دەگەن ماقساتپەن وقىرمان اراسىنداعى جولدان اداسىپ قالادى. تۇمانباي اقىن بولسا، وقۋشى جۇرەگىنە توتەلەپ جول سالعان اقىن. جول سالعاندا قاراپايىم جازىپ، قاراپايىم وقىرمان جۇرەگىنە ەنۋىمەن قىمبات.
ساعىنامىن قۇربى قىزدى شامىن جاققان بوتەننىڭ،
قىزىعامىن ومىرىنە باقىت تاپقان ەكەۋدىڭ، –
دەي كەلىپ:
قايدا جۇرسەم دوستارىما اۋىل جايلى شەرتەم جىر،
مۇمكىن بالا تۇمانبايدى ساعىنۋدان با ەكەن بۇل؟!
دەپ تۇيىندەيدى. ءبىر قاراعاندا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان كەرەمەتتى بايقامايسىڭ، ءبىراق، ءبىرتۇرلى ىشكە جىلىلىق ەنەدى. شۋاق ءجۇزىڭدى وپكەندەي سەزىم پايدا بولادى. بىرتە-بىرتە تۇنگى اسپاننان ويانعان جۇلدىزدارداي ساۋلەلەر جىلتىرايدى. سەزىمگە بولەيدى. بۇل دا اقىننىڭ ولەڭ جازۋداعى وزىندىك ءتاسىلى، وزىندىك قۋاتى. مۇنىڭ تۇپ-توركىنىندە شىنايىلىق پەن قاراپايىمدىلىق يبالىلىق ساقتاپ جاتقانداي. تۇمانباي وسى قىرىمەن قۋاتتى اقىن. شىن مانىندەگى جاستىقتىڭ جىرشىسى. قادىر اقىن ويلىلىعىمەن باسىم بولسا، تۇمانباي سەزىمدىلىگىمەن، قاراپايىمدىلىعىمەن باسىم.
ماحاببات ليريكاسىن جىرلاۋدا، 60-شى جىلداردا ادەبيەتكە كەلىپ، 70ء-شى جىلداردا اقىندىق قۋاتىن تانىتىپ، مويىنداتقان قالامگەر – مۇحتار شاحانوۆ. مۇحتاردىڭ تولەگەن ايبەرگەنوۆكە، قادىر مىرزالييەۆكە، تۇمانباي مولداعالييەۆكە ۇقسامايتىن ەڭ باستى قىرى – ادەبيەتكە شاعىن سيۋجەتتى ليريكاسىمەن كەلدى. ەرتەك-اڭىزداردىڭ جەلىلەرىن، ەل اراسىنا كەڭ تاراعان دانالىق تاعىلىمداردى پوەزياسىنا جاقسى پايدالانا ءبىلدى. ول پايدالانعاندارى سۇيەلدەي بولىپ كورىنىپ تۇرمايدى، ولەڭىمەن جىمداسىپ، بىرىگىپ كەتەدى. ءوز ويىنا كومەكشى قىزمەت اتقارادى. ياعني، اقىن قاجەتتى-قاجەتتى ماتەريالداردى ورىندى-ورىندى جەرىنە جۇمساي بىلەدى. جالپى، ماحاببات ليريكالارىندا ليرو-ەپوستىق جىرلار بولماسا، كوبىنە-كوپ سيۋجەت – جەلىسسىز بولىپ كەلەدى». «ليۋبوۆنايا ليريكا رۋسسكيح پوەتوۆ» /1988/ اتتى كلاسسيكالىق ۇلگىلەردە دە، بىرەن-ساران عانا جەلىسى بار جىرلار ۇشىراسادى. مىسالىعا، حVءىى عاسىرداعى ۆ.ك.ترەدياكوۆسكييدىڭ «ماحاببات ارالىنا ساپار» /«ەزدا – ۆ وستروۆ ليۋبۆي»/، حVش عاسىرداعى ي.ي.كوزلوۆتىڭ «ۆەنەسيان ءتۇنى» /«ۆەنەسيانسكايا نوچ»/ ت.ب. ءبىرلىجارىم اقىندار بولماسا، پۋشكين، لەرمونتوۆ، دەرجاۆين، جۋكوۆسكيي، كيۋحەلبەكەر، تيۋچيەۆ، وگاريەۆ، اكسانوۆ، فەت، نادسون، بەلمونت ليريكالارى – سيۋجەتسىز ماحاببات ليريكالارى. بۇل تۇرعىدا م.شاحانوۆ ءوز جاڭالىعىمەن، ءوز ىزدەنىسىمەن جىر سۇيەر قاۋىمدى ەلەڭدەتتى. «م.شاحانوۆ سوڭعى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىنا جانرلىق، ستيلدىك سيپاتتا ءبىر قاتار جاڭالىق اكەلگەن اقىن. ءبىز مۇحتاردى ليريك دەيمىز بە، ەپيك دەيمىز بە؟ ەكەۋىنە دە نەگىز بار. ەپيك دەۋىمىزگە بولادى: ولەڭدەرىنىڭ دەنى سيۋجەتكە قۇرىلعان. باللادا، پوەمالارى ونىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزگى تاراۋلارى. ءبىراق وسى پىكىرمەن تۇراقتاپ تۇرا المايمىز. «مۇحتار ەپيك اقىن» دەگەندە ونىڭ نەگىزگى قاسيەتى تاسادا قالىپ قويعانداي سەزىلەدى. ولەڭ الدىمەن مىقتى ليريك قوي... ولەڭدەرىنىڭ دەنى سيۋجەتكە قۇرىلعاندىقتان دا، ەپيك دەۋىمىزگە بولادى دەگەن جاداعايلاۋ پىكىرمەن كەلىسە الماساق تا، مۇحتار اقىندى ليريك تانۋىن، «ول ەڭ الدىمەن ليريك قوي» دەۋىندە نەگىز بار. ليريكالىق پوەماسى – «تاناكوزدى» ايتپاعاننىڭ وزىندە، مۇحتار شىعارماشىلىعىنىڭ دەنى، جالپى اقىندىق جاراتىلىسى ليريكتىك قاسيەتىمەن شۋاقتانىپ، اجارلانىپ جاتقانىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك. ءبىر عانا مىسال «ماحابباتتى قورعاۋ» تاريحى.
ءبىز ەكەۋمىز جولىقتىق،
ءبىراق تىم كەش جولىقتىق
دوستاسۋدان وت تۇتاپ،
قوشتاسۋعا قورىقتىق، –
دەپ باستالاتىن تريپتيحتىڭ تۇلا بويى، دەنى – ماحاببات ليريكاسى. «ارقامىزدا – اسقار بەل، الدىمىزدا – ءور وزەن، ءور وزەننەن وتۋگە كىم بەرەدى قايىقتى؟» ال، قايىقشى بولسا – قيقار شال. قايىعىنا قاباعان ءيتتى بايلاعان. «بويىمىزدا جوق ەكەن ءيتتى الدايتىن قۋلىق تا» دەپ كۇرسىنەدى ليريكالىق كەيىپكەر. ەڭ شەشۋشى كەز كەلگەندە قايمىعىپ، ءتىلىن تىستەپ تۇرىپ قالعان بورىكتى عاشىعىنا: ەركەلەۋشى ەم ەركە بولىپ، ەڭ شەشۋشى كەز كەلگەندە، تۇرىپ قالدىڭ جەرگە قاراپ... كوز جاسىمدى كورسەتپەۋگە تىرىستىم مەن ساعان ءبىراق، سەن دەپ شىققان سەنىمىمنىڭ بيىگىنەن بارام قۇلاپ» دەپ قوشتاسادى. قوشتاسا تۇرىپ، بىلاي دەيدى:
ءسىرا، باعىڭ جانا قويماس، باسقان ءىزىڭ كەتتى كەيىن،
ايتسە دە، مەن جىلاپ تۇرىپ، جولىڭ بولسىن دەپ تىلەيمىن.
بۇدان سوڭعى جەلىدە، وتىزدىڭ ورمانىندا جۇرگەن ليريكالىق كەيىپكەر، جيىرمانىڭ كوك بالاۋساسىمەن جولىعادى:
سەن بولىپ قايتا جاندى-اۋ ساعىنىشىم،
بالكىم تار ماڭدايىمنىڭ باعىمىسىڭ.
بالكىم، سەن مەنەن قاشقان ماحابباتتىڭ،
ويلانىپ قايتا سوققان شاعىمىسىڭ، –
دەپ تولعانادى. تريپتيحتىڭ العاشقى ارناسىن، ياعني كىرىسپەسىن:
كوزىمدى الماي مازداپ جانعان وتتاردان
ساعان سەنەم، ساعان سەنىم ارتامىن.
قورىقپايمىن تۇسىنىگى جوقتاردان،
جۇرەگى جوق ادامداردان قورقامىن! –
دەپ تۇيەدى. تريپتيحتىڭ ءبىرىنشىسى: «ساماتتىڭ جۇبايى ايجانارمەن جەكپە-جەك»، ەكىنشىسى: «عايشا»، ءۇشىنشىسى: «ءمارزيا» دەپ اتالادى. «زامانا تۇر بوركىن الىپ ويلانىپ» دەپ ادەمى باستالاتىن تريپتيحتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە، ايجانار ءسىڭىلىسىنىڭ ون سەگىزگە تولعان تۋعان كۇنى تويلانادى. سول يەسىنە ارناپ، ليريكالىق كەيىپكەر توست كوتەرەدى. توسىندا «بۇگىن، مىنە، سەنىڭ تۋعان كۇنىڭدە، قانداي تىلەك ايتسام ەكەن، باۋىرىم؟» دەپ قينالادى. بايلىق تىلەگىسى كەلەدى، ءبىراق، ول بايلىقتىڭ بايانسىزدىعىن، ەرلىك تىلەگىسى كەلەدى، «ەرلىك سەزىم تابىلادى وزىڭنەن» دەيدى. «ال سۇلۋلىق تىلەر ەدىم، سۇلۋسىڭ سەن ونسىز دا» دەپ تۇيەدى. ەڭ اقىرىندا زور ماحاببات تىلەۋ تۇجىرىمىنا تىرەلەدى. سول كەزدە ايجانار ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «ماحاببات جوق! ماحاببات جوق، ول انشەيىن دالباسا... ءبىر كەز مەن دە مىنا ءسىڭىلىم سياقتى، ۇياڭ ەدىم، سۇلۋ ەدىم كەرەمەت، «مەنىڭ اسقاق سەزىمىمنەن ۇمىتكەر، از بولمايتىن ءبىزدىڭ جاقتا جىگىتتەر... ءبىراق، بۇگىن سول سەزىمنەن نە قالدى؟ سونداعى ءۇمىت تالدان ۇشقان جاپىراقتاي جوعالدى»، – دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى. سوندا موسقال كورشىسى: «...الماتىدان شىققان جولدىڭ بارلىعى، وتىرارعا باستاپ الىپ بارمايتىندىعى سەكىلدى، ساعىنۋ مەن ءسۇيىسۋ، ماحابباتقا باستاپ الىپ بارا المايتىنى بەلگىلى» ەكەنىن، «ماحاببات ول – جان مەن ءتاننىڭ تىزە قوسقان ەرلىگى» ەكەنىن، سۇلۋلىعىڭ باياننان كەم ەمەس بولسا دا، اقىلىڭ جىبەكتەن كەم تۇسپەسە دە، ودان قوزى سەنەن بايان شىقپادى» دەي وتىرىپ، ماحابباتتى قورعاي الۋ كەرەكتىگىنە كوز جەتكىزەدى. تريپتيحتىڭ ەكىنشى بولىگى «عايشادا» سوعىس بىتسە دە مايداننان ورالماعان جارىن ادال كۇتكەن، ونشاقتى جىل ءۇمىت ۇزبەگەن جار، اقىرى امالى تاۋسىلىپ، ءبىر تۇڭدە كورشى قارتقا تۇرمىسقا شىعادى:
جاڭا ءۇمىتىن جاعىپ ءبىر،
كەۋدەسىنە قاناعاتتان تاعىپ گۇل...
ال، تاڭەرتەڭ ارمان بولعان كۇيەۋى
تەرەزەنى قاعىپ تۇر.
عايشا سورلى كۇيىپ كەتىپ بۇل قورلىقتى كورگەندە، كۇيەۋىنىڭ اياعىنا قۇلاپ، زار قاعادى. جىلاپ جاتىپ زارلانادى، قارعانادى، سودان سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇرىپ، اساۋ اقسۋ وزەنىنە جان ۇشىرا جۇگىرەدى:
باعالاساڭ ماحابباتتى باعالا،
باعالاساڭ ماحابباتتى باعالا...
سالدەن كەيىن سورلىنىڭ
ورامالى عانا جاتتى جاعادا...
سيۋجەتتى درامالىق، تراگەديالىق جەلىستەرگە قۇرعانمەن، اقىن جۇرەگى بولىپ سويلەيتىن ليريكالىق قاھارماننىڭ «مەنى» – وقىرمانىن ويعا جەتەلەيدى. سەلقوس قالدىرا المايدى. پوەزيادا، كەيدە ەكى ءتۇرلى سيپات كوزگە كورىنەدى: ءبىرىنشىسى – ولەڭ-جىرلاردىڭ حالىق قولدى بولىپ، قاراپايىم ورتاعا، قاراپايىم ورتانىڭ تۇسىنىگىنە لايىق جازىلۋى. ەكىنشىسى – ادەبيەتشىلەر تۇسىنىگىنە، تالعام-دارەجەسىنە لايىق جازىلاتىن، ياعني ادەبيەتتى – ادەبيەتشى ءۇشىن جازۋ. ەكەۋىنىڭ دە ارتىقشىلىعى بار، ەكەۋىنىڭ دە كەمشىلىگى بار. ارتىقشىلىعى، قانشا قاراپايىم جازىلسا – سونشالىقتى حالىق قولدى بولىپ، كەز كەلگەن قاۋىمعا تانىمال بولۋ قاسيەتى. كەمشىلىگى – قاراپايىمدىلىقتان قارابايىرلىققا ۇرىنىپ قالۋ ءقاۋىپى. ەكىنشىسىندە تالعام بيىگىنەن شىعام دەپ ءجۇرىپ، كۇردەلەندىرەم دەپ ءجۇرىپ، حالىقتىق سەزىمنەن، كوپشىلىك تالعامىنان الىستاپ، ارا-جىگى ءۇزىلىپ كەتۋى. ءبىراق، بۇل جولدىڭ دا شەبەرلىك دامىتۋعا، ءوز جولىن تابۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى. قالاي دەگەنمەندە، حالىققا ەتەنە جاقىن جولعا – قايتا ورالۋ بورىشى، مىندەتى – ءومىردىڭ وزىنەن تۋىندايدى، ءومىر سوعان كونۋگە ءماجبۇر ەتەدى. مۇحتار شاحانوۆ ليريكاسى – حالىق قولدىلىعىمەن قىمبات. كۇردەلەندىرەم دەپ ويلامايدى، ءوز ويىنا، ايتام دەگەن سيۋجەتكە – ولەڭ ورنەگىن، ولەڭ كەستەسىن سوعان لايىق جۇگىندىرەدى. مۇحتار دا وزگەگە ۇقساماي وزىندىك ماقاممەن سويلەي بىلەدى. ءتىپتى، ول ءۇشىن ولەڭنىڭ بۋىندارى، ۇيقاس ءسوز ەمەس، ونداي تەحنيكالىق جايلار مەن كەلىسىم-مامىلەگە كەلمەي-اق، ءوزىنىڭ دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزۋگە تىرىسادى. كوبىنە-كوپ سول بيىكتىكتەن شىعىپ وتىرادى. بۇل دا تەگىن ەمەس، مۇنى اقىننىڭ اقىندىق شەبەرلىگىنەن دەپ تانۋىمىزعا لايىق.
ماحاببات ليريكاسىن جىرلاي وتىرىپ تا، ساياسي نەمەسە، ازاماتتىق ليريكاعا دەن قويساق تا، تابيعات نەمەسە پەيزاجدىق ليريكاعا بەت بۇرساق تا، سول ءاربىر جانر جالاڭ ءوز تاقىرىبىندا بايلانىپ، تۇرىپ قالمايدى. قاي تاقىرىپتى جىرلاپ، قاي جانردى اقىن وزىنە وزەك ەتسە دە، فيلوسوفيالىق ويعا بارا الماي تۇرا المايدى. فيلوسوفيالىق ليريكا كوپ جانرلاردىڭ ىشىندە، مەن مۇندالاپ وقشاۋلانىپ كەيدە كورىنىپ، كەيدە كورىنبەي ولەڭ تابيعاتىمەن تۇتاسىپ، بىرىگىپ كەتەدى. فيلوسوفيالىق ليريكاعا ءبىرجولا بەت بۇرعان داعىستاندىق اقىن راسۋل عامزاتوۆتى ەسكە الساق، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىندا قادىر مىرزالييەۆتى اتايتىنىمىز ايعاق. قادىر وزىمەن بىرگە ادەبيەتكە ويلى پوەزيانى، فيلوسوفيالىق ليريكانى جەتەكتەي ەنسە، سول فيلوسوفيالىق ليريكا اقىن ەسىمىن ەلگە پاش ەتتى.
فيلوسوفيا، ەڭ الدىمەن دۇنيەگە تەوريالىق تۇرعىدان كوز جىبەرىپ، ەرەكشە لوگيكالىق، تانىمدىق كريتەرييلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ادامنىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىن تۇجىرىمدايدى دەسەك، پوەزيادا اقىن ءوزىنىڭ جىرلارى ارقىلى، جىردىڭ كوركەم ەلەمەنتتەرى ارقىلى، كوركەم بوياۋ، وبرازدى بەينەلەر ارقىلى دۇنيە قۇپياسىنا تەرەڭ ەنەدى، جارق ەتكەن نايزاعاي وتىنداي سۇلۋ دا وتتى، جارىقپەن ءار جۇرەكتى ساۋلەلەندىرۋگە قادام جاسايدى. فيلوسوفيانىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ دۇنيەگە جالپى كوزقاراس بولىپ مەتودولوگيالىق قىزمەت اتقارۋىندا دەسەك، ياعني بۇل مىندەتتى بىردە-بىر ناقتى عىلىم سالالارى، نەمەسە ناقتىلى عىلىمي ءبىلىمنىڭ جالپى جيىنى اتقارا المايتىنىن ەسكەرسەك، پوەزيادا فيلوسوفيالىق وي ايتۋ، فيلوسوفيالىق تولعانىستار، فيلوسوفيانىڭ تۇتاس الىپ بايتەرەگىنىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ ەنە الادى، نەمەسە ونىڭ ءنار بەرەر تامىرىنا اينالا الادى دەر ەدىك. ۇلى فيلوسوفتاردىڭ كوبىسى دەرلىك، ولەڭ جازعانىن ەەكەرسەك، ولاردىڭ كوبىسى دەرلىك ءوز ويىنىڭ تياناعى ەتىپ، سان عاسىرلاردىڭ سارقىلماس باي قازىناسى – فولكلورعا سۇيەنگەنىن ەسكەرسەك، فيلوسوفيا مەن پوەزيانى ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. فيلوسوفيادا پوەزيا كىرىگىپ، پوەزيادا – فيلوسوفيا بىرىگىپ ءبىتىم جاراستىعىن تاۋىپ جاتسا، بۇل تەوريا تۋعىزعان زاڭدىلىق ەمەس، ءومىردىڭ ءوزى تۋدىرعان زاڭدىلىق.
قادىر مىرزالييەۆتىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىنىڭ كوركەمدىك شەشىمى – جاڭا دا، سونى بولۋىمەن قۇندى. جاڭاشىل اقىن – جاڭا زاماندى جازعاندىقتان جاڭاشىل ەمەس، قايتا بىزگە بەلگىلى، ەتەنە تانىس ءومىر قۇبىلىستارىن، بۇرىن جان ادام بالاسى جىرلاماعانداي ەتىپ، وزگەشە سۋرەتتەي بىلۋىندە دەگەن گەتە پىكىرىنە لايىقتى وي-تولعامداردى قادىر ليريكاسىنان كوپتەپ تابۋعا بولادى.
اقىننىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى حالقىنىڭ قاسيەتىن تانۋدان باستالىپ، ەل-جۇرتىنىڭ قاسىرەت-قايعىسىنا، مۇڭ-نالاسىنا كەلىپ تىرەلەدى. سول ءبىر تۇڭعيىق، تۇيىقتىقتان قالاي شىعۋ ماقساتىن كوزدەيدى. «ۇلكەن بە ەدىڭ قاشاننان، كىشكەنە جۇرتتىڭ قايعىسى؟!» دەسە دە، «از حالىقتىڭ ۇلىنا، ۇلى بولماي بولمايدى» دەسە دە، ونىڭ استارىندا تۋعان حالقىنا دەگەن ىڭكار كوڭىل، ماحاببات سەزىمى تولقيدى. قۇپيا دۇنيەگە كوڭىلى الاڭ اقىننىڭ ءبىرى – قادىر بولسا، قىزىق تا، جۇمباق ءومىردى كورۋى دە، ءتانىپ-بىلۋى دە وزگەشە. «ناجاعاي جارق ەتتى دەيمىز، ول – ونىڭ ولگەنى شىعار» دەپ تولعانسا دا، «بۇلبۇلدى سايرادى دەيمىز، ول – ونىڭ جىلاعانى شىعار» دەسە دە، وقىرمان ەرىكسىز ويعا باتىپ قالادى. ەرىكسىز ءوز ويىنىڭ ۇكىمىنە جۇگىنۋىنە تۋرا كەلەدى.
قادىر ادامنىڭ قۇدىرەتىن، قادىر-قاسيەتىن، مىقتىلىعىن، سۇرقيا زۇلىمدىق پەن جاماندىقپەن دە كۇرەسەتىن، ادالدىق، ار-وجداندى بيىك كوتەرەتىن ادام عانا ەكەنىن، قانشاما قۇپيا-جۇمباق بولسا دا، دۇنيە سىرىن ادام عانا ۇعا الاتىنىن جىرلاي كەلىپ:
جاتسا دا وسەك اتتى توبەت ءۇرىپ،
جولداسپەن سىرلاسادى ول كۇلە وتىرىپ.
اپىرم-اي، ءبىر عاجابى: قايعىرمايدى-اۋ،
اقىرى ولەتىنىن بىلە تۇرىپ!.. –
دەپ ادامنىڭ ەڭ عاجايىپ قاسيەتىنە زەر سالادى.
ادام كۇلىپ تۋمايدى، تۋا سالا كۇلمەيدى،
ۇيرەنەدى كۇلۋدى، ءبىراق كۇلىپ ولمەيدى.
ادام جىلاپ تۋادى، جاتادى جۇرت جۇباتىپ،
جانە جىلاپ ولەدى وزگەنى دە جىلاتىپ.
جىلايتىنى تۋاردا – جاماندار بار قينايتىن،
جىلايتىنى ولەردە – جاقسىلار بار قيمايتىن، –
دەپ ادامنىڭ ىشكى جان سەزىمىنە، پسيحولوگياسىنا، قادىر-قاسيەتىنە قاراپايىم تىلمەن بىرتىندەپ ەنىپ، بىرتىندەپ سىرلارىن اشا تۇسەدى. فيلوسوفيالىق ويلارىمەن ادام تۋرالى سيكلىن بىرتىندەپ تولىقتىرىپ، ءبىر ولەڭ، ءبىر ولەڭدى دەمەپ، توپتاما سوڭىندا ادام وبرازى تۇتاسىپ الدىڭنان تۇلعالانا كورىنەدى.
ولىمنەن ءوزىم ساسپايمىن،
ءومىردىڭ قورقام كارىنەن.
باستاۋىن ءىستىڭ باستايمىن،
ءبىتىرۋ قيىن بارىنەن...
تۇك ەمەس سۇلۋ تۇلعاڭمەن،
توپ-تولىق مىناۋ توق كۇيىڭ.
ادام بوپ وڭاي تۋعانمەن،
ادام بوپ قالۋ كوپ قيىن!
ادامنىڭ تابيعاتىنا دەگەن فيلوسوفيالىق ويدىڭ ءتۇيىنىن، وسى ءبىر سالماقتى دا، باعالى پىكىرگە اكەپ تىرەيدى. يلاناسىڭ. اقىن جۇرەگىمەن كەلىسەسىڭ: جۇرەكتەن شىقپاسا، جۇرەككە جەتپەيتىنىنە سەنەسىڭ. ليريكالىق كەيىپكەر قاسيەتى – ادامي ورتاق قاسيەتكە اينالىپ، سىرى مەن مۇڭى ادامزاتقا ءتان قاسيەتكە ۇلاسادى. «ءوز تاعدىرى – حالقىنىڭ تاعدىرى، حالقىنىڭ تاعدىرى – ءوز تاعدىرى، ءوز مەرەيىڭ، ءوز مۇددەسى ەكەنىن قادىر مەيلىنشە سەزىنگەن اقىن... قادىر پوەزياسى – تەبىرەنىستى پوەزيا، بۇگىنگى ءداۋىردىڭ مول اسسوسيالى الۋان استارلى، شيىرشىق اتقان شىمىر پوەزياسى». «توبەت پەن كۇشىك» دەگەن ولەڭىندە، ءداۋ توبەتتىڭ كۇشىكپەن ويناپ جۇرگەن ءساتىن سۋرەتتەيدى. بورىلەر قايمىعاتىن توبەت كۇشىكپەنەن ويناعاندا: «قۋسا – قاشىپ، جەتسە – قۇلاپ جاتادى. كەيدە اۋزىن اشىپ، وپ-وتىرىك قۇلايدى. كۇشىك بولسا، الىپ ۇرىپ كوگالعا جۇلقىلايدى. ەركە كۇشىك توبەتتىڭ توسىنە شىعىپ الىپ «ۋماجدايدى» كەلىپ. وسىنداي حايۋاناتقا ءتان سۋرەتتەردى سالىپ كەلەدى دە، قادىر اقىن شەبەرلىكپەن ادام تاعدىرىن، ادامدىق ءبىر قاسيەتكە اۋدارا سالادى. الگى، حايۋاناتتار سۋرەتى توسىننان ادامعا اينالعانداي عاجايىپ كۇي كەشەسىڭ. تاپقىرلىعىنا ريزا بولاسىڭ.
«كىم بىلەدى
نەمەنەن بۇل تىنادى.
ءبىرىن ءبىرى سىناۋدايىن سىنادى.
ماعان وسى «ۇلكەندىگى» كۇشىكتىڭ،
ال توبەتتىڭ «بالالىعى» ۇنادى»، –
دەپ، تۇيەدى. بۇدان سوڭ قاراپايىم سۋرەتتەر كۇردەلەنىپ، ادام تاعدىرىنا ۇلاسىپ كەتكەندەي، ادامنىڭ كەيبىر ساتتەرىن ەرىكسىز ەسكە الاسىڭ.
قادىر پوەزياسىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى كوبىنە-كوپ ولەڭ تۇيىنىندە ايتىلادى. وسى ورايدا ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، اباي پوەزياسىن ىجداقاتتاپ نازار سالىپ وقىعان ادامعا بايقالاتىن ءبىر قاسيەت ايتىلار ويدىڭ ءمان-مازمۇنى، تۇزدىعى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولىنان باستالادى. ۇلى اقىندى وي وياتقاندا، ولەڭ جازۋعا يتەرمەلەيتىن قۋات-كۇش، ياعني قوزعاۋشى كۇش – ولەڭنىڭ العاشقى جولىنداعى ءسوزدىڭ سيقىر كۇشى جازۋعا يتەرمەلەيتىن بولسا كەرەك. مىسالىعا، ابايدىڭ قاي ولەڭىن الساق تا، العاشقى جولدىڭ اسەرى سۋىمايدى. سول جول العا جەتەلەيدى، ىنتىقتىرادى: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»، «عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل»، «بالالىق ءولدى ءبىلدىڭ بە؟»، «سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ»، «كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم»، «كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ»، «دومبىراعا قول سوقپا»، «جاپىراعى قۋارعان ەسكى ۇمىتپەن»، «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ»، «قاراشادا ءومىر تۇر»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن». بۇل – اباي ولەڭدەرىنىڭ العاشقى جولى. ءا دەگەندە جۇرەكتى تولقىتىپ، ءوز اعىسىنا قاقپاقىل جاساپ، ەرىكسىز ءىلىپ الىپ كەتەدى. سول اعىستىڭ قايدان بارىپ، قاي جەردەن توقتارى دا بەلگىسىز. قۇپيا عۇمىرمەن جولاۋشىلاپ، ءبىر جاعالاۋدان شىعارىپ تاستايدى، نە تەڭىز بارىپ قۇلايدى. قادىر ليريكاسىندا دا، تۇمانباي، تولەگەن، جۇمەكەن جىرلارىندا دا العاشقى جولدارى ادەمى باستالاتىن ولەڭدەرى جوق ەمەس. بار. ءبىراق، اباي ولەڭدەرىندەي، بۇلجىماس اقىندىق كرەدوعا اينالعانداي، قالايدا جاقسى دا شۇرايلى تىلمەن باستاۋ ءداستۇرى قالىپتاسا قويماعان. ال، قادىر پوەزياسىنىڭ قالىپتاسقان وزىندىك ءداستۇرى بار. ول – ولەڭ ءتۇيىنىن شەگەلەپ، اسا تاپقىرلىقپەن اياقتاۋ ءتاسىلى. قاي ولەڭىن الساڭ دا، قاي دۇنيەسىن الساڭ دا، ءتۇيىندى جەردە، قادىر تاڭقالتۋعا، تاڭىرقاتۋعا تىرىسادى. وقىرمان كۇتپەگەن ويمەن اياقتاۋعا ۇمتىلادى. بۇل دا اقىندى ەرەكشەلەيتىن وزىندىك قاسيەت.
فيلوسوفيالىق وي تۇيىندەيتىن ليريكالاردىڭ دا، ماحاببات، نە ازاماتتىق ليريكالاردىڭ دا تابيعاتقا تابان تىرەمەيتىنى جوق. اينالا قورشاعان تابيعات – اقىن بايلىعى. ءتىل بايلىعى دا سول تابيعاتتان ءورىس الىپ، قاناتىن جايادى. اقىن اينالا قورشاعان ءوز ورتاسىنا، ءوزىنىڭ ۇلتىنا، تۋىپ وسكەن جۇرتىنا لايىق تەڭەۋ، مەتافورالار ىزدەيدى. قازاقتىڭ قاي اقىنى – كروكوديل، بەگەموتتاردى تىلگە تيەك ەتەدى. كەرسىنشە، تۇلپارلاردى، تۇيە-نارلاردى، قىران مەن اققۋلاردى جادىنان ەكى ەلى قالدىرمايدى. ويتكەنى قازاق جەرى، قازاق دالاسى سولارمەن كورىكتى، سولارمەن كوركەم. فيلوسوفيا – گرەكتىڭ دانالىقتى سۇيەمىن دەگەن ءسوزى بولسا، تابيعاتتى سۇيۋدە دە تەرەڭ فيلوسوفيا بار. فيلوسوفيا – قوعامدىق سانانىڭ فورماسى، ويلاۋدىڭ جالپى زاڭدارى جونىندە دۇنيەگە ءبىرتۇتاس كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان عىلىم جۇيەسى دەسەك، تابيعاتقا دا سول تۇرعىدان باعا بەرىپ، كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا بولادى. تابيعات تا عىلىم جۇيەسى، تابيعات تا فيلوسوفيادان ىرگەسىن اۋلاق سالمايتىن، قايتا ءبىرتۇتاسىپ، تابيعاتتان فيلوسوفياعا، فيلوسوفيادان تابيعاتقا اۋىسىپ، اراقاتىناس جاسايتىن جاندى ورگانيزم، جاندى قۇبىلىس. سوندىقتان دا قاي اقىن بولسا دا، قاي زامان قاي ۋاقىتتىڭ اقىنى بولسا دا، قاي فورماسياعا قىزمەت ەتەتىن اقىن بولسا دا تابيعات ليريكاسىنا، پەيزاجدىق ليريكاعا قالام تارتپاعاندارى كەمدە-كەم. تابيعات ارقىلى ءوزىن تانىپ،ءوزى ارقىلى تابيعاتتى تانيتىن اقىن جۇرەگىنىڭ قۇبىلىسى – قورشاعان تابيعات ورتاسىنىڭ قۇبىلىسىنا كوبىنە-كوپ تاۋەلدى، تاۋەلدى بولسا دەپ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلاتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس.
تابيعات ليريكاسىن ەسكە العاندا دا، ەڭ الدىمەن ابايدىڭ، شاكارىم مەن ماعجاننىڭ ليريكالارى جادىمىزعا ورالادى. «جاز» ولەڭى ابايدىڭ باسقا دا ەمەس، باسقا ەمەس، قازاققا ءتان، ۇلتتىق جازىمىزعا اينالىپ سالا بەرەدى:
جازدى كۇن شىلدە بولعاندا،
كوكوراي شالعىن بايشەشەك.
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا،
كۇركىرەپ جاتقان وزەنگە
كوشىپ اۋىل قونعاندا.
قوزعالىستاعى ءومىر تىرشىلىگى. 1886 جىلعى جاز. اباي جازى. كوشپەندى قازاقتىڭ جازى. ءبىر ولەڭ بويىندا ماحاببات تا بار، الەۋمەتتىك ورتانىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى دە بار، فيلوسوفيالىق وي-پىكىر دە تەرەڭگە تارتقان، ۋاقىت پەن كەڭىستىك، ءداستۇر مەن سالتتىڭ بارلىعى دا داستارحانعا توگىلگەن دامدەي الدىڭا تارتىلادى. بارىم وسى دەگەندەي. ءاربىر دامدە ءاربىر ويدىڭ تىسى مەن تەرەڭ استارى جاتىر. بۇل اباي جازعان تابيعات ليريكاسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى.
جازعىتۇرىم قالمايدى قىستىڭ سىزى،
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى.
جان-جانۋار، ادامزات انتالاسا،
اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى.
جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن،
جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن.
كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال،
جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن...
بۇل ابايدىڭ «جازعىتۇرى» ولەڭى. قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، تۇيە بوزداپ، قوي قوزداپ، قورادا شۋلاسىپ، كول جاعالاي قۋ مەن قاز مامىرلاي ۇشىپ، گۇل-بايشەشەك جەر جۇزىنە ءوڭ بەرىپ، ءتاڭىر – شەبەر جەر ءجۇزىن بەزەندىرىپ، جاز جىبەرىپ، جان بەرگەن قارا جەرگە. قارا تاستان باسقانىڭ ءبارى جادىراپ، ءبىر ساراڭنان باسقانىڭ، بەيىلى – ونەرگە اينالىپ، كەمپىر-شال شۋاق ىزدەپ، بالا-شاعا شۋلاعان كەز. وسىنىڭ ءبارىن اباي سۇيسىنە جىرلاپ، جازعىتۇرىنىڭ كوركەم پولوتنوسىن شەبەر سالعان. جازعا جاقسى كيىنگەن قىز-كەلىنشەكتەن باستاپ، قازاق تىرشىلىگى، قازاق جۇرتىنىڭ تۇرمىسى كوز الدىڭا كوركەم بولىپ ەنەدى. ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ دا ابايدىڭ «بەزىندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر...» دەگەن ءسوزىن وزىنشە جانداندىرادى. كۇرەسكەر اقىننىڭ تابيعات ليريكاسى دا ءوز تابيعاتىنا بايلانىستى قوعامدىق وي-پىكىرمەن ۇشتاسىپ كەتەدى. ماحامبەت تابيعاتتى سۋرەتتەپ وتىرىپ تا، ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە اكەلىپ ءۇيىرىپ سوعادى:
جايىقتىڭ بويى كوك شالعىن،
كۇزەرمىز دە جايلارمىز.
كۇلىستى سىندى كۇرەڭدى
كۇدىرەيتىپ كۇندە بايلارمىز.
نەمەسە:
اسپانداعى بوزتورعاي
بوزاڭدا بولار ۇياسى.
بوزاڭنىڭ ءتۇبىن سۋ السا،
قايعىدان بولار اناسى.
قارا لاشىن، اق تۇيعىن،
قايىڭدا بولار ۇياسى.
قايىڭنىڭ باسىن جەل سوقسا،
قايعىدان بولار اناسى، –
دەيدى، اقىن. ماحامبەتتەي ماعجان دا تابيعات اياسىندا قالىپ قويمايدى. تابيعات ليريكاسى ارقىلى ۇلتتىق بوياۋ-ناقىشپەن زەرلەپ، تابيعات پەيزاجىن ەكىنشى ءبىر ماقساتقا قولدانادى.
«جەل» اتتى ماعجان اقىننىڭ ەكى ولەڭى دە تابيعات ليريكاسى. ءبىراق جالاڭ تابيعاتتىڭ اياسىندا قالمايدى. ءبىرىنشى ولەڭىندە تابيعاتتىڭ جەلدى كۇنىمەن، اباقتىدا جاتقان تۇتقىننىڭ سىرلاسۋى. ەكىنشى اتتاس ولەڭىندە جەل سۋرەتىن اسەم بوياۋمەن قانىقتىرا سۋرەتتەي وتىرىپ، ماحابباتپەن بايلانىستىرادى. ەكەۋىندە دە تابيعات تىلسىمدارى جىرعا ارقاۋ بولا وتىرىپ، ادامي تىرشىلىكپەن قويان-قولتىق تابىسىپ، ۇندەسىپ كەتەدى. «جەل» بولسا:
تەرەزەدەن ۇيگە كىرمەك بولادى،
اماناتتى قولدان بەرمەك بولادى.
جول بەرمەگەن قاتتى قارا تەمىردى،
ىزالانىپ، زۋىلداپ كەپ ۇرادى.
ءۇي سىلكىنىپ قۇلاعانداي بولادى،
«جىبەرشى» دەپ سۇراعانداي بولادى.
قۋات كەمىپ، قاجىعان سوڭ جۇيرىك جەل،
وكسىپ-وكسىپ جىلاعانداي بولادى.
دەنە كۇيىپ جەلگە قۇلاق سالامىن،
جانىپ جۇرەك، كوزىمە جاس الامىن.
جىبەرمەيدى قارا تەمىر قايرىمسىز،
ەركىن دالا، سارىارقانىڭ سالەمىن.
/126-بەت/
اقىن جۇيرىك جەل گۋلەي سوعىپ، سوناۋ سارىارقانىڭ سامالىن ەسكەندەي، زارىققان اباقتىداعى ازاماتقا. سارىارقادان الىپ كەلسە كەرەك اۋىر امانات دەپ، جەل تابيعاتىن تاماشا سۋرەتتەي وتىرىپ، ساياسي قوعامدىق ومىرگە ەنگىزىپ جىبەرەدى. جەل گۋىلى تۇتقىننىڭ ۋھىلەگەن كۇڭىرەنىسى مەن كۇرسىنىسىنە ۇلاسادى. جەل مەن تۇتقىن سىرلاسۋى – تابيعات ليريكاسىنا التىن دىڭگەك بولا العان. اقىن ەندى بىردە جەلدىڭ تابيعاتىن باسقاشا قىرىنان كورەدى.
مازاسى جوق جەل ەركە،
ويانىپ تىم ەرتە
جورعالاي باسىپ كەتەدى.
تىنىش جاتقان ءتۇس كورىپ،
كولدىڭ بەتىن كەستەلەپ،
ونى اۋرە ەتەدى.
كارى ورماندى وياتىپ،
بىردەڭە دەپ جۇباتىپ،
جىميىپ كۇلىپ وتەدى.
جۇرتتان ويىن جاسىرىپ،
القىنىپ ءوزى اسىعىپ
قاراقات كوزگە جەتەدى.
بۇدان سوڭ جەل ءموتيۆى – ماحاببات ليريكاسىمەن ۇشتاسىپ، عاشىقتىق، ىڭكارلىك سەزىمگە ۇلاسادى. تابيعات ليريكاسى – ماحاببات ليريكاسىنا اينالادى. ەركە جەلدىڭ نازدى قىلىعىن كورىپ، سۋرەتتەگەن اقىن، ولەڭ تۇيىنىندە:
دەيدى دە ءسۇيىپ كوزىنەن،
شاشى، الما جۇزىنەن،
قول جىبەردى كەۋدەگە.
باقىتتىسىڭ ەركەجان!
ۋا، داريعا، جاساعان،
جەل ەمەسپىن مەن نەگە؟! –
دەپ، سەزىم تىلسىمىنا ەنەدى. تابيعات ليريكاسىندا دا، ماحاببات ليريكاسىندا دا م.جۇمابايەۆ ناعىز ادام ءومىرىنىڭ قۇپيا سىرىنا تەرەڭ دە تۇڭعيىق پسيحولوگياسىنا ەنىپ، جۇرەك سەزىمىنىڭ كۇردەلى قۇبىلىستارىن، قىرتىس ەكەنىن اشادى. ورىس اقىندارى فەت پەن تيۋچيەۆتى تابيعات جىرشىسى دەپ كەلدى، زەرتتەۋشىلەر. ول راس. ال، تابيعاتتى جىرلاۋدا – ماعجان اقىن ليريكالارى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەن كەم تۇسپەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن، ورىس زەرتتەۋشىلەرى، باراتىنسكيي قاتارىندا، تيۋچيەۆ – فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ اسا زور كورنەكتى وكىلى ەكەنىن دالەلدەي وتىرا، يدەاليستىك فيلوسوفيانىڭ وكىلى رەتىندە كىنا ارتتى. ورىس جانە باتىس ەۆروپا ءرومانتيزمىنىڭ نەگىزىندە ءوز شكولاسىن جاساعان تيۋچيەۆتەن اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايتىن. ماعجان قازاق توپىراعىندا ءوز مەكتەبىن، شاڭىراعىن كوتەردى، ىرگەسىن قالادى. ماعجان تابيعاتپەن اقىل-ويى، ساناسى بار ادامداي سويلەسەدى، سىرلاسادى. تابيعاتپەن تەرەڭ تۇسىنىستىك تابادى. تابيعاتپەن سويلەسە وتىرىپ، ادام جانىنىڭ، ادام جۇرەگىنىڭ نەشە الۋان قاتپارلى سىرلارىن، ادام الەمىنىڭ كۇردەلى قۇپيالارىن اشادى.
ۆ نەي ەست دۋشا، ۆ نەي ەست سۆوبودا،
ۆ نەي ەست ليۋبوۆ، ۆ نەي ەست يازىك، –
دەپ، ف.ي.تيۋچيەۆ جىرلاعانداي، سونداي ۇعىممەن، سونداي تەرەڭ تۇسىنىكتى سەزىممەن جىرلاۋ – 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىندا ءوز جالعاستىعىن تاپتى.
تابيعات ليريكاسىنا جانىمەن ۇعىنىپ، جۇرەگى – سەزىنىپ بارعان اقىندار قاتارىندا، 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن پوەزيا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – ساعي جيەنبايەۆ. ولەڭنىڭ مۋزىكالىلىعى، اۋەندىلىگىنە باسا كوڭىل اۋداراتىن بارىنشا بۇلاقتاي مولدىرەتىپ جازۋعا ۇمتىلاتىن اقىن ءوزىنىڭ جەكە دارا قولتاڭباسىمەن قىزىق، ءوزىنىڭ سارا جولىمەن – كوركەم. ساعي اقىن قاشاندا اڭداعايلاپ تۇرعان تابيعات عاجايىبىنا تامسانۋدان گورى، كوزگە كورىنە بەرمەيتىن تابيعات تىلسىمدارىنا، ازانعى ۋاقىتتا عانا كورىنەتىن تاڭعى شىقتاي تامشىلارعا ىڭكار. سولاردى جۇرەك دىرىلىمەن جىر ەتەدى. «جاپىراق» دەگەن ولەڭىندە «تۋعان جەرگە ءبىر قاراپ، ءوتىپ جاتقان جىل قۇستارىنا» كۇز تۇسكەنىن سەزدىرىپ، سول ءبىر تۇستا سارعايعان جاپىراقتاردى جيناپ، ورتەپ جاتقان كىسىگە نازارى اۋادى. بۇلتتار ءجيى كوشىپ جاتىر. كەشەگى جاسىل جاپىراق، بۇگىن سارعايىپ، ءورت قۇشاعىنا ورانعان. جاس بۇتاقتار ىرعالىپ تۇرعاندا، سول جاپىراقتارعا، كارى كەۋدە شىڭدار دا نۇرلانا قاراۋشى ەدى. سول جاپىراقتار اراسىندا بۇلبۇلدار دا ءان سالۋشى ەدى. «وت سالۋشى ەڭ كوڭىلگە، ويناپ ەركە شۋاقپەن» دەپ، جالىن اتقان و كۇندە جاس ماحاببات سياقتى ەدى. سول كەشەگى جاپىراقتاردى ۋاقىت ورتەپ جاتىر. سول كەزگە اقىن جۇرەگى سەلت ەتىپ:
قاباعىڭدا قالىڭ مۇڭ،
تۇنجىرايدى جۇدەپ باۋ...
سەنى كورىپ،
جانىمنىڭ
جاپىراعى ءدىر ەتتى-اۋ! –
دەيدى تولعانىپ. ولەڭ ءتۇيىنى دە، تابيعاتپەن جاراسىم تاپقان. اقىن جۇرەگى دە سۇلۋلانىپ، سۇيكىمدى تارتقان. جاپىراقتاي سارعاياتىنىن، ورتەنىپ-جاناتىنىن ەسكە الىپ، قاپالاندىم، قايعىردىم دەۋدىڭ ورنىنا «سەنى كورىپ جانىمنىڭ، جاپىراعى ءدىر ەتتى-اۋ» دەگەن جىلى سوزدە الدەقايدا اۋىر سالماق جاتىر. تابيعاتتىڭ وسىنداي كورىنىستەرىنەن كەزدەيسوق جايدا كەزدەسىپ، كوزىمەن كورىپ كۋاگەرى بولعان «قۇلىن» دەگەن ولەڭىندە اقىن:
تابيعات وسىنداي ءبىر قاستىعىن
كورمەيىن دەپ بۇلت استىنا قاشتى كۇن.
جاڭا عانا ەنەسىنە جاي ءتۇسىپ،
جاپان دۇزدە قالا بەردى جاس قۇلىن.
نوسەر جاڭبىر قۇيىلعانداي شۇمەكپەن،
وسى ماڭدى ورشەلەنە ۇدەتكەن.
قۇلىنشاقتى تەربەگەندەي شايقالتىپ،
قارا جەردىڭ كەۋدەسى ءبىر ءدىر ەتكەن، –
دەپ باستاپ، ەنەسىنە جاي تۇسكەن شۇرقىراعان قۇلىنتايدىڭ داۋىسىن ەستىرتە سۋرەتتەيدى. جاي ءتۇسىپ ەنەسى قالدى، ەنەسىن قيماي قۇلىن قالدى. باسقا جىلقىلار بولسا قىرعا بەتتەپ بارادى. بۇل بولسا ەنەسىن شىر اينالىپ كەتە الماي ءجۇر. كەنەت:
شاقىرعانداي قوعالى كول، گۇل قۇراق،
كوز ۇشىندا كەتتى ءبىر كوز بۇلدىراپ.
ورتا جولعا جەتە بەرە جالت بەرىپ،
كەيىن قاراي اقتى قايتا قۇلدىراپ.
شىداي الماي ارلى-بەرلى شاپقىلاپ، ەندى ءبىر ءسات «قۇلىندارعا قاراپ قويىپ الىستان، ەنەسىن ول ەمىپ جاتتى القىنىپ». تابيعاتتىڭ كەيدە قاتىگەز دە قاتال زاڭىن بىلمەيتىن الاڭسىز كوڭىلدەگى قۇلىننىڭ قايعىسىن، جىلقىنىڭ جاي تۇسكەن قازاسىن سۋرەتتەي كەلىپ:
كەشە عانا كوردى عوي ول تاڭ نۇرىن،
كەڭ دالانىڭ كوك ورايلى شالعىنىن.
بىلمەيدى عوي ونىڭ ءسابي جۇرەگى
اجال دەگەن اياۋسىزدىڭ بارلىعىن... –
دەپ تۇيەدى. بۇل ولەڭ جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆپەن بىرگە ساپارلاس بولعان ساتتە جازىلعان ولەڭ. بۇل ولەڭنىڭ جازىلۋ تاريحى دا جازۋشىعا قاتىستى. وسى ءبىر سۋرەتتى كوزىمەن كورىپ كۋا بولعان ع.مۇسىرەپوۆ اينالاسىنداعى ساپارلاس اقىندار قۋاندىق شاڭعىتبايەۆقا، عافۋ قايىربەكوۆكە، ساعي جيەنبايەۆقا تاعى باسقالارعا تابان استى وسى جايدى سۋرەتتەپ جازۋدى تاپسىرادى. ساعيدىڭ بۇل ولەڭى سول ساتتە تۋعان. سول ساتتە تۋعان ولەڭىنىڭ ءبىرى – اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ ولەڭى بىلاي باستالادى:
ورتتەي قاۋلاپ، نارتتاي قاۋلاپ قىر گ ۇلى،
ماي بۇرقىراپ تۇرعان كەزدە قىرمىزى.
ءمارمار تۇياق، مەرۋەرت كەكىل، قان كۇرەڭ
قۇلىن كەلدى دۇنيەگە ءبىر كۇنى.
ويناي كەلدى، قۋناي كەلدى بالاشا،
تۋلاي كەلدى تىرشىلىكپەن تالاسا.
توبەلىنەن ءسۇيىپ العىڭ كەلەتىن،
قولىڭدى يىسكەپ، الاقانىن جالاسا، –
وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن قۇلىن بەينەسىن زەردەلەپ سۋرەتتەپ، «كەرىلگەندە كەلتە جانىن سىلكەتىن، قۇيىن وتسە، قۇتى قالماي ۇركەتىن» بالا قۇلىندى كىرشىكسىز، تازا جالىن تاراي سۋرەتتەپ، شاپقىلاپ جۇرگەن شاعىندا، ونىڭ اسپانىندا كوكالا باس كوبىك بۇلتتار قاپتايدى:
كوكتى لەزدە قولا قۇيىن تورلادى،
كەتتى بۇرقاپ بۇيرا بۇلتتىڭ ورمانى.
بۇلان-تالاي ءبىر بۇلاعاي باستالدى،
اقىرعانداي مىڭ ارىستان تورداعى...
...كەنەت اسپان شىرت سىنعانداي گۇرس ەتتى،
تاپ الدىنان تارعىل ءتۇتىن بۇرق ەتتى،
سەلك ەتتى دە، تۇرا قاشتى قۇلىنشاق،
سورلى بيە سول ورنىندا سىلق ەتتى.
ءولدى بيە، كەتتى ءسابي سەرىگى!
ءوتتى جاڭبىر، تىندى دۇلەي سەل ءۇنى.
جازىعى جوق، جانى تازا جەتىمنىڭ
ومىرىنە وكسىك كىردى سو كۇنى...
ءبۇدان سوڭ قۋاندىق اقىن دا ساعي جيەنبايەۆ جىرلارىنداي، «جۇگىرىپ كەپ ەنەسىنە پەرىشتە، سورا بەردى دەرتىپ جاتقان جەلىندى» دەپ جاي تۇسكەننەن كەيىنگى جايدى سۋرەتتەپ وتەدى. ەكى اقىننىڭ دا ءبىر تاقىرىپقا كەلۋ بارىسى دا، جىرلاۋ مانەرى دە ەكى ءتۇرلى. ساعي «جاڭا عانا ەنەسىنە جاي ءتۇسىپ، جاپان تۇزدە قالا بەردى جاس قۇلىن» دەپ وقيعانى ءدال باسىنان باستاسا، قۋاندىق ارىدەن تارتىپ، قۇلىننىڭ اڭقاۋ كەزىن، ءتىپتى ەمشەكتى ىزدەپ تابا الماي قالعان ساتتەرىنەن ورنەكتەپ، «تاعدىرى نە؟ تاڭدايدا تاس تۇر ما؟ جەم بوپ ەرتەڭ كەتەر مۇمكىن، قاسقىرعا» دەپ تراگەديالى وقيعا ساتىنا بىرتىندەپ كوتەرىلەدى. «سەنگىش ەدى، كورمەپ ەدى ءولىمدى»، ەندى قۇلىن جۇگىرىپ كەپ ەنەسىنە پەرىشتە، سورا بەردى دەرتىپ جاتقان جەلىندى. قۇلىن ءۇشىن شۋاق باستالعان ءومىر تراگەديامەن جالعاسىپ، ەنەسىنەن ايىرىلىپ، جەتىمدىككە ماڭدايىن تىرەگەن تاعدىردى سۋرەتتەي كەلىپ اقىن، ءومىر جايلى سالماقتى دا سابىرلى ءتۇيىن تۇيەدى:
ءاي، قۋاندىق، بۇ دا ساعان ءبىر اقىل،
بار قىزىققا بايەك بولماي تۇرا تۇر،
قاراشى انە: اسپاندا – نۇر، جەردە – گۇل،
بولماعانداي تۇك تە سۇمدىق سۇراپىل.
1965 جىلى اتىراۋ ساپارىندا تۋعان بۇل ولەڭ تاقىرىبىنا ساعي جيەنبايەۆ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆپەن بىرگە عافۋ قايىربەكوۆ تە قالام تارتقان ەدى. اقىن ولەڭىن «دالاداعى تراگەديا» دەپ اتادى. ساعي قۇلىن ەنەسىنە جاي تۇسكەن وقيعادان باستاسا، قۋاندىق قۇلىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن ءساتىن سۋرەتتەۋدەن ولەڭ ارناسىن تارتسا، عافۋ دا اتىراۋعا جول تارتقان جولاۋشىلاردىڭ ساپارىن ەڭ الدىمەن ولەڭگە وزەك ەتەدى. قابات تا قابات كوك ساعىمدى قۋىپ جولاۋشىلار كەلەدى. انتالاپ كەلگەن بۇلت، قاس قاققانشا نوسەرلەپ، نايزاعاي ءتونىپ باس سۇقتى.
ويناقتاي بەرەم دەگەندە،
جانىنان جالىن جارق ەتتى.
كەزىندە ءبىر زات كولەڭدەپ،
كوزىنە ءتۇسىپ جالپ ەتتى...
قارا جولدىڭ اۋزىندا
قۇلاپ جاتىر بوز بيە.
قۇلىنى تۇر باۋرىندا
قۇلازيدى دۇنيە...
تۇر تابيعات بىلدىرمەي
سۇمدىق اپات شەككەنىن.
اناسى تەۋىپ ۇلگىرمەي
تاعدىر تەۋىپ كەتكەنىن، –
دەپ سۋرەتتەدى عافۋ قايىربەكوۆ. ءبىز بۇل جەردە «قۇلىن» تاقىرىبىن تەمىرقازىق ەتە وتىرىپ، 40-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ ارقىلى ءبىر بۋىن وكىلىن، 50ء-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن عافۋ قايىربەكوۆ ارقىلى ءبىر تولقىن وكىلىن جانە 60-شى جىلدارى ادەبيەت ەسىگىن اشقان ساعي جيەنبايەۆ ارقىلى ولاردان كەيىنگى تولقىن وكىلدەرىن سالىستىرا قاراپ، ءار بۋىنعا لايىق ورتاق پىكىر، كوزقاراستاردى العا تارتپاقپىز. ليريك اقىن ق.شاڭعىتبايەۆ 1945 جىلى «ار» جيناعىمەن، ليريك ءارى ەپيكتىك قارىمى بار ع.قايىربەكوۆ 1954 جىلى «قۇرداس» اتتى جىر جيناعىمەن تانىلدى. وسى اقىن اعالارىمەن وكشەلەس كەلە جاتقان بۋىن 60-شى، 70ء-شى جىلداردىڭ پوەزياسىنىڭ اۋەنىنە الۋان سازدى جىرىمەن قوسىلدى. تۇمانباي دا، قادىر دا، مۇقاعالي دا، جۇمەكەن دە جانە ساعي دا ساڭلاقتاردىڭ ءىزىن الا، ادەبيەتكە ءوز ءۇنىن الا كەلۋگە تىرىستى. 1959 جىلعى «جاس قانات»، كەيىن «جىرعا ساپار» جيناقتارى ءى.مامبەتوۆ، ز.شۇكىروۆ، ت.مولداعالييەۆ، س.جيەنبايەۆ، ق.مىرزالييەۆ ت.ب. 1963-1964 ج. «تۇڭعىش كىتاپ» سەرياسى س.اسانوۆ، ج.قىدىروۆ، ءو.كۇمىسبايەۆ، ج.ساتىبەكوۆ ت.ب. 1969ج. «جاس كەرۋەن» ك.مىرزابەكوۆ، ت.مەدەتبەكوۆ، ج.ابدىراشيەۆ، ج.جاقىپبايەۆ ت.ب. 1974 ج. «قانات قاقتى» ۇ.ەسداۋلەتوۆ، د.ستامبەكوۆ، ە.باعايەۆ ت.ب. ەسىمدەردى ادەبيەتكە اكەلدى. 1975 جىلعى «كوكتەم تىنىسى» ءتارىزدى جاس اقىندار جيناقتارى پوەزيانىڭ جاڭا كادرلارىن تاربيەلەي باستادى. وسىلاي تولقىن-تولقىن بولىپ كەلىپ جاتقان جاس اقىندار جيناعىنىڭ ىشىندە «جاس قانات» پەن «جىرعا ساپار» كىتاپتارىنىڭ ادەبيەت كادرلارىن دايىنداۋدا، ءوزىنىڭ ۇلەس-سالماعى ەرەكشە. 60-شى، 70ء-شى جىلداردا ليريكانىڭ ءداستۇرلى جالعاسىن ۇزبەي جاڭاشىلدىقپەن دامىتۋدا بۇل تولقىننىڭ ورىنى ەرەكشە. وزىنەن كەيىنگى تولقىن اراسىندا بەدەلدى، الدىڭعى اعا تولقىندار س.ماۋلەنوۆ، ج.مولداعالييەۆ، ق.شاڭعىتبايەۆ، ع.قايىربەكوۆ ت.ب. اقىندارعا ۇقسامايتىن، ءوزىنىڭ ليريكالىق «مەنى»-مەن كەلگەن تالانتتار شوعىرى. گىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدى 60-شى، 70ء-شى جىلدار ليريكاسىنا ارناۋىمىزعا سەبەپ بولعاندا، وسى ءبىر ەڭسەسى بيىك، جەكە-دارا تۇلعالانعان ۇرپاق وكىلدەرى بولعاندىعىندا دەسەك قاتەلەسپەۋىمىز كامىل. ساعي جيەنبايەۆ تا سول تولقىن وكىلى.
50ء-شى جىلدارداعى ليريكامەن، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى ليريكانى سالىستىرىپ سالماقتاعانىمىزدا سوڭعى جيىرما جىلدىقتا پوەزيانىڭ جازىلۋ مادەنيەتى مەن شەبەرلىگى الدەقايدا ارتتى. بۇرىن ۇگىت-ناسيحات باسىم بولسا، كەيىنگى جىلداردا بۇل «جاڭالىقتان» ارىلا باستادى. بۇرىن ۇزىن-سونار جىرلاۋ تاسىلىنەن، كەيىنگى جىلدار ليريكاسىندا ءبىر ولەڭدە ءبارىن قامتۋعا تىرىسىپ شاشىراڭدىلىققا ۇرىنسا، 60-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ولەڭ تۇتاستىعىنا، وي تۇتاستىعىنا كوڭىل ءبولىپ، ناقتى تاقىرىپ جۇيەسىنە كوشتى. بۇرىنعى ەكى-ۇش بۋىندى ۇيقاستار دامىتىلىپ، ءتورت بۋىندىق، بەس بۋىندىق كەيدە، ولەڭ جولدارى تۇتاسىمەن ۇيقاساتىن جانە ۇيقاستاردىڭ اۋەزدىلىگىنە، ۇيقاس شەبەرلىگىنە قول جەتكىزدى. ارينە، ۇيقاس قۋالاۋشىلىق تا – ولەڭگە كوبىنە-كوپ وپا بەرە بەرمەيدى. ونى دالدەپ، تام-تۇمداپ دايەكتى پايدالانباسا دا، ولەڭ كەمشىلىگىنە اينالىپ كەتۋى ىقتيمال.
اكادەميك ز.احمەتوۆ ءوزىنىڭ «ولەڭ ءسوزدىڭ تەورياسى» كىتابىن دا، ون ءبىر بۋىندى تارماقتىڭ سوڭعى بۋىنى ءتورت بۋىندى قالىپتى ءتۇرىن كەيدە ءبىر ولەڭدە ءتورت بۋىندى نەمەسە جەتى-سەگىز بۋىندى تارماقپەن كەزەكتەستىرىپ قولدانۋ ادىسىنە وراي، م.ماقاتايەۆتىڭ مىنا شۋماعىن مىسالعا كەلتىرەدى:
سىرلاسايىق
قىزعالداقتى يىسكەپ، ءبىر جاسايىق.
قىر باسايىق.
امسە بۇلاق مامىردىڭ تۇرماس ايى.
مۇڭداسايىق
قوس كوڭىلدىڭ پەرنەسىن ءبىر باسايىق.
ال، ون ءۇش بۋىندى ولشەمگە /ورنەگى 3 بۋىن + 3 بۋىن + 2 بۋىن + 3 بۋىن + 2 بۋىن + 3 بۋىن/، ت. مولداعالييەۆتىڭ:
سوندىقتان تاڭدا باسىما وي كەپ ءار ءتۇرلى،
سۇيەمىن كۇلىپ، سوناۋ ءبىر وتتاي شالقۋدى...، –
دەگەن شۋماقتارىن دالەل ءۇشىن العان. شۋماقتى بەس تارماقتى ەتىپ قۇرۋ ۇلگىسىن ت.ايبەرگەنوۆتىڭ «جولدار، جولدار» ولەڭىن ۇلگى ەتەدى /ءۇيقاسى - ااببب/.
جولدار، جولدار مەنى الىس اپارىڭدار،
اپارىڭدار، ۇزاققا ساپارىم بار.
قالامدايمىن ءالى مەن ۇشتالماعان،
وتكىزىڭدەر شولدەردەن قۇس قونباعان،
سىن تاقپاسىن دوس تۇگىل، دۇشپان ماعان.
ءبىز بۇنى كەلتىرۋدە ەكى ماقساتتى كوزدەدىك. ءبىرىنشى، زەرتتەۋ وبەكتىمىزگە نەگىز ەتكەن اقىندار بۇرىن ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جول-جونەكەي بولسا دا، ارا-كىدىك ايتىلىپ، زەرتتەلىپ جۇرگەندىگى. ەكىنشى، بۇل بۋىن وكىلدەرىنىڭ ولەڭ ۇيقاسىنا دا، ولەڭ فورماسىنا دا جاڭالىقتار ەنگىزىپ، تىڭنان جول سالىپ، سونى سوقپاعىمەن كەلگەندىگىن زەردەلى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ مويىنداۋى. ءوز زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە نەگىز ەتىپ، زەرتتەۋگە لايىق دەپ قابىل الۋى. 60-70ء-شى جىلدار ليريكاسى تىڭ تەڭەۋ، ەپيتەت، مەتوفورا تابۋدا عانا ەمەس ولەڭ فورماسى تۇرىنە دە جاڭالىق ەنگىزۋگە ۇمتىلدى. ولەڭنىڭ فورمالىق جاعىنان ىزدەنىستى 60-شى جىلدارى ءجۇسىپ قىدىروۆ، ورازبەك سارسەنبايەۆ، 70ء-شى جىلدارى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ دامىتتى. ءبىراق، ءجۇسىپ قىدىروۆتىڭ فورمالىق ىزدەنىسى كوبىنە-كوپ مازمۇن مانىمەن ساباقتاسپاعاندىعى ءۇشىن باسپاسوزدە قاتتى سىنعا ۇشىرادى. و.سارسەنبايەۆ «1961 جىل» پوەماسى دا ءتۇرلى فورمانى جاڭعىرتۋعا جاسالعان قادامدار ەدى. سول كەزدەگى «جاڭالىق پا، جاڭا بىلىق پا؟» اتتى ادەبي سىن ماقالالار بۇل ىزدەنىستى فورماليستىك ىزدەنىس ەسەبىندە قابىلداپ، تويتارىس بەردى. مۇنىڭ ەكى جاقتى سالدارى بولدى. ءبىرىنشىسى، جاس اقىنداردىڭ مازمۇن ءمانىن ۇمىتىپ، اداسۋشىلىققا جول بەرىلمەسە، ەكىنشى جاعىنان، جاس تولقىننىڭ تويتارىس بەرىلىپ، توسىلىپ قالعاندىعى سونشالىقتى، كوبىسى ىزدەنىس الەمىنەن باس تارتىپ كەتتى. ىزدەنىستىڭ العى شارتى – اداسىپ بارىپ، جول تابۋ عوي. «سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» ماقالىن العا تارتىپ، پوەزيانىڭ ءتۇرىن، فورمالىق جاعىن دامىتىپ وتىرۋ دا – ۋاقىت تالابى.
اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ىشكى ينتوناسيالىق ۇيقاس جاساۋ ىزدەنىسىنە 60-70-شى جىلدارى ءبىرجولا دەن قويىپ، سول جولدا ءبىراز تەر توكتى. مىسالىعا:
كەشىكتى دەپ تاڭدانا،
اس ءپىسىرىپ كۇتپە كوپ:
جەرىم دە كوپ بارماعان،
ءىسىم دە كوپ بىتپەگەن.
بۇل شۋماقتاعى: «تاڭدانا – بارماعان»، «كۇتپە كوپ – بىتپەگەن» ۇيقاستارى ءبىر جاعىنان «اقساق» ۇيقاس سياقتى كورىنگەنىمەن ىرعاق بۇزىلىپ تۇرعان جوق. ولەڭنىڭ ىشكى ۇيقاسىنا كوڭىل بولۋدە دە، جۇمەكەن ءداستۇرلى ۇيقاس الەمىن جاڭعىرتۋعا كۇش سالدى:
جايداق قىردان تۇڭىلسەڭ – گۇل وسەدى ءبىر كۇنى،
قايراتتىدان تۇڭىلسەڭ – كۇرەسەدى ءبىر كۇنى...
كوپ تۇڭىلسەڭ سىناقتان – اشۋ شىعار ءبىر كۇنى،
كوپ تۇڭىلسەڭ تۇنىقتان – تاسۋ شىعار ءبىر كۇنى...
ءۇمىت ەتەم تاستاردان اسىل شىعىپ قالار دەپ،
ءۇمىت ەتەم قاستاردان: دوسىم شىعىپ قالار دەپ.
مۇنداي ىشكى ۇيقاستاردى زەرلەيمىن دەپ وتىرىپ، مازمۇننىڭ تاياز بولىپ قالۋى دا ىقتيمال. جۇمەكەننىڭ ۇيقاستارىنداعى: «ءبىر نادان – ۇرلاپ ال»، «قينايدى-اق شيمايعا»، «قينايدى-اق – ءۇي مايلا»، «ەمەسپىن دەپ – مەن ەشكىمگە»، «قازدىم نەنى – جازدىم كەلىپ»، «تويعان مىندەت – قويعان كۇندە – ويلاعىم كەپ»، «كارىعىپتى – جارىلىپ تۇر»، «وزگە امالىڭ – بوزداعانىڭ»، «جەل ەمگەلى – جەلەم دەدىڭ»، «بۇلىڭعىر تۇر – ءتىلىن قىرقىپ»، «شاپقىلاشى – لاقتىر اشىپ» ت.ب. ءبىر دىبىس جەتپەيتىن «اقساق» ۇيقاستاردى ورايىن تاۋىپ تيەگىن جاقسى كەلتىرە بىلەدى. سولاي دەسەك تە جۇمەكەنگە ەلىكتەگەن كەيىنگى جاس اقىندار كوبىنە-كوپ ۇقساتا الماي كەلەدى. ءارى وسىنداي ۇيقاستارعا اۋەس بولۋ دا جاقسىلىق نىشانى ەمەس. تەك ارا-تۇرا دامدەپ، قيۋىن قيىستىرۋعا بولار، ءبىراق ادەتكە اينالدىرۋ وپا بەرە بەرمەيدى. فورمالىق ىزدەنىس تە، ۇيقاستى تۇرلەنتۋ دە ءمان-مازمۇنعا، ايتايىن دەگەن ويعا ساي كەلگەندە ءوز شەشىمىن تابادى. مىسالىعا، ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ مىنا ولەڭىندەگى ينتوناسيالىق ۇيقاس، ءبىر دىبىس پەن ەكىنشى ءبىر دىبىستىڭ وزگەرىپ كەلسە دە ورايىن تاۋىپ قيۋلاسۋى كوڭىلگە قونادى:
ماقتايمىز كەپ ولگەندى،
ماقتايمىز-اۋ توكپەلەپ،
ماقتايمىز كوپ ولەڭىن تىرىسىندە وتپەگەن.
جورعالايمىز الدىندا تابىتىنىڭ،
سول ولىك
تۇرىپ كەتەر سەكىلدى نەكرولوگقا وكپەلەپ.
مەنى بۇگىن ءبىر دوسىم ماقتاپ جازدى،
سەكىرەدى
جولدان جولعا سۇلۋ ءسوز، بالە عوي بۇل، نە تىرلىك.
شوشىپ كەتتىم:
«مەن وسى ولگەنىم جوق پا ەكەن» دەپ،
ويتكەنى كەي ماقتاۋلار نەكرولوگ سەكىلدى.
بۇل ولەڭدەگى «توكپەلەپ-وتپەگەن-وكپەلەپ»، سەكىردى-نە تىرلىك-سەكىلدى» ۇيقاستارى جىر مازمۇنىنا نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعان جوق. قايتا وزگەشە ايتىلعان جەكە-دارا ويعا، وزىندىك ۇيقاس ەرەكشەلىگى جاراسىپ، ىشكى ۇندەستىكپەن جىمداسىپ كەتكەن. وسىنداي ۇيقاس ەرەكشەلىگىمەن ورنەكتەلگەن جۇمەكەننىڭ جاقسى ولەڭدەرى بارشىلىق. ءبىراق، ادەيىلەپ ۇيقاستىرىلعان تۇستاردا ولەڭدىك كوركىنەن، نارىنەن ايرىلىپ قالاتىنى دا بار.
قازىرگى قازاق ليريكاسىندا ساپالىق وزگەشەلىكتەر مول. شۋماقتاعى ولەڭ تارماقتارىنىڭ ءبىرازىن بولشەكتەپ كەلتىرۋ، ۇزىن تارماقتارعا قىسقا تارماقتاردى ارالاستىرۋ تاسىلدەرىن كەڭىنەن قولدانسا دا، مازمۇن وعاشتانىپ كورىنبەي، قايتا ءبىرتۇتاس كەلىسىم تابۋىن – قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ تابىستارى دەۋىمىز كەرەك. مۇنداي ەرەكشەلىكتەردى «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى»، «ولەڭ ءسوزدىڭ تەورياسى» اتتى زەرتتەۋ كىتاپتارىندا تولىعىراق قامتىلعاننان كەيىن ءبىز ونى قايتالاپ ايتىپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك. تەك، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىندا ۇيقاس ەرەكشەلىكتەرىنىڭ دامۋىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ءداستۇرى دە شەبەرلىكپەن جالعاسىن تاپقانىن ايتىپ ءوتۋدى پارىز دەپ بىلدىك. عالىم ز.قابدولوۆ: «مىنالار – اشەيىن «بوس ماقالدايتىن بۇرىنعى ەسكى اقىندار» ەمەس، ءارقاشان «جاڭالىققا جانى قۇشتار» ءدال بۇگىنگى كۇندەرىمىزدى قۇلپىرتا جىرلاعان نەمەسە جىرلاپ جۇرگەن جاڭا، جاس جۇيرىكتەر!» دەپ، ەپيتەت جايلى، جالپى بەينەلەۋ قۇرالدارى جايلى پىكىرىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن وزگەلەر ەمەس، وسىلاردى وقىپ قالايىق دەپ، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ وبەكتىمىزگە نەگىز ەتىپ العان اقىن جىرلارىنا توقتالادى، مىسالدار كەلتىرەدى. س.جيەنبايەۆتىڭ:
كوكتەمنىڭ بالعىن كەزى ەدى،
ءانشى قۇس كوكتە اعىلعان.
جەمنىڭ دە جاسىل وزەگى
كوگىلدىر مۇنار جامىلعان.
ت.مولداعالييەۆتىڭ:
مىڭ ساۋلە بار: كەل، كەل دەپ شاقىراتىن،
ءبىر ساۋلە بار قاسىمدا وتىراتىن.
مىڭ كىتاپ بار ەشقاشان وقىلمايتىن
ءبىر كىتاپ بار كۇن سايىن وقىلاتىن.
ق.مىرزالييەۆتىڭ:
بەيبىت ءوزى كۇرەس مىلتىقسىز،
وندا دا جۇرت جاتادى اتىپ مۇلتىكسىز.
ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ:
تەنتەك ءۇن كەتىپ ەدى داۋىلداپ ءبىر، –
اڭقيىپ ءار جەردە ءبىر اۋىز قاپتى.
ت.ايبەرگەنوۆتىڭ:
مەن بۇگىن سوناۋ كوگىلدىر كولگە ساعىنىپ ۇشىپ بارامىن
بىرگە قاق قانات قاسىمنان قالماي، ساعىنىپ كورگەن قاراعىم.
جالعاسىن سەن ايت بۇل اسقاق ءاننىڭ، جابىلىپ كەتسەم ەگەر مەن،
عۇلاما جىلدار سۋدىرلاتقاندا پاراعىن، –
دەگەن شۋماقتاردى الدىمىزعا تارتىپ، وسىناۋ جاڭاشىل اقىنداردىڭ وي ايقىنداۋدا ەپيتەتتى ورنىمەن قولدانۋداعى شەبەرلىكتەرىن ايتۋمەن بىرگە، «بۇلار قولدانعان ەپيتەتتەر ولەڭگە كونە ەمەس، جاڭا، كومەسكى ەمەس، ايقىن ماعىنا بىتىرگەنىن» باعالايدى. استى سىزىلعان سوزدەردىڭ قاراپايىم سوزدەرگە تەرەڭ ماعىنا بىتىرگەنىن، اقىنداردىڭ ەپيتەت قولدانۋداعى ەرەكشەلىگىن دالەلدەيدى.
«اقىندىق ءتىلدىڭ جەتىلۋىندەگى جاڭالىقتار»69 اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە 60-شى، 70ء-شى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن اقىنداردىڭ ادەبيەتكە اكەلگەن ەرەكشەلىكتەرى ازىن-اۋلاق بولسا دا تىلگە تيەك بولعان. س.جيەنبايەۆ پەن ت.ايبەرگەنوۆتىڭ اتتاس «تۋعان جەر» ولەڭدەرىن سالىستىرا كەلىپ، «مۇلدە جاڭا مازمۇنداعى، اقىندىق مول قابىلەتتىلىكتىڭ ايعاعى» دەپ باعالايدى. سونىمەن قوسا م.ماقاتايەۆ، ق.جۇماعالييەۆ، م.ساتىبالدييەۆتىڭ ليريكالىق جىرلارىنا توقتالىپ وتەدى.
1973 جىلدارى «ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سياقتى جاستار ىزدەنۋ، ويلانۋ، جاڭاعا ۇمتىلۋ ۇستىندە: سول جاڭانى كورسە دە، تابا دا بىلەتىندەي قالىپتارىمەن سۇيسىندىرەتىندىگىن» «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» زەرتتەۋ كىتابىندا العاش ءسوز بولىپ، 60 جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن اقىنداردىڭ ەسىمدەرى جاڭا-جاڭا اتالا باستاعان ەدى.
البەتتە، س.قيرابايەۆ، م.قاراتايەۆ، ش.ەلەۋكەنوۆ تاعى باسقا كوپتەگەن سىنشى-عالىمداردىڭ، ت.ءالىمقۇلوۆ، ز.سەرىكقالييەۆ ت.ب. سىنشىلاردىڭ جانە ءا.سارسەنبايەۆ، ق.بەكحوجين، ع.قايىربەكوۆ، ق.مىرزالييەۆ ت.ب. اقىنداردىڭ 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى پوەزيا وكىلدەرى تۋرالى جازعان ماقالالارىن، سىني زەرتتەۋلەرىن تاعى ءبىر ەسكە الا وتىرىپ، بۇل ەڭبەگىمىزدى قورىتىندىلاۋعا بولار ەدى. ءبىراق، زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ سوڭىندا ءبىز شىعارمالارىن تالداعان اقىنداردان باسقا، قازاق پوەزياسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ليريكاسىنىڭ كوكجيەگىنەن، بۇلاردان باسقا قانداي اقىندار كورىنىپ ەدى، ولار قانداي ورتادان ەرەكشەلەنىپ شىعىپ ەدى دەگەن وي تۇرتكىسىمەن، ءبىراز اقىنداردى اتاپ ءوتۋدى پارىز سانادىق.
اقىندار سابىرحان اسانوۆ 1963 جىلعى «تۇڭعىش» كىتابىمەن ادەبيەتكە كەلىپ، 1978 جىلى «قوشتاسقىم كەلمەيدى» اتتى تاڭدامالىسىن دۇنيەگە اكەلسە، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ 1961 جىلى «اق قايىڭ»، 1971 جىلى «مارجان» ولەڭدەر پوەمالارىن، مارفۋعا ايتحوجينا 1968 جىلى «شىڭداعى جازۋ» 1974 جىلى «بايانجۇرەك»، ءسابيت بايمولدين 1966 جىلى «جەر مەكەن» تۇڭعىش كىتابى، 1977 جىلى «قىزىل ءىڭىر»، ساكەن يماناسوۆ 1966 جىلى «تۋعان اۋىل»، 1976 ج. «عاشىق دۇنيە»، وتەگەن كۇمىسبايەۆ 1964 ج. «تۇڭعىش»، 1974 ج. «اقشولپان»، دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ 1967 ج. «جازيرا»، 1973 ج. «جەتى قاراقشى – جەتى جۇلدىز»، ءجۇسىپ قىدىروۆ 1964ج. «تۇڭعىش كىتاپ»، 1978ج. «جانارتاۋ جۇرەك»، ءىزتاي مامبەتوۆ 1961 ج. «تابانتال»، 1973 ج. «تارلانبوز»، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ 1960 ج. «انا قۇشاعى»، 1972 ج. «كۇن توبەدە تۇرعاندا»، جانعالي نابيبۋلين 1968 ج. «اق جاڭبىر»، 1972 ج. «وردا – قاھارماندار قالاسى»، ماقسۇت نەتالييەۆ 1966 ج. «جىرلايدى گۇلدەر»، 1977ج. «مەنىڭ زامانداستارىم»، رافاەل نيازبەكوۆ 1969 ج. «كەلەر كۇندەر»، 1975 ج. «جالىن كەشكەن»، وتەجان نۇرعالييەۆ 1962 ج. «مەنىڭ ماحابباتىم»، 1976 ج. «تاڭدامالى»، ايان نىسانالين 1968 ج. «كوكتەم كەشىكپەيدى»، 1978 ج. «سۇمبىلە»، فاريزا وڭعارسىنوۆا 1966 ج. «ساندۋعاش»، 1978 ج. «شىلدە» تاڭدامالى، ماعيراش ساريكوۆا 1964 ج. «ستۋدەنت قالامى»، 1978 ج. «قاراكوز»، جاقسىلىق ساتىبەكوۆ 1963 ج. «تۇڭعىش كىتاپ»، 1977 ج. «مويىنقۇم كوكتەمى» تاعى باسقالار. مىنە، بۇل بۋىننىڭ، ءبىر قاراعاندا، وسالى جوق. قۋاتتى تولقىن. وسى ورتادان وق بويى وزىپ شىعىپ، ءوز ەرەكشەلىگىمەن، تابيعات بولمىسىمەن ايقىنداۋ كورىنگەن ليريك اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىن تالداپ، قولدان كەلگەنشە جىلىكتەپ، سۇبەلەپ كورسەتۋگە ۇمتىلعان ماقساتىمىز بار. سول ءبىرشاما ورىندالسا ءبىز ءۇشىن داتكە قۋات.
1970 جىلدارى قازاق پوەزياسىنا جاڭا تولقىن، جاس تولقىن لەگى كەلدى. ولار: كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، جاراسقان ابدىراشيەۆ، تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، كۇلاش احمەتوۆا، جۇماتاي جاقىپبايەۆ، ەسەنباي دۇيسەنبايەۆ، يرانبەك ورازبايەۆ، يبراگيم يسايەۆ، سەرىك تۇرعىنبەكوۆ، تىنىشباي راحيموۆ، نۇرلان ورازالين، زەينوللا تىلەۋجانوۆ، قاجىتاي ءىلياسوۆ ت.ب. جاس اقىندار الدىڭعى تولقىندى وكشەلەي باسىپ، ولاردىڭ ءاردايىم وياۋ بولۋىنا، تۇعىردان تۇسپەۋ ءۇشىن تەر توگۋلەرىنە سەبەپشى بولدى. الدى-ارتىن قارايلاپ، ءوز قابىلەت-دارىنىنا سىن كوزىمەن قارايتىن 60-شى جىلدارى پوەزياعا كەلگەن تولقىن وكىلدەرىنەن قادىر مىرزالييەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆ شىعارماشىلىعى وقشاۋ كورىندى. ىزدەنىس، ەرەكشەلىكتەرىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ ىرگەلى اقىندارىنا اينالدى. بۇرىن تۇمشالاپ كەلگەن توتوليتارلىق قوعامدا دەربەس دارالىعىمەن كورىنگەن اقىنداردىڭ، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ، تاۋەلسىز قازاق جۇرتىنىڭ جاڭا گيمنىنىڭ، جاڭا ەل-ۇرانىن قايتا جاڭعىرتىپ جازاتىن دا وسى ۇرپاق وكىلدەرى جانە ءداستۇرلى جالعاستىعى بار قازاق پوەزياسىنىڭ جاس تولقىنى، كەلەر ۇرپاعى.
60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ وكىلدەرى – «توقىراۋ» زامانىنىڭ ۇرپاقتارى اتالدى. بۇل كەزەڭدەرى شىن مانىسىندە، ساياسي ومىردە، قوعامدا توقىراۋ بولعانى راس. ءبىراق، ادەبيەت پەن ونەردە توقىراۋ بولدى دەۋگە نەگىز جوق. ادەبيەت پەن ونەر ءوز اعىسىمەن دامىدى. ءبىراق، يمپەريالىق كوزقاراسقا، توتاليتارلىق قىسىمعا، پارتوكراتيالىق بيۋروكراتياعا ادەبيەت پەن ونەر قاشاندا قارسىلىقتا بولىپ، نارازىلىقتار كورسەتكەنمەن، قوعامدىق قۇبىلىستى وزگەرتۋگە دارمەنسىز بولدى. جەكە باسقا تابىنۋدان كەيىنگى، قوعامدىق وزگەرىسكە باستاعان 1985 جىلعى قايتا قۇرۋ كەزەڭى سەبەپشى بولدى. ۋاقىت جانە ءومىر اعىسى دا وسى باعىتقا يتەرمەلەپ كەلە جاتقانىن كوزى قاراقتى ازاماتتارىمىز، سول اقىندار جانە سولاردىڭ تۇستاستارى قازىرگى پوەزيانىڭ دىڭگەگىنە اينالدى. 70-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن اسا بەرە، ادەبي سىنشىلار، كوركەم ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نازارىنا بۇل ۇرپاق تولقىنى ىلىگىپ، ەسىمدەرى اۋىزعا الىنا باستادى.
عالىم حاسەن ادىبايەۆ «كوكجيەك» اتتى ادەبي سىن، زەرتتەۋ كىتابىنداعى «مينۋت سايىن باسىمنان عاسىر ءوتىپ...» ماقالاسىندا قادىر مىرزالييەۆ شىعارماشىلىعىنا ارنايى توقتاپ، اقىن ەرەكشەلىگىن ايقىنداپ، «قادىر پوەزياسىنىڭ جاڭالىعى مەن قۋاتى وسى ۋاقىتپەن، وسى ۋاقىت جاڭالىعىمەن، زامانىمىزدىڭ تۇلعاسىمەن ولشەنەتىندىگىن» دالەلدەدى. ۇلتتىق ءسوز ونەرىنە قوسقان ۇلەسىن تارازىلادى. سول سياقتى سىنشى ساعات اشىمبايەۆتىڭ «سىن مۇراتى»، «تالانتقا تاعلىم»، «پاراساتقا قۇشتارلىق» كىتاپتارىنداعى ادەبي سىن ماقالالار، اسىرەسە، اقىن وتەجان نۇرعالييەۆ تۋرالى سىن ماقالالارىن، بۇگىنگى پوەزيا تۋرالى تولعانىستارىن ايتىپ ءوتۋ ورىندى. «تالاپ دەڭگەيى» اتتى ادەبي سىن ماقالالارىندا باقىت كارىبايەۆا اقىندار ت.مولداعالييەۆ، ج.ناجىمەدەنوۆ، ق.مىرزالييەۆ، م.شاحانوۆ شىعارماشىلىعىنا توقتاپ وتەدى. ولاردىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداۋعا ۇمتىلىس قادام جاسايدى. بەكەن ىبىرايىموۆتىڭ «وي مەن ءسوز»، ا.ەگەۋبايەۆتىڭ «ءسوز جۇيەسى» دەگەن ادەبي سىن كىتاپتارىندا 60-شى جىلى ادەبيەتكە كەلگەن اقىندار ليريكاسى ءبىرشاما ءسوز بولدى. ءبىراق، ءالى كۇنگە 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىن ارنايى زەرتتەگەن قوماقتى دۇنيە بولا قويعان جوق.
قازىرگى قازاق ليريكاسىنىڭ /60-شى، 70ء-شى جىلدار/ بەينەلەۋ جانە پسيحولوگيالىق تەبىرەنىس-تولعانىس سەزىمدەرىن زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزگە ارقاۋ ەتۋمەن بىرگە، وسى ارنالى اعىستان ازاماتتىق، فيلوسوفيالىق، تابيعات جانە پەيزاجدىق، ماحاببات ليريكالارى وزىنەن-وزى ءبولىنىپ شىعىپ، سول تارماقتار ارقىلى اقىندار شىعارماشىلىعىن ساراپتاپ، تارازىلادىق. وسى تاقىرىپتاردى تالداۋ ەڭبەگىمىز ارقىلى 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىنىڭ كوكجيەگى ءبىرشاما كوز الدىمىزعا ەلەستەپ، ادەبيەتكە قاتارلاس كەلگەن ءبىر ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ جاي-كۇيىنەن تۆورچەستۆولىق تىنىس-تىرشىلىنەن حابار بەرسە، ەڭبەك ءوزىنىڭ دىتتەگەن ماقسات-مۇمكىندىكتەرىن ورىنداعانى دەپ بىلەمىز. بۇل اقىندار شىعارماشىلىعىن تالداۋ ارقىلى، وسى كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك ءومىردى دە، قوعام تىنىسىن دا، ونىڭ جاقسى جاقتارى مەن قايشىلىعىن دا ادەبيەت جانە عىلىم شاڭىراعىنىڭ وكىلدەرى سەزدى. سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ /سسرو/ ىدىراۋى – تاريحي قۇبىلىسقا، تاريحي شەجىرەگە اينالدى. توتوليتارلىق مەملەكەتتەن باس تارتقان العاشقى رەسپۋبليكالار – پريبالتيكا ەلدەرى بولدى. ليتۆا، لاتىش، ەستون حالىقتارى پروگرەسكە ەرتەرەك قول جەتكەن باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپال-اسەرىمەن تاريحي قوزعالىستىڭ باعىت-باعدارىن ەرتە بايقادى. مولداۆان، گرۋزين، ازەربايجان، ارميان ەلدەرى دە تاريحي قوزعالىسقا ەنىپ، ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇشاعىنان تارتىلىپ، ءوز ىرگەسىن اۋلاق سالا باستادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە باستى قوزعاۋشى كۇشكە اينالا العان جوق. 1950 جىلعى سىبىرگە ايداۋلاردى دا كورمەگەن قازاقتىڭ جاڭا جاس ۇرپاعى تاربيەلەنىپ، ءوسىپ جەتىلگەن كەزى ەدى. كوبىسى سول 1950ء-شى جىلداردان بەرى دۇنيەگە كەلگەن، 60-شى، 70ء-شى جىلداردىڭ تاربيەسىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، ونەرىن وزىنشە سالماقتاپ، ساباقتاي بىلگەن ۇرپاق، مۇنداي حالىقتى، ءبىر ۇلتتى قورلاۋ ىسىنە كونە المادى. 1986 جىلى 17-18 جەلتوقساندا نامىس، ىزا-كەك كەرنەگەن قازاق ۇرپاعىنىڭ ستيحيالى دەموكراتيالىق قوزعالىسى بۇرق ەتە قالدى.
مۇنداي قارسىلىقتى 70 جىل بويى كورمەگەن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلى وقيعا سسرو باسشىلارىن، كپسس بيۋرو مۇشەلەرىن ساستىرىپ، ەسىن جيدىرماي تاستادى. جىلدار بويى قاتقان مۇزدى قۇرساۋدىڭ سەڭى بۇزىلدى. الاتاۋدىڭ ەڭسەلى بيىك شىڭدارىنىڭ قۇشاعىنان باستالعان وراسان قۋاتتى سەل تاسقىنى بۇتكىل بۇرىنعى سوۆەت وداعىن ويران ەتكەندەي اسەر قالدىردى. رەسپۋبليكا الاڭىندا نەشە مىڭداعان قازاق جاستارى اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم»، قادىر مىرزالييەۆتىڭ «اتامەكەن» تاعى باسقا قازاق اقىندارىنىڭ ان-ولەڭ جىرلارىن شىرقادى.
مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم،
گۇلىڭ بولىپ ەگىلەمىن.
جىرىڭ بولىپ توگىلەمىن، ەلىم،
تۋعان جەرىم مەنىڭ – قازاقستانىم! –
دەپ شىرقادى جاستار. 60-70ء-شى جىلداردىڭ ان-ولەڭدەرى يمپەرياعا قارسى قوزعالىستا قۋات، جىگەر بەردى. بۇل دا ادەبيەت پەن ونەردىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي ومىرگە از دا بولسا ىقپالى دەپ بىلەمىز. سول جەلتوقساندا قۋعىن-سۇرگىن كورگەن، سوتتالعان، جەر ايدالعان جاستاردىڭ سەكسەن پروسەنتى استاناعا وقۋعا كەلگەن اۋىل جاستارى. اۋىل جاستارى 60-70ء-شى جىلدار پوەزياسىنان ءنار الىپ ءوستى. ءقايبىر اۋىل جاستارىن الساڭ دا، قادىردى، تۇمانبايدى، مۇقاعاليدى، تولەگەندى، مۇحتار شاحانوۆتى بىلمەيتىندەرى جوقتىڭ قاسى. بۇل اقىنداردىڭ ليريكاسى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا وراسان زور ىقپالى بولدى. اشىقتان اشىق كۇرەسكە شاقىرماسا دا، ەل-حالىق، ازاماتتىق رۋح، ءتىل، تۋعان جەر، ءداستۇر-سالت تۋرالى ليريكالىق ولەڭدەرىمەن جاس ۇرپاقتى باۋراپ ءوستى. سوندىقتان جاس ۇرپاق «ءاربىر ۇلت، حالىق ءوزىن-وزى باسقارۋعا ءتيىس»، «ءاربىر ۇلتتىڭ ءوز كوسەمى بولۋعا ءتيىس» دەگەن ۇرانمەن ۇلتتىق نامىسىمىزدىڭ تۋىن بيىك كوتەردى. الاش پارتياسىنىڭ ءۇنى بولعان «سارىارقا» گازەتىندە70 جاريالانعان:
قازاعىم، قاقتىقپا، قامالما!
ەل بولار قامىڭدى امالدا.
كەتتى ءتۇن، ەندى تاڭ، شىقتى كۇن،
سال مالدى، سال جاندى، ايانبا!
مال باققان جاي جاتقان ەل ەدىڭ،
بەينەتتى كوپ تارتقان ەر ەدىڭ.
قانى جات، ءتىلى جات، ءدىنى جات
جات ەلدەن تاياقتى جەپ ەدىڭ...
ۇرانىم، قورعانىم، سەن الاش!
جولىڭا قۇرباندىق مال مەن باس!
ونەر تاپ، ورگە شاپ. قارۋ اپ!
اللا-لاپ العا باس. اللا! الاش!!! –
دەپ جىرلاعان «ۇران» ولەڭدى، 1986 جىلعى دەموكراتيالىق قوزعالىسقا ەنگەن جاستاردىڭ ءبىرى ءبىلىپ، ءبىرى بىلمەسە دە، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى اقىنداردىڭ ەلىن، جەرىن ءسۇيىپ جىرلاعان ولەندەرى قۋات، كۇش بەرگەنى انىق.
1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا الماتىدا بولعان وقيعا دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن اۋدارتتى. ءوزى ىرگەسى سوگىلەيىن دەپ تۇرعان سسرو-نىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالىپ، ورتاسىنا تۇسۋىنە وسى تاريحي وقيعا دەمەۋشى بولدى. دەموكراتيا ءۇشىن، ادام قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسكەن جاس قازاق ازاماتى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلۋى دۇنيەجۇزىلىك نارازىلىق تۋدىرىپ قانا قويعان جوق، توتاليتارلىق سيستەمانىڭ كۇيرەپ قۇلاۋىنا اكەلىپ تىرەدى.
بالاسىن قازان اتتىڭ باقپاي قويما،
جەم ءتۇسىپ اياعىنان قالدى ەكەن دەپ، –
باستالاتىن وسى حالىق ولەڭىنىڭ وزەگىندەگى ولمەس، وشپەس قاعيدا قايتا جاڭعىرىپ، قايرات رىسقۇلبەكوۆتى قورعاۋ بارىسىندا، «ازات» راديوسىنىڭ ميۋنحەندەگى وكىلى حاسەن ورالتاي «قازاق بالاسى» اتتى جاسىرىن اتپەن الەمگە جار سالدى. بولگاريا، ۆەنگر، پولشانىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ويلى ازاماتتارى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى م.س.گورباچيەۆقا نارازىلىق بىلدىرگەن حاتتار جولدادى. ءبىراق، قايرات عۇمىرى تۇرمەدە وپات بولدى. سەمەي تۇرمەسىندە جاتىپ جازعان ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە، قايرات رىسقۇلبەكوۆ بىلاي دەپ جازادى:
...كىم بار-اۋ تۇسىنەتىن جانىمىزدى،
نە ءۇشىن توگىپ ەدىك قانىمىزدى.
كوگەنگە بايلاپ قويعان قوزى-لاقتاي،
نەگە ەركىن جىبەرمەيدى ءبارىمىزدى.
دالادا كۇن كۇلىمدەپ كۇلگەن شىعار،
قۇلىن-تاي شۇرقىراسىپ جۇرگەن شىعار،
الىستا، مىڭ بۇرالعان شۋ بويىندا،
گۇل تەرىپ قۇربىلارىم جۇرگەن شىعار.
وسىنىڭ ءبارىن قالاي ايىرباستاپ،
كەتتىم دەپ مەن وتىرعان شىعارمىن-اۋ.
كەتتىڭ دەپ سەن وتىرعان شىعارسىڭ-اۋ،
ويلانشى... سوندا عانا ۇعارسىڭ-اۋ،
ويلانشى سوندا عانا ۇعارسىڭ-اۋ! –
دەگەن ولەڭدەرىنىڭ مانەرىنەن بىردە مۇقاعالي اسەرى، بىردە تۇمانباي اسەرلەرى بايقالماي قالمايدى. قايراتتىڭ ەندى ءبىر ولەڭىندەگى:
اۋىلدىڭ بارلىق بالاسى،
وزىڭە قاراپ وسەتىن.
اعاجان، سىناي قاراشى،
شاكىرتىڭ ەدىم كەشەگى.
وزگەرىس بار ما بويىمدا،
توڭكەرىس بار ما ويىمدا.
كوزىمە ءبىراق ماقتاما
كەمىسىم بولسا مويىندا...
...تومەندەپ، كەيدە بيىكتەپ،
وزىڭنەن سۇراق سۇرايمىن.
قانسىراپ بالا كيىكتەي،
قۇشاعىنا كەلىپ قۇلايمىن، –
دەسە، قادىر اقىننىڭ ويلىلىعى، ساعي اقىننىڭ اۋەن-سەزىمى، تولەگەننىڭ جۇرەك تەبىرەنىسى ازداپ تا بولسا، بەلگى بەرەدى. ويتكەنى، قايرات ەلىكتەۋ دارەجەسىنەن جاڭا عانا وتە باستاعان جاس اقىن دارەجەسىندە ەدى. قايرات تا 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنان ءنار العان ۇرپاق وكىلى دەپ بىلەمىز. كەيدە تولەگەن ولەڭىنىڭ ماقامىنا سالىپ، قايرات:
سويلەسەڭ داۋسىڭ جەتپەيتىن،
كەز بولدىق مىناۋ زامانعا، –
دەپ ىرگەسى ىرىپ-شىرىگەن، شاڭىراعى شايقالعان يمپەريانىڭ بار بولمىسىن تاپ باسىپ، جالعاندىقتىڭ جامىلعىسىن سىپىرىپ تاستاي العان.
بۇل ولەڭ «كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا، جاۋ جاراعىن اسىنىپ، مىندىك اتقا، زامان-اي» دەگەن الاش مارشىن جادىڭا ورالتادى. ق.رىسقۇلبەكوۆتىڭ «قۇيىنعا تۇسكەن عۇمىر...» اتتى كىتابى 60-شى، 70ء-شى جىلدار پوەزياسىنىڭ اسەرى بولعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى.
«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» كەيىن قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن اسپانداتقان ابىلاي حاننان باستاپ، قازاق حاندارىنىڭ تۋعان حالقىنا قايتا ورالۋى، الپامىس، ەدىگەدەن باستالاتىن قازاق باتىرلارىنىڭ ءارۋاعىن قايتا ءتىرىلتۋى – قازاق پوەزياسىنىڭ الدىنا ۇلكەن ۇلى مىندەتتەر جۇكتەپ وتىر. «حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسى سۋىماسا» دەگەن حالىق جازۋشىسى ءابدىلدا تاجىبايەۆ پەن ادەبيەتشى-عالىم ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ سۇحباتىندا، قازىرگى ولەڭ مەن ءومىر بايلانىسى تۋرالى سىرلاسادى. قايتسەك جاقسى ەل بولامىز دەگەندى بۇگىن قاتتى ويلانىپ، ۇلكەن سانالىلىقپەن، مادەنيەتتىلىكپەن، ۇلكەن رۋحاني نۇر بەرە وتىرىپ، سول ەلدىڭ قامىن جەۋ پارىز جانە ول ۇلتشىلدىق ەمەس، ۇلتىن ءسۇيۋ، ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا بولىسۋ دەگەن ءسوز. وسىنى ايتۋعا كەلگەندە، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن جاسقانشاقپىز. مەن وسى جاسقانشاقتىقتان تىيىلۋ كەرەك دەپ سانايمىن. بۇل پىكىردىڭ دە نەگىزى بار. 60-شى، 70ء-شى جىلداردىڭ پوەزيا وكىلدەرى دە وسى «جاسقانشاقتىقتى» باسىنان كەشتى. «قول باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن» ەكەندىگىن تۇسىنە وتىرىپ، بۇل مومىن مىنەزدەن اقىندارىمىز ءالى دە ارىلا العان جوق. ەندى، مىنە، تاۋەلسىز ەلدىڭ – تاۋەلسىز جىرىن جىرلاۋ، ارىن ارلاۋ مىندەتى – كۇن تارتىبىندە ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تۇر.
قازاق حالقىن – حالىق رەتىندە، تاۋەلسىز ەل رەتىندە ساقتايتىن ءۇش-اق نارسە بار. ول – ادەبيەت، ونەر جانە عىلىم. ءار حالىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن اتوم بومباسىن تاستاپ، پوليگوندار اشۋدىڭ قاجەتى شامالى، وسى ءۇش تىزگىننىڭ بەلومىرتقاسىن ۇزسە بولعانى، حالىق – حالىقتىعىنان، ۇلت – ۇلتتىعىنان ايرىلادى. ادەبيەت – انا تىلىمىزگە سۇيەنەدى. ال، انا ءتىلىمىزدىڭ اسىل دا ءىنجۋ-مارجاندارى – پوەزيادا. قازاق پوەزياسىنىڭ 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزگە ارقاۋ ەتىپ، ءوزىمىزدىڭ حال-قادىرىمىزشا تالداپ، تاراتىپ ايتۋعا ۇمتىلعانىمىزدى ايتا وتىرىپ، ءبىز زەرتتەگەن اقىندار – شىن مانىسىندە قانداي اقىندار دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. بۇعان بىزدەن گورى، اقىنداردىڭ ءوزى تۋرالى، ولەڭ تۋرالى، جالپى ونەر تۋرالى ليريكالىق تولعانىستارى جاۋاپ بەرە الادى دەگەن سەنىمدەمىز. سول سەنىممەن، ءار اقىننىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن، ستيل-مىنەز بولسا، سول مىنەزدەرىنەن حابار بەرەتىن، اقپار بەرەتىن ولەڭدەرىنەن مىسال كەلتىرسەك دەپ ويلايمىز. مۇقاعالي ماقاتايەۆ:
قالقام،
مەن لەرمونتوۆ، پۋشكين دە ەمەن،
ەسەنينمىن دەمەدىم ەشكىمگە مەن.
قازاقتىڭ قارا ولەڭى – قۇدىرەتىم،
وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن.
جات جەردى جاستانعاندا جازاتايىم،
قانىمەن جازدى، مۇمكىن اعاتايىم.
....قاسيەتىڭنەن قارا ولەڭ، اينالايىن،
قازاقتىڭ ءدال وزىڭدەي قاراپايىم –
دەي كەلىپ،
اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.
...كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، –
دەسە، ەندى بىردە:
قاتىباس ومىردەن مەن پايدا المادىم،
جانىممەن جازعان جىرىم – جايعان مالىم.
قىلىشىڭ ەمەس پە ەدىم قىناپتاعى،
جوعالتتىڭ نەگە مەنى پايعامبارىم.
ات باسى التىن بەرسە تابىلماعان،
سىباعام قايدا مەنىڭ الىنباعان؟
...ءبىر ءتۇيىر كارى كوزدىڭ جاسى ەمەس پە ەم،
ۇشىندا ساقالىڭنىڭ دامىلداعان؟! –
دەگەن جىر شۋماقتارىنان، بەينەلى سۋرەتتەرىنەن اقىن مۇقاڭدى تانىساق، ولەڭ مىنەزىنەن – اقىن ەرەكشەلىگىن دە اڭعارامىز. «قىلىشىڭ ەمەس پە ەدىم قىناپتاعى» نەمەسە «ءبىر ءتۇيىر كارى كوزدىڭ جاسى ەمەس پە ەم، ۇشىڭدا ساقالىڭنىڭ دامىلداعان؟! ءتارىزدى سۋرەتتەر مۇقاعالي كوتەرگەن ولەڭ وتاۋىنا وزىندىك ءار بەرىپ تۇر. قادىر مىرزالييەۆ:
جىر سوستاۆىن جۇيتكىتىپ جۇرگىزە الماي،
شابىتتىڭ دا قولتىعى تۇر قىزا الماي.
سەن تۋعىزدىڭ، ۇلى اباي ءجۇز اقىندى،
ءجۇز اقىن ءجۇر ءوزىڭدى تۋعىزا الماي، –
دەسە، ەندى بىردە:
قىزىل-جاسىل قۇيرىعىنداي توتىنىڭ،
شۇعىلالى سوزدەن شىلتەر توقىدىم.
تۋرا كەلسە – ادام سىرىن كوزىنەن،
جالت بۇرىلسا – جاۋرىنىنان وقىدىم.
سەزىم وتى وشپەيتۇعىن تاماشا وت،
اق الاڭعا اينالمايدى شالا شوق.
مەن – ابايدىڭ ءىنىسىمىن جىرداعى،
ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بالا جوق! –
دەسە، اقىن تابيعاتىن – ولەڭ تابيعاتى تانىتىپ، اقىن مىنەزىن – ولەڭ مىنەزى ايقىنداپ تۇرعانى كۇمانسىز. تولەگەن ايبەرگەنوۆ:
تالايلاردىڭ ومىرگە كۇلە كىرگەن،
تاعدىرىن دا بىلەمىن ءتىرى ەگىلگەن.
تويماي قاراپ كەلەم مەن ديدارلارعا،
كوپ شايلىققان وسىناۋ جۇرەگىممەن، –
دەسە، ەندى بىردە اقىن:
و، مەنىڭ بايتاق مەكەنىم،
جانىمنىڭ قارشىعاسى سەن.
شىرقاعىم كەلىپ كەتەدى،
جازباعان ءان شىعارسىڭ سەن.
قىزىعىڭ تەربەۋدە مەنى،
تارقاماس توي شىعارسىڭ سەن.
تۋلاعان تار كەۋدەدەگى،
تۋماعان وي شىعارسىڭ سەن...
دالاڭنىڭ تەربەپ وسكەنى،
قىزعىشتاي شىر اينالدىم كەپ.
تولقىن ءبىر كول دە كەشپەدىم،
تۇنىعىن لايلارمىن دەپ، –
جىرلاسا، ولەڭ ىرعاعىنان تۋىنداپ جاتقان وي تۇنىعىنان اقىن جۇرەگىنە عانا ءتان تىڭ ىرعاقتاردى، ەرەكشە سەزىمدەردى جانىمىزدىڭ جايلاۋىنان تابامىز. تۇمانباي مولداعالييەۆ:
شىركىن-اي، بارلىق ادام دوسىم بولسا،
اسىقساق جولىققانشا، قوسىلعانشا.
ءبارى دە انام قۇساپ مەيىرلەنىپ،
ءبارى دە انام قۇساپ اشۋلانسا، –
دەيتىن جۇرەكتىڭ جىرسىز ءعۇمىر كەشۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان دا اقىن:
ولەڭ مەنىڭ تىرشىلىگىم جەر كوگىم،
ەرتەلى-كەش تاۋسىلمايتىن ەڭبەگىم.
مەنى ولەڭنەن بولگەن كۇنى بىتەم مەن،
ولەڭسىز كۇن – ولگەن كۇنىم ول مەنىڭ –
دەپ تۇجىرىم جاسايدى. بۇل دا اقىننىڭ ومىرلىك كرەدوسى، وزىنە ءتان اقىننىڭ تابيعاتىن الدىڭا جايىپ سالادى، اقىننىڭ عۇمىرى مەن ماقساتىن باياندايدى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ:
نەگە كەرەك ءبىر شىندىقتى ەكى ۇعىپ،
ەكى ايتا المان – ءبىر جۇرەكپەن وتىرىپ.
ءومىر – بىرەۋ، ءولىم – بىرەۋ، مەن – بىرەۋ
ەكەۋ بولسا – بىرەۋى ونىڭ وتىرىك، –
دەسە ەندى بىردە اقىن ءوزىنىڭ سىرلاسىنا:
ءسوز ەتتىڭ-اۋ پۋشكيندى تاعى ماعان،
وزگە جۇرتتىڭ دەيسىڭ عوي ءبارى نادان.
تالانت كۇشى – تابىنۋ بولسا شىن-اق،
ءبىر كىسىدەي مەن دە وسى تابىنا الام...
...قۋقىلدانا سوعاسىڭ قۇشىرلانا، –
ءسابيسىڭ-اۋ، جارعان با ءتىسىڭ جاڭا.
ۇلى اقىندار، سەنىڭشە، ولگەن سىندى،
ءتىرى اقىندى مۇقاتۋ ءۇشىن عانا.
مەزگىلىم از قايتپاعان، جاسىماعان،
ال تۇڭىلگەن كەزدەرىم باسىم ودان.
مازالاما پۋشكيندى، مەنىڭ ءۇشىن
جەتىپ جاتىر ءوزىمنىڭ قاسىم اعام، –
دەسە، مۇندا دا اقىننىڭ ءوز مىنەزى، ءوز ەرەكشەلىگى شالىنادى. تىپتە، «...ۇلى اقىندار جازسا دا ولەڭ-يتىڭ، جامان بولىپ تۋۋعا ۇيالمايدى» دەپ تە سىر اڭداتادى. ساعي جيەنبايەۆ العاشقى ولەڭدەرىندەگى:
دۇنيە قالدىرمادى كوشتەن مەنى،
تالپىنىپ بالا قيال توسكە ورلەدى.
ومىرگە كەلگەنىم جوق كۇيەۋ بولىپ،
ول ماعان تەگەشىمەن ءتوس بەرمەدى، –
دەگەن شۋماعىمەن باۋراپ الىپ، ءوز ءۇنىن، اقىندىق مىنەزىن تانىتقان ەدى. سول مىنەز، سول سەزىم جالعاسىپ، «كوڭىلىم تولقىپ، كورەيىنشى دەدىم دە، سوزدىم قولدى كوكبەستىنىڭ جالىنا» دەيدى. اتقا قونعان اقىن، ونەر تۇلپارىنا تاقىمىن تيگىزگەندەي:
كەتە باردىم ازىناتا جارىپ جەل،
كوز الدىمدا بۇلدىرايدى سارى بەل،
جانى قالماي قولىن سوزىپ تۇس-تۇستان،
«بايقاشى» دەپ داۋىستايدى قالىڭ ەل.
قىز-كەلىنشەك جارالعانداي اق گۇلدەن،
سول ءبىر ءسوزدى قايتالايدى ءتاتتى ۇنمەن.
ءبىر كوگىلدىر دۇنيەنى بەتكە الىپ،
اق جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتتىم مەن.
شىر اينالىپ، مەنى ءسۇيىپ-قۇشارداي،
ءبىر قارلىعاش كەلەدى العا تۇسە الماي.
ايدالادا قۇلاسام مەن كەنەتتەن،
قاناتىنا مىنگىزىپ اپ ۇشارداي.
كوز الدىمدا مولدىرەتىپ ءبىر تۇردى شىق،
كەڭ جازىقتا اعىپ بارام نۇر قۇشىپ.
مەن جىعىلىپ قالا ما دەپ ابايسىز
تۋعان دالام كەلە جاتتى بىرگە ۇشىپ... –
دەيدى ساعي، دۇنيەگە اقىندىق مەيىرىممەن قاراپ، ءومىردى يماندىلىق مۇراتىمەن باعالاپ. تۇتاسقان تاقسىرەتتەن تۇراتىن تىرشىلىكتىڭ شۋاعىن كورۋ، سۇلۋلىعىن تانۋ، ءاربىر جۇرەكتىڭ ادامگەرشىلىگىن ۇعىنۋ ساعي ليريكاسىنا ءتان قۇبىلىس، جاراسىمدى مىنەز. شوپەننىڭ «ءسوز بىتكەن جەردەن، مۋزىكا باستالادى» دەگەنىندەي، ساعي ولەڭىنەن سوڭ مۋزىكا، ىرعاق، اۋەن، ساز كوڭىلگە ورالادى.
مۇحتار شاحانوۆ:
كوزىمدى الماي مازداپ جانعان وتتاردان،
ساعان سەنەم،
ساعان سەنىم ارتامىن.
قورىقپايمىن تۇسىنىگى جوقتاردان
جۇرەگى جوق ادامداردان قورقامىن، –
دەۋىندە دە، نەمەسە:
ەر قادىرىن نازاردان تاسالاۋدان،
قاي ەل وپا تاۋىپتى؟
ءيا، ەرلىكتى جاساماۋدان
باعالاماۋ الدەقايدا ءقاۋىپتى، –
سىندى ويلارمەن اقىن ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن، جۇرەك تۇكپىرىندەگى سەزىمى مەن دارالىق تابيعاتىن تانىتىپ، وقىرماندى ويعا جەتەلەيدى. وزىندىك ىرعاق، سونى وي، تىڭ تەڭەۋ – م.شاحانوۆ پوەزياسىنىڭ كىلتى.
بۇل جىر شۋماقتارىن كەلتىرۋ ارقىلى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە تالدانعان اقىندار پوەزياسىنىڭ:
بىرىنشىدەن، ءار اقىننىڭ ولەڭ جاساۋ ەرەكشەلىگىن؛
ەكىنشىدەن، وي مەن سەزىمدى قابىستىرىپ ايتۋداعى وزىندىك ماقامىن؛
ۇشىنشىدەن، ىرعاق، ۇيقاس جاساۋداعى سونىلىعىن؛
تورتىنشىدەن، ەڭ باستىسى بەينەلەۋ قۇرالدارىن تابۋداعى، ولەڭدە قولدانۋداعى ءار اقىننىڭ وزىنە ءتان ادىس-تاسىلدەرىن؛
بەسىنشىدەن، وي تۇتاستىعىنا جۇمساۋداعى تىلدىك شەبەرلىكتەرىن دالەلدەۋگە ۇمتىلدىق. وسى اتالعان كومپونەنتتەر جيىلىپ كەلىپ، ءبىر اقىننىڭ بويىنان تابىلعاندا عانا، ءار اۆتوردىڭ جەكە-دارالىعى /ليچنوست/ كورىنەدى. بۇل اقىندار 60-شى جىلدارى ادەبيەتكە ەركىن ەنىپ، 70ء-شى جىلدار ارالىعىندا ەل-حالىقتى، تالعام دارەجەسى جوعارى زيالى قاۋىمدى مويىنداتا بىلگەن دارا-دارا تۇلعالار. ءتىل، وي، سەزىم، ءسوز سيقىرىنان بەينەلىلىك تۋادى. پوەزيا قۇدىرەتى دە بەينەلىلىكتە دەپ بىلسەك، سول ءادىس-تاسىلدى تابيعي دارىنىمەن مەڭگەرگەن اقىندار دەپ ايتۋىمىزعا نەگىز بار. ويتكەنى، بۇل زەرتتەلگەن اقىندار «ليريكا – مىلقاۋ تۇيسىككە ءتىل ءبىتىرىپ، وبراز بەرەدى» دەگەن ۆ.گ.بەلينسكيي سيپاتتاماسىنىڭ بيىگىنەن تابىلعان قالامگەرلەر. قازاق ليريكاسىندا ۇلكەن كوركەمدىك جاڭالىق اشىپ، سونى اسەمدىك ارنالاردى نەگىزدەپ، اسىرەسە، ەۆروپا، ورىس ادەبيەتىندەگى ىزدەنىستەردى، باعىتتاردى ۇلتتىق تاقىرىپقا باتىل دا ەركىن ەنگىزگەن ماعجان ەكەنىن باعالاپ، مويىنداساق، سول ارنادا، سول ءداستۇردى تەرەڭدەتىپ جالعاستىرۋشى ءارى دامىتۋشى ۇرپاق – 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ وكىلدەرى دەۋىمىزگە، سولاي جوعارى باعالاۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سونىمەن قوسا، ءداستۇرلى قازاق پوەزياسىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا ءوز بايتەرەگىن ورناتىپ، تامىرىن عاسىرلار شەجىرەسىنەن تارتقان اقىندار دەپ ايتۋعا دا سەنىم مول. ش.ايتماتوۆ شاعىن جانر اڭگىمە تۋرالى ايتا كەلىپ، «اڭگىمە – دەگەن تامشى عوي... ال ونسىز مۇحيتتىڭ ءتۇزىلۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن بولاتىن. سول سياقتى، ليريكالىق ولەڭ دە تامشى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ول ادەبيەتىمىزدىڭ مۇحيتىنىڭ، شالقار تەڭىزىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىندە ءسوز جوق. شىن مانىسىندە تامشىسىز مۇحيت قۇرالماس. مۇحيت قۇرايتىنداي – قازاق ليريكاسى بار ەكەنى ءشۇباسىز. «عىلىمنىڭ ءولىمى – ەستە ساقتالمايتىندىعى جانە قىزىقپايتىن ادامدارعا ۇيرەتىپ، زايا كەتىرۋ» دەگەن مۇحامەد پايعامباردىڭ حاديستەرىندە /«ءجۇلدىز»، 1992. №1، 153-بەت/، مۇنداي ماقسات بيىگىنەن تابىلۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىراق، ءبىز وي-پىكىرىمىز، زەرتتەۋ ەڭبەگىمىز ءبىر قاجەتكە جاراپ قالار دەگەن سەنىممەن جازعانىمىزدى اشىق ايتقانىمىز ورىندى.
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى، –
دەپ 1916 جىلى الاش ۇرانىنا اينالعان بۇل ءسوز ءمانىن ءالى دە جويعان جوق. ءقازىر ءاربىر قازاق ءوز تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ ماقساتىندا ادەبيەت پەن ونەردىڭ، عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن جاڭا داۋىرگە ءۇن قوسىپ، ءوز وي-پىكىرىن ورتاعا سالىپ، ۇلتتىق قازىناعا اينالدىرۋعا كۇش سالۋعا كەرەك. ءبىز بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدى سول ءبىر ۇلكەن ماقساتتى باعىت-باعدار ەتىپ، جۇرگىزدىك. تاۋەلسىزدىككە ءاربىر قازاق ءوز مۇمكىندىگىنە لايىق ۇلەس قوسۋى قاجەت. ءبىز بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىمىز ارقىلى «عاسىرعا تاتيتىن ءبىر جىل» دەپ باعالاعان ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ازعانتاي بولسا دا ۇلەس قوسا الساق – توككەن تەرىمىز بەن ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى دەپ بىلەمىز. تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر بۇتاعى – قازاق ليريكاسى وسى ەكى ون جىلدىقتا ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتتى. باي ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى جاڭاشىلدىقپەن جاڭعىرتىپ، كۇرەتامىرلى ءداستۇر جاڭا كەزەڭدە ۇزىلمەي، ءوز جالعاسىن تاپتى.
* * *
ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ انايى ماتەرياليزمى مەن ديالەكتيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى فيلوسوفتار: فالەس – دۇنيەنىڭ نەگىزىن سۋ دەپ بىلسە، اناكسيمەن دۇنيەنىڭ نەگىزىن – اۋا دەپ بىلسە، گەراكليت – وت دەپ ساناسا، سول ۇشەۋىنىڭ نەگىزىندە دە – پوەزيا بار. سۋدىڭ /بۇلاق، وزەن/ اعىسى دا – پوەزيا، اۋا اسپان-كوكتىڭ ءمولدىر تازالىعى، ءارى شەكسىزدىگى دە – پوەزيا، وتتىڭ الاۋلاپ جانۋى مەن ءسونۋى دە – پوەزيا. دەموكريت ايتقان ماڭگىلىك قوزعالىستا دا پوەزيا بار. پلاتوننىڭ فيلوسوفياسى يدەيالىقتى – ماتەريالىقتان، سانانى – بولمىستان ءبولىپ الىپ، قۇداي بار، ادام بار جانە وعان تاۋەلسىز جان بار دەسە، ونىڭ نەگىزى دە – كادىمگى پوەزيا. پوەزيانىڭ جانى مەن دەرتى، وتى مەن ءورتى ليريكادان ءوربيدى. بۇل تۇجىرىمعا قازاق ليريكاسىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى مەن بۇگىنگى جاڭاشىلدىقپەن دامۋى ايعاق بولا الادى.
ءبىز بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن تالداي وتىرىپ، پوەزيانىڭ ەجەلگى داستۇرلەرى جاڭعىرىپ، جاڭاشىلدىقپەن زاڭدى جالعاسىن تاپقانىن دالەلدەۋگە ۇمتىلدىق. بۇرىن جەكەلەگەن ادەبي سىن ماقالالار اياسىندا، جەكەلەگەن اۆتورلار تۋرالى شىعارماشىلىق پورترەتتەر بولعانىمەن، مۇنداي زەرتتەۋ العاش بولۋىمەن دە، زەرتتەۋ ءىسىنىڭ پراكتيكالىق جانە تەوريالىق جاعىنان دا ءبىرشاما ماڭىزى بار دەگەن سەنىمدەمىز. ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ادەبيەت دامۋىنىڭ ءار كەزەڭىنە ءتان، تىعىز ورگانيكالىق بايلانىستا كورىنەتىن قۇبىلىس دەپ بىلەمىز.
«پوەزياداعى ازاماتتىق اۋەن» اتتى ماقالاسىندا سىنشى، عالىم س.قيرابايەۆ: «60-70 جىلدار ىشىندەگى قازاق ليريكاسىنىڭ جاڭاشىل بەلگىلەرىن ءسوز ەتكەندە، ول جىرلايتىن زامان مەن ادام بويىنداعى وسى وزگەرىستەر ەسكە تۇسەدى. بۇل ءداۋىردى ليريكالىق پوەزيانىڭ جاڭارۋ، سىلكىنۋ كەزەڭى دەسە دە بولعانداي. جاڭا ادام بويىنداعى تىڭ ساپالاردى اشا وتىرىپ، ليريكا دا رۋحاني ءوستى، پافوسىن جەتىلدىردى، ولەڭ مادەنيەتىن كەتەردى» دەگەن سالماقتى پىكىرى دە – ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ باستى قازىعىنىڭ بىرىنە اينالدى. سۋرەتتەۋ، بەينەلەۋ، كوركەمدىك تاسىلدەرى، ليريكانىڭ فورمالىق، مازمۇندىق جاعى، ۇلت سيپاتىن بىلدىرەتىن ورنەك، ناقىش بوياۋلارىنىڭ مولايۋى، تاقىرىپتىڭ بايۋى ليريكانىڭ كومپوزيسيالىق جاعىنان كۇردەلەنۋى، ليريكالىق قاھارماننىڭ ەسەيۋى ءبارى-بارى 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى. شىعارماشىلىقتىڭ پسيحولوگياسىن، اقىننىڭ شەبەرلىگىن اشۋدا «كوركەم ءسوز قۇپيالارى قازىلا قوپارىلعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەتىندىگىنە» /ز.قابدولوۆ/ كوز جەتكىزۋمەن بىرگە، كوركەم ليريكانىڭ بولمىسى مەن ءبىتىمىن، سىرى مەن سيپاتىن، ماعىناسى مەن ءمانىن پارىقتاپ، عىلىمي سيپاتتا زەرتتەۋدى باسشىلىققا الدىق. ءسوز تابيعاتىنىڭ ەموسيونالدىق، ەكسپرەسسيۆتىك قىرلارىن، كونتەكس اياسىنداعى سيقىرلى سىرلارىن اشۋعا قادام جاساپ، وبرازدىق-مەتافورالىق، لەكسيكالىق-فرازەلوگيالىق وبرازدار جۇيەسىنە نازار اۋداردىق.
عىلىمي ەڭبەگىمىزدىڭ كىرىسپەسىندە، تاقىرىپ اۋقىمىنداعى ماسەلەلەردىڭ اكتۋالدىلىعى، زەرتتەۋ ماقساتى مەن باعىت-باعداردى ايقىنداۋ پروبلەمالارى قامتىلعان. زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – 60-70 جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە باستى-باستى، ەڭ نەگىزگى يدەيالىق-كوركەمدىك تەندەنسيالاردى ەرەكشەلەپ، ايقىنداۋ.
ديسسەرتاسيالىق ەڭبەك ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى ءبولىم: «قازاق پوەزياسى جاڭا كەزەڭدە»، ەكىنشى ءبولىم: «قازىرگى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرى» /60-شى، 70ء-شى جىلدار/.
زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ ماقساتى مەن مۇرات-مانىنە كەلەتىن بولساق، قازاق ليريكاسىنىڭ سالماعى اۋىر، قۇندى دۇنيەلەر بەرە العان كەزى – 60-شى، 70ء-شى جىلداردىڭ رۋحاني تابىسىنا جان-جاقتى عىلىمي تالداۋ جاساۋدى باستى ماقسات ەتىپ العا قويدىق. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل كەزەڭى – ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ باي قازىناسىن ودان ءارى بايىتا ءتۇستى. بۇل پىكىردى ادەبيەت تانىتقىش، زەرتتەۋشى عالىمدار دا، سىنشىلار دا، جازۋشى قالامگەرلەر دە مويىنداپ، قوستاۋمەن كەلەدى.
عىلىمي جاڭالىعى رەتىندە ءتۇيىپ ايتار بولساق، 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ دامۋى تۋرالى ءبىر ءداۋىردى تەوريالىق جانە اناليتيكالىق تالداۋ پلانىنداعى تۇجىرىمداپ قورىتقان ءبىرىنشى عىلىمي جۇمىس بولىپ تابىلادى.
قازاق ليريكاسىنىڭ تەگىنە، جانرىنا وراي تالدانىپ، تەوريالىق ماتەريالدار نەگىزىندە قورىتىلىپ، شىعارمالار تۇتاس تا جۇيەلى تۇردە باعالانىپ، ولەڭدەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى موتيۆيسيالىق دالەلدەۋ پرينسيپتەرىنە ساي زەرتتەلگەن.
ديسسەرتاسيانىڭ عىلىمي جاڭالىعىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ءداستۇرلى پوەزيا مەن ليريكالىق جاڭاشىلدىق ىزدەنىسىنىڭ اراقاتىناسىنداعى ديالەكتيكالىق زاڭدى جالعاستىق جان-جاقتى دا ايقىن دالەلدەنگەن دەۋگە بولادى.
ليريكانىڭ جانرلىق تەگىنىڭ ءار سالاسىن جەكە-جەكە، ارنايى تاقىرىپقا ارقاۋ رەتىندە الا وتىرىپ، ءار اقىننىڭ جەكە-دارالىق قاسيەتىن، ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ، ءتۇسىن تۇستەۋگە، ىشكى پسيحولوگيالىق، ءار اۆتوردىڭ وزىنە ءتان جەكە-دارا ءستيلىن تانىتۋدا، ءار كەزەڭدەگى قازاق ليريكتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، زەرتتەۋ ماقساتى كوزدەلدى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلىس جاسادىق.
زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان پەريودتاعى ۇلتتىق ليريكامىزدىڭ تابيعاتى قانداي، ونىڭ سول ۋاقىتتاعى توپىراعىنان قانداي قۇندى دۇنيەلەر ءوسىپ شىعىپ، جاپىراق جايدى جانە دە ونىڭ ءوسۋ جولى نەگە جەتەلەيدى، قاي باعداردا، قانداي دەڭگەيدە دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ دە، زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ اكتۋالدىعىن العا تارتسا كەرەك. 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ تەندەنسيالارىن زەرتتەي وتىرىپ، باي مۇرانى جان-جاقتى دا، تەرەڭ قامتۋ ماقساتىمەن، ءبىز بەلگىلى ءبىر اقىندار توبىنىڭ تۆورچەستۆوسىمەن، ياعني شىعارماشىلىعىمەن شەكتەلۋدى ءجون كوردىك.
ەڭبەكتىڭ باستى ماقسات-مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى، 60-70ء-شى جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ، ءوزىنىڭ الدىنداعى 50ء-شى جىلدارمەن سالىستىرعاندا باستى بەلگىلەرىمەن ايىرماشىلىعىن، ەرەكشەلىگىن جان-جاقتى تالداپ، انىقتاۋ. ايتارلىقتاي تەندەنسيالاردىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە تالداپ، عىلىمي تۇرعىدا انىقتاما بەرۋ، وسى كەزەڭدەگى پوەزيانىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىنە باعا بەرۋ. ناقتى كوركەم ماتەريالداردى اناليز، تالداۋ جاساۋ بارىسىندا، جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردىڭ حاراكتەرىن، سىر-سيپاتىن اشۋ، ءارى سەبەبىن انىقتاۋ. زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تابىسى مەن وسى كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسىنىڭ بىرگە، قاتار دامۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەپ، اباي، ماعجان ليريكالارىنىڭ بۇگىنگى كۇن ليريكاسىمەن ارا قاتىناستارى تۋرالى دا ءسوز ەتىلدى.
ادەبي پروسەسس ءداستۇر مەن جاڭالىقتاردىڭ ءوزارا بايلانىسىنان ءوربيدى، قانات جايادى، داميدى. بۇل ۇلكەن دە تەرەڭ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن سالا، سونىمەن قوسا مۇنىڭ نەگىزىندە سان قىرلى ماتەريالدار، ءارتۇرلى ستيلدەر، كوركەمدىك ىزدەنىستەر جاتاتىنى ماعۇلىم. ەڭ الدىمەن ليريكا جانرىنداعى سان ءتۇرلى ىزدەنىستەردى، اسىرەسە، ءارتۇرلى حالىقتار پوەزياسىن زەرتتەۋ ارقىلى بۇعان قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بار. پوەزيانىڭ ءمان-مازمۇنى، قادىر-قاسيەتى قازاق ادەبيەتىنە جانە الەمدىك پوەزيا داستۇرىنە ۇلەس قوسا الاتىندىعىمەن دە ولشەنەدى. قورىتىپ ايتقاندا، قازاق ليريكاسىنىڭ 60-شى، 70ء-شى جىلدارداعى ءداستۇرى مەن جاڭاشىلدىعى ديسسەرتاسيالىق ەڭبەكتىڭ نەگىزىنە اينالدى. قازاق ليريكاسىنىڭ ەڭ نەگىزگى دەگەن باعىت-باعدارى، ادەبي اعىمى مەن كۇردەلى قۇبىلىسى تالداپ زەرتتەلدى.
1960-1970 جىلدارداعى الەۋمەتتىك، قوعامدىق ورتانىڭ جاي-كۇيى، سيتۋاسياسى، قوعامنىڭ پوەزياعا، پوەزيانىڭ قوعامعا ىقپال-اسەرى نازارعا الىنۋمەن بىرگە، وسى كەزەڭدەگى سىن ماقالالار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، قوعامدىق كوزقاراستار باسشىلىققا الىندى. قوعامعا وراي، پوەزيا مازمۇنىنىڭ وزگەرۋى، تاقىرىپ اياسىنىڭ كەڭۋى، ادامداردىڭ كونسەپسياسىنىڭ قوعاممەن بىرگە دامۋى، ءداستۇر فونىندا، جاڭاشىلدىق پەن ءداستۇردىڭ ءوزارا قاتىناسى، بايلانىسى ءتارىزدى ماسەلەلەردىڭ فونىندا، قازاق ليريكاسىنىڭ پروبلەمالارىن قوزعاپ، جان-جاقتى زەرتتەۋگە دەن قويدىق.
پوەتيكالىق وزگەرىستەر، قازاق ليريكاسىنىڭ داستۇرلىك ولەڭ جازۋ ءستيلىنىڭ دامۋى، پوەتيكالىق لەكسيكاسىنىڭ بايۋى، مەتافورماسيالاۋ نەمەسە ءسوزدىڭ اۋىسپالى ماعىناسىندا قولدانۋ، بەينەلىلىك، استارلى وي ايتۋ، وبرازدىلىق كومپوزيسياسى تۋرالى دا زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە ءبىراز پىكىرلەر قوزعالدى. قازاق ليريكاسى نەگىزگى اعىمدار كوزقاراسى تۇرعىسىندا زەرتتەلىپ، جاڭارعان، تولىققان، جاڭعىرعان وبرازدار مەن ليريكا جانرلارىنىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرى قامتىلدى.
60-شى، 70ء-شى جىلدار ليريكاسىنا ءتان قاسيەت، داستۇرگە دەگەن جاڭا كوزقاراس پەن وزگەشە دە باتىل اراقاتىناس. بەينەلەۋ قۇرالدارىنىڭ ءداستۇر جالعاسىمەن قاتار، ونى كوركەمدىك تۇرعىدا دامىتۋ، زامان، ۋاقىتقا لايىق وزگەرىستەر ەنگىزۋ جانە ونى بايىتۋ پروبلەمالارى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە وزەك بولدى.
ۇلتتىق پوەتيكالىق ءداستۇر – بارشا شىعارماشىلىقتىڭ اسىل دىڭگەگى. سولاي بولا تۇرسا دا ءداستۇر دامىماي، ءداۋىر مەن ۋاقىتتىڭ وزگەشەلىگىنە وراي ءوز ەرەكشەلىگىمەن كورىنبەي قالسا، ءداستۇردىڭ جاسامپازدىعى بولماعاندىعى. ءداستۇردىڭ ءداستۇر بولۋى جاڭاشىلدىقپەن دامىپ، بايىپ وتىرۋىندا دەسەك، 60-شى جىلدارى ادەبيەتىمىزگە ەنگەن اقىندار شوعىرى داستۇردەن ءوز جالعاسىن تاۋىپ، پوەزيامىزعا جاڭالىق سيپاتىن الا كەلدى. مىنە، سوعان عىلىمي تۇرعىدا باعا بەرىلدى.
قازاق ليريكاسى 60-شى، 70ء-شى جىلدارى كوركەم دە، تاريحي دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە كوشكەنىن كورەمىز. پوەتيكالىق ماتەريالداردىڭ وراسان باي ءارى كوپتىگى سونشالىق، ونىڭ ءبارىن ءبىر زەرتتەۋ ەڭبەگىندە قامتۋ مۇمكىن ەمەس، سوعان وراي بۇل كەزدەگى ەرەكشەلىگى ايقىن كورىنگەن اقىنداردىڭ ەلەۋلى توبىن عانا ىرىكتەپ الۋعا تۋرا كەلدى. سول اقىندار شىعارماشىلىعى ارقىلى وسى كەزەڭدەگى جاڭالىقتى تالداپ، كورسەتىپ، ءاربىر قالامگەردى وزىنە لايىق دارالاۋعا كۇش سالدىق. قورىتا ايتقاندا، زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جۇرگىزىلگەن ناتيجەسىنە كوز جىبەرىپ، وي-قورتىتىندىلارىمىزدى ءتۇجىرىمداساق، 60-شى، 70ء-شى جىلدار قازاق ليريكاسىنىڭ تاريحىنداعى ەلەۋلى دە، شوقتىعى بيىك، ارنايى زەرتتەۋگە تۇرارلىق، سۇبەلى دە، قۇنارلى كەزەڭى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. جانە دە سولاي جوعارى باعالاۋعا تولىق نەگىز بار.
كوركەمدەۋ، مانەرلەۋ قۇرالدارىنىڭ جۇيەسى، ياعني وبرازدار جۇيەسىنىڭ تانىمدىق جانە ەستەتيكالىق قىزمەتىنە باسا نازار اۋدارىپ، سول ارقىلى اقىنداردى دارالاۋ، دارىن قاسيەتتەرىن باعالاۋ ءىسى زەرتتەۋ جۇمىسىندا ءبىرشاما ايتارلىقتاي جۇزەگە استى دەگەن پىكىردەمىز. ءار اقىننىڭ قابىلەت-دارىنىنا ساي، كوركەمدىك شەبەرلىگى مەن يدەيالىق-ەسەتەتيكالىق كوزقاراستارى دا ايقىندالا ءتۇستى. ەكسپرەسسيۆتىك-ەموسيونالدىق بوياۋلاردى قولدانۋداعى ءار اقىننىڭ وزىنە ءتان تابيعاتى ەرەكشەلەنەدى. ولەڭنىڭ ىشكى قۇرىلىمى مەن سىرتقى سىمباتىنا ءمان بەرىپ، مازمۇنى مەن فورماسىن تۇتاس ءبىر ورگانيزمگە اينالدىرىپ، بىرلىك تۇرعىسىندا الىپ جىرلاۋدا 60-شى، 70ء-شى جىلدار ليريكاسىنىڭ ولەڭنىڭ مەلوديالىق-ينتوناسيالىق كەستەسىنە، ۇيقاس تابيعاتىنا، اۋەزدىلىگىنە، ىرعاقتىق قۇرىلىسىنا باستى نازار اۋدارعان بۇل كەزەڭدەگى اقىندار – وزىنەن بۇرىنعى اعا تولقىنداردىڭ ەڭ وزىق ۇلگىلەرىن مەڭگەرە وتىرىپ دامىتتى. كەيىنگى ۇرپاق وكىلدەرىنە ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن ۇلگى بولارلىقتاي ءىز سالدى.
You Might Also Like
-
«سوۆەت كوشباسشىلارىنىڭ اللەياسى» 1992 جىلى پايدا بولعان. ەڭ العاش ءمۇسىندى سۋ استىنا دايۆەر ۆلاديمير بورۋمەنسكيي تۇسىرگەن. مۇسىندەر تارحانكۋت مۇيىسىنەن شامامەن 100 مەتر قاشىقتىقتا، 12-15 ...
