اقيقات پەن اڭىز
ءبىرىنشى ديالوگ
I
الماتى جازدا دا، كۇزدە دە اسەم عوي، شىركىن! سەنتيابردىڭ اياق كەزى بولسا دا، استانا ىستىق، شۋاق، جىلى نۇرعا بوگىپ تۇر. ءبىراق اۋا رايىنىڭ حابارشىلارى بۇگىن جيىرما بەس گرادۋس ىستىق بولادى دەپ ايتقانىمەن، جاز جيىرما بەسى مەن كۇز جيىرما بەسىنىڭ جالىنى بىردەي بولمايدى ەكەن. جازدىڭ مۇنداي كۇندەرىندە شولاق جەڭ كويلەك كيگەن كوشە جاياۋلارى جاندارىنا سايا تاپپاي دەدەكتەيتىن ەدى. ءقازىر دە كويلەكشەڭدەر كوپ كەزدەسكەنىمەن، ءبىرسىپىرا جۇرت يىقتارىنا كوستيۋم ءىلىپتى، ءبارى دە اياقتارىن اسىقپاي باساتىن بولىپتى.
كۇن ءالى دە ەداۋىر ىستىق بولعانىمەن، سارى كۇزدىڭ كەلگەنىن سارى الا جاپىراقتار ايقىن اڭعارتقانداي ەدى. توبەدەن تومەن قاراي قالىقتاي قۇلاعان ەكى-ۇش جاپىراق فۋرمانوۆ كوشەسىمەن جوعارى قاراي ورلەپ بارا جاتقان مەنىڭ الدىما كەلىپ ءتۇستى.
كومسومول كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى «يۋۆەليرتورگ» ماگازينىنەن وتكەننەن كەيىن، ۇيلەردىڭ نومەرىنە كوز سالا باستادىم. ويتكەنى مەنىڭ ىزدەپ كەلە جاتقان ءۇيىم وسى تۇستا بولۋعا ءتيىس. بىلەتىن ادامدار ماعان ماگازيننەن وتىسىمەن-اق وڭ جاعىڭا قاراي بەر دەپ تۇسىندىرگەن. راسىندا دا لەزدە-اق مەن بۇرىشىندا تورتكىل كوك قاڭىلتىرعا اق سىرمەن 117 دەپ بادىرايتا جازىلعان نومەرى بار ءۇش قابات ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدىم.
ءۇيدىڭ وسى نومەرىنە كوزىم تۇسكەن ساتتە جۇرەگىم ءسال شىم ەتە قالىپ، ءون بويىمدى الدە ءبىر جەڭىل ءدىرىل ارالاپ وتكەندەي بولدى. ول بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىڭقىراپ بارا جاتقان ەسكى سەزىم ەدى. ۇلى وتان سوعىسىندا جۇرگەن كەزىمىزدە، شابۋىلعا شىعار الدىندا ءدال وسىنداي بولىپ، كوڭىل قوبالجىڭقىرايتىن دا، ارتىنان دايىندىق باستالعاننان كەيىن، دەنەنىڭ ءدىرىلى باسىلىپ، قورىققانىڭ، قوبالجىعانىڭ ۇمىت بوپ كەتەتىن.
سىرتقى ەسىكتەن ىشكە كىرىپ، ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدىم. مەن ىزدەپ كەلگەن 6-پاتەر باسپالداقتىڭ سول جاق تۇكپىرىندە ەكەن. ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن ىزدەپ، العاشىندا تابا المادىم. انىقتاپ قايتادان قاراسام، ەسىكتىڭ توپسا جاق جاقتاۋىندا كوزگە كورىنەر-كورىنبەس بوپ، تۇيمەدەي عانا قوڭىراۋ كنوپكاسى تۇر ەكەن. ىشكە حابار جىبەرىپ، اقىرىن سونى باستىم. سودان سوڭ ءدال كەلدىم بە ەكەن دەپ ويلاپ ساعاتىما قاراسام — ون بولىپتى.
ىشكى جاقتان سويلەپ جۇرگەن ايەل داۋسى ەستىلدى. ماعان ەسىك اشۋعا كەلە جاتقان كىسى بولار دەپ، ءسال شەگىنىڭكىرەپ تۇردىم. ءبىراق ەسىك اشىلمادى. مەن كنوپكانى قايتا باستىم. وسى كەزدە ەسىكتىڭ ءدال ار جاعىنان شىلدىر ەتە قالعان قونىراۋ ءۇنىن ەستىدىم. سوندا عانا باسىما العاشىندا قوڭىراۋدى قاتتى باسپادىم با ەكەن دەگەن وي كەلدى. ويتكەنى مۇنىڭ الدىندا ءدال مۇنداي بوپ جاقىننان شىققان قوڭىراۋ داۋىسىن ەستىمەگەن سياقتى ەدىم. الدە ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلگەنگە جۇرەك القىنىپ، ءۇي يەسى قالاي قارسى الار ەكەن دەگەن ساسقالاقپەن اڭعارماي قالدىم با، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
... 1943 جىلدىڭ جازىندا ءبىزدىڭ قۇرامامىز — 100-دەربەس اتقىشتار بريگاداسى 2-بالتىق مايدانىنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە اۋىستىرىلدى. اتاپ ايتقاندا ۆەليكيە لۋكي قالاسىنىڭ تۇبىنەن لوۆات وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ جايعاستىق. جورىقپەن جولدا كەتىپ بارا جاتقانىمدا مەنىڭ قولىما «زناميا» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى 5-نومەرى ءتيدى. سول جۋرنالدا الەكساندر بەك دەگەن اۆتوردىڭ «پانفيلوۆشىلار العى شەپتە» اتتى پوۆەسىنىڭ باسى جاريالانعان ەكەن. مەن وندا بەك دەگەننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىنمىن، ونداي جازۋشى بارىن دا ەستىمەگەن بولاتىنمىن. ءبىراق پانفيلوۆ ديۆيزياسىن، ودان شىققان 28 باتىر ەسىمدەرىن، مالىك عابدۋللين مەن تولەگەن توقتاروۆ سول ديۆيزيانىڭ تۇلەكتەرى ەكەنىن جاقسى بىلەتىنمىن. سوندىقتان بولار، مەن بۇل پوۆەستەن باس المادىم. كۇندىز توقتاي قالعاندا كۇننىڭ جارىعىمەن، تۇندە قونعان جەردە اي ساۋلەسىمەن وقىدىم. وقىعان تاراۋلاردى جول-جونەكەي جاۋىنگەر سەرىكتەرىمە بايانداپ تا وتىردىم. سودان سوڭ، العى شەپكە سول جۋرنالدىڭ 6-نومەرى جانە كەلدى. پانفيلوۆشىلار تۋرالى پوۆەستىڭ جالعاسىن تۇندە، اي قاراڭعى بولعاندىقتان ،زەڭبىرەك قاسىنا كەلىپ وتىرىپ، اككۋمۋلياتوردىڭ جارىعىمەن وقىدىم. پوۆەست تە ءبىتتى، اككۋمۋلياتوردىڭ دا جارىعى تاۋسىلدى. ارينە، مەنىڭ مۇنىم ءتارتىپ بۇزعاندىق، ءتىپتى قىلمىس ەدى.
مەنىڭ زەڭبىرەگىمنىڭ جارىعى تاۋسىلعانىن ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت پوليانسيەۆ ەرتەڭىندە-اق ءبىلدى. ول بىلگەن جوق ەدى، مەن ءوزىم ايتتىم. زەڭبىرەگىمنىڭ جارىعىن تۇندە كىتاپ وقيمىن دەپ تاۋىسىپ الدىم دەدىم.
پوليانسيەۆ وتە اشۋلانشاق كىسى ەدى. بىردەن ايعايدى سالىپ، سىباپ الدى. مەن سەنى ءقازىر اتىپ تاستايمىن دەدى. ءبىراق اتقان جوق. پوگونىمدى، مىلتىعىمدى، بەلبەۋىمدى سىپىرىپ الىپ، ءۇش تاۋلىككە گاۋپتۆاحتىعا ايداتتى. قىلشا موينىم تالشا دەپ، قارۋ كەزەنگەن سولداتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جەلبەگەي شينەلىم سالپاڭداپ، ديۆيزيون شتابىنىڭ قاسىنداعى گاۋپتۆاحتىعا قاراي ساپار شەكتىك. بۇل ءبىر كورمەگەن قۇقايىم ەدى، ونى دا كورەتىن بولدىم دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
پوزيسيادان شىعا بەرە الدىمىزدان ءبىزدىڭ باتارەياعا قاراي سالت اتپەن كەلە جاتقان ديۆيزيون كومانديرى مايور ساحون كەزدەستى.
مايور ساحوندى ءبىز گەنەرال پانفيلوۆتان كەم كورمەۋشى ەدىك. ءتىلى ساقاۋلاۋ بولعانىمەن، وتە بايسالدى، اقىلدى كىسى ەدى. قاراماعىنداعى ارتيللەريستەردى وفيسەردەن باستاپ، ءاربىر سولداتىنا دەيىن بىلەتىن. مەن، ايداۋدا كەلە جاتسام دا، ەكى قولىمدى جامباسىما جاپسىرا ۇستاپ، اياعىمدى كوتەرە سەرمەپ، دىك-دىك باسىپ، موينىمدى كوماندير جاققا بۇرىپ، سالت اتتى ءساحوننىڭ قاسىنان سالەم بەرىپ ءوتتىم. مايور مەنى تانىدى دا، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتتى.
— قانە، توقتاڭدار، — دەدى ارتىمدا ماعان مىلتىق كەزەپ كەلە جاتقان ايداۋشى سولداتقا.
مايور اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، قاسىما ءوزى كەلدى دە:
— اعا سەرجانت، قايدا جول تارتىپ باراسىڭ؟ — دەدى.
— گاۋپتۆاحتىعا، جولداس مايور.
— نە ءۇشىن؟
— زەڭبىرەك اككۋمۋلياتورىن شىعىنداپ تۇندە كىتاپ وقىعانىم ءۇشىن.
— ول دۇرىس بولماعان ەكەن.
— كىنالىمىن، جولداس مايور.
— قانداي كىتاپ ەدى؟
— پانفيلوۆشىلار تۋرالى.
— ۇنادى ما؟
— وتە ۇنادى، جولداس مايور.
— مومىش ۇلىنىڭ، ونىڭ باسقا دا جەرلەستەرىنىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىندىڭ بە؟
— سۇيسىنگەندە قانداي، جولداس مايور!
— مەن دە ءسۇيسىندىم. ال سەن ول كىتاپتىڭ مازمۇنىن جولداستارىڭا ايتىپ بەردىڭ بە؟
— ءدال سولاي، جولداس مايور. بۇكىل باتارەياعا بايانداپ بەردىم.
— وندا جىگىت ەكەنسىڭ، اعا سەرجانت، — دەدى مايور ماعان ات ۇستىنەن سىعىرايا قاراپ. — سەنى گاۋپتۆاحتىعا كىم جىبەردى؟
— ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت پوليانسيەۆ، جولداس مايور.
— ەندەشە مەن سەنەن ول جازانى الىپ تاستادىم. ءقازىر قايت تا، ۆزۆودىڭا بارىپ، ءوز مىندەتىڭە كىرىس. لەيتەنانت پوليانسيەۆقا مەنىڭ وسى بۇيرىعىمدى ايت.
ءبىز باتارەيادان قىرىق-ەلۋ مەتر عانا الىستاعان ەدىك. ايداۋشى سولدات ءوز بەتىمەن كەتتى دە، مەن ستارشيناعا بارىپ پوگونىمدى، بەلبەۋىمدى، ناگانىمدى الدىم. پيلوتكامنىڭ قىزىل جۇلدىزىن قايتا قاداپ باسىما كيدىم دە، اسىقپاي اياڭداپ، ورمان شەتىندە جاۋىنگەرلەرمەن ساباق وتكىزىپ جاتقان ۆزۆود كومانديرىنە قاراي بەتتەدىم. لەيتەنانت مەنى كورە سالا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، باقىرىپ قويا بەردى.
— سەن نەگە سەندەلىپ ءجۇرسىڭ ءالى كۇنگە دەيىن؟ — دەپ اقىردى.
— سەندەلگەنىم جوق، ءتۇپ-تۇزۋ كەلە جاتىرمىن، جولداس لەيتەنانت.
ونىڭ اۋزى جىبىر-جىبىر ەتە ءتۇستى. بۇل ونىڭ مەنى اكە-شەشەمنەن سىقپىرتقانى.
— مەنىڭ ساعان گاۋپتۆاحتىعا بار دەگەنىم قايدا؟
— ورتا جولدان قايتىپ كەلدىم، جولداس لەيتەنانت.
— كىم پراۆو بەردى ساعان گاۋپتۆاحتىعا بارماي قايتىپ كەلۋگە؟ بۇل ءۇشىن مەن سەنىڭ كوزىڭە كوك شىبىندى ۇيمەلەتەرمىن ءالى.
وسىلاي دەپ ول قاسىندا تۇرعان سەرجانتقا بۇيرىق بەردى:
— وماربايەۆ، ءقازىر مىنانىڭ بەلبەۋىن شەشىپ، پوگونىن سىپىر دا، ديۆيزيونداعى گاۋپتۆاحتىعا ايداپ بار.
مۇقان وماربايەۆ امالسىز ورنىنان تۇرىپ، اياعىن سىلبىر باسىپ ماعان قاراي اياڭدادى. مەن وعان «اسىقپا» دەگەندەي بەلگى بەردىم دە:
— بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس لەيتەنانت، — دەدىم پوليانسيەۆقا قاراپ تىك تۇرا قالىپ.
— ءۇنىڭدى ءوشىر. رۇقسات ەتپەيمىن، — دەدى ول.
— رۇقسات ەتپەسەڭىز، وندا مەن رۇقساتسىز بايانداۋعا ءماجبۇر بولامىن...
— ءوشىر ءۇنىڭدى...
— ءقازىر، جولداس لەيتەنانت. ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى ديۆيزيون كومانديرى مايور ساحون جولداس بۇزدى، — دەدىم مەن. — مايور وسىنى سىزگە ايت جانە پوليانسيەۆ جولداس دەرەۋ ماعان كەلسىن دەدى.
— قايدا مايور؟ سەن باعانادان بەرى نەگە ايتپاي تۇرسىڭ ول كىسىنىڭ شاقىرعانىن؟
— ايتايىن دەپ ەدىم، ءسىز ماعان سويلەۋگە رۇقسات بەرمەدىڭىز عوي، جولداس لەيتەنانت.
لەيتەنانت پيلوتكاسىن تۇزەپ كيىپ، قوس بارماعىن بەلبەۋىنە سۇقتى. گيمناستەركاسىنىڭ بىرىسقانىن ارتىنا قاراي جيىردى.
— قايدا جولداس مايور؟
— پوزيسيادا.
لەيتەنانت ورمان شەتىندەگى زەڭبىرەكتەر تۇرعان جەرگە قاراي تۇرا كەپ جۇگىردى. باردى دا مايورعا ءوزىنىڭ شاقىرتۋ بويىنشا كەلگەنىن ايتىپ راپورت بەردى. مايور مەن لەيتەنانتتىڭ بارلىق سوزدەرى بىزگە انىق ەستىلىپ تۇردى.
— زەڭبىرەك كومانديرىن نە ءۇشىن تۇتقىندادىڭىز، جولداس لەيتەنانت؟ — دەپ سۇرادى مايور.
— تۇندە كىتاپ وقيمىن دەپ زەڭبىرەك شامىن تاۋىسقانى ءۇشىن، جولداس مايور.
— نەگە سۇيەنىپ تۇتقىندادىڭىز؟
— ۋستاۆقا سۇيەنىپ، جولداس مايور. ۋستاۆ بويىنشا ءتارتىپ بۇزعان جاۋىنگەردى ءۇش تاۋلىككە دەيىن گاۋپتۆاحتىعا وتىرعىزۋعا پراۆوم بار عوي.
— ارينە بار. ءبىراق ۋستاۆتاعى پراۆونى دۇرىستاپ پايدالانا ءبىلۋ كەرەك، جولداس لەيتەنانت. ول سەرجانت ءبىر زەڭبىرەكتىڭ وتىن وشىرگەنىمەن، سول وقىعان كىتابى ارقىلى باتارەيانىڭ بار جاۋىنگەرىنىڭ جۇرەگىنە وت جاقتى. ۋستاۆتا وسى دا ەسەپتەلگەن. ءسىز ونى ەسكەرمەگەنسىز. ءوزىڭىز باتالون كومانديرى مومىش ۇلى تۋرالى كىتاپتى وقىدىڭىز با؟
— جوق، جولداس مايور.
— ەندەشە، ونى وقىماعانىڭىز ءۇشىن، مەن ءسىزدى ءۇش تاۋلىككە ءۇي تۇتقىنى ەتىپ قاماسام قالاي بولار ەدى؟ بۇل دا مەنىڭ ۋستاۆتىق پراۆوم عوي. سوندا ءسىز ول كىتاپتى وقىپ شىعارسىز دەپ ويلايمىن.
— قۇپ، جولداس مايور، ءۇش تاۋلىككە ءۇي تۇتقىنى بولۋعا. ءبىراق انا كىتاپتى قايدان الامىن؟
— ونى ءوزىڭىز تۇتقىنداعان سەرجانتتان سۇراڭىز... مەن سىزگە ارەست جاريالامايمىن، لەيتەنانت. ءبىراق بۇل ەسىڭىزدە بولسىن.
وسىدان كەيىن — «زناميا» جۋرنالىنىڭ مەندەگى ەكى نومەرى قولدان-قولعا كوشتى. قارشادايىنان باتىرلار جىرىن جاتتاپ وسكەن قازاق بالالارى بۇل پوۆەستى ولەڭدەي جاتتاپ الدىق. «فاميلياسى جوق اداممەن» — باتالون كومانديرى باۋىرجان مومىشۇلىمەن ءبىز مايداندا وسىلاي تانىسقان ەدىك. ونىڭ ەرلىگىنە، باتىلدىعىنا، تاپقىرلىعىنا، سونىمەن بىرگە ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىنە سۇيسىندىك. ەگەر وتىرىك جازساڭ الدىمەن سول قولىڭدى، ودان سوڭ وڭ قولىڭدى شاۋىپ تاستايمىن دەپ، قىلىشىن جارق ەتكىزىپ قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، جازۋشىعا سەرت قويعان ءساتى ءارقاشاندا جادىمىزدا ءجۇردى. ونىڭ بورانبايەۆ ەسىمدى قورقاقتى جازالاعانىن دا ءجون كوردىك. ونىڭ بوزجانوۆ، راحيموۆ سياقتى سەرىكتەرىن دە وزىمىزگە ۇلگى تۇتتىق. كومانديرلەرىمىز باۋىرجانداي قاتاڭ، قاھارمان بولۋعا تىرىستى. ءبىز، سولداتتار، باۋىرجانداي باتىر، باتىل بولۋعا ۇمتىلدىق. ءبارىمىز دە مومىشۇلىن ءبىر كورسەك، تىلدەسسەك-اۋ دەپ ارمان ەتتىك. ءبىراق مەن باۋىرجانمەن سوعىستا كەزدەسە المادىم. ال ونىمەن سوعىس بىتكەننەن سوڭ 18 جىل كەيىن، وندا دا تەك تەلەفون ارقىلى عانا تىلدەسۋىمە تۋرا كەلدى.
مومىش ۇلى اسكەردەن بوساپ، الماتىعا كەلگەندە مەن پاۆلوداردا قىزمەتتە بولاتىنمىن. «باۋىرجان وتستاۆكاعا شىعىپتى»، «باۋىرجان پالەنشەگە بىلاي دەپتى»، — دەگەن سياقتى ۇزىنقۇلاق حابارلاردى ەستىگەنىمىز بولماسا، كوپكە دەيىن ونىمەن جۇزدەسۋ ءساتى تۇسپەدى. الايدا مەن قيىن كۇندەردە ءپىر تۇتقان ادامىم بولعاندىقتان جۇرەگىمدەگى وعان دەگەن سوناۋ سولدات كەزىنىڭ ىستىق سەزىمىن سۋىتپاي ساقتاپ ءجۇردىم. ونىڭ ۇستىنە مومىش ۇلىنىڭ «ءبىزدىڭ سەميا»، «جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى»، «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» اتتى كىتاپتارى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شىعىپ، مەنىڭ وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى بۇرىنعىدان دا ارتتىرا ءتۇستى. مومىشۇلىن بۇرىن كوماندير رەتىندە قۇرمەتتەسەم، ەندى جازۋشى رەتىندە جانە جاقسى كورە ءتۇستىم.
1961 جىلى مەن الماتىعا اۋىستىم. سول جىلدىڭ جازىندا قازاقستاننىڭ 40 جىلدىعىن تويلاۋ بەلگىلەندى دە، سوعان ارناپ گازەتىمىزدىڭ مەرەكەلىك قوسىمشا نومەرىن شىعارماق بولدىق. مەرەكەلىك نومەرگە باسقا اۆتورلارمەن بىرگە مومىش ۇلىنىڭ دا ماقالاسى جوسپارلاندى. رەداكتوردىڭ ورىنباسارى رەتىندە قوسىمشا نومەرگە جەتەكشىلىك ەتۋ ماعان جۇكتەلگەن-دى. ماقالاسىن ۇيىمداستىراتىن اۆتورلاردى رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنە بولە كەلگەندە جۇرتتىڭ ءبارى باۋىرجاننان قاشقالاقتاپ، ونىمەن بايلانىس جاساۋدان تايسالاقتاي بەردى. مەن ونىڭ سەبەبىن تۇسىنبەدىم.
— ول كىسىمەن سويلەسۋ قيىن، — دەدى پارتيا تۇرمىسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اقىن قۇرمانعالي ۇيابايەۆ. — كوڭىلى تۇسپەسە ۇرسىپ تاستايدى، سويلەسپەي قويادى. جىگىتتەر سوندىقتان باتپاي وتىر. ول كىسىمەن ءوزىڭىز سويلەسكەنىڭىز دۇرىس.
اقىرى باۋىرجاننىڭ ۇيىنە مەنىڭ تەلەفون سوعۋىما تۋرا كەلدى. ار جاقتان ترۋبكانى ايەل الدى. ايەلمەن سالەمدەسكەننەن كەيىن مەن باۋكەڭ ۇيدە مە دەپ سۇرادىم.
— ۇيدە. بۇل قايدان؟ — مەن قايدان ەكەنىن ايتتىم. ايەل «ءقازىر» دەپ ترۋبكانى تاستاپ كەتىپ قالدى.
— مەن تىڭداپ تۇرمىن، — دەدى ءبىر كەزدە ەركەك داۋىسى ترۋبكانى جارىپ جىبەرە جازداي گۇر ەتە ءتۇسىپ.
— سالەمەتسىز بە، باۋكە.
— سالەمەت.
— بۇل «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنان عوي، — دەدىم مەن شاپشاڭداتا سويلەپ، اسكەري ادام ءجىتى، قىسقا، ناق سويلەگەندى ۇناتاتىن بولار دەگەن ويمەن. سودان سوڭ لاۋازىمىم مەن فاميليامدى ايتتىم دا، بىردەن بۇيىمتايعا كىرىستىم. — مەرەكەلىك نومەرگە ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدى جوسپارلاپ ەدىك. سوعان...
— توقتا، فاميلياڭ كىم سەنىڭ؟ — دەدى باۋىرجان مەنىڭ جوعارىدا ايتقاندارىما ءمان بەرمەستەن.
مەن فاميليامدى قايتالاپ ايتتىم.
— مەن ونداي ادامدى بىلمەيمىن، — دەدى باۋىرجان ءسوزىن نىعىزداي سويلەپ. — مەن سىزبەن سويلەسپەيمىن...
بۇل كۇنگە دەيىن مەن گازەت اتىنان سويلەسكەن كىسىگە مۇنداي جاۋاپ بەرگەن ادامدى كەزدەستىرگەن جوق ەدىم. اۋدان، وبلىس، ولكە باسشىلارىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، تىلەك-تاپسىرمامىزدى بىردەن ايتا بەرەتىنبىز. ۇلكەندى-كىشىلى جۋرناليستەرمەن سويلەسپەيتىن، ولاردىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋدان باستارتاتىن ەشكىم بولمايتىن.
مومىش ۇلى ماڭدايدان تارس ەتكىزىپ، ەكى سوزگە كەلمەستەن، ترۋبكانى ءىلدى دە تاستادى.
ابىرجىپ، اڭ-تاڭ بولىپ مەن قالدىم. اقىرى: جازۋشى اعايىنداردىڭ جازعانىن عانا وقىپ، اتاعىنا الىستان ءسۇيسىنىپ جۇرە بەرۋ كەرەك ەكەن-اۋ. ولاردى كورسەم، بىلسەم، تىلدەسسەم دەۋ بەكەرشىلىك ەكەن عوي. قايتا سولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، جەكە ءومىرىن بىلمەي-اق قويۋدىڭ ءوزى ابزال شىعار دەپ تۇيگەنمىن دە قويعانمىن. ارينە، مومىش ۇلى جوعارىدا اتالعان ماقالانى بىزگە جازىپ بەرىپ، ول قوسىمشا ارناۋلى نومەردە جاريالاندى دا. مەنىمەن سويلەسپەگەنى ءۇشىن باۋىرجان ارتىنان عاپۋ دا ءوتىندى. دەگەنمەن، جۇرەگىم سول جولى ماي ىشكەندەي شايلىققان مەن وسىدان كەيىن مومىشۇلىنا جولامايتىن دا، جۋىمايتىن دا ەدىم. امان-ساۋ، ابىرويلى بولۋىنا سىرتتان تىلەكتەس كوپتىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرەتىنمىن. مىنەكي بۇگىن كەلىپ مەن سول ادامنىڭ ەسىگىن ءوزىم قاعىپ تۇرمىن.
— ءاي، اشساڭشى، — دەپ گۇر ەتە قالعان زور داۋىس ەستىلدى مەنىڭ قوڭىراۋىمنان كەيىن. «بۇل مىقتىنىڭ ءوزى بولدى» دەدىم ىشىمنەن.
ەسىك اشىلدى. ۇستىنە اياعىنىڭ باسىنا تۇسە سۇيرەتىلگەن گۇلدى كوك حالات كيگەن سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى ايەل قارسى الدى. بۇل — باۋىرجاننىڭ جۇبايى كاماش. باتىردىڭ ايەلىنە باس ءيدىم دە، كىرۋگە رۇقسات سۇرادىم.
— كىرىڭىز.
كىرسەم، ەسىكتىڭ ءدال قارسىسىندا كۋحنيا بار ەكەن. سونىڭ تورىندە، تاڭەرتەڭگى شاي ۇستەلىنىڭ باسىندا، ەسكى اسكەري كيتەلدى يىعىنا جەلبەگەي جامىلعان، ۇستىنە قايىرما جاعالى، ومىراۋى اشىق، سارعىش ءتۇستى كويلەك، جولاقتى جۇقا شالبار، اياعىنا جاسىل تاپوچكا كيگەن باۋىرجان وتىر ەكەن. ۇستەل باسىندا ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، ەتى قاشقان يەگىن ءسال كوتەرە ءتۇسىپ، سىرتتاي كىرگەن كىم ەكەن دەپ، ەسىككە تەسىرەيە قاراپ وتىرعان ول ءبىر ءسات ماعان شىعىڭقىلاۋ بەت سۇيەگىن، سۋالىڭقىلاۋ ۇرتىن، سالبىراڭقى مۇرتىن، كىسىگە تايسالماي تىكە قارايتىن، قاراعاندا جانارىنان ۇساق-ۇساق ينە شاشىراپ جاتقانداي بوپ كورىنەتىن ءسال قىسىقتاۋ كوزىن، قارا جارتاستاي قاسقيىپ تىك جاتقان ماڭدايدى شيمايلاعان جول-جول اجىمدەرىن الدەبىر شەبەر قول گرانيتكە ايقىنداي قاشاپ، اينىتپاي تۇسىرگەن اسا ءبىر سۇستى، سول سۇستىلىعىمەن تارتىمدى كورىنەتىن تاس مۇسىنگە ۇقساپ كەتتى. تابالدىرىقتان اتتاعاننان كەيىن مەن وڭ قولىمدى كەۋدەمە باسىپ:
— باۋكە، سالەمەتسىز بە؟ — دەدىم.
باۋىرجان ۇندەمەدى. «بالەي، ءبۇلدىردىم-اۋ. اسسالاۋماعالەيكۋم دەپ ايتپاعانىما قىرسىعىپ وتىر ما؟» — دەپ مەن دە ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. باۋىرجان وزىنە سالەمدى قازاقشا بەرمەگەن ادامداردى ۇيىنەن قۋىپ شىعادى ەكەن دەپ ەستىگەنىم بولاتىن. جانە وندايدا بىردەن: «كرۋگوم! شاگوم مارش!» دەپ ايتادى ەكەن دەپ تە ەستيتىنمىن. ماعان دا سولاي ەتەر مە ەكەن دەپ قاتتى قىسىلىپ تۇر دىم.
وسى ارادا باۋىرجاننىڭ تىلشىلەردى قابىلداۋىنا بايلانىستى جۇرت اڭىز ەتىپ ايتاتىن ەكى وقيعا ويىما ساپ ەتە قالدى. بىردە مومىشۇلىنا راديودان ماگنيتوفونىن ارقالاپ ءتىلشى كەلەدى. ءتىلشى شاشىن ايەلشە قويا بەرگەن جاس جىگىت ەكەن.
— ءاي، سەن كىمسىڭ؟ — دەيدى باۋىرجان ونى كورگەن بويدا.
— ءراديوجۋرناليستپىن، اعاي. سىزبەن سويلەسەيىن دەپ كەلىپ ەدىم.
— ءوزىڭ ايەلمىسىڭ، ەركەكپىسىڭ، مەن سونىڭدى ايت دەپ تۇرمىن ساعان.
— ەركەكپىن، اعاي.
— كرۋگوم! — دەيدى باۋكەڭ وعان ەجىرەيىپ. ساسقان جىگىت ۇرشىقشا اينالىپ كەيىن بۇرىلىپ، ەسىككە قاراپ تۇرادى. — سەن ەركەك بولساڭ وندا شاشىڭدى ەركەكشە الدىرىپ كەل. مارش!
جىگىت سالى سۋعا كەتىپ كەڭسەسىنە قايتادى. قىسقارتايىن دەسە شاشىن قيمايدى، قىسقارتپايىن دەسە — تاپسىرما قينايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇن وتە شىعادى. ەرتەڭىندە ونى باستىعى شاقىرتادى.
— مومىشۇلىمەن اڭگىمە دايىن با؟ — دەپ سۇرايدى باستىق.
— جوق.
— نەگە؟
— شاشىندى ەركەكشە الدىرىپ كەلمەسەڭ، سەنىمەن سويلەسپەيمىن دەپ قۋىپ شىقتى.
— شاشىڭدى نەگە الدىرمايسىڭ؟
— قيمايمىن.
باستىق اشۋلانادى.
— ول ماتەريال پروگراممادا تۇر. شاشىڭ تۇرعاي باسىڭدى الدىرساڭ دا بۇگىن ماتەريال وسىندا بولسىن! — دەپ بۇيىرادى ول جىگىتكە.
جىگىت امالسىزدان شاشتارازعا بارىپ شاشىن جۇقارتتىرادى. سودان سوڭ باۋىرجانعا قايتادان بارادى.
ەكىنشى اڭىزدا باۋىرجان كۋبادان كەلگەندە باستىعى مومىشۇلىنان ينتەرۆيۋ اكەل دەگەندە ءبىر ءجۋرناليستىڭ «مەنى باۋىرجانعا جۇمساعانشا تورداعى ارىستاننىڭ جالىنان ءبىر سيپاپ قايت دەپ بۇيىرىڭىز» دەگەنى ايتىلاتىن.
وسى ەكى وقيعا ەسىمە تۇسكەندە مەنىڭ ودان سايىن بەرەكەم قاشا باستادى.
— مۇندا كەل، — دەدى باۋىرجان داۋسىن جىلىتپاستان ماعان تەسىرەيە قاراعان كۇيى. ءالى دە قۋىپ شىعار، شىقپاسىنا كوزىم جەتپەي ساقتانا باسىپ قاسىنا بارعانىمدا باۋىرجان قولىن ۇسىندى.
— امان-ەسەنبىسىڭ؟
— شۇكىر، باۋكە.
— وتىر، — دەپ مەنىڭ ارت جاعىمداعى بوس ورىندىقتى نۇسقادى.
ءىى
— باۋكە، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟ انادا، وتكەن ماي ايىندا اۋرۋحانادا جاتقانداعىڭىزدان كەيىن كورىسىپ وتىرعانىمىز وسى، جۇدەپ قالعان سياقتىسىز با؟ — دەدىم اڭگىمەنى باستاردان بۇرىن.
— مەن سالمىن، — دەدى ول ءسال بوگەلىپ بارىپ. باۋىرجاننىڭ نە ايتقالى كەلە جاتقانىن مەن قاپەلىمدە اڭعارا الماي قالدىم. «و نە دەگەنى؟ اقان سەرى. ءبىرجان سال سياقتىمىن دەگەنى مە؟ ونى نەگە بايلانىستى ايتىپ وتىر؟ — دەپ ويلادىم. — سال اۋرۋدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟ — مەن ول ءسوزدىڭ ءمانىسىن ەندى ۇقتىم دا، باسىمدى يزەدىم. باۋىرجان ءسوزىن قايتادان جالعادى. — مىنا اسقازان، وكپە، باۋىر، جۇرەك، جۇتقىنشاق دەگەندەرىڭ تەگىس caپ-cay. — ول الدىمەن كەۋدەسىن سيپادى دا، ەكى قولىن بىردەي بەلىنە اپارىپ توقتاتتى. — ال مىنا جاق يت بوپ كەتتى، جۇرە المايمىن. مۇنىڭ ءوزى جۇلىن، جۇيكەگە بايلانىستى اۋرۋ. مەن ەكى رەت اۋىر جاراقاتتانعان كىسىمىن. ءبىراق ەكەۋىندە دە ساپتان شىققانىم جوق. 1942 جىلى پولك كومانديرى كەزىمدە ومىرتقاما وق ءتيدى. سانباتقا جەتكىزگەنشە ەس-تۇسىمدى بىلگەن جوقپىن. ەسىمدى جيسام، ەتپەتىمنەن جاتىر ەكەنمىن. باس جاعىمدا دارىگەر بىردەڭە دەپ باج-بۇج ەتىپ تۇر. باقسام ءسوزى مەن تۋرالى ەكەن. «بۇل كىسىنى دەرەۋ گوسپيتالعا جىبەرۋ كەرەك» دەپ بەزەك قاعادى.
— سونشا نە بوپ قاپتى؟— دەدىم دارىگەرگە.
— ومىرتقاڭىزدا وق قادالىپ تۇر، جولداس كاپيتان، — دەدى دارىگەر ودان سايىن دەگبىرى كەتىپ. — ءسىزدى دەرەۋ گوسپيتالعا جونەلتۋىمىز كەرەك.
تىستەنىپ، ارەڭ دەگەندە قولىمدى جەتكىزىپ، ارقامدى سيپاسام، راسىندا دا وق بار ەكەن.
— سكالپەلىڭ بار ما؟ — دەدىم دارىگەرگە،
— جوق.
— وتكىر باكىڭ بار ما؟
— جوق.
— ۇستارانىڭ ءجۇزى بار ما؟
— بار.
— ەندەشە سونى سپيرتپەن شاي دا، وق تۇرعان جەردىڭ ەتىن كەس!
— ولاي ەتۋگە بولمايدى، جولداس كاپيتان...
— بولادى! بۇيىرامىن! ورىنداماساڭ — اتامىن! — دەپ ەتبەتتەپ جاتقان كۇيىمدە ون جاق جامباسىمداعى كابۋرانىڭ اۋزىن اعىتا باستادىم. باتىرعا دا جان كەرەك دەگەن ەمەس پە، دارىگەر دەرەۋ ايتقانىمدى ىستەۋگە كىرىستى. ول ارقامدى كەسكىلەي باستاعاندا پيستولەتتىڭ سابىن سىندىرارداي قىسىپ، ءتىسىم شىقىرلاپ مەن جاتتىم.
— مىنەكي، جولداس كاپيتان، وعىڭىز! — دەپ دارىگەر الدەن ۋاقىتتا ومىرتقاما تىرەلگەن وقتى الىپ، الاقانىما سالدى. جارامدى تاڭدىرىپ الىپ، ارقامنان الىنعان وقتى، مەنى سانباتقا جەتكىزگەن بلوحا دەگەن جاۋىنگەرىمنىڭ قولىنا ۇستاتا سالىپ، جاۋمەن اۋىر ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقان پولككە قايتادان جەتتىم. بىرنەشە كۇن قاتارىنان جاۋمەن جاعالاسىپ، جان ۇشىرىپ جۇرگەندە ارقامداعى جارانى ۇمىتىپ تا كەتتىم. ول بىردە سۋلانىپ، بىردە قارا-قوتىرلانىپ، بىردە قىشي باستاپ، وزىنەن-وزى جازىلىپ تا ءبىتتى.
باۋىرجاننىڭ اۋزىنان شىققان بلوحا دەگەن فاميليا مەنىڭ كوز الدىما ەكىنشى ءبىر كارتينانى ەلەستەتتى.
1960 جىلى ءبىر توپ اقىن، جازۋشى شاحتەرلەرمەن كەزدەسۋ ءۇشىن الماتىدان قاراعاندىعا كەلدى. سولاردىڭ ىشىندە باۋىرجان مومىش ۇلى دا بار ەدى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ جازۋشىلار شاعىن-شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ، شاحتالارعا كەتكەلى جاتقاندا، مەيمانحانانىڭ باۋىرجان تۇسكەن بولمەسىنىڭ ەسىگى تىقىلدادى.
— كىرىڭىز، — دەدى جايباراقات تەمەكى تارتىپ وتىرعان بولمە يەسى.
— قايدا مەنىڭ باتيام؟ — دەپ گۇرىلدەك داۋىستى، باۋىرجاننىڭ ءوزىن ەكى وراپ العانداي الپامسا دەنەلى، ۇزىن مۇرتتى الدە بىرەۋ ىرعاڭ-ىرعاڭ باسىپ، ەسىكتى ايقارا اشىپ تاستاپ ىشكە قاراي كىرىپ كەلە جاتتى.
باۋىرجان تەز موينىن بۇرىپ، داۋىس شىققان جاققا جالت قارادى. جالت قارادى دا، قورباڭداپ، قۇشاعىن جايىپ، وزىنە قاراي ۇمتىلىپ كەلە جاتقان الىپ دەنەلى ادامدى بىردەن تانىدى. باتىردىڭ قاھار ءجۇزى جىلىپ، قاتال جۇرەگى ءجىبىپ، جۇمسارىپ قويا بەردى. ءبىر كەزدە پولك كومانديرى مومىشۇلىن قول استىنداعى جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبارى تەگىس «باتيا» دەپ اتايتىن ەدى. «باتيا» — قازاقشا «اكە» دەگەن ءسوز. كومانديردىڭ ءوزىن قول استىنداعى جاۋىنگەرلەرى رەسمي تۇردە «جولداس كوماندير» دەپ اتاۋى وڭاي. ال ونىڭ «اكە» دەپ اتاۋى وڭاي ءىس ەمەس. سولداتتار اكەدەي زەيىل، اكەدەي ءادىل، اكەدەي قامقورشى كومانديردى عانا، وزدەرىن اكەدەي ايالاپ، اكەدەي سۇيە بىلەتىن كومانديردى عانا اسكەري ۋستاۆتىڭ تالاپ ەتۋىنشە ەمەس، ءوز جۇرەگىنىڭ امىرىمەن، وسىلاي «اكە» دەپ اتايدى. باۋىرجانعا «باتيالاپ» كىرىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ارتىنان بۇكىل پولكى جامىراي ەرىپ كەلە جاتقان سياقتى بوپ كورىندى. ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا:
— مەن مۇندامىن، ۇلىم! — دەدى داۋسى ەركىنەن تىس ەلجىرەي شىعىپ.
قوس قۇشاق ايقاسا ءتۇستى. بىلايعى جۇرتقا كەسەك بوپ كورىنەتىن باۋىرجان كەلگەن ادامنىڭ قۇشاعىنا ەركىن سىيىپ كەتتى. ەكى الىپ ادام ءبىرىن-بىرى ايمالاي قۇشقاندا كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا موسكۆانى شويىن كەۋدەلەرىمەن قورعاعان ەكى ەر سولداتتىڭ بولات جۇرەكتەرى بورداي ەزىلىپ كەتكەنگە ۇقسادى. بۇلاي بولاتىن ءجونى بار ەدى.
...اشىق جەردە، اق قاردىڭ ۇستىندە جاتقان باتالون كۇنى بويى جاۋدىڭ بەس رەت جاساعان اتاكاسىن تويتاردى. بەس رەتتە دە پۋلەمەتشى بلوحا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. بۇل كۇنى پولكتىڭ ەڭ جاندى جەرى بولعان بۇل باتالونمەن باۋىرجان كۇنى بويى بىرگە بولدى. فاشيستەردىڭ التىنشى اتاكاسى باستالماس بۇرىن باۋىرجان ەڭبەكتەپ، پۋلەمەتشى بلوحانىڭ قاسىنا كەلدى.
— سەنىڭ تاباندىلىعىڭا، ەرلىگىڭە جانە مەرگەندىگىڭە بۇگىن مەن ەرەكشە ءسۇيسىندىم، بلوحا. ساعان دەگەن شىن جۇرەكتەن شىققان العىسىمدى ايتا كەلدىم، — دەپ، باۋىرجان ەتبەتىنەن جاتقان اق توندى ەڭگەزەردەي سولداتتىڭ ارقاسىنا قولىن تيگىزدى.
ارپالىس ساتتە العى شەپكە كەلىپ سۇيىكتى كومانديرى العىس ايتسا، سولداتقا ودان قىمبات نە بولۋشى ەدى! سولداتقا سول ساتتەگى كومانديردىڭ ءبىر اۋىز جىلى سوزىنەن جوعارى نە ناگرادا بولۋشى ەدى! بلوحانىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنى وقىس بۇلك-بۇلك ەتىپ قالدى.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!.. باتيا!.. — دەدى ول بۋلىعىپ.
باۋىرجان سولداتقا بۇدان باسقا دانەڭە دەگەن جوق. تەز ەڭبەكتەپ، روتا كومانديرىنىڭ وكوبىنا قاراي كەتتى. پولك كومانديرى كەتكەننەن كەيىن، كوپ كەشىكپەي، دەم الا الماي ەنتىگىپ، ءتۇسى قاشىپ شاپەتى دەنەلى روتا كومانديرى پۋلەمەتشىنىڭ قاسىنا جەتتى. وسى كەزدە نەمىستەر التىنشى شابۋىلدى باستاۋعا كىرىسكەن ەدى. ولار بار قارۋلارىنان وق اتىپ، بۇرقىلداتا جونەلدى.
— پولك كومانديرى اۋىر جاراقاتتانىپ قالدى، — دەدى ول دەگبىرى قاشىپ. — بلوحا، اينالايىن، بۇل جەردە ءباتيانى سەنەن باسقا الىپ كەتە الاتىن كىسى جوق. تەز بارىپ قۇتقار ءباتيانى. سەنىڭ ورنىڭا پۋلەمەتكە ءوزىم جاتامىن.
بلوحا توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، ءوزىنىڭ نە بوپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— ءتىرى مە؟ — دەدى بار اۋزىنا تۇسكەن ءسوز وسى بولىپ.
— ءتىرى، تەز جەتە گور، اينالايىن!..
كوبىك قاردى ساداقتىڭ وعىنداي سىزىپ روتا كومانديرىنىڭ وكوبىنا تەز جەتكەن بلوحا ەس-تۇسىن بىلمەي جاتقان باۋىرجانعا ءتوندى. الىپتى الىپ قانا ارقالايدى ەمەس پە، ونى يىعىنا سالىپ، تەز-تەز جيىرىلىپ، ەڭبەكتەي جونەلدى. ونىڭ ارتىنان، كەتىپ بارا جاتقان تانكتىڭ ءبىر جاق تابانىنىڭ ىزىنە ۇقساپ، شۇباتىلعان ترانشەياداي تەرەڭ ءىز مينۋت سايىن ۇزارا بەردى...
ەكەۋى ۇستەل باسىنا وتىرىپ، حال-جاي ءبىلىستى. بلوحا قاراعاندىنىڭ ءبىر شەبەرحاناسىندا ۇستا بولىپ ىستەيدى ەكەن. باۋىرجاننىڭ وسىندا كەلگەنىن گازەتتەن وقىپ، ادەيى ىزدەپ كەلىپتى.
باۋىرجاننىڭ بۋفەتىندە ءبىر جارتىلىق تازا سپيرت بار ەدى. سونى الىپ كەلدى دە، گرافيننىڭ جانىندا تۇرعان ۇلكەن ستاكانعا تولتىرا قۇيىپ، بلوحاعا ۇسىندى.
— مەن ءقازىر ىشپەيمىن، — دەدى باۋىرجان، — شاحتاعا كەزدەسۋگە بارا جاتىرمىن. ال ەكەۋمىزدىڭ وسى كەزدەسۋىمىز ءۇشىن سەن مىنانى جۇتىپ قوي.
— دەم الماستان با، باتيا؟
— ءيا، دەم الماستان.
بلوحا ءبىر ستاكان ءسپيرتتى ەكى-اق قىلقىپ، كورىكتەي كەۋدەسىن كەرىپ، تەرەڭ ءبىر دەم الدى دا، اۋزىن كۇرەكتەي الاقانىمەن سۇرتە سالدى.
— ەكەۋمىزدىڭ بۇگىن بىرگە وتىراتىن ون-اق مينۋت ۋاقىتىمىز بار، — دەدى باۋىرجان. — سەن ەرتەڭ وفيسەرلەردىڭ كلۋبىنا كەل، سوندا مولىراق سويلەسەمىز.
— نەمەنە، باتيا، ىلعي اسىقتىرا بەرەسىڭ، — دەپ بلوحا نارازىلىق ءبىلدىردى. — سوعىستا اسىقتىرعانىڭ ءجون. ەندى تىنىشتىق كەزدە اسىقتىرماساڭشى.
— مولچات! — دەدى باۋىرجان مۇرتى تىكىرەيىپ. — مەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ اسىقپاۋى ءۇشىن اسىعامىن. پونياتنو تەبە؟
ەرتەڭىندە بەلگىلەنگەن ساعاتتا باۋىرجان قاراعاندىنىڭ وفيسەرلەر ۇيىنە كەلدى. اتاقتى مومىشۇلىن كورۋ ءۇشىن قالا وفيسەرلەرى ايەلدەرىمەن، بالا-شاعالارىمەن جينالعان ەكەن. بلوحا دا سول جەردەن كەزدەستى. ينە شانشار جەر جوق ءيىن تىرەسكەن جۇرتتىڭ الدىندا باۋىرجانعا ءسوز بەرىلدى. ءسوز بەرىلەردەن بۇرىن مومىش ۇلىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى ادەبي گەروي، اتاقتى جازۋشى ەكەنى ايتىلدى.
— جولداستار، — دەدى باۋىرجان ورنىنان تۇرىپ، — دۇنيە جۇزىنە اتى جايىلعان اتاقتى مومىش ۇلى مەن ەمەس. — جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ، سىلتىدەي تىنا قالدى. وسى كەزدە باۋىرجان ءسوزىن قايتادان جالعادى، — ءبىراق ول وسىندا وتىر. — جۇرت ودان سايىن اڭ-تاڭ بولا باستادى. وسى كەزدە باۋىرجان پرەزيديۋم ۇستەلىنىڭ باسىندا وتىرعان وزگەلەردەن ءبىتىمى بولەك بالۋان دەنەلى ادامدى نۇسقادى. — مىنە ول مىنا كىسى. وسىدان 18 جىل بۇرىن بۇل كىسى مەنى اجالدان الىپ قالدى. مەنى اجالدان اراشالاپ الىپ، جاڭا ايتىلعانىنداي، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە پاش ەتكەن ادام بۇرىنعى پۋلەمەتشىم بلوحامەن مەن كەشە عانا تابىستىم. سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا وسى ادامدى قۇشاقتاپ، ءۇش رەت بەتىنەن سۇيۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەر.
جۇرت دۋ قول شاپالاقتاپ، ورىندارىنان تۇرەگەلىستى. باۋىرجان مەن بلوحا ەكەۋى ءسۇيىسىپ بولعانشا الاقان شارتىلى باسىلمادى. جۇرتتى تىنىشتانۋعا شاقىرىپ، باۋىرجان قولىن كوتەردى. وسى كەزدە باۋىرجاننىڭ قاسىنداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ساحناعا شىعىپ، گۆارديا پولكوۆنيگى مومىش ۇلىنىڭ اتىنان دەپ گۆارديا جاۋىنگەرى بلوحاعا باعالى سىيلىق تاپسىردى.
— ەندىگى ءسوزدى گۆارديا جاۋىنگەرى، بۇرىنعى پۋلەمەتشى، قازىرگى ۇستا وستاپ تاراسوۆيچ بلوحاعا بەرەمىن، — دەپ باۋىرجان ورنىنا وتىردى.
بلوحانىڭ مىنبەگە شىعۋىنان ءتۇسۋى تەز بولدى.
— جولداستار! — دەدى ول داۋسى گۇر ەتە قالىپ. — ءبارىڭىزدى باتيامەن بىرگە ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتۋعا شاقىرامىن...
كەزدەسۋدەن كەيىن باۋىرجان بلوحانىڭ ۇيىنە قوناققا باردى. ۇستانىڭ ون بالاسىمەن، ايەلىمەن تانىستى.
— باتيا، ەسىڭدە بار ما؟ — دەدى بلوحا باۋىرجان كەتەردە. — سانباتتا دارىگەر ارقاڭدى ۇستارانىڭ جۇزىمەن ءتىلىپ، ارەڭ العان وقتى ماعان بەرىپ ەدىڭ عوي. مەن سونى ەسكەرتكىش ءۇشىن جوعالتپاي ساقتاپ ءجۇردىم. سوعىستان كەيىن كەزدەسكەندە وزىڭە سىيلارمىن دەۋشى ەدىم. سوعىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا زات قاپشىعىممەن بىرگە جوعالتىپ الدىم. ءقازىر ساعان نە سىيلارىمدى بىلمەي وتىرمىن.
— ماعان ەشتەڭە سىيلاۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەدى باۋىرجان. — سەن مەنىڭ ءوز ءومىرىمدى وزىمە سىيلاعان كىسىسىن. ودان ارتىق ەشقانداي سىيلىق بولمايدى.
— سوندا دا، — دەدى بلوحا شالبارىنىڭ قالتاسىنا قولىن سۇعىپ، — مىنا ۆولوكولامسك تاس جولىمەن نەمىستەردىڭ تانكتەرى بىزگە قاراپ قاپتاپ كەلە جاتقاندا، ولاردى لايىقتى قارسى الار الدىندا مەنىڭ تەمەكى تۇتاتقان شاقپاعىم ەدى. وسى ۇيدەگى سوعىستان قالعان جالعىز بەلگى وسى عانا. ولقىسىنباساڭ وسىنى ساعان سىيلاعىم كەلەدى.
— بۇل سىيلىعىڭدى قابىل الامىن، — دەدى باۋىرجان ۆينتوۆكا گيلزاسىنان جاسالعان شاقپاقتى الىپ جاتىپ. — بۇل باعا جەتپەس ەسكەرتكىش...
باۋىرجان 1942 جىلى ءوزىنىڭ قالاي اۋىر جارالانعانىن ايتىپ، جانىنداعى جولداسى بلوحا ەسىمىن اۋزىنا العاندا، مەنىڭ ويىما وسى وقيعا تۇسكەن ەدى.
— ول جارا ارقاڭىزدىڭ قاي تۇسىندا؟ — دەدىم ويىمدا بوتەن ەشتەڭە جوق مەن، باتىرلار جىرىندا ايتىلاتىن: «ومىرتقادا ون جارا، قابىرعادا قىرىق جارا» دەيتىن جولدار ەسىمە ءتۇسىپ.
باۋىرجان ماعان الايا ءبىر قارادى دا، جونىن بەرىپ تەرىس اينالىپ كەتتى. ۇستىندەگى كيتەلدى جاۋىرىنىنىڭ استىنداعى كويلەكپەن قوسا، جوعارى قاراي جۇلقي تارتىپ، تەز كوتەردى دە:
— قارا! — دەپ زەكىدى ماعان.
مەن ونىڭ ەتىندەگى جارانىڭ ورنىن تەكسەرەيىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم. ول ارقاسىن جالاڭاشتاي باستاعاندا نە ىستەرىمدى بىلمەي، بوگەلىپ قالدىم.
— قارا دەيمىن! — دەدى ول داۋسىن ودان سايىن قاتايتا ءتۇسىپ.
مەن امالسىزدان ونىڭ قوڭىرقاي تانىنە كوز سالىپ، قولىممەن ارقاسىن سيپالاي باستادىم.
— مىنا بىرەۋ مە؟ — دەدىم سەگىزكوزدىڭ تۇسىنداعى تيتتەي تىرتىقتى كورىپ.
— جوعارى سىرساڭشى كويلەكتى، ادام قۇساپ، — دەدى باۋىرجان دەگبىرسىزدەنىپ.
قولىم دىرىلدەپ كويلەگىن جوعارى كوتەرسەم، راسىندا دا جاۋىرىنىنان ءبىر قارىستاي تومەن، قىر ارقاسىندا اق تىرتىق بار ەكەن.
— مىنە، تاپتىم، — دەدىم سول جەردى تاپقانىما قۋانىپ.
باۋىرجان كويلەگىن تومەن ءتۇسىرىپ ءۇن-تۇنسىز قايتادان بەرى بۇرىلدى. مەن قىزارىپ كەتتىم. سول جاراسى بار بولعىردىڭ قاي جەرىندە ەكەنىندە نە شارۋام بار ەدى دەپ، اۋزىمنان ول سۇراقتىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىنە وكىندىم. ەندى وعان ويلانباي سۇراق قويماسپىن دەدىم ىشىمنەن.
بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ العان بالاداي بولىپ، مەن ۇندەمەدىم. ول ماعان مۇرتى جىبىرلاپ، تەسىلە قاراپ وتىردى دا، موينىن ارى قاراي بۇرا ءتۇسىپ، قايتادان سويلەدى.
ءىىى
— ەكىنشى اۋىر جارالانعانىم 1944 جىلى، — دەدى ول ءسوزىن قايتادان جالعاپ. — كومديۆ بولىپ جۇرگەندە قۇلادىم...
— اتتان با؟— دەپپىن مەن باۋىرجاننىڭ جاڭاعىعا شامدانىپ ءوزىمدى قۋىپ شىقپاعانىنا قۋانىپ، الگىندە عانا ەندى وعان ويلانباي سۇراق قويماسپىن دەگەن ىشتەي سەرتىمدى ۇمىتىپ. دەۋىن دەسەم دە، تاعى دا بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الدىم با دەپ، قىبىجىقتاڭقىراپ قالدىم.
— جوق، جاياۋ كەلە جاتىپ، — دەدى باۋىرجان مەنىڭ بۇل سۇراعىما شامدانباي. — وڭباي قۇلادىم جانە جانىم شىعىپ كەتە جازدادى. ءبىرازعا دەيىن جىعىلعان ورنىمدا قوزعالا الماي قالدىم. ەسىمدى جيعان سوڭ ورنىمنان تۇرسام، جەردەن شوشايىپ شىعىپ تۇرعان تەمىر قازىققا تۋرا قۇيىمشاعىممەن قۇلاپپىن عوي. سودان كەيىن بىرنەشە كۇن اتقا وتىرا الماي، شالقامنان جاتا الماي ءجۇردىم. ءبىراق سوعىستىڭ قىزۋىمەن تاعى دا گوسپيتالعا سوقپاستان كەتە باردىم.
باۋىرجان ءسال بوگەلىپ، ءسوزىن قايتادان جالعادى.
— مىنەكي، وسىنىڭ ەكەۋى دە جۇيكەگە تىكەلەي بايلانىستى اسا اۋىر جاراقاتتار ەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن 207 رەت ۇرىسقا كىرىپ، 5 رەت قورشاۋدا قالعان كىسىمىن. سوعىستىڭ ءار سەكۋندىن جۇيكەگە قادالعان ءبىر ينە دەپ ەسەپتەسەك، سوندا مەنىڭ نەرۆ جۇيەمە كوزگە كورىنبەيتىن قانشاما جاراقات ءتۇستى دەسەڭشى! جاس كەزدە ەلەپ-ەسكەرمەي جۇرە بەرگەنمەن، سونىڭ ءبارى تەرەڭگە كومىپ تاستاعان مينا سياقتى پالە ەكەن عوي. مىنە، الپىسقا شىعىپ، قۋات كەمي باستاعاندا سول وقتار سارت ەتىپ شىعا كەلدى دە، ەكى اياقتان الا كەپ ءتۇستى. مىنەكي، قاراعىم، ءبىزدىڭ جاي وسىلاي.
باۋىرجاننىڭ سوڭعى سوزدەرى ءسال مۇڭدىلاۋ بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە باسقا ادامداردىڭ اۋزىنان ەستىگەندە ونشا اسەرى بولا بەرمەيتىن «قاراعىم» دەگەن ءسوز باۋىرجان ايتقاندا سونشاما جىلى سياقتى بوپ سەزىلدى. قاتال ادامنىڭ اۋزىنان شىققان جىلى ءسوزدىڭ جانعا ەرەكشە اسەرى بولا ما ەكەن دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— مەن كومديۆ كەزىمدە توقسان كيلوگرامم ەدىم. وندا مىنا سوياۋداي ساۋساقتار اينالاسىندا اجەپتاۋىر ەتى بار، ادام كورۋگە تۇرارلىق بولاتىن. — ول ماعان ەجىرەيە قارادى. اقىرىن بايقاسام، مۇرتىنىڭ ەكى جاق ۇشى جىبىرلاپ كەتكەن ەكەن. بۇل باۋكەننىڭ ايدىندانعانداعى ادەتى بولۋ كەرەك دەپ ويلادىم.
مەن تاعى دا باسىمدى يزەدىم.
— ءقازىر سالماعىڭىز قانشا، باۋكە؟
— ءقازىر الپىستان ازەر اساتىن بولدىق قوي، — دەپ باۋىرجان قولىن ءبىر-اق سەرمەدى.
مەن ونىڭ مۇنشا ارىعانىن اياعانداي بولىپ، باسىمدى شايقادىم.
— ءاي، مەن مۇسىركەگەندى ۇناتپايمىن، — دەدى ول جۇلىپ العانداي. — مەنىڭ بيىل اۋرۋحانادان نەگە شىعىپ كەتكەنىمدى بىلەسىن بە ءوزىڭ؟
— جوق، باۋكە، بىلمەيمىن.
— بىلمەسەڭ تىڭدا. اۋرۋحاناعا تۇسە قالساڭ-اق اركىمدەر كەلىپ: «باۋكە، قالايسىز؟ ءوڭ-وڭ-وڭ... ءو-و-و!» دەپ، — وسى ارادا ول مويىنىن ىشىنە الىپ، الدە كىمشە بۇقيىپ، الدە كىمدەردىڭ داۋسىن سالدى، — وتىرىك ەسىركەگەنسىپ، ءمۇلايىمسي قالادى. سولاردىڭ مەن ءولىپ كەتسەم، قۋانباسا، كۇيىنبەيتىنىن ءبىلىپ تۇرامىن. سويتە تۇرا ولاردىڭ وتىرىك «ءوڭ-وڭ-وڭ...» دەگەندەرىن جانىم جەك كورەدى. وسىنداي وتىرىك ءمۇلايىمسۋ، مۇسىركەۋدى كورمەۋ ءۇشىن اۋرۋحانادان شىقتىم دا كەتتىم.
باۋىرجان ءسال بوگەلىپ بارىپ، ءسوزىن قايتادان جالعادى.
— اۋرۋحانادان شىعىپ، ۇيدە ءبىراز تىنىققان سوڭ ەلگە ءجۇرىپ كەتتىك. ەلدە ءىنىم بار ەدى، اكەمنىڭ ءىنىسى — مومىنقۇلدىڭ بالاسى. كولحوزدا پارتورگ ەكەن.
وسىلاي اۋىلدا ەكى اي جاتىپ قايتتىق.
وسى كەزدە شاي كەلدى.
— ال، ءوز حالدارىڭ قالاي؟ دەنساۋلىق، جاقسى ما؟
— شۇكىر، باۋكە.
— ماعان نە شارۋامەن كەلدىڭ؟
— ءسىزدىڭ الپىس جىلدىعىڭىزعا بايلانىستى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەلدىم.
— سەنىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى قاسيەتىڭ نە؟ — دەپ سۇرادى ول مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ بولعاننان كەيىن.
— جانىمداعى ادامنىڭ ءسوزىن جالىقپاي تىڭداۋ، باۋكە.
— ءجۇر، وندا انا بولمەگە بارىپ سويلەسەيىك، — دەدى باۋىرجان، بۇعان سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەگەندەي ماعان تەسىرەيە قاراپ.
ۇندەمەۋ ۇلكەن تاكتيكا ەكەنىن مەن وسى ارادا ۇقتىم. باۋىرجان ماعان اقىرا باستاسا، مەنىڭ وعان قارسى قولدانار نەگىزگى تاكتيكام وسى بولۋى كەرەك دەپ قورىتتىم.
«انا بولمە» دەگەنى كۋحنيامەن ىرگەلەس، قورانىڭ ىشكى جاعىنا قاراي شىعاتىن بالكونى بار بولمە ەكەن. بولمەنىڭ سول جاعىندا جينالماعان الاسا اعاش توسەك، ونىڭ قارسىسىندا ءۇستى قوبىراعان گازەتكە تولى دوڭگەلەك جۋرنال ۇستەلى مەن ەكى كرەسلو تۇر. ون جاق قابىرعادا جابۋلى تۇرعان ەسىك بار. كىرە بەرىستەگى، بالكونعا قارسى قابىرعاعا بيىك شكاف قويىلىپتى.
باۋىرجان اياعىن جەرگە تىرەپ، شالقالاپ توسەككە جايعاستى. تايعا مىنگەن ەرەسەك كىسىنىڭ تىزەسىندەي بولىپ، ەكى تىزەسى توسەكتەن اسىپ تۇردى.
جۋرنال، گازەتتەردىڭ ۇستىنە ون شاقتى پاراق اق قاعاز قويىلعان ەكەن. گازەتتەردى جيناپ، تۇكپىردەگى كرەسلوعا قويدىم دا، ءوزىم ەكىنشى كرەسلوعا وتىرىپ، قالتامنان قويىن داپتەرىمدى سۋىردىم. ونى سۋىرعانمەن كولەمى شاعىن داپتەرگە كوسىلتىپ تەز جازۋ قيىن بولاتىنىن سەزدىم دە:
— باۋكە، رۇقسات بولسا، مىناۋ قاعازعا جازسام با ەكەن؟ — دەدىم.
— ە، جازعىن، ساعان ادەيى قويىلعان قاعاز عوي، — دەدى باۋىرجان. ويتكەنى مەن بۇل ۇيمەن كەشە تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانمىن. — ال «جۇلدىز» ساعان نە جاز دەپ وتىر؟
— ولارعا ءسىزدىڭ الپىسقا تولۋىڭىزعا وراي ءبىر نارسە كەرەك سياقتى. اتاپ ايتقاندا جازۋشىنىڭ مۇشەل مەرەكەسىنە بايلانىستى جازىلاتىن ءداستۇرلى ماقالا قاجەت كورىنەدى، — دەدىم مەن. — ونداي ماقالا جازۋعا مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، سىنشى ەمەسپىن. ال ءسىزدىڭ تۆورچەستۆوڭىزدى تالداۋعا جاي سىنشى ەمەس، اسكەر پسيحولوگياسىن بىلەتىن وزگەشە سىنشى كەرەك. ءسىز تۋرالى وچەرك جازۋ دا قيىن. ويتكەنى ءسىزدىڭ ەرلىكتەرىڭىز جايىندا الەكساندر بەكتىڭ، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كىتاپتارىندا تولىق باياندالعان. سول قالىڭ كىتاپتار ارقىلى حالىقتىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرىنە اينالعان ادام جايىندا ون بەتتىك وچەركتە مەن نە ايتا الامىن، باۋكە؟ ولار نە ايتساڭ دا سەن ايت، سەن دە سوعىستا بولعان ادامسىڭ عوي دەپ مەنىڭ ءتۇپ ەتەگىمنەن ۇستاپ وتىر. مەن ولارعا ءوزىمنىڭ اسكەري، ادەبي اتاعىم سىزدەن الدەقايدا كىشى بولعاندىقتان سىزبەن تىلدەسپەي، سىزدەن رۇقسات الماي ەشتەڭە جازا المايتىنىمدى ايتىپ، ءوزىڭىزدىڭ ەلدەن كەلۋىڭىزدى توستىم. مىنە، بۇگىن قالىڭ وقۋشى قاۋىمعا ءسىز تۋرالى نە ايتۋعا بولادى دەپ وزىڭىزبەن اقىلداسۋعا كەلدىم،
باۋىرجان ءبىراز ءۇنسىز وتىردى، دالىرەك ايتقاندا توسەكتە ءۇنسىز شالقالاپ جاتتى. سودان سوڭ قاھار شاقىرعانداي قاباعىن ءتۇيىپ الدى. ءبىراق جاۋابىن جاي باستادى.
— مەن تۋرالى مەنەن رۇقساتسىز ەشتەڭە جازبايمىن دەگەنىڭ دۇرىس، — دەپ باستادى ءسوزىن. — ءبىراق، قاراعىم، سەن وكپەلەمەگىن؛ مەن ءوزىم تۋرالى ەشكىمگە ماقالا ديكتوۆات ەتپەيمىن! — ول ون شاقتى ءسوزىن جۇمساقتاپ جىلى ەتىپ باستاعانىمەن، وعان «قاراعىم» دەگەندى قوسقانىمەن، سوڭعى سوزدەرىن ماعان ەجىرەيە قاراپ، قاتۋلانىپ ايتتى. مەن ءبىر ول كىسىگە ءازىڭىز تۋرالى ماقالا جازىپ بەرىڭىز، مەن سوعان قول قويايىن دەپ ءموليىپ وتىرعانداي، سول ءۇشىن مەنى ءتۇتىپ جىبەرەردەي بوپ زىعىردانى قايناعانى ءبىلىندى. مەن سىزگە ءوزىڭىز تۋرالى ماقالا جازىپ بەرىڭىز دەپ كەلگەنىم جوق دەسەم: «ەندى نەگە كەلدىڭ» دەپ تاپ بەرەتىن سياقتاندى. مەن جوعارىداعى «تاكتيكاما» ساي، موينىمدى سالبىراتىپ وتىرا بەردىم. — ەكىنشىدەن، — دەدى باۋىرجان داۋسىن ودان سايىن كوتەرە ءتۇسىپ، — مەنى ماقتاپ جاز دەپ ەشكىمگە دە ايتپايمىن!
باۋكەڭ ساباسىنا ءتۇسسىن دەپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردىم دا، سودان سوڭ بارىپ باسىمدى كوتەردىم.
— وندا قالاي بولادى؟ مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدىم مەن ادەيى ابىرجىعان بولىپ، باۋىرجان نە دەر ەكەن دەپ.
— وسى تويعانىڭمەن قايتا بەرگىن، قاراعىم.
باۋىرجان سەنىمەن ءسوز ءبىتتى دەگەندەي، موينىن ەسىك جاققا بۇرىپ اكەتتى.
— تويىپ قايتسام ارمانىم نە، تويماي تۇرمىن عوي، باۋكە، — دەدىم مەن كۇلىپ، — وندا سىزگە ءبىراز سۇراق قويسام قايتەدى؟
— ا سۇراعىڭ بولسا، سۇراعىن، — دەدى ول ەندى موينىن بەرى بۇرىپ ماعان تۋرا قاراپ. — وعان جاۋاپ بەرۋگە بولادى.
«سۇراعىڭ بولسا، سۇراعىن». نەگە بولماسىن؟ مەن وسى كەزدەسۋگە دەيىن ون كۇن بويىنا مومىش ۇلىنىڭ كىتاپتارىن قايتالاپ وقىدىم. ول جايىندا ەل ىشىندە ايتىلاتىن ۇشى قيىرى جوق اڭىزداردىڭ ءوزىم بىلەتىن ءبىرسىپىراسىن ەسىمە ءتۇسىردىم. اقيقات پەن اڭىزدى ۇشتاستىرعان بۇل ادام جايىندا نە جازامىن، قالاي جازامىن دەپ تولعاندىم. اقىرى باۋىرجان تۋرالى ماقالا دا، وچەرك تە جازۋدىڭ قاجەتى جوق ودان وقۋشى قاۋىمعا قىزىقتى بىرنەشە سۇراققا جاۋاپ الىپ، اڭگىمە-ينتەرۆيۋ ءتارىزدى نارسە جازامىن دەگەن توقتامعا كەلگەمىن. ءۇش كۇن ويلانىپ ءجۇرىپ وعان قوياتىن سۇراقتارىمدى قاعازعا تىزگەنمىن. ونى بىرنەشە ادامعا وقىتىپ، باۋىرجانعا وزدەرىڭ قانداي سۇراقتار قويار ەدىڭدەر دەپ، ولاردان جانە كەڭەس العانمىن.
ىشكى قالتامنان ماشينكاعا باسىلعان ءتورت بەت قاعازدى الدىم دا، بۇكتەۋىن جازىپ، باۋىرجانعا قارادىم.
— باۋكە، مەن ءسىزدىڭ «ءبىزدىڭ سەميا» دەگەن كىتابىڭىزدى وقىپ شىقتىم. بۇرىن وقي العان جوق ەدىم، تاياۋدا وقىدىم. بۇل كىتابىڭىزدى دا قاتتى ۇناتىپ، ءسۇيسىنىپ تاۋىستىم. وندا ءسىز حالقىمىزدىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، انانى ارداقتاۋ سياقتى اسىل قاسيەتتەرىن كورسەتىپسىز. — باۋىرجان ۇندەمەدى. — وندا ءسىز، حالقىمىزدىڭ ار مەن نامىس ءۇشىن جاندارىن دا ايامايتىندىعىن جازىپسىز. وندا ءسىز حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ادامگەرشىلىككە، ازاماتتىققا تاربيەلەيتىن جاقسى ۇلگىلەرىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ اسىل مۇرالارىمەن تەڭەستىرە سۋرەتتەپسىز، — باۋىرجان باسىن كوتەرىپ، جۋرنال ۇستەلىنىڭ شەتىندەگى «قازاقستان» سيگارەتىنەن بىرەۋىن الىپ، ۇزىن اق مۇشتىككە سۇقتى دا، سىرىڭكە شاقتى. — وندا ءسىز اقق ۇلى سياقتى ات ءپىرىنىڭ، زەينەپ سياقتى اسىل ايەلدىڭ، سادىق ابلانوۆ سياقتى ادال جۇرەك بولشيەۆيكتىڭ جان تەبىرەنتەر جاقسى بەينەلەرىن جاساپسىز. مەن، كىتابىڭىزدى وقي وتىرىپ، ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارىن شەتىنەن جاقسى كوردىم. باۋىرجان ەسىمدى كىشكەنتاي ۇلىن ورىس مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرگەلى جاتىپ: «بالام، ورىس ءتىلىن ۇيرەنسەڭ بار حالىقپەن بايلانىستى بولاسىڭ. وندا سەنى ەشكىم — ورىس تا، قازاق تا جابىرلەي المايدى» دەيتىن مومىش اتام قانداي تاماشا! — باسىن قابىرعاعا تىرەپ، توسەكتە جارتىلاي شالقالاپ جاتقان باۋىرجان، مۇشتىگىن ءبىر ەزۋىنە قاراي سىرعىتىپ اپاردى دا، اۋزىنان اسپاندا جارىلعان زەنيتكانىڭ وعىنداي بۇرك ەتكىزىپ، تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن شىعاردى.
باۋىرجان ءلام دەگەن جوق. شىعارماسىن لايىقتى باعالاپ جاتقاندا قاي جازۋشى بولماسىن نە باس يزەپ، نە بولماسا جىميىپ ريزالىق بىلدىرمەي قالا الماسا كەرەك ەدى. ارينە، بىرەۋ ءوزىن ماقتاعان كەزدە ۇستامدىلىق كورسەتۋ، ءدال وسىنداي بولىپ ءۇن-تۇنسىز قالۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل ەركى، رۋحى ناعىز كۇشتى ادامداردىڭ عانا قاسيەتى.
ارينە، مەن باۋىرجاننىڭ ول كىتابىن ونى كوڭىلدەندىرىپ الايىن دەپ وتىرىك ماقتاعانىم جوق. ول مەنىڭ شىن جۇرەكتەن شىققان، بۇكپەسىز كوڭىلمەن بەرگەن ءوز باعام ەدى. جانە مەن باۋىرجانمەن ءتىل تابىسا قالسام، ونىمەن بولاتىن بۇگىنگى اڭگىمەگە وسى كىتاپتان اتتاپ ءتۇسۋىم قاجەت دەپ ويلاعان بولاتىنمىن. ەندى جايلاپ سول جوسپارىمدى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستىم.
— باۋكە، ءسىزدىڭ «ءبىزدىڭ سەميا» كىتابىڭىز ءوزىڭىزدىڭ العاش رەت ورىس مەكتەبىنە وقۋعا بارۋىڭىزبەن، شاكىرت شاعىڭىزبەن اياقتالادى. ال ەكىنشى كىتابىڭىز — «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» مومىش ۇلى باتالونىنىڭ 5 كۇن، 5 ءتۇن ءجۇرىپ قورشاۋدى جارىپ شىعىپ، ۆولوكولامسك قالاسىن ريەۆوليۋسيالىق انمەن سىلكىندىرە ءوتىپ بارا جاتقان كەزىمەن باستالادى. وسى ەكى ارالىقتاعى ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز قالىڭ وقۋشى قاۋىمعا بەلگىسىز عوي دەپ ويلايمىن. ءسىز ماعان شاكىرت شاعىڭىزدان كومبات بولعانعا دەيىنگى ءومىرىڭىزدى، بەككە ايتقانداي ەتىپ، بايانداپ بەرسەڭىز. مەن سودان وچەرك جازسام. اڭگىمەڭىزدىڭ ارا-اراسىندا مەن سىزگە قىسقا-قىسقا سۇراقتار جانە قويىپ وتىرسام دەيمىن.
— بۇل سەنىڭ ادەبي ءادىسىڭ عوي تەگى؟
— سولاي دەسە دە بولادى، باۋكە. وسىعان كەلىسەسىز بە؟
— كەلىسەيىن.
— بەككە ايتقانىڭىزداي، وتىرىك ايتساڭ سول قولىڭدى، ودان سوڭ وڭ قولىڭدى شاۋىپ تاستايمىن دەمەيسىز بە؟
— سەن وتىرىك ايتپاعىن، مەن ولاي دەمەيىن.
— قۇپ، باۋكە.
— ال، تىڭداعىن وندا.
IV
— راس، ول كىتاپ مەنىڭ ەڭ العاش رەت ورىس مەكتەبىنە وقۋعا كەلگەنىممەن اياقتالادى، — دەپ باستادى باۋىرجان اڭگىمەسىن، — ول مەنىڭ ون ەكىنى — «دباناسات»، ون التىنى — «شەشناسات»، ون توعىزدى — «دەباتناسات» دەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. گونچاروۆتار سەمياسى ماعان جابىلا كومەكتەسىپ، ءتىلىمدى جۇمسارتتى. بىرگە وقىپ جۇرگەن ورىس بالالارىمەن كۇن سايىن جاقىنداسىپ، دوستاسا بەردىم.
ءوستىپ، ەۆگەنيەۆقا سەلوسىندا مەن ءبىر قىس وقىدىم. كەلەسى جىلى جامبىل قالاسىنا، ول كەزدە اۋليەاتا دەپ اتالادى، كەلىپ اسا ينتەرناتىنا ءتۇستىم. وندا ءۇش جىل وقىپ، باستاۋىش مەكتەپتى ءتامامدادىم.
ول كەزدە ورتا مەكتەپ دەگەن اتىمەن جوق. جەتىجىلدىقتىڭ ءوزى العاش رەت 1924 جىلى شىمكەنتتە اشىلدى. وعان ءتورت كلاستىق ءبىلىمى بارلاردى الادى ەكەن. ءبىراق ونداي ءبىلىمدى شاكىرتتەر از. سوندىقتان ءۇشىنشى كلاسس بىتىرگەن ءبىزدى سوعان الدى دا كەتتى. كەلسەك، ءبىز سياقتى بالالار شىمكەنتكە جان-جاقتان جينالىپ قالىپتى. قىزىلوردادان ءابدىلدا تاجىبايەۆ كەلىپتى. قازالىدان كەلگەن بىرنەشە بالا بار. «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنىڭ قازىرگى رەداكتورى قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ ءبارىمىز سوندا بىرگە وقىدىق. ءبىز وقىعان تۇڭعىش جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ ءۇيى شىمكەنتتە ءالى كۇنگە دەيىن بار. بۇگىندە ول سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى قارسىباي سىپاتايەۆ اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى. جەتىجىلدىقتى ءبىز 1928 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىق...
اۆتور. وسى ارادا ءبىر جاناما سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز، باۋكە.
باۋىرجان. قويعىن.
مەن ءتىزىپ العان سۇراقتارىمنىڭ بىرىنشىسىنە كوز قيىعىن سالدىم دا، ودان سوڭ ءوزىم جازۋ جازىپ وتىرعان كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ ءۇستى مەن باۋىرجاننىڭ جان-جاعىن شاپشاڭ شولىپ ءوتتىم. ونىڭ اينالاسىندا ءبىر پاچكا سيگارەت پەن ءبىر قوراپ سىرىڭكەدەن باسقا قاتتى قارۋ جوق ەكەنىنە كوزىم جەتكەننەن كەيىن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرە جازدادىم. بۇل جەردە ەسىمە ءبىر ءجۋرناليستىڭ ءبىرىنشى سۇراعىنا باۋىرجاننىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنى تۇسكەن ەدى. بولگاريادان الماتىعا كەلگەن پەنكوۆ دەگەن جۋرناليست مومىشۇلىنا جولىعىپ، ودان ينتەرۆيۋ الماق بولادى. ءبىراق مومىش ۇلى ول كەزدە موسكۆادا جاتسا كەرەك. باۋىرجاننىڭ «بۋحارەست» مەيمانحاناسىندا جاتقان ادرەسىن الىپ، جۋرناليست ونى ىزدەپ بارادى. سوندا جۋرناليست جاڭاعى مەن سياقتى قاعازىنا قاراپ الىپ، العاشقى سۇراعىن قويادى: «ءسىزدى سوعىستا باتىر بولدى دەيدى. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى: ەشقاشاندا قورىققان جوقسىز با؟».
— شىنىمدى ايتايىن با؟ — دەدى باۋىرجان وعان.
— تەك قانا شىنىڭىزدى ايتىڭىز، — دەيدى جۋرناليست جىميىپ.
باۋىرجاننىڭ ۇستەلىنىن ۇستىندە ۇلكەن ءبىر پىشاق جاتىر ەكەن. ول كوزى الارىپ، مۇرتى تىكىرەيىپ، سول پىشاقتى باس سالادى دا، ورنىنان شاپشاڭ اتىپ تۇرىپ، جۋرناليستكە قاراي قۇلاشتاپ سەرمەپ كەپ قالادى. جاڭا عانا كۇلىپ وتىرعان ءجۋرناليستىڭ ءتۇسى قۇپ-قۋ بوپ كەتىپ، ورىندىعىمەن شالقاسىنان قۇلاپ تۇسە جازدايدى.
— ءسىزدىڭ ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەردىم عوي دەيمىن. — باۋىرجان وسىلاي دەپ جۋرناليستكە باس يەدى. جۋرناليست اپالاقتاپ باسىن يزەيدى. — ەندى ەكىنشى سۇراعىڭىزدى قويىڭىز، — دەپ قولىنداعى پىشاقتى ۇستەلدىڭ شەتىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، ورنىنا وتىرادى.
باۋىرجاننىڭ بۇل وقيعاسىن بىزگە سول ساتتە ونىڭ قاسىندا بولعان ءبىر جازۋشى ايتىپ كەلگەن ەدى. سول ويقىما ءتۇسىپ كۇلىپ جىبەرە جازداعان مەن تەز ەرنىمدى جيىپ، باۋىرجانعا بىلاي دەپ ءبىرىنشى سۇراعىمدى قويدىم:
— ءسىز بالا كۇنىڭىزدە قانداي كىتاپتاردى قىزىعا وقىدىڭىز، باۋكە؟
باۋىرجان. سەن بۇل سۇراعىڭدى «بالا كۇنىڭدە جانە ەرەسەك كەزىڭدە» دەپ قويعىن. مەن بارىنە ءبىر-اق جاۋاپ بەرەيىن.
اۆتور. سولاي بولسىن وندا.
باۋىرجان. مەن جاس كەزىمدە دە، ەرەسەك كۇنىمدە دە كوپ وقىدىم. وسى كۇنگە دەيىن كىتاپتان باس المايمىن. قۇنىعا وقىعاندارىم فرانسۋز، ورىس جانە يسپان كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارى. ديككەنستى تۇسىنبەدىم، اياعىنا دەيىن وقي المادىم. مەنىڭ كىتاپتى كوپ وقۋىما نەگىزگى سەبەپ قىزمەت بابىنا بايلانىستى ۇنەمى جالعىز ءجۇرۋىم بولدى. ماسەلەن، مەن بەس جىل قيىر شىعىستا، تايگادا ءجۇردىم. كۇندىزگى قىزمەت بىتكەننەن كەيىن كەشكە ۇيدە جالعىز قالاسىڭ. وسى جالعىزدىقتى جويۋ ءۇشىن ادەبيەتتى كوپ وقۋعا ماشىقتاندىم. قازاق جازۋشىلارىنىڭ ارعى-بەرگىلەرىنىڭ ءبارىن دە وقىدىم. ءجا، ەندى مەن ساعان جاڭاعى نەگىزگى اڭگىمەمنىڭ جەلىسىن جالعاستىرايىن.
1928 جىلى شىمكەنتتە جەتىجىلدىق مەكتەپتى ءبىتىردىم دەدىم عوي. وسى كۇنگى كازپي ول كەزدە ورىنبوردا ەدى. ازداپ وقۋدىڭ ءدامىن تاتىپ العاننان كەيىن ەندى سوعان ءتۇسىپ وقىعىم كەلدى. «ويلادىڭ — ورىندادىڭ» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە ورىستا. سول ايتقانداي، ويعا الۋىم-اق مۇڭ ەكەن، ورىنبورعا تارتتىم دا كەتتىم.
ورىنبور دەگەن جەر سۋىق بولادى ەكەن. جۇقا كيىممەن بارعان مەن دىردەكتەپ، جانىمدى قويارعا جەر تابا الماي ءجۇردىم. ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى توقتىبايەۆ دەگەن قازاق ەكەن. ءبىر كۇنى بۇرسەڭدەپ ينستيتۋتقا كىرىپ كەلە جاتىر ەدىم، سول كىسى كەزدەسە كەتتى دە:
— ءاي، قاراعىم، بەرى كەلشى، — دەپ مەنى كابينەتىنە ەرتىپ اپاردى. توقتىبايەۆتىڭ ۇنەمى ماعان كوزى ءتۇسىپ، كۇيسىز جايىمدى اڭعارىپ جۇرەدى ەكەن. ول بىردەن ءوز ۇسىنىسىن ايتتى. — مىنا كيىمىڭمەن، شىراعىم، سەن ورىنبوردا وقي المايسىڭ، اۋرۋعا شالدىعۋىڭ مۇمكىن. ادامعا الدىمەن دەنساۋلىق كەرەك. ءما، مىنا قاعازدى بۋحگالتەرگە اپارىپ، اقشا ال دا، ەلىنە قايت.
مىنەكي، مەن ۆۋز-دىڭ ەسىگىن وسىلاي جاپتىم.
سونىمەن، سورايىپ جۋالىداعى اۋىلعا قايتىپ كەلدىم. كەلە سالا اكەمنىڭ 2 — 3 قويىن ساتقىزىپ، كەبىس كيدىم، پالتو، مالاقاي ساتىپ الدىم. ءوستىپ، شىت جاڭا بولىپ كيىندىم دە، گۇبىرنالىق (ول كەزدە جامبىل، شىمكەنت، قىزىلوردا ۇشەۋى ءبىر گۇبىرنا بولاتىن) وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ءاشىروۆ دەگەن كىسىگە كەلدىم. وعان ءوزىمنىڭ جەتى كلاسس بىتىرگەنىمدى، تۇرمىس جاعدايىما بايلانىستى ورىنبوردان قايتىپ كەلگەنىمدى ايتىپ، قىزمەت سۇرادىم. ءاشىروۆ قۋانىپ كەتتى.
— سەن سياقتى ءبىلىمى بار قازاق بالاسىن ىزدەپ تابا الماي ءجۇرمىز عوي، شىراعىم-اۋ. كانە، مەن سەنى ءمۇعالىم ەتەيىن، — دەپ قولىما ءبىر جاپىراق قاعاز جازىپ بەردى. ءسويتىپ، ەكى جىل باستاۋىش مەكتەپكە ءمۇعالىم بولدىم.
ول تۇس ەل باسقارۋ ىسىنە باۋلۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلت ادامدارىن جوعارى قىزمەتتەرگە كوتەرىپ جاتقان شاق ەدى. ءبىزدىڭ بۋرنىيدا دا يكەمى بار قازاقتاردى جوعارىلاتا باستادى. ءبىر جاقسىسى ولاردىڭ ورىنباسارلارى ماماندار، ورىستار بولاتىن. ءبىلىمى از باسشىعا ءىستىڭ ءمان-جايىن سولار ۇيرەتىپ وتىراتىن. سول تۇستا ءبىر كۇنى مەنىڭ دە جوعارىلاپ شىعا كەلگەنىم بار ەمەس پە. ول بىلاي بولدى.
ول كەزدە رايكومدا دا ەكى-اق ادام: سەكرەتار مەن ەسەپشى، راييسپولكومدا دا ەكى-اق ادام: پرەدسەداتەل مەن جاۋاپتى سەكرەتار جۇمىس ىستەيتىن. رايكومىمىزدىڭ سەكرەتارى كاباكوۆ دەگەن كىسى دە، راييسپولكوم پرەدسەداتەلى دۇيسەنعالي بۋرابايەۆ دەگەن سەميناريا بىتىرگەن بۇرىنعى ءمۇعالىم ەدى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى گۋبانوۆ دەگەن ادام ورنىنان ءتۇسىپ قالدى دا، رايكوم مەن راييسپولكوم ونىڭ ورنىنا كانديداتۋرا تابا الماي ساستى. بۋرابايەۆ ءوزى بۇرىن ءمۇعالىم بولعان سوڭ با، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ماعان توقتاسا كەرەك. سونىمەن مەنى، اي-شايعا قاراتپاستان، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى ەتىپ تاعايىنداپ كەپ جىبەردى.
جاۋاپتى سەكرەتاردىڭ جۇمىسىنان ەش حابارىم جوق. ايتەۋىر، وڭاشا كابينەتىم بار. قالقيىپ سوندا وتىرامىن. وڭاشا وتىرعاننان كەيىن مەنىڭ نە ىستەپ، نە تىندىراتىنىمدى ەشكىم ءبىلىپ جاتقان جوق. سىرت جۇرت وسى بىردەڭە ءبىتىرىپ وتىر دەپ ويلايتىن شىعار. ال ەشتەڭەنى دە ۇقساتا الماعانىم وزىمە ايان. بۋرابايەۆ ماعان انا ماسەلە، مىنا ماسەلە جونىندە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىن، شەشىمىن شىعار، انا جەرگە قاتىناس جاز، مىنا جەرگە جارلىق جىبەر دەيدى. مەن ولاردىڭ قالاي جازىلاتىنىن دا بىلمەيمىن. بىردەڭەلەردى نوبايلاپ، وسىلاي بولار دەپ تۇسپالداپ، بۋرابايەۆقا الىپ بارامىن. بۋرابايەۆ ۇستامدى پەداگوگ ەدى. مەنىڭ جازعاندارىمدى الدىنا الىپ وتىرىپ، ماعان ۇرىسپاستان، رەنجىمەستەن، ەرىنبەي سولاردى ءبىرى قىزىل، ءبىرى كوك ءتۇستى قارىنداشپەن تۇزەتەتىن دە وتىراتىن. مەن بۋرابايەۆ قىپ-قىزىل الا ەتىپ بەرگەن دوكۋمەنتتەردى قايتا كوشىرۋمەن كۇن وتكىزەتىنمىن. سودان كەيىن ءار دوكۋمەنتتىڭ سوڭىنا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بۋرابايەۆ دەپ ول قول قويادى، جاۋاپتى سەكرەتارى مومىش ۇلى دەپ مەن قول قويامىن. ال شىندىعىنا كەلگەندە، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى دە، سەكرەتارى دا بۋرابايەۆ ەدى. نە كەرەك، اقىرى بۋرابايەۆ مەنى ۇيرەتىپ شىعاردى. ءسويتىپ، مەن ءۇش جىل اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىن سەكرەتارى بولدىم.
مەن سول بۋرابايەۆتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتپايمىن. مەنىڭ ورىسشا ساۋاتتى بولۋىما، ءىس قاعازدارىن دۇرىس جازۋىما سول كىسى كومەكتەستى. جالعىز ءىس قاعازى ەمەس، مەنىڭ گازەت، كىتاپ وقىپ وسۋىمە دە سول كىسى جەتەكشىلىك جاسادى. وقيتىن كىتاپتاردىڭ ءتىزىمىن بەرىپ، نە وقىعانىمدى تەكسەرىپ، گازەتتەردەن نە وقىپ، نە قويعانىمدى ۇنەمى قاداعالاپ، ءوزىمدى ىسىلدىرىپ ادام ەتتى.
اۆتور. ءسىز سول كەزدەردە كىم بولسام دەپ ارمان ەتتىڭىز؟
باۋىرجان. مەن ول كەزدەردە تەك قانا قاتارىمنان قالماۋدى عانا ويلادىم.
اۆتور. اسكەردە، سوعىستا قانداي كىتاپتار وقىدىڭىز؟ قانداي جاعدايدا، قالاي وقىدىڭىز؟
باۋىرجان. ...تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگى» مەن «سيەۆاستوپول اڭگىمەلەرىن»، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ اسكەري پروزاسىن، ادميرال ناحيموۆتىڭ، ادميرال ماكاروۆتىڭ، اعىلشىن ادميرالى نەلسوننىڭ كىتاپتارىن، قازاق كىتاپتارى مەن ابايدى ەشقاشان دا جانىمنان تاستاعان ەمەسپىن. مەن ابايدى اقىن دەپ قانا ەمەس، ويشىل، فيلوسوفقا بالاپ وقىدىم. بارلاپ قاراعان جانە اسكەري كوزبەن قاراعان كىسىگە ابايدىڭ ءوزى قىپ-قىزىل سوعىس. راس ايتامىن. ماسەلەن، ونىڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەگەن ولەڭىن الشى، جاتقان سوعىس ەمەس پە؟
اۆتور. ءسىزدىڭ كوزىڭىزبەن قاراعاندا سولاي شىعار، باۋكە؟
باۋىرجان (الايا قاراپ الىپ، ءسوزىن ارى قاراي جالعادى). موسكۆا تۇبىندە تۇرعاندا قازاقستاننان الدىرىپ، شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىنىڭ ەرتەدە شىققان باسىلىمىن وقىدىم. ال «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى مەنىڭ قولىما سوعىستا جۇرگەندە ءتيدى. ءوز قولىمەن اۆتوگراف جازىپ ونى مۇقاڭنىڭ ءوزى جىبەردى. مەن ونى وقىپ شىعىپ، مۇقاڭا ارابشا 6 بەت حات جازدىم. مۇقاڭ مەنىڭ كىتاپقا بەرگەن باعاما رازى بولىپ، 3 بەت جاۋاپ جولدادى. سودان سوڭ ءسابيت اۆتوگراف جازىپ «جۇمباق جالاۋىن» جىبەردى. مەن ونى سوناۋ قيىر شىعىستا جۇرگەندە وقىعان ەدىم. بۇل بىلەتىن ادامداردىڭ جىبەرگەندەرى. ال مەن مۇلدە بىلمەيتىن ادامداردان جانە 2 كىتاپ الدىم. ولار ومار ءھاييامنىڭ ولەڭدەر جيناعى مەن ءساعديدىڭ «بۋستان» اتتى كىتابى. ەكى كىتاپتى جىبەرگەن دە موسكۆا ايەلدەرى ەكەن. ولار مەن جايىندا جۋرنالدان وقىپ، قولدارىنا تۇسكەن بۇل كىتاپتاردى ماعان سىيلىق رەتىندە جولداپتى. ولاردىڭ بىرەۋى بىلاي دەپ حات جازىپتى: «ءسىزدىڭ موسكۆانى قورعاۋداعى ەرلىگىڭىزگە ءسۇيسىنىپ جانە ءسىزدى ءوز ءۇيىمىزدىڭ ەڭ جاقىن جاناشىرى دەپ ەسەپتەپ، قولىما بۇگىن عانا تۇسكەن وسى كىتاپتى ءسىز وقىسىن دەپ جولداپ وتىرمىن». ەكەۋىن دە وقىدىم. «بۋستان» كىتابى ءالى كۇنگە دەيىن بار. ومار ھاييام كىتابىن جوعالتتىم.
اۆتور. ەكەۋى دە ايەل دەيسىز بە؟
باۋىرجان. ءيا، ايەل دەگەن ەڭ سەزىمتال حالىق قوي. بۇل مەنىڭ اسكەردە، سوعىستا قانداي كىتاپتار وقىعانىم جايىندا. ال ەندى قالاي وقىدىڭ دەيسىڭ عوي؟ ۋستاۆتا «كومانديردىڭ ويى» دەگەن تاراۋ بار. ونىڭ ءمانى كومانديردىڭ العان بۇيرىعىن سانالى تۇردە جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن ونىڭ ويلانىپ، تولعانۋىنا ۋاقىت بەرۋ دەگەن ماعىناعا سايادى. مەن قاتال بولعانىممەن ۇشقالاق كوماندير بولعانىم جوق. بۇل ماقتان ەمەس. مەن ۇلكەن كومانديردىڭ وزىنەن كىشى كومانديرلەردى، سوڭىنان قالماي قايتا-قايتا وكشەلەي بەرگەنىن ۇناتپايمىن. بۇيرىعىڭدى بەر. ونىڭ ويلانۋىنا ۋاقىت قالدىر. ورىندالعانىن ۋاقىتىندا تەكسەر. مەنىڭ قاعيدام وسى. سولداتتار مەن كومانديرلەر اراسىندا 3-4 ساعات بولىپ، ءتيىستى بۇيرىعىمدى بەرگەننەن كەيىن مەن جەرتولەگە قايتامىن. كەلەمىن دە جازبالارىمدى جازامىن. اياقتالماعان كىتاپتارىمدى وقىپ بىتىرەمىن. ال مەن ەش كىتاپتى سىزىپ، بەلگى سالىپ، وقىعان كىسى ەمەسپىن. ولاي ەتۋ ادامنىڭ ويىن بولەدى. ول كەزدە مەن ستيلگە نازار اۋدارمايتىنمىن. وقىرمان رەتىندە عانا وقيتىنمىن. وندا وقىعانىمنىڭ ءبارى تاسقا تۇسكەن بەدەردەي بولىپ، ويىمدا ۇمىتىلماي ساقتالىپ قالاتىن. ۋستاۆتىڭ كەز كەلگەن ستاتياسىن، كەز كەلگەن قولباسشىنىڭ ناقىل سوزدەرىن جاتقا سوعا بەرەتىنمىن. بۇل سۇراعىڭ ءبىتتى مە؟ ەندى ارى قاراي كەتەيىك.
V
— ءيا، راييسپولكومدا ءۇش جىل سەكرەتار بولدىم. بۋرابايەۆ ماعان ۇستازدىق ەتتى دەدىم عوي. سودان كەيىن جۋالىعا تاعى دا ەكى اۋدان قوسىلىپ، اۋدان ۇلكەيدى دە، ەندى راييسپولكومعا پرەدسەداتەل بولىپ تاران بەردىبايەۆ دەگەن كىسى كەلدى. ال اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ ەفيموۆ دەگەن جولداس تاعايىندالدى (كەيىنىرەكتە حاباروۆسك ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولاتىن وسى ەفيموۆ). مەن جاڭا پرەدسەداتەلىم بەردىبايەۆقا جاقپادىم. ءوزى ساۋاتتى كىسى ەدى. مەن بىردەڭەنى قاتە ىستەسەم، ول ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا تىرجياتىن بولدى. ۇيرەتۋگە ۇيرەنىپ قالعان باسىم، مەن دە تىرسيا قالىپ ءجۇردىم. اقىرى ول مەنى سەكرەتارلىقتان بوساتۋعا اينالدى. سول كەزدە مەنى ەفيموۆ شاقىرتتى. سونىڭ الدىندا عانا اۋداندىق ميليسيا باستىعى ورنىنان تۇسكەن ەدى. ەفيموۆ ماعان سونىڭ ورنىن ۇسىندى.
— بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلە مە؟ — دەدىم وعان.
— كەلەدى. سەنىڭ قولىڭنان ودان باسقا دا تالاي جۇمىس كەلەدى ءالى، — دەپ كۇلدى ەفيموۆ. تەگى ول بەردىبايەۆ ەكەۋىمىزدىڭ شالكەم-شالىس كەلە بەرەتىنىمىزدى ەستىگەن بولۋى كەرەك. — سەن جاسسىڭ، جىگەرىڭ بار، الدە جوق پا جىگەرىڭ؟
— بار، — دەدىم مەن.
— مەن سونى ءبىلىپ ايتىپ وتىرمىن عوي، — دەدى ەفيموۆ ازىلدەپ. — تەك جىگەرىڭ عانا ەمەس، سەنىڭ ايدىنىڭ، ايبىنىڭ دا بار. داۋسىڭ دا گۇرىلدەك... — ول ساقىلداپ كۇلىپ الدى، كۇلكىسىنىڭ وزىمەن ادامدى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن كىسى ەدى. سونسوڭ ارقامنان قاقتى، — سەن شامدانىپ قالما، ءازىلدى تۇسىنەسىڭ عوي ءوزىن؟
— تۇسىنەمىن، — دەدىم راسىندا دا شامدانا باستاعان مەن.
— ال ءازىلدى تۇسىنە ءبىلۋ قازىرگى ميليسيا باستىقتارى ءۇشىن ەڭ كەرەكتى قاسيەت. وسى قىزمەتكە بار، جولىن بولسىن. ال بەردىبايەۆ ءوزىنىڭ قالاعان ادامىن حاتشى ەتىپ السىن.
وسىدان كەيىن ەفيموۆ ميليسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارلارىن شاقىرتتى. ولار مەنەن ۇلكەن ادامدار ەكەن. ەفيموۆ سولارعا تاپسىرما بەردى.
— بالا دەمەي، باعىنىڭدار. كومەكتەسىڭدەر، — دەدى.
ءسويتىپ، مەن التى اي ميليسيا باستىعى بولدىم. سۇزەكپەن اۋىرىپ، ول قىزمەتتەن وزىمنەن ءوزىم ءتۇسىپ قالدىم. ودان بۇرىن باستىق بولعان كەزدەگى ءبىر حيكايامدى ايتىپ بەرەيىن.
سول كەزدە سىرداريا گۇبىرناسىندا ەمەليانوۆ دەگەن اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشى بار ەدى. ول ءوزى ءبىر وتە ءبىلىمدى يۋريست بولاتىن. اۋداندىق ميليسياعا مەن باستىق بولعاننان كەيىن، ءبىر كۇنى جۋالىعا سول كىسى كەلىپ قالدى. مەن بۇرىن ول كىسىنى كورمەگەنمىن. قاپەرىمدە تۇك جوق، كابينەتىمدە وتىر ەدىم، ءبىر تاپەلتەك كىسى كىرىپ كەلدى. سالەمدەسكەننەن كەيىن باس-اياعىما قاراپ الدى دا:
— شىراعىم، ميليسيا باستىعى قايدا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
تەگى مەنىڭ تۇرىمە قاراپ، باستىق شىعىپ كەتكەندە سونىڭ ورنىنا كەلىپ وتىرعان جاس ميليسيونەرلەردىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويدان بولۋى كەرەك.
— مەن، — دەدىم ورنىمنان تۇرىپ.
ول كىسى ماعان دوكۋمەنتىن كورسەتتى. سويتسەم ەمەليانوۆىم وسى كىسى ەكەن. باستىق بولعانىمنىڭ وزىنە 5 — 6 عانا كۇن بولعان. نە بار، نە جوقتى بىلمەيتىنمىن.
— ەندەشە بارىپ تۇرمەنى كورەيىك، — دەدى ول.
كەلدىك. كوردىك. ادام دەگەن بىقىپ جاتىر. ەمەليانوۆ اركىمدەرمەن سويلەسىپ، نە ءۇشىن جاتىرسىن دەپ سۇرايدى. ولار بىلمەيدى. قوراعا شىقتىق. قورادا 69 ات بايلاۋلى تۇر.
— بۇلار كىمدىكى؟
— تۇرمەدەگى قازاقتاردىكى.
— اتتارىن نەگە قايتارمايسىڭدار؟ — دەيدى ەمەليانوۆ،
ونى دا ەشكىم بىلمەيدى. ەمەليانوۆ مەنى ەرتىپ، قايتادان كابينەتكە كەلدى. سودان كەيىن سابىرمەن كودەكستى الىپ كورسەتتى دە، تۇسىندىرە باستادى.
— تۇرمەدە 250 ادام جاتىر، — دەدى ول. — وسىنىڭ كوبىنە قاماۋعا بەرىلگەن سانكسيا جوق. زاڭسىزدىق، سوۆەت زاڭىن بۇرمالاۋشىلىق دەگەن وسى بولادى. ادامدى قىلمىسى بولسا تۇرمەگە قاماۋعا بولار. ءبىراق ولاردىڭ اتتارىن تۇرمەگە قاماۋدى قايدان تاپقانسىزدار؟ مەنىڭشە ميليسيونەرلەرىڭىز وزىنە جاقپاعان ادامداردىڭ ءبارىن ايداپ اكەپ تۇرمەگە قاماي بەرگەن. ال پروتوكولسىز ءبىر ادامدى تۇرمە بوساعاسىن اتتاتۋعا قاقىلارىڭىز جوق. ارينە، بۇل ءسىزدىڭ كىناڭىز بولماس، ءسىز جاڭادان عانا تاعايىندالعان ەكەنسىز. ەندى وسى ادامداردىڭ قانشاسىنا پروتوكول جاسالعان ەكەن؟ سولاردى تەكسەرتىپ، وسىندا الدىرىڭىزشى.
مەن اپپاراتىمدى شاقىرىپ، ەمەليانوۆتىڭ تاپسىرماسىن ايتتىم. جۇرتتىڭ ءبارى ەمەليانوۆتان قورقىپ زىر جۇگىردى. تەكسەرسەك 50 ادامعا پروتوكول جاسالىپتى.
— پروتوكولسىز جاتقان ادامداردىڭ ءبارىن دە ءقازىر ءوزىڭىز بارىپ، تۇرمەدەن بوساتتىرىڭىز، — دەدى ەمەليانوۆ ماعان. — ەرتەڭگە دەيىن مەن مىنا پروتوكولداردى قاراپ شىعايىن.
مەن بارىپ ەكى ءجۇز ادامدى بىردەن تۇرمەدەن بوساتتىردىم. قازاقتار وزدەرىنىڭ بوساعاندارىنا سەنەر-سەنبەستەرىن بىلمەي؛ ماعان قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراي بەرەدى.
— قاراعىم، سەن كەلمەسەڭ، ءبىزدىڭ بوساناتىن ءتۇرىمىز جوق ەدى، — دەپ ماعان راحمەتتى ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ جاتىر. اتتارىنىڭ جانىنا جەتىپ، جالىنا قولى تيىسىمەن ىرعىپ ءمىنىپ، «وسى پالەلەردەن شىنىمەن قۇتىلدىق پا، جوق پا؟» دەگەندەي، ارتتارىنا جالت-جالت قاراسىپ، دالا قوينىنا سۇڭگىپ، ىزعىتىپ كەتىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر. «ەي، مومىن حالقىم، — دەيمىن مەن ولاردىڭ سوڭدارىنان قاراپ تۇرىپ، — «سەن كەلمەسەڭ، ءبىزدىڭ بوساناتىن ءتۇرىمىز جوق ەدى» دەپ، سەندەر ماعان رازى بولىپ باراسىڭدار. ىشتەرىندەگى كوزى اشىق دەگەن مەنىڭ ءوزىم سەندەردىڭ اق، قارالارىڭدى ايىرا الماي، قانشا كۇن بوسقا قاماۋدا ۇستادىم. ەگەر ەمەليانوۆ كەلمەسە وزدەرىڭنىڭ ءالى قانشا كۇن جاتارلارىڭدى بىلمەي، مەنى بوسقا ماقتاپ باراسىڭدار-اۋ».
ەرتەڭىندە ەمەليانوۆ پروتوكول زاڭسىز جاسالعان دەپ، تاعى دا جيىرما ادامدى بوساتتىردى. سودان سوڭ ول جينالىس وتكىزىپ، بىزگە سوسياليستىك زاڭدىلىق تۋرالى لەكسيا وقىدى. سوۆەت ازاماتتارىنان زاڭسىز ءبىر ادامدى تۇرمەگە وتىرعىزعان ادام ءوزى تۇرمەگە قامالادى دەدى. ءبارىمىزدىڭ زارەمىز ۇشتى. اپەرباقان ميليسيونەرلەر موپ-موماقان بولىپ قالدى. وسىدان كەيىن قىلداي قيانات كورسەم، قىلىشتاي قىرقىپ وتىرۋعا بەكىندىم. ءارتۇرلى كودەكستەردى وقىپ، ونىڭ ءار ستاتياسىنا زەر سالا باستادىم.
اۆتور. ءسىزدى بىرەۋلەر تەرىس ازۋ، تەنتەك اتاعىسى كەلگەن بە، وسى قالاي ءوزى، باۋكە؟
باۋىرجان (ويلانىپ، مۇرتىن تىستەلەدى. قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن كوتەردى). مەن 25 جىل اسكەردە بولدىم. بىلە بىلگەن كىسىگە بۇل ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت. ەڭ الدىمەن مەن كوممۋنيسپىن. وسى 25 جىلدىڭ ىشىندە مەن تالاي قولباسشىمەن كەزدەستىم، ساباق الدىم، تالاي گەنەرالدىڭ قول استىندا قىزمەت ىستەدىم، تاربيە كوردىم، تالاي ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە كوماندير بولدىم، تاربيەلەدىم. ويتكەنى كوماندير دەگەن اسكەري پەداگوگ قوي. وسى ءار ۇلت ادامدارىمەن ىستەس بولعانىمدى وزىمە ەرەكشە ءبىر مەكتەپ دەپ باعالايمىن. سەبەبى، چۋۆاش مىناداي ەكەن-اۋ، قىرعىز مىناداي بولادى ەكەن-اۋ دەپ ويلاناسىڭ. انا حالىق اناداي ءداستۇرىن قاستەرلەيدى، مىنا حالىق مىنانى قۇرمەتتەيدى ەكەن-اۋ دەپ تولعاناسىڭ. مەن وسى 25 جىل ىشىندە قاراماعىمدا بولعان ۇستەرىنە شينەل كيگەن سولداتتار ارقىلى سوۆەت وداعىنىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ جانىن ۇقتىم دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ولاردىڭ جۇرەكتەرى — ىشتەرىنەن شىققان بالالارى — مەنىڭ الاقانىمدا بولدى. وتان ءۇشىن ءوز باسىمدى ولىمگە بايلاي وتىرىپ، مەن ولاردى اجالمەن الىسۋعا جۇمسادىم. ولاردىڭ ولمەۋى ءۇشىن، ءوز ۇرپاقتارىن، ءوز حالىقتارىنىڭ نامىسىن، ونىڭ وزدەرى سۇيەتىن اسىل قاسيەتتەرىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جۇمسادىم. ءوزىم دە جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى، حالقىم ءۇشىن قاسىقتاي قانىم پيدا دەپ، جانىپ تۇرعان وتقا تالاي ءتۇستىم. مەن سوعىس كەزىندە «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنە بىلاي جازعانمىن: «ءوز حالقىن قۇرمەتتەپ، سۇيمەگەن ادام وپاسىز، وڭباعان ادام» دەگەنمىن. سول ءسوزىمدى ءالى دە قايتالايمىن. ويتكەنى، ەنگەلس ايتقانداي، ءوز ەلىنىڭ باعاسىن بىلگەن ادام عانا باسقا ەلدى قادىرلەي الادى. ويتكەنى حالىقتاردىڭ تۋىستىعى الدىمەن ادامداردىڭ ءوز حالقىنا سۇيىسپەنشىلىگى ارقىلى عانا كەلەدى. مەن وزگە ۇلتتاردى قۇرمەتتەۋشى، ءوز ۇلتىن ءسۇيۋشى اداممىن. مەن ناسيزمنىڭ تۋىن كوتەرگەن فاشيزمگە قارسى جان اياماي كۇرەسكەن كىسىمىن. مەن گيتلەردىڭ ناسيست ارمياسىنا قارسى قول باستاعان ادامداردىڭ ءبىرىمىن. مەن فاشيستەردى جان-تانىممەن جەك كورىپ سوعىستىم. مەن سوۆەتتىك وتانىمدى جان-تانىممەن جاقسى كورىپ سوعىستىم. وسى ەكەۋىن دە، جاۋعا دەگەن وشپەندىلىك پەن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ايتامىن، مەن قول استىمداعى ءار جاۋىنگەردىڭ، ءار كومانديردىڭ جۇرەگىنە ەكتىم! بىلەگىنە ەمەس؟ (كويلەگىنىڭ وڭ جاق جەڭىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، بالا كۇنىندە بىلەگىنە ەككەن شەشەكتەن قالعان ەكى داق كورسەتتى). مىنە، مىناۋ ەمەس، بۇل — دارىگەرلەردىڭ جۇمىسى. ال مەن ولاردىڭ جۇرەگىنە ەكتىم. باعانا دا ايتتىم: مەن ناسيستەرگە قارسى 207 رەت ۇرىسقا قاتىسىپ، 5 رەت ءولىمنىڭ قۇرساۋىندا قالعان، 2 رەت ءولىمشى بولىپ جارالانعان جانمىن. ەندەشە، مەن قالاي تەرىس ازۋ تەنتەك بولامىن؟! داۋىسىمنىڭ قاتتىراق شىعىپ كەتكەنىنە كەشىرىم ەتكىن سەن. ول كەزدە مەنىڭ قازاقستانعا حات جازىپ، حالىق اقىندارىنىڭ ايتىسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك، بۇل حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەدى دەگەنىم كەيبىر جەكە ادامدارعا ۇناماعان بولار. كەيبىر ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدىڭ ۇلگىسىن ساقتاۋ، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، انانى ارداقتاۋ، اعانى قادىرلەۋ سياقتى جاقسى داستۇرلەرىمىزدى جانداندىرا بەرۋ جايىنداعى پىكىرىم جاقپاعان شىعار. مەنىڭ مۇنىم كوپ حالىقتى مەملەكەتىمىزدىڭ ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوسياليستىك مادەنيەتىنە، سالت-ساناسىنا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۇلەسىمىزدى قوسايىق دەگەن يگى تىلەك ەدى عوي. مەن كەشە، قىرىق ءتورتىنشى جىلى وسىنى ايتىپ ەدىم عوي.
باۋىرجان وسىنى ايتتى دا، اق مۇشتىككە سيگارەت سۇعىپ، تەمەكىسىن تۇتاتتى. مەن ونىڭ ايتقانىنا ىلەسە الماي، بۇقيىپ قاعازىمدى جازىپ جاتتىم. مەنى قوزعاعىسى كەلمەدى-اۋ دەيمىن، ول تەمەكىسىن اۋزىنا تىستەگەن كۇيى، ۇزىن ەكى قولىن توسەككە تىرەپ، جايلاپ كوتەرىلىپ، ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
ونىڭ سوڭعى سوزدەرىن جازىپ بولعان سوڭ، مەنىڭ ەسىمە سول جىلدارى سوناۋ سوعىستا جۇرگەندە ەستىگەن كەيبىر اڭگىمەلەرىم ءتۇستى. بۇل ءوزى ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ «ۇزىن قۇلاعىنىڭ» سوعىس سياقتى قيىن كەزەڭدە دە، جەردىڭ الىستىعىنا قاراماستان، ءوز قىزمەتىن ادال اتقارعاندىعىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى دە. سول ۇزىن قۇلاقتىڭ وكوپقا اكەلگەن حابارىنىڭ ءبىر تاراۋىندا باۋىرجاننىڭ الماتىعا بارعانى، قوناقتا بولعان ۇيلەرىندە پاراساتتى سوزدەر ايتقانى باياندالاتىن. ماسەلەن، باۋىرجان ءبىر كىسىنىڭ ۇيىندە بولعان ەكەن دەيتىن ۇزىن قۇلاق. سوندا باۋىرجانعا ءبىر تارەلكانىڭ ۇستىنە ءبىر تارەلكانى قويىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر تارەلكانى ورنالاستىرىپ، سوعان كىشكەنتاي عانا اس سالىپ ۇسىنعان ەكەن دەيدى. باۋىرجان سوندا بوس تارەلكالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىرعىتىپ تاستاپ، الدىنا اس سالىنعان كىشكەنتاي تارەلكانى عانا قالدىرىپ: «وسى ءۇيدىڭ تاماعىنان تاباعى كوپ پە دەيمىن» دەگەن ەكەن ازىلدەپ.
ساعاتىما قاراسام تۋرا ءبىر جارىم بولعان ەكەن. وسى كەزدە كۋحنيا جاقتان باۋىرجاننىڭ مەنى شاقىرعان داۋسى ەستىلدى: — ءاي، قاراعىم، اۋقاتقا كەلگىن، شارشادىڭ عوي، — دەدى ول. بۇل ساتتە باۋىرجان ماعان قاتال كوماندير رولىنەن قامقور اكە رولىنە اۋىسقان سياقتى بوپ سەزىلدى.
VI
تۇسكى استىڭ الدىندا قول شاياتىن جەر ىزدەي ءجۇرىپ، باۋىرجاننىڭ بولمەلەرىنە كوز جۇگىرتتىم. پاتەردىڭ فۋرمانوۆ كوشەسى جاق بولىگىندە كەڭ ۇلكەن بولمە بار ەكەن. سەرۆانت، تەليەۆيزور سوندا تۇر. اس ىشەتىن بولمەلەرى وسى بولار دەپ جورامالدادىم. ونىڭ ار جاعىندا تاعى ءبىر بولمەنىڭ ەسىگى كورىنەدى. ول جاتىن بولمە بولۋعا ءتيىس دەپ ويلادىم. سوندا بۇل پاتەر نەگىزىنەن ءتورت بولمەلى سياقتى.
وسى ارادا باۋىرجاننىڭ بۇل ءۇيدى قالاي العاندىعى جايىندا جۇرت اۋزىندا جۇرگەن مىنا اڭگىمە ويىما ءتۇستى.
باۋىرجان بۇرىن دزەرجينسكيي كوشەسىندە، شاعىنداۋ پاتەردە تۇرسا كەرەك. قالالىق سوۆەتتەن كەڭىرەك پاتەر سۇرايدى. ءبىر كۇنى وعان قالالىق سوۆەتتىڭ قىزمەتكەرى تەلەفون سوعىپ، ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىز ورىندالدى، كەلىپ كەڭ پاتەردىڭ وردەرىن الىڭىز دەيدى. باۋىرجان بارىپ بەس بولمەلى پاتەردىڭ وردەرىن الادى.
پاتەرىمدى كورەيىن دەپ جاڭا ۇيگە بارسا، ەسىك الدىندا مۇڭايىپ تۇرعان قارتاڭ ورىس ايەلىنە كەزدەسەدى.
— نەگە مۇڭايىپ تۇرسىز، شەشەي؟ — دەيدى ويىندا ەشتەڭە جوق. باۋىرجان ايەلدىڭ قاسىنا توقتاپ.
ايەل قالالىق سوۆەتتىڭ وسىدان ەكى بولمەلى پاتەر بەرمەك بوپ ۋادە ەتىپ كەلگەنىن، ءبىراق ءدال وردەر بەرەردە ول ۋادەلەرىنەن تايىپ قالعاندىعىن ايتادى.
— ماعان دەگەن ءۇيدى ءبىر ءۇش بولمەلىك پاتەرمەن بىرىكتىرىپ، ءبىر پولكوۆنيككە بەرىپتى. قايتەيىن، مەنىڭ دە بالام سوعىستا ءولىپ ەدى. ارينە، ول سولدات ەدى، — دەيدى.
مۇنى ەستىگەندە باۋىرجاننىڭ بارلىق تۇگى سىرتىنا تەۋىپ شىعا كەلەدى. جيرەن مۇرتى ەدىرەيىپ، ەلەكتر سىمىنىڭ بىرىنە ءبىرىن جاقىنداتقان ەكى ۇشىنداي بولىپ، شىتىر-شىتىر ەتە قالادى.
— مۇڭايماڭىز، شەشە، ءقازىر وردەر بەرەتىن جەرگە بارىڭىز — پاتەرىڭىز وزىڭىزگە تيەدى، — دەيدى دە باۋىرجان ءمىنىپ كەلگەن ماشيناسىنا وتىرىپ الىپ، قايتادان قالالىق سوۆەتكە تارتادى.
— مەن ماعان بىرەۋگە بەرىلگەن پاتەرلەردى بەر دەگەن جوقپىن، — دەيدى ول باعانا قولىنا وردەر ۇستاتقان قىزمەتكەرگە كەلىپ. — مىنا وردەردى جىرتىڭىز دا، پاتەردى بۇرىن ۋادە ەتىلگەن ادامدارعا بەرىڭىز!
وسىلاي دەپ ول قولىنداعى وردەردى قايتارىپ بەرەدى. قالالىق سوۆەت قىزمەتكەرى قالبالاقتاپ:
— ول ادامدارعا پاتەر كەيىنىرەك بەرۋگە ۇيعارىلعان ەدى. ءسىز سۇراعان سوڭ سول ەكەۋىن قوسىپ، سىزگە قامقورلىق جاسايىق دەگەن ەدىك...
— مولچات! — دەيدى باۋىرجان كوزى ەجىرەيىپ، مۇرتى ودان سايىن تىكىرەيە ءتۇسىپ. — ماعان مۇنداي قامقورلىقتىڭ كەرەگى جوق. جيىرما مينۋتتان كەيىن ماعان تەلەفون سوعىپ، بۇل پاتەردىڭ بۇرىنعى يەلەرىنە بەرىلگەندىگىن حابارلاڭىز. پونياتنو ما؟!
— تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى، جولداس مومىش ۇلى. تەك ءسىزدىڭ بەرگەن پاتەردەن نەگە باس تارتىپ تۇرعانىڭىز تۇسىنىكسىز.
— ول سولداتتىڭ اناسى عوي! سولداتتىڭ اناسى دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنەسىز بە؟ سولداتتىڭ اناسى — روسسيانىڭ اناسى! ەندى ۇعىنىقتى ما سىزگە؟
قىزمەتكەر باسىن يزەيدى. راسىندا دا ول ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان كەيىن باۋىرجاننىڭ ۇيىنە تەلەفون سوعىپ، جاڭا پاتەردىڭ بۇرىنعى يەلەرىنە وردەر جازىلىپ بەرگەنىن حابارلايدى.
— وردەر العاندا ولاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق، — دەيدى قىزمەتكەر. — اسىرەسە قارت انا قاتتى قۋاندى. ءسىزدىڭ باۋىرجان مومىش ۇلى ەكەنىڭىزدى بىلگەندە جانە ءسىزدىڭ «سولداتتىڭ اناسى — روسسيانىڭ اناسى» دەگەن ءسوزىڭىزدى ايتقانىمدا ول جىلاپ جىبەردى. «كىتاپتارىن وقىعاندا مومىش ۇلى ءدال سونداي ازامات شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم، قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن» دەدى.
— حابارىڭىزعا راقمەت، — دەپ باۋىرجان ترۋبكانى ءىلىپ قويادى.
سودان ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن باۋىرجانعا فۋرمانوۆ كوشەسىنەن باسقا پاتەر بەرىلگەن ەكەن.
ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردىڭ ءبىر نۇسقاسى وسىنداي بولاتىن. باۋكەڭنىڭ سول پاتەرى وسى ەكەن عوي دەپ ويلادىم ىشىمنەن. وسىعان جالعاسا باۋكەڭنىڭ انانى ارداقتاۋى جايىنداعى ەكىنشى ءبىر اڭىز-اڭگىمە جانە ەسىمە ءتۇستى. بۇل وقيعانى ماعان 1957 جىلى موسكۆادا، قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىندا وقىعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى ايتىپ ەدى. سول جىلى ءيۋننىڭ باس كەزىندە موسكۆادا تاتار ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى وتكەن. ونى وداقتار ءۇيىنىڭ كولوننا زالىندا سۋركوۆ اشقان. تاتار ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قايراتكەرلەرى تەگىس پرەزيديۋمگە جايعاسادى. كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي ءدىلمار سۋركوۆ ولاردى استاناعا كەلۋىمەن قۇتتىقتاپ كىرىسپە ءسوز سويلەيدى. ءسويتىپ ول ەندى بايانداماشىعا ءسوز بەرە بەرگەن كەزدە زالدان:
— الەكسەي الەكساندروۆيچ! — دەپ ساڭق ەتكەن ءۇن ەستىلەدى.
جۇرت توسىن ۇنگە ەلەڭ ەتە قالادى. زالدىڭ الدىڭعى جاعىنان يىعىندا پوگونى بار، وفيسەر فورماسىنداعى سۇڭعاق بويلى، قوڭىرقاي ءجۇزدى ادام ورنىنان تۇرادى. بۇكىل زال وفيسەرگە نازار اۋدارادى.
— ءامينا حانۋم قايدا، الەكسەي الەكساندروۆيچ؟ — دەيدى وفيسەر جايلاپ، تازا ورىس تىلىندە، — پرەزيديۋم ۇستەلىنىڭ باسىنان مەن ول كىسىنى كورە الماي تۇرمىن.
زالداعىلاردىڭ كوپشىلىگى موسكۆانىڭ تاتارلارى بولسا كەرەك. وفيسەر ءامينا اتىن اتاعاندا ولار گۋ ەتە تۇسەدى. باسقالار ءامينانىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى، تاتار مادەنيەتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولار دەپ ويلايدى. ونى جوقتاپ تۇرعان مىنا وفيسەر دە تاتار شىعار دەيدى ىشتەرىنەن. مايتالمان سۋركوۆ وفيسەرگە قاراپ ءۇنسىز باس يزەيدى دە، ءسال ويلانىپ الىپ، قايتادان زىمىراتا جونەلەدى.
— ءامينا حانۋم بويىنا بىتكەن كىشىپەيىلدىكتى ساقتاپ پرەزيديۋم ۇستەلىنىڭ باسىنا كەلمەي قالعان بولار، — دەيدى ول جان-جاعىنا قاراپ، پرەزيديۋمنىڭ ارت جاعىنا دا كوز جىبەرىپ. — ءبىزدىڭ اسىل دوسىمىز، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مۇسا جاليل دە ءوزىنىڭ سۇيىكتى جارى ءامينا حانۋمدى ءدال وسى كىشىپەيىلدىلىگى ءۇشىن دە قۇرمەتتەگەن بولار. ءبىراق ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى، داڭقتى گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىش ۇلى باتىردىڭ جارىن وسى جينالىستىڭ پرەزيديۋمىنان كورۋدى ورىندى ەسكەرتتى، راقمەت، باۋىرجان. — ول زالداعى ۇسىنىس ايتقان وفيسەر وتىرعان جاققا باسىن يەدى. — ءبىز بۇل ۇسىنىستى شىن ىقىلاسپەن قوستاپ، ءامينا حانۋمنىڭ پرەزيديۋمعا كەلۋىن وتىنەمىز.
سول كەزدە زال شاتىرلاتا قول سوعادى. شاپالاق داۋسى قابىرعانى جارىپ كەتە جازدايدى. مۇسا ءجاليلدىڭ جارى پرەزيديۋمگە بارىپ ورنالاسقانشا قول سوعۋ توقتامايدى. باعانادان بەرى ءامينا حانۋم دەگەننىڭ دە، ونى پرەزيديۋمگە شاقىرعان وفيسەردىڭ دە كىم ەكەنىن بىلمەي اقتارىلىپ وتىرعان جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ: «مۇسا جاليل — باۋىرجان مومىش ۇلى!» «مۇسا جاليل — باۋىرجان مومىش ۇلى!» دەپ قوسىلا داۋىستاپ، ءبىر ىرعاقپەن قول سوعىپ تۇرىپ الادى.
ءبىز اناداي ۇلكەن جينالىستا جارىپ شىعىپ، ونىڭ ۇستىنە سۋىرىلا سويلەگەندە اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن اتاقتى شەشەن الەكسەي سۋركوۆتى توقتاتىپ قويىپ، باۋكەڭنىڭ سولداتتىڭ جارىن پرەزيديۋمگە شىعارعان ەرلىگىنە ەرەكشە ءسۇيسىنىپ قايتتىق، — دەگەن ەدى ماعان بۇل اڭگىمەنى ايتقان جىگىت. — باۋكەڭ تۋرالى جازىلعاننىڭ ءبارىنىڭ دە شىندىق ەكەنىنە سوندا انىق كوزىمىز جەتتى. ونىڭ ولگەن سولداتتى ارداقتاپ، ءامينانى توي تورىنە شىعارۋى بۇكىل جۇرتتىق جۇرەگىن تەبىرەنتتى. اكادەميا مەن پارتيا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن قازاقتار ءۇزىلىس كەزىندە جينالىپ بارىپ باۋكەڭنىڭ قولىن الدىق...
قولىمدى شايىپ، كۋحنياعا جەتكەنشە مەن بۇل ەكى وقيعانى ەرەكشە رازىلىقپەن ەسىمە ءتۇسىرىپ ءوتتىم.
تۇسكى اسقا قويدىڭ ءتوسىن قاتىق قىلعان كۇرىش كوجە ىشتىك. مەنىڭ تارەلكەمە ءتوستىڭ سۇرىنشەك دەپ اتالاتىن باسى تۇسكەن ەكەن. ءبىراق مەن ونى جاقسىلاپ ءمۇجىپ، كەمىرە المادىم. ويتكەنى باۋىرجان اس ۇستىندە اڭگىمە ايتىپ وتىردى. ماعان قوماعايلانىپ اس جەگەننەن دە، قۇنىعىپ اڭگىمە تىڭداۋ ارتىق ەدى.
— كەشە وسى جەردە، — دەپ، باۋىرجان مەن وتىرعان ورىندىقتى نۇسقادى، — گوفمان وتىردى. ول بۇرىن ءبىزدىڭ 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ شتاب باستىعى بولعان كىسى. ارتىنان جوعارىلاپ، كورپۋستىڭ شتاب باستىعىنا دەيىن كوتەرىلگەن. كەيىن ول ءوزىن دۇرىس ۇستاماي، سوۆەت وفيسەرىنە لايىقسىز مىنەز كورسەتكەنى ءۇشىن ورنىنان تۇسكەن ەدى. سول سەبەپتى ونىڭ اتى ءبىزدىڭ كىتاپتارىمىزعا ەنبەگەن. ءقازىر يالتادا تۇرادى ەكەن، 6 بولمەلى ءۇيىم، باۋ-باقشام بار دەپ ءبوسىپ وتىردى. سول كەلىپ، الماتى مەنى الاقانىنا الىپ قارسى المادى دەپ وزىنەن-وزى ماعان وكپە سوقتى.
— بەكتىڭ كىتابىندا دا مەن جوقپىن، سەنىڭ كىتابىڭدا دا مەنىڭ اتىم جوق، سەندەر مەنى نەگە جازبايسىڭدار وسى؟
مەن وعان جايلاپ جاۋاپ بەردىم.
— كونستانتين نيكولايەۆيچ، ءسىزدىڭ دە ەرلىگىڭىزدى جازاتىن ءبىر جازۋشى تۋار ءالى. اتاقتى «ۆوينا ي ءميردىڭ» 1812 جىلعى وتان سوعىسى بىتكەننەن كەيىن نەشە جىلدان سوڭ جارىققا شىققانىن بىلەسىز بە؟
— بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى، — دەپ باقىردى ول. — بارلىق دوكۋمەنت مەنىڭ قولىمنان وتكەن. مىنە، ونىڭ ءبارى مىنا جەردە، باسىمدا، — دەپ ول ماڭدايىن تۇرتكىلەدى.— سەندەر جازباساڭدار، ءوزىم جازامىن.
— ءسىزدىڭ باسىڭىزداعى «دوكۋمەنتتەر» رەسمي مالىمەت اقپارلار عانا عوي، — دەدىم مەن، — كىتاپ جازۋ ءۇشىن قاعازعا تۇسكەن حابارلار جانە ونىڭ ءسىزدىڭ باسىڭىزدا قالعانى جەتكىلىكسىز ماعلۇماتتار. ونىڭ ۇستىنە سولداتتاردىڭ جانىن، جۇرەگىن ءبىلۋىڭىز كەرەك. كىتاپ ءۇشىن ەڭ قاجەتتى مالىمەتتەر وسى. مۇنداي مالىمەتتەرىڭىز مول بولسا، ءسىز جازاسىز، ارينە، — دەدىم سابىرلى تۇردە.
VII
وسى كەزدە باۋىرجاننىڭ وڭ جاعىنداعى ورىندىقتا وتىرعان كىشكەنتاي قىز تالپىنا ۇمتىلىپ، ونىڭ قولىنداعى شانىشقىسىن الدى.
— بۇل نەمەرە مە، باۋكە؟ — دەپ سۇرادىم.
— قىزىمنىڭ قىزى، — دەدى باۋىرجان.
— جيەن عوي، — دەدى ايەلى.
— قىزى نە، ۇلى نە — بالانىڭ ءبارى-بىر، — دەدى باۋىرجان كىشكەنتاي قىزدى باسىنان سيپاپ. — اتى انار. اتاسىن سونداي جاقسى كورەدى ءوزى.
وسى ارادا ءوز باسىم ءبىر رەت باۋىرجاننىڭ جان جومارتتىعىنىڭ كۋاسى بولعانى ەسىمە ءتۇستى.
...تەاتردىڭ ىشىندە ينە شانشار بوس جەر جوق. قالانىڭ قازاق قاۋىمى تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماستان تەگىس كەلگەنگە ۇقسايدى. وتىراتىن ورىن تيمەگەندەر قابىرعانى جاعالاي تاباندارىنان تىك تۇر. جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ، ساحنا جاققا قۇلاق سالىپ، سىلتىدەي تىنىپ قالعان.
ساحنادا اقىندار ايتىسىپ جاتىر. اسىرەسە قىزىلوردا وبلىسىنان كەلگەن اقىن قىز بەن شىمكەنت وبلىسىنان شىققان جىگىتتىڭ ايتىسىنا قالىڭ جۇرت قاتتى نازار اۋدارىپ، تىرس ەتپەستەن تىڭداپ وتىر. حالىقتىڭ قىز اقىنعا ەرەكشە دەن قويىپ، ءىلتيفات بىلدىرگەنىنە ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار ەدى. بىرىنشىدەن، باسىنا ۇكىلى تاقيا، ۇستىنە قوس ەتەك كويلەك كيىپ، قارسى الدىنداعى اقىن جىگىتپەن تابان تىرەپ قازاقشا ايتىسىپ وتىرعان نادەجدا لۋشنيكوۆا ەسىمدى ورىس قىزى بولاتىن. ەكىنشىدەن، ول قازاقتىڭ اسا ءبىر مۇڭدى انىنە سالىپ، مۇڭدى ءبىر وقيعانىڭ ءجىبىن تارقاتىپ وتىردى. ول ءوزى وسى اتىراپتا جاڭادا عانا بولعان جاي ەدى. شىمكەنت پەدينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن ورىمدەي جاس، وزگەشە سۇلۋ قىزدى وسى جەردىڭ ءبىر وجار جىگىتى وقۋدى تاستاپ ماعان ايەل بولمايسىڭ دەپ جازعىرىپتى. وسى جايدى ناديا ولەڭ تىلىمەن بايانداپ، وسىنداي قودار جىگىت، بەكەجان بوزبالالار وسى زاماندا تەك قانا سەنىڭ اۋلىندا كەزدەسىپ وتىر. جىگىتتەرىڭدى نەگە جوندەپ تاربيەلەمەيسىڭدەر دەپ ناديا قارسىسىنداعى شىمكەنت اقىنىنا قينالا كىنا تاققاندا بۇكىل زال ءدۇر سىلكىنىپ، قول سوعىپ، گۋلەپ كەتكەن.
قىزىلوردا، شىمكەنت، جامبىل وبلىسى اقىندارىنىڭ ايتىسى اياقتالعاننان كەيىن سول ارادا، سول قالىڭ قاۋىمنىڭ الدىندا ءجيۋريدىڭ قورىتىندىسى شىعارىلىپ، اقىندارعا جۇلدە بەرىلدى. بىرەۋلەر كىلەم الىپ، بىرەۋلەر شاپان كيدى. تورەشى نادەجدا لۋشنيكوۆانىڭ اتىن اتاپ، وعان ەركەكتىڭ «ماياك» دەگەن قول ساعاتىن ۇسىندى.
وسى كەزدە زالدىڭ الدىنعى قاتارىندا وتىرعان الدە كىمنىڭ قاھارلى ءۇنى ساڭق ەتە ءتۇستى.
— جوق ناديا المايدى بۇل ساعاتتى!..
ۇزىن بويلى، اسكەري كيىمدى قارا سۇر ادام ورنىنان تۇرىپ، ىلە سويلەپ كەتتى.
— مەنىڭ انا تىلىمدە اسىل سوزدەر اقتارىپ، جۇرتتىڭ جۇرەگىن تەربەگەن مىناۋ شۇيكەدەي سارى قىز! — دەدى ول جۇرتقا لۋشنيكوۆانى نۇسقاپ. زال دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنا قالدى. — سەنىڭ ءتىلىڭدى ءبىلىپ، جاي ءسوزىڭدى سويلەي بەرەتىن ورىس، نەمىس، وزبەك، چەچەن، قىرعىز تولىپ جاتىر، — دەدى ول ەندى تورەشىگە قادالىپ. — ءبىراق سەنىڭ ونەر ءتىلىڭدى ءوز تىلىنەن ارتىق، بىلەتىن وسى ناديادان باسقا كىمدى كوردىڭ، ايتشى، كانە؟ كەشەگى ماريام جاگەر قىزىنىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ءدال بۇگىنگى باس بايگە ءبىزدىڭ تىلىمىزدە بۇل بۇلداي سايراعان وسىناۋ كىشكەنتاي قىزعا بەرىلۋى ءتيىس!..
بۇل وسى ايتىسقا قاتىسۋ ءۇشىن الماتىدان ارنايى شىمكەنتكە كەلگەن ءبىر توپ اقىن، جازۋشىنىڭ ءبىرى باۋىرجان مومىش ۇلى بولاتىن. ول نادياعا تورەشى ۇسىنعان «ماياك» ساعاتىن الدىرمادى.
سىيلىق ۇلەسىلىپ بولعاننان كەيىن باۋىرجان ايەلى كاماش ەكەۋى ناديا لۋشنيكوۆانى ورتالارىنا الىپ، يۋۆەلير ماگازينىنە باردى. ماگازيننەن تاڭداپ ءجۇرىپ «ليرا» ماركالى التىن ساعاتتى ساتىپ الدى دا، باۋىرجان زەرگەرگە اپارىپ، ونىڭ قاقپاعىنا مىناداي سوزدەر جازدىردى: «ناديا، شەبەرلىگىڭ ءۇشىن. مومىش ۇلى 25. 02. 1964 ج.» ساعاتتى لۋشنيكوۆانىڭ قولىنا تاعىپ جاتىپ، باۋىرجان تەبىرەنە تۇرىپ ءتىل قاتتى:
— مۇنى ساعان باۋىرجاننىڭ بەرگەنى دەمە، ادال جۇرەك، اسىل ونەرىڭ ءۇشىن ساعان قازاق حالقىنىڭ سىيلاعانى دەپ ءبىل، يگىلىگىڭە تاق، قاراعىم...
Ac ءىشىلىپ بولعاننان كەيىن مەن ورنىمنان تۇردىم. باۋىرجان تەمەكى تارتۋعا كىرىستى.
— باۋكە، مەن انا بولمەگە بارىپ، وتىرا تۇرايىن.
— ءيا، دۇرىس، — دەدى ول.
ءبىرازدان كەيىن كاماش كەلىپ، باۋىرجاننىڭ توسەگىنە وتىردى. تەگى باۋكەڭ ونى دا قۋىپ شىققان-اۋ دەپ ويلادىم ىشىمنەن. گوركييدىڭ جازۋشىنىڭ ايەلى جايىندا ايتقان ءبىر ءسوزىن ەرىكسىز ەسىمە الدىم. «ەگەر ايەل ءوزىن ءوزى كەمتار ەتكىسى كەلمەسە، وندا جازۋشىنى سۇيمەۋى، وعان ەرگە شىقپاۋى كەرەك» دەگەن ەدى ول ءبىر اڭگىمەسىندە. ودان كەيىن سول گوركييدىڭ ايەل تۋرالى ايتقان مىنا ءبىر ءسوزى تاعى دا ويىما ورالدى: «دۇنيەدە ايەلدەن بەرىك، ايەلدەن ايقىن ەش نارسە جوق، ەندەشە ەركەكتىڭ ودان وزگە سۇيەنەرى جانە جوق». مىنا كاماش تا باۋكەڭنىڭ جاسى ەڭكەيگەن شاعىندا سەرىكتەسىپ، ونىڭ سۇيەنىش تىرەگى بولىپ وتىر. «كوكتەمدەي قۇبىلمالى مىنەزى بار» باۋىرجانداي ادامنىڭ قىبىن تاۋىپ قيامەت ەتۋ وڭاي ءىس ەمەس-اۋ. وعان قانشاما كۇش، قايرات، سەزىمتالدىق كەرەك دەسەڭشى. بەرىك دەسە بەرىك، مىقتى دەسە مىقتىسىڭ-اۋ، ايەل زاتى، دەپ ويلادىم ىشىمنەن. باۋىرجان كۋحنيادان شىعىپ، مەنىڭ قاسىما كەلدى. ەكەۋىمىز تاعى دا وڭاشا قالىپ، تۇسكە دەيىنگى اڭگىمەمىزدى قايتادان جالعاستىردىق.
— سونىمەن ءالى ميليسيا باستىعىمىن عوي؟
— ءيا، ميليسيا باستىعىسىز. اۋدانعا ەمەليانوۆ كەلىپ، سودان ءبىرسىپىرا ءىستىڭ جايىنا قاندىڭىز.
— راس، ەمەليانوۆتىڭ اۋدانعا ءبىر كەلىپ-كەتكەنى ماعان كىشىگىرىم ءبىر مەكتەپتەي بولدى. سونىمەن جۇمىسىمدى ەپتەپ يگەرىپ، قاز-قاز باسىپ، قالتاق-قۇلتاق جۇرە باستاعانداي شاققا جەتتىم.
ءبىر كۇنى اۋدانىمىزعا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ وكىلى بولىپ، جابدىقتاۋ حالىق كوميسسارى نىعمەت سىرعابەكوۆ دەگەن كىسى كەلدى. ول كىسى اۋدان ارالايدى ەكەن. ەفيموۆ پەن بەردىبايەۆ مەنى سونىڭ قاسىنا قوسىپ بەردى. سىرعابەكوۆ اقىلدى، بايسالدى، بارىنشا كوشەلى ادام ەكەن. تەك قانا «قالقام، شىراعىم» دەپ سويلەيدى. جول-جونەكەي مەنىڭ بارلىق جايىمدى سۇراپ، ىستە جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىمە تالداۋ جاساپ، اعالىق اقىل، كەڭەسىن اقتارىلا ايتىپ، جونگە كەلەتىن، جوباعا جاناساتىن ىستەرىمە قاتتى قۋانىش ءبىلدىرىپ، جانىمدى جاسىتپاي، جىگەرلەندىرىپ ىنتالاندىرىپ وتىردى. ونىڭ الدىندا ەمەليانوۆتىڭ كەلۋى اۋىلدا سوۆەت، جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ ءبىرىنشى باسقىش مەكتەبىندەي بولسا، سىرعابەكوۆتىڭ كەلۋى ەكىنشى باسقىش مەكتەپتىڭ ءبىلىمىن بەرە باستاعانداي ەدى. ءبىراق مەن ول مەكتەپتىڭ وقۋىن تاۋىسا الماي، ورتا جولدا مۇرتتاي ۇشتىم. ءبىر جىعىلعاندا قاتارىنان ەكى رەت قۇلادىم. ول بىلاي بولدى.
ءۇشىنشى كۇنى كەشكە قاراي سىرعابەكوۆ ەكەۋىمىز بۋرنىيعا كەلدىك تە، مەنىڭ دوسىم كونونەنكونىڭ ۇيىنە تۇستىك. كەلسەك، كونونەنكونىڭ كىشكەنتاي قىزى قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن. مىنا مەنىڭ ءتۇرىم تۇكسيىپ تۇرعانىمەن، اسا بالاجان اداممىن. بۇل مەنىڭ كىشكەنتاي كۇننەن بويىما سىڭگەن داعدىم. سول داعدىممەن قولدى-اياققا تۇرماي شىرقىراپ جاتقان بالانىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، ءبىر كىشكەنتاي كوتەرىپ ءجۇرىپ ەدىم. سويتسەم ول بالا سۇزەكپەن اۋىرىپ جاتىر ەكەن. ەرتەڭىندە باسقا اۋىلدارعا تاعى دا ءجۇرىپ كەتتىك. تاڭەرتەڭ بويىم اۋىرلاپ تۇرعان سياقتى بولدى. جولدا ءون-بويىم قىزىپ، قالشىلداي باستادىم. قاسىمداعى سىرعابەكوۆكە:
— اعاي، مەن اۋىردىم، — دەۋگە عانا شامام كەلدى. سودان سوڭ نە بولعانىمدى بىلمەيمىن.
سىرعابەكوۆ مەنى دەرەۋ اۋدان ورتالىعىنا جەتكىزىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزدىرادى. سول جاتقاننان مەن اۋرۋحانادا ەكى اي جاتتىم. ال ميليسياعا باستىق كەرەك. مەن اۋرۋحانادا جاتقاندا بۇرىنعى ۆزۆود كومانديرى مۇقاتاي ەگەنبايەۆ دەگەن جىگىت ميليسيا باستىعى بولىپ تاعايىندالادى.
باۋىرجان سيگارەتىن مۇشتىككە سۇعىپ، تەمەكى تۇتاتۋعا كىرىستى. مەن قاعازىما قارادىم. دايارلاپ اكەلگەن سۇراقتارىمنىڭ ىشىندە: «ءسىز بالالاردىڭ باسىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەيسىز بە؟» دەپ باستالىپ، باۋىرجاننىڭ بالالىق شاعىنا بايلانىستى قويىلاتىن ەكى-ۇش سۇراق بار ەدى. ويتكەنى مەن باۋىرجان سياقتى ادامدار ەشقاشان بالانىڭ بەتىنەن سۇيمەيتىن قاتال كەلەتىن شىعار دەپ ويلاعانمىن. ال ونىڭ كىشكەنتاي جيەنى اناردى الاقانىنا سالىپ ماپەلەپ وتىرعانىن كورگەننەن كەيىن جانە ءوزىنىڭ جاس بالانى جاقسى كورەتىندىگىنەن سۇزەك اۋرۋىن جۇقتىرىپ العانىن ەستىگەننەن سوڭ ول سۇراعىمنىڭ مۇلدە ءمانسىز، ورىنسىز ەكەنىن ۇقتىم. سوندىقتان ونى تاستاپ كەتىپ، بالالىق شاعىنا بايلانىستى وزگە سۇراقتارىمدى قويۋعا ۇيعاردىم.
ەكىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. جانا ءسىز بالا كۇنىمنەن بالاجان ەدىم دەگەندە تىلىمە بىر-ەكى سۇراق كەلىپ ەدى، باۋكە. سونى سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
باۋىرجان. سۇراعىن. رۇقسات.
اۆتور. بالدىرعان كەزىڭىزدە قانداي ءۇي جانۋارلارىن جاقسى كوردىڭىز؟
باۋىرجان. قوزى مەن قۇلىندى جاقسى كوردىم. ءبىر كىشكەنتاي قارا بۇيرا قوزىنى تۇندە قاسىما الىپ جاتاتىنىم ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. (اق مۇشتىكتى قاتتىراق تىستەپ سوردى دا، اۋزىنان بۇرق ەتكىزىپ ءتۇتىن شىعاردى. ءسال ويلانىپ، ءسوزىن جالعادى). سوعان بايلانىستى ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن. جاڭاعى قارا قوزى ەكەۋىمىزدىڭ دوستىعىمىز سونداي كۇشتى بولدى. باسقا بالالاردىڭ سوڭىنان كۇشىك ەرىپ جۇرسە، مەنىڭ ارتىمنان قارا قوزى قالمايتىن. مەن وعان دالادان بالاۋسا، بالعىن ءشوپ تەرىپ اكەلىپ، ءوز قولىممەن جەگىزەتىنمىن. ونى وزەنگە ەرتىپ اپارىپ، ءوزىم كوتەرىپ تۇرىپ، وزەننىڭ تىزەدەن اساتىن تۇنىق جەرىنەن سۋ ىشكىزەتىنمىن.
كۇزگە قاراي قارا قوزىم قازىق اياق مارقا بولدى. بىردە كۇنى بويى بالالارمەن جۋالى تاۋىنىڭ بوكتەرىندە تىنباستان اسىر سالىپ ويناپ، كەشكە قاراي اۋىلعا قايتتىق. تاۋ بۇلاعىنىڭ بويىنان قارا قوزىما دەپ جۇلىپ العان ءبىر قولتىق كوك ءشوبىم بار ەدى. سونى قوس قولداپ ۇستاپ، توبەمە كوتەرە: «پۇشاي! پۇشاي» دەپ جۇگىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدىم. كەلسەم كوكەم ءبىر مارقانىڭ اياعىن بۋىپ تاستاپ، ەندى باۋىزداعالى جاتىر ەكەن. قاراسام مەنىڭ قارا قوزىم.
— كوكە، باۋىزداما! — دەپ مەن شار ەتە ءتۇستىم.
مەنىڭ «ءبىزدىڭ سەميا» دەگەن ورىسشا كىتابىمدا ايتىلاتىن اكەم مومىشتىڭ ءىنىسى مومىنقۇلدى مەن وسىلاي «كوكە» دەپ اتايتىن ەدىم. كوكەم شاپشاڭ كىسى بولاتىن.
— جوق قاراعىم، قوناق كەلىپ قالدى، — دەپ قولىنداعى پىشاعىمەن قارا قوزىنى تاماعىنان ورىپ كەپ جىبەردى...
ماعان بار دۇنيە قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەندەي كورىندى. سول جەردە جاتا قالىپ، جەر تەپكىلەپ جىلادىم. «قارا قوزىمدى ءتىرىلتىپ بەرىڭدەر!» دەپ باقىردىم. ءبىراق مەن قانشا باقىرعانمەن قارا قوزى تىرىلمەدى. جانىمداي جاقسى كورەتىن اجەمنىڭ دە ۋاتقانىنا كونبەدىم. اجەمنىڭ قۇشاعىندا وكىرىپ، وكسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءبىر كەزدە كوكەم مەنى جۇلقىلاپ وياتىپ جاتىر.
— باۋىرجان، تۇر، تۇر، ەت جە، — دەيدى.
ويانىپ، كەزىمدى اشسام جۇرتتىڭ ءبارى بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ەتتى ورتالارىنا الىپ، قاۋجاڭداپ جەپ جاتىر. قوناققا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ول ءتىپتى ۇرتى بۇلتىڭداپ، شەڭگەلدەپ اساپ وتىر ەكەن.
— بۇل نەنىڭ ەتى؟ — دەدىم كوكەم الدىما قويعان بۇيرەك پەن كىشكەنتاي قۇلاق، سيراققا كوزىم ءتۇسىپ.
— قارا قوزىڭنىڭ ەتى، باۋىرجان. ءوزىڭ جەپ كورشى: سونداي ءتاتتى، سونداي جۇمساق...
— قارا قوزىمنىڭ ەتىن جەمەيمىن!—دەپ مەن تاعى دا ويبايلاپ جىلاپ، شالقامنان ءتۇستىم.
سول كۇننەن باستاپ مەن ەت جەمەيتىن بولىپ كەتتىم. ەس ءبىلىپ، ەر جەتكەن كۇنىمنىڭ وزىندە دە ەتكە زاۋقىم سوقپادى. كەيىنىرەكتە، اسكەري كۋحنيالار مەن اسحانالاردا، اسىرەسە اشىققان ساتتەرىمدە تارەلكاما تۇسكەن قۋىرىلعان ەتتەن ەپتەپ جەيتىن بولدىم. ءبىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۋىسىمدى سالىپ، ۇرتىمدى تولتىرىپ ەت اساپ كورگەن ەمەسپىن.
سول سياقتى مەنىڭ سارى ماي جەمەيتىنىم دە بار. ول دا بالا كۇنىمنەن بەرى كەلە جاتقان ادەتىم. ەندى سونىڭ سەبەبىن ايتايىن.
مەن جاسىمدا ايتقانىمدى ورىنداماي، ورىنداتپاي قويمايتىن تەنتەك بولسام كەرەك. (ول كۇلدى). جوعارىدا ايتىلعان قارا قوزىنى تىرىلتتىرە الماعانىم بولماسا. تاعى دا ءبىر ويىننان قايتىپ، ۇيگە كەلسەم، اجەم جاڭا عانا قايماق شايقاپ بولىپ، تۇسكەن مايدى سىعىپ، تاباققا سالىپ جاتىر ەكەن.
— اجە، ماي بەر، — دەدىم قارنىم اشىپ كەلگەن مەن.
— تۇرا تۇر، قالقام، — دەدى اجەم. — الدىمەن مايدى قىلشىقتاپ، تۇزدايىن. سودان سوڭ ونى جەيسىڭ بە، الاقانىڭا سالىپ جالايسىڭ با، ءوز ەركىڭ.
— جوق، ماعان ءقازىر بەر، — دەپ قيعىلىقتى سالدىم.
— ءما، ەندەشە، — دەدى اجەم قاتۋلانىپ، ماي سالعان اعاش تاباقتى ماعان قاراي يتەرە سالىپ. سونسوڭ ءوزى ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
تۇزدالماعان، قىلشىعى الىنباعان مايدى شەڭگەلدەپ تۇرىپ ال كەپ جەيىن. سودان نە كەرەك، كەشكە قاراي ىستىعىم كوتەرىلىپ، لاق-لاق قۇسىپ، اۋىرماسىم بار ما. سونىمەن، جاڭاعى مايدىڭ كەسىرىنەن ءبىر اپتا اۋىرىپ، ۇيدەن شىعا الماي جاتتىم. قولدى-اياقتى بالاعا ءبىر اپتا ۇيدەن شىعا الماي جاتۋدىڭ قانداي ازاپ ەكەنىن مەن ايتپاسام دا بالدىرعانداردىڭ وزدەرى بىلەدى ونى. مىنە، وسىدان كەيىن ەندى ماي كورسەم جۇرەگىم اينيتىن بولدى. اجە ءتىلىن الماعان بالا وسىنداي، ءومىر بويى ماي جەي المايتىن بولىپ كەتەدى ەكەن. ال، سارى ماي ادامعا ەڭ قاجەتتى استىڭ ءبىرى عوي. مۇنى مەن بالالار ءارقاشاندا اجەلەرىنىڭ ءتىلىن الىپ ءجۇرسىن، مەنىڭ قاتەم ولارعا عيبرات بولسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن.
اۆتور. ال، تاتتىدەن نەنى جاقسى كوردىڭىز؟
باۋىرجان. ەشقانداي تاتتىگە قۇمار بولعانىم جوق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جىلىنا اۋزىما ءبىر ءجۇزىم سالسام سالاتىن شىعارمىن. ال جىلىنا ءبىر الما جەيمىن بە، جەمەيمىن بە، بىلمەيمىن.
اۆتور. سوندا ءسىزدىڭ نەگىزگى كەرەگىڭىز نە؟
باۋىرجان. ەت پەن سارى مايدان باسقانىن ءبارىن تالعاماستان ىشە بەرەمىن.
اۆتور. ءقازىر ەلدە ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە قويىلعان باۋىرجان ەسىمدى بالالار كوپ. سولارعا قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
(مەن بۇل سۇراققا باۋىرجان: ولاردىڭ ءبارى بىردەي باتىر بولماي-اق قويسىن، ءبىراق تەگىس پاتريوت بولسىن دەپ، ءبىر-اق اۋىزبەن جاۋاپ بەرەتىن بولار دەپ ويلاعانمىن).
باۋىرجان. ماعان بىلەمىز دەگەن ءبىر جىگىتتەر قازاقستاندا ون ءۇش مىڭداي باۋىرجان بار ەكەن دەپ حابارلادى. مەن ازىلدەپ ولارعا: مەنىڭ اتىم ورىستىڭ يۆانى سياقتى بولىپ بارا جاتىر ەكەن عوي دەدىم. بۇل ءازىلىم، ارينە. ال، مەن ول سيفردىڭ انىق-قانىعىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم: مەن قازىرگى باۋىرجانداردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى نومەرلى باۋىرجانمىن. مەن مىنە الپىسقا كەلدىم. مەنى سىيلاپ، قادىرلەپ، سابيلەرىنە مەنىڭ اتىمدى قويعان اتa-انالارعا، ولاردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىنا شىن نيەتپەن العىس ايتامىن. ال باۋىرجاندارعا ايتارىم: ازامات بولىپ وسىڭدەر، قاراقتارىم! قاتارىڭنان كەم بولماڭدار. ءبىرىڭ بولماسا ءبىرىڭ مەنەن اسىپ كەتسەڭدەر، وعان ەشقانداي داۋىم جوق. بارلىق باۋىرجانعا، بارلىق بالدىرعاندارعا اق نيەتپەن اق باتامدى بەرەمىن!
ءىى
— سونىمەن، ەكى ايدان كەيىن جازىلدىڭىز عوي، باۋكە؟
— ءيا، جازىلىپ، اۋرۋحانادان شىقتىم. ارالبايەۆ دەگەن جولداسىم بار ەدى. سونىڭ ۇيىندە پاتەردە جاتاتىنمىن. ارالبايەۆ مەن اۋىرىپ جاتقاندا اۋداندا بولعان بارلىق جاڭالىقتى ايتىپ بەردى. ەڭ ۇلكەن جاڭالىق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە ەكىنشى سەكرەتاردىڭ شتاتى بەرىلىپتى دە، سول ورىنعا باعوۆ دەگەن ادام سايلانىپتى. ەندى كادر ماسەلەسىمەن ەكىنشى سەكرەتار شۇعىلداناتىن بولسا كەرەك.
ەرتەڭىندە تانىسىپ، سالەمدەسۋ جانە قىزمەت ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن اياڭداپ وتىرىپ، ەكىنشى سەكرەتارعا باردىم. بارسام، ەكى بەتى شارىق تاباقتاي، ەكى كوزى باقىرايعان، بۇعاعى سالبىراعان، ۇستەلگە قۇرباقاداي بولىپ تاربيىپ، جابىسىپ قالعان ءبىر قازاق ەكەن. سالەم بەرىپ، ءجون-جوسىعىمدى ايتتىم. كوزى شاراسىنان شىعا سىزدانىپ، جاۋاپ بەرمەدى. پاڭ ەكەنىن دە، نادان ەكەنىن دە ايىرمادىم. ول ۋاقىت كادرعا تاپشى كەز ەدى عوي. نوبايى كەلگەن سوڭ جىبەرىلە سالعان جانداردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك. وتىرىپ-وتىرىپ باعوۆ:
— جۇرە بەرىڭىز، كورەرمىز، — دەگەن ءسوزدى ارەڭ ايتتى. نارازىلاۋ بولىپ، جاڭا باستىقتىڭ كابينەتىنەن شىقتىم.
سودان سوڭ جولداس-جورالار قىزمەت ىستەيتىن باسقا مەكەمەلەرگە باس سۇقتىم. ولار مەنىڭ بولاشاق قىزمەتىم جايىن ءسوز ەتىسە وتىرىپ:
— جاڭا قاتشىعا باردىڭ با؟—دەپ سۇراستى.
— باردىم، — دەدىم.
— قانداي ەكەن؟ — دەستى كەيبىرەۋلەرى.
— ۇستەل باسىنا وتىرعىزىپ قويعان قۇرباقا سياقتى ەكەن! — دەدىم مەن.
سونىمەن كۇلىپ-كۇلىپ تاراسقانبىز.
ءتۇن ورتاسىندا ەسىك تارسىلدادى. ودان سوڭ تەرەزە قاعىلدى. شىرت ۇيقىدا جاتقان ءۇي ءىشى توسەكتەن باسىمىزدى جۇلىپ-جۇلىپ الدىق. جولداسىم جۇگىرىپ بارىپ ەسىك اشتى. ۇيگە مەنىڭ بۇرىنعى ەكى ورىنباسارىم ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. تۇستەرى سۋىق. شام جاققىزىپ، الدىمەن ءۇيدىڭ ءىشىن ءتىنتتى. مەنىڭ قاعازدارىمنىڭ اراسىن اقتارىپ-توڭكەرىستىردى.
— سەندەرگە نە كەرەك؟ — دەيمىن ورىنباسارلارىما.
ولاردا ءۇن جوق.
— وزدەرىڭدى كىم جىبەردى؟
تاعى دا ءۇن جوق. ءۇيدىڭ ءىشىن ءتىنتىپ بولىپ، مەنى كيىندىردى دە، ءوزىمنىڭ ەكى ورىنباسارىم بۇرىنعى باستىعىن الدارىنا سالىپ، ايداپ كەپ جونەلدى.
مەن اڭ-تاڭمىن. بۇلار مەنى قايدا اپارادى؟ بۇيتكەندەرى نەسى؟ الدە وسىلار ازىلدەپ جۇرگەن جوق پا دەپ تە ويلايمىن، ازىلدەيتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. ولار مەنى بىردەن اباقتىعا قاراي بۇردى. مەن ىزا بولىپ كەتتىم.
— جوق مەن وندا بارمايمىن، — دەدىم بۋلىعىپ. — الدىمەن مەنى قاماۋ ءۇشىن جاساعان پروتوكولدارىڭدى كورسەتىڭدەر، قىلمىسىم نە ەكەنىن ايتىڭدار.
بۇل باياعى وزىمە ەمەليانوۆ ۇيرەتكەن ونەگە ەدى. جاقسى ۇستازدىڭ ساباعى جادىندا قالادى عوي، شىركىن! ونىڭ پايداسىن ءوز باسىما كارىپشىلىك تۇسكەندە كوردىم. پروتوكولدى ايتقاننان كەيىن ورىنباسارلارىم تايساقتاي باستادى. مەنى اباقتىعا اپارا المادى. ميليسيا بولىمىنە الىپ كەلىپ، باستىقتىڭ كابينەتىنە قامادى. ءسويتىپ، كەشەگى ءوز كابينەتىم بۇگىن وزىمە اباقتى بولدى. تاڭ اتقانشا سوندا تۇتقىن بوپ تۇنەپ شىقتىم.
تاڭەرتەڭ مەنىڭ ورنىما ميليسيا باستىعى بولعان ەسەنبايەۆ كابينەتىنە كەلدى. الدىندا سورايىپ مەن تۇردىم.
— ءوي، سەنى جىن سوقتى ما؟ — دەدى مۇقاتاي ەسەنبايەۆ ماعان دۇرسە قويا بەرىپ.
— مەنى ەمەس، سەندەردى سوققان شىعار دەپ تۇرمىن، — دەدىم مەن قىڭىرلانىپ.
— باعوۆتى قۇرباقا دەپ اتاپ سەنى جىن سوقتى ما دەيمىن؟ — دەدى ميليسيا باستىعى باسىن شايقاپ.
— ونى كىم ايتتى؟
— كىم ايتقانىن نەعىلاسىڭ، تۇندە باعوۆ ءبىر ۇيدە قوناقتا بولىپتى. سوندا وتىرىپ بىرەۋ وعان ءسىزدى باۋىرجان قۇرباقا دەپ اتادى دەپ جەتكىزىپتى. باعوۆ بۇلقان-تالقان بولىپ، ماعان تەلەفون سوقتى. سەنى دەرەۋ قاماۋدى تالاپ ەتتى. بەردىبايەۆ تا سونى ايتتى. سونسوڭ مەن ساعان بۇرىنعى ورىنباسارلارىڭدى جىبەرگەنمىن باۋىرجانعا ايتىڭدار دەپ.
— ولار مەنى وسىندا اكەپ قامادى.
— تەگى ولارعا دا تەلەفون سوققان عوي بەردىبايەۆ. سودان سوڭ ساسقان بولار جىگىتتەر. ال ەندى بار سولارعا.
— كىمگە؟
— بەردىبايەۆقا.
— سەندەر مەنى قامادىڭدار عوي، وزدەرىڭ ايداپ بارىڭدار وعان.
— مەن قاماعان جوقپىن، — دەيدى ەسەنبايەۆ باج-بۇج ەتىپ.
— جوق، قامادىڭدار. ميليسيونەرىڭمەن ايداتىپ جىبەر، — دەپ سىرەسىپ مەن وتىرىپ الدىم.
ەسەنبايەۆ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ ءبىر ميليسيونەردى ەرتىپ قايتا كىردى. وعان:
— جولداس مومىشۇلىن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنە ايداپ بار، — دەپ بۇيىردى.
— ەندى بارامىن، — دەپ مەن ميليسيونەردىڭ الدىنا ءتۇستىم. شىرەنە باسىپ كەلە جاتىرمىن. ءار نارسەنى ويلاپ، ىزا بولىپ تا كەلەمىن. باعوۆتى كورسەم ءتۇتىپ جىبەرەتىندەيمىن. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىنە تاقاعاننان كەيىن: «اۋاتكومنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى كەزىمدە بۇل ۇيگە ءوز ەركىممەن كىرۋشى ەدىم. ەندى بۇعان دا ايدالىپ كىرەتىن بولدىم عوي» دەپ مىرس ەتىپ، ارتىما قاراسام، ميليسيونەرىم جوق. سويتسەم ەسەنبايەۆ وعان ءبىراز جەر ارتىنان ىلەسىپ بار دا، سودان كەيىن قاشىپ كەت دەپ تاپسىرىپتى. ميليسيونەر مەنى ءوز بەتىممەن قاڭعىتىپ قويا بەرىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنا كەلگەندە جاسىرىنىپ قالىپتى.
اۆتور. ءسىز ون التى جاسىڭىزدان باستاپ ولەڭ جازىپسىز عوي. العاشىندا اقىن بولسام دەپ تالاپ قىلعان جوقسىز با؟
باۋىرجان. ەشۋاقىتتا پالەن بولايىن، تۇگەن بولايىن دەپ ويلاماعان ەدىم. قايدا، قانداي قىزمەتتە جۇرسەم دە جۇرەكتەگى ۇرانىم قازاقتىڭ: «ەردى نامىس ولتىرەدى، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەگەن ماقالى بولدى. ەل نامىسى ەر نامىسى دەپ ءبىلدىم. ارمانىم حالقىمنىڭ نامىسىنا داق تۇسىرمەۋ بولدى. اقىندىققا، شەنگە، اتاققا ەشقاشان دا قىزىققان ەمەسپىن. ولاردىڭ وزدەرى كەلدى... گەنەرال بولسام، مارشال بولسام، گەروي بولسام دەگەن ەمەسپىن. (وسى ارادا مەنىڭ ەسىمە سۋۆوروۆتىڭ: «مارشال بولدى ارمان ەتپەگەن سولدات — جامان سولدات» دەگەن ناقىلى ءتۋستى دە، «سوندا ءسىزدىڭ جامان سولدات بولعانىڭىز با؟» دەگەن ءازىل سۇراۋ كومەيىمە كەلدى. ءبىراق، بىرىنشىدەن، شامىنا ءتيىپ الىپ جۇرەرمىن، ەكىنشىدەن، ءسوزدى كوبەيتپەيىن دەدىم دە، ۇندەمەدىم). وسى اتاعىم دا جەتەدى.
اۆتور. سوعىستا كۇندەلىك جازىپ ءجۇردىڭىز بە؟ ونى قالاي جازدىڭىز؟
باۋىرجان. سوعىستا جازعان 37 داپتەر كۇندەلىگىم بار. ولاردى قار جاپالاقتاپ، جاڭبىر قۇيىپ تۇرعاندا، وكوپتا وتىرىپ، جورىقتا كەتىپ بارا جاتىپ جازدىم. بەس رەت قورشاۋدا بولاتىنىمدى ايتتىم عوي. سوندا تىزەم دىرىلدەپ، قولىم قالتىراپ وتىرىپ، ءوز سەزىمدەرىمدى، جولداستارىمنىڭ جاي-كۇيىن قاعازعا تۇسىرە بەردىم. ەڭ العاش كۇندەلىك جازۋىما مىناداي جاي سەبەپ بولدى. ءبىرىنشى رەت قورشاۋدان شىققاننان كەيىن باتالوندى بىت-شىت ەتىپ تاراتا باستادى. قانداي جاعدايدا، قاي كورشىنىڭ تابانسىزدىعىنان باتالون قورشاۋدا قالدى — وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولمادى. سوعان ەرەگەسىپ، بۇدان كەيىن مەن بارلىق جاعدايدى كۇندەلىك داپتەرىمە ءتۇسىرىپ وتىراتىن بولدىم. ارينە، وندا مەن جازۋشى بولارمىن، جازعاندارىمنىڭ سوعان سەپتىگى تيەر، دەپ ويلاعانىم جوق. وسىنداي ءۇش-تورت داپتەر جازعاننان كۇندەلىك تولتىرۋ ماعان داعدى بولىپ كەتتى. ول مەنىڭ اسكەري قىزمەتىمنىڭ مىندەتتى ءبىر بولىگىنە اينالدى. تولتىرعان ءار داپتەرىم ەڭ ءبىر ەت جاقىنىم ىسپەتتى بولا باستادى. سونداي ءۇش داپتەرىم جوعالعاندا تۋىسقان ءۇش باۋىرىمنان ايرىلعانداي كۇي كەشكەنىم بار.
1962 جىلى گەنەرال پانفيلوۆ جايىندا ارناۋلى كىتاپ جازباق بولىپ، ارحيۆتەردى ارالادىم. وسى نيەتىمدى ايتىپ پودولسكىدەگى اسكەري ءارحيۆتىڭ باستىعى گەنەرال-مايور دۋداريەۆكە كىردىم. ول مەنىمەن تانىسىپ-بىلىسكەننەن كەيىن:
— پولكوۆنيك جولداس، مەن سىزگە ءبىر قىزىق كورسەتەيىن، — دەدى.
سودان سوڭ كەتىپ قالدى دا، ءبىر ۋاقىتتا ءۇش داپتەردى قولتىقتاپ قايتىپ كەلدى. مىنەكي، مىنا داپتەرلەرمەن تانىسىڭىز.
قولىما الىپ اشىپ كەپ جىبەرسەم، ءتاڭىر-اۋ، مەنىڭ ءوز داپتەرلەرىم. مەن ولاردىڭ ارقايسىسىمەن جىلاپ كورىسكەندەي بولدىم. ويتەتىن ءجونىم بار ەدى.
ءتورتىنشى رەت قورشاۋدان شىققانىمدا مەن كورشىلەرىمە ابدەن قانىم قايناپ، قاتتى نارازى بولىپ كەلگەن ەدىم. ءبىزدىڭ قورشاۋدا قالۋىمىزعا سەبەپكەر بولعان بولىمشەلەردى داپتەرىمە سحەماسىن سالىپ كورسەتىپ، ولاردىڭ باستىقتارىن سىباپ تۇرىپ جازعاندارىم بولاتىن. شەحتماننىڭ دا، فيليمونوۆتىڭ دا ادىرىستەرىنە ءبىرسىپىرا اششى سوزدەر ارناعانمىن. كەلگەننەن كەيىن بارلىق جاعدايدىڭ دالەلىن اشىپ، پولك كوميسسارى لوگۆينەنكوعا داپتەرلەرىمدى كورسەتتىم. لوگۆينەنكو مەنىڭ جازبالارىما زەر سالعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، كەيىن وزىنە قايتارىپ بەرەمىن دەپ ءۇش داپتەرىمدى سۇراپ الىپ كەتتى. سول تۇندە نەمىستەر پولك شتابىنا شابۋىل جاساپ، مەنىڭ كوميسسارداعى ءۇش داپتەرىم جاۋلاردىڭ قولىنا تۇسەدى. مىنە بۇل مەنىڭ سول داپتەرلەرىم. كەيىننەن نەمىستەردىڭ ارحيۆ ءبىزدىڭ كولعا تۇسەدى دە، ونىڭ ىشىنەن مەنىڭ جوعالىپ كەتكەن جاناعى داپتەرلەرىم شىعادى. كۇندەلىكتەردىڭ پايداسىمەن بىرگە، وسىنداي جوعالىپ كەتە جازداعان كەزدەرى دە بولعان...
وسى جەردە اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ مومىشۇلىنا ارناعان ولەڭى ەسىمە ءتۇستى. ولەڭنىڭ باس جاعىندا ول باۋىرجاننىڭ توستاعانداي كوزىنەن ۇشقىنداعان وتتاردىڭ ءبىرىن جىر ەتۋدى ارمان ەتىپ، ودان ءارى بىلاي دەپ تولعايدى:
سول وتتىڭ ساۋلەسىندە بۇلاڭ قاعىپ،
كەشەگى ءوتىپ جاتسا جىلدار اعىپ،
كورىنسە قورشاۋداعى باتالون،
كوك ءتۇتىن توبەسىندە شۋدالانىپ.
ىس باسقان، كۇيە قۇسقان ءاربىر سولدات،
نايزالار ءتۇندى تەسىپ وتسە سامعاپ،
ساڭق ەتىپ ءبىر مەزەتتە وقتاي بۇيرىق،
كورىنسە ىلە-شالا سوندا كومبات!..
و، سوندا، بار ماڭايدى جاڭعىرتىپ قاپ،
گەنەرال بەرسە ءامىر،
ساپ تۇيىقتاپ.
كومباتتىڭ باداناداي قوس كوزىنەن ريزا بوپ ءسۇيىپ تۇرسا پانفيلوۆ قارت!
مىنە سول بار ارمانىم وت سۇراعان، الاتىن ودان ارتىق جوق سىباعام. حالىقتىڭ قاسيەتىن شىن كوتەرگەن جۇزگە دە جۇلدە بەرمەي، جەتسىن اعام!
— سونىمەن، ءسىزدى ايداپ كەلە جاتقان ميليسيونەر قاشىپ كەتىپتى دەيسىز بە؟
— ءيا، قاشىپ كەتىپتى. ارى قارايمىن، بەرى قارايمىن، ۇشتى-كۇيدى جوق. جەر جۇتىپ كەتتى مە مۇنى دەپ، اڭىرايىپ ءبىراز تۇردىم دا، اقىرى بەردىبايەۆتىڭ كابينەتىنە جالعىز كىرۋگە ءماجبۇر بولدىم.
— وتىر، بالا، — دەدى بەردىبايەۆ قاباعىن شىتىپ. — سەن ءوزىڭ ەش جەرگە سىيمايتىن ءبىر قىرسىق جىگىت ەكەنسىڭ.
— نەگە ولاي دەيسىز؟ — دەيمىن مەن سىزدانىپ.
— مەنىمەن ىستەسە الماساڭ، باعوۆتى قۇرباقا دەپ اتاساڭ — سولاي دەمەگەندە نە دەۋىم كەرەك؟
— ءوزى ۇقساپ تۇرسا مەن ونى قۇرباقا دەمەي، قۇداي دەۋىم كەرەك پە؟
بەردىبايەۆ قاباعىن شىتتى دا، ول ءسوزدى ودان ءارى جالعاستىرمادى.
— شىراعىم، سەن ەندى ول ءسوزدى قوي. كەشە باعوۆقا قىزمەت جايىندا بارعان ەكەنسىڭ عوي. اقىلداسىپ، ساعان لايىقتى قىزمەت تاپتىق. ءبىزدىڭ رايپوليەۆودسويۋزعا باستىق بوپ باراسىڭ.
— اعاي بارمايمىن.
— سەبەبى؟
— سەبەبى شارۋاشىلىقتى بىلمەيمىن.
— ەندى سەنى قايدا جىبەرەمىز؟
— قولىمنان كەلەتىن ءىس بەرىڭىز. ءمۇعالىم ەتىڭىز.
— ءقازىر مۇعالىمدىك ورىن جوق قوي ساعان.
— بولماسا بولعانىنشا توسامىن. وعان دەيىن اۋىلىما بارىپ جاتا تۇرامىن.
— ءاي، بالا، قوي، قيقارلانبا.
— جوق، اعاي، قويمايمىن. بۇدان بىلاي ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا قىزمەت ىستەمەيمىن.
— ە، باعانادان بەرى سونىڭدى ايتساڭشى ودان دا، — دەپ بەردىبايەۆ دەرەۋ قابىرعاداعى تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراپ جىبەرىپ، باعوۆپەن سويلەستى.
— مومىش ۇلى مەندە تۇر. جىبەرگەن جۇمىستان باس تارتادى. سەندەردىڭ قاراماقتارىڭدا جۇمىس ىستەمەيمىن دەيدى. — سودان كەيىن ارجاعىنداعى ادامنىڭ ءسوزىن تىڭدادى. — ءيا، سولاي ەتۋىمىز كەرەك، — دەپ باسىن قايتا-قايتا يزەپ، ترۋبكانى ءىلدى.
مەن ونىڭ «جىبەرگەن جۇمىستان باس تارتادى، سەندەردىڭ قاراماقتارىڭدا جۇمىس ىستەمەيمىن» دەپ ايتادى دەپ، قولما-قول مەنىڭ ءسوزىمدى بۇرىپ جەتكىزگەنىنە ىزا بوپ تۇرمىن. «نەگە باس تارتامىن؟ ونى نەگە ايتپايدى؟ سەندەردىڭ ەمەس، تەك ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا دەدىم عوي. ونى نەگە بۇرمالايدى؟ كورىپ، قاسىندا تۇرماعان ايدالاداعى بىرەۋگە، شىبىنداعان اتتاي بولىپ، باس يزەۋىن ءوزىنىڭ» دەپ وعان زىعىردانىم قاينادى.
— ىستەمەيسىڭ عوي؟
— شارۋاشىلىقتى بىلمەگەندىكتەن رايپوليەۆودسويۋزعا بارمايمىن. ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا قىزمەت ىستەمەيمىن.
ەندەشە، ءوز وبالىڭ وزىڭە، بالاقاي. ءۇش كۇن توس. ءۇش كۇننەن كەيىن اۋىلىڭا قايتۋىڭا بولادى. جانە جۇرداي بوپ قايتاتىن بولاسىڭ.
— ول نە ءسوزىڭىز؟
— كومسومولدان دا، كاسىپوداقتان دا شىعاسىڭ. جاڭا ءبىز وسىلاي كەلىستىك.
— قولىنان كەلمەيتىن جۇمىستى ىستەمەدى دەسەڭىزدەر، شىعارىڭىزدار.
ەرتەڭىندە كومسومولدان دا، كاسىپوداقتان دا شىعارىلدىم. ەكى بيلەتتەن بىردەي ايرىلدىم. ءۇشىنشى كۇنى اۋداندىق گازەتتە: «كەتسىن كومسومولدان!» دەگەن ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى ەكى ماقالا باسىلدى. ەكەۋى دە ماعان ارنالدى. ءسويتىپ، ابىرويدان جۇرداي بولىپ، اۋىلعا قايتتىم، قاراعىم.
ءىىى
باۋىرجان «قازاقستان» سيگارەتىنىڭ پاچكاسىنا قولىن سوزدى. ول تەمەكى تارتپاق بوپ جاتقاندا مەن باۋىرجاننىڭ جاقسى ۇستازدى جادىنان شىعارمايتىندىعىن، جامان باستىعىن جامساتا باياندايتىندىعىن ويلاپ وتىردىم. ۇستازىن ۇمىتقان وڭبايدى دەگەن قاعيداعا بەرىك باۋىرجاننىڭ پانفيلوۆتى ءومىر بويى ۇمىتپاي كەلە جاتقانىنا تاڭ قالدىم. كەيبىرەۋلەر باسشىسىنا، دوس، جولداسىنا تىرىسىندە جالباقتاپ جۇرگەنىمەن، كوزى جۇمىلىسىمەن كوڭىلىنەن شىعارىپ قويا بەرەدى. ولگەننىڭ ونەگەلى ءىسىن عيبرات ەتىپ وتىرۋ ورنىنا، ونىڭ اتىن دا اۋىزدارىنا المايدى. ال ءولىنى قادىرلەمەگەن، ءتىرىنى قۇرمەتتەمەيدى. باۋىرجان بۇل قاعيدانى جاقسى بىلەدى. جاقسى بىلگەندىكتەن دە ول پانفيلوۆتىڭ 70 جاسقا تولۋ قارساڭىندا شارق ۇرىپ، ارحيۆتەردى اقتارىپ ءجۇرىپ مالىمەت جيناپ، ءقادىرلى گەنەرالدىڭ اسىل ادامگەرشىلىگىن كورسەتكەن تاماشا كىتاپ جازدى.
— ءسويتىپ، «باسقا پالە تىلدەن» دەگەن قازاق ماقالىنىڭ شىن ءمانىسىن مەن ەڭ العاش رەت سوندا ۇققان بولسام كەرەك. جاي تەنتەكتىگىمنەن بە، الدە بولاشاقتا جازۋشى بولاتىندىعىمنان با، كىم ءبىلسىن، مەن سول جاس كەزىمنىڭ وزىندە-اق اينالامداعى ادامدارعا تەڭەۋ تاپقىش، ولاردى ءار نارسەگە ۇقساتقىش ەدىم. قاتار قۇربىما مەن قويعان ات جەڭگە جۇققان مايلى بوياۋداي بولىپ، جابىساتىن دا قالاتىن.
اۋىلعا كەلسەم: «باۋىرجان ورنىنان ءتۇسىپ قالىپتى. كومسومولدان شىعارىپ جىبەرىپتى» دەگەن حاباردى ەستىپ، اكەم ءبىرجولا شوگىپ قالعان ەكەن. ءۇمىت كۇتكەن كوزىنىڭ نۇرىنداي جالعىز بالاسىنىن جايى مۇنداي بولعان سوڭ اكە بايعۇس السىرەمەگەندە قايتسىن. اكەنىڭ ايانىشتى ءحالىن كورگەن سوڭ مەنەن دە قاۋقار كەتە باستادى. ونىڭ جۇدەۋ جۇزىنە قاراپ، اشۋدىڭ اششى ىركىتىن ءسىمىرىپ، ۇيدە جاتا بەرگەنمەن جان سەمىرمەيتىن بولدى. مۇڭىمدى تىڭداپ، ءمىنىمدى تۇزەتەتىن ەفيموۆ بولسا اۋداننان جىراقتا، دەمالىستا جاتىر. شىرت-شىرت ۇزىلگەن شىدام شىركىننەن ول كەلگەنشە ءبىر تۇتام دا قالاتىن ەمەس. ويلاپ-ويلاپ كەلگەندە اۋدانعا انا جولى كەلگەن سىرعابەكوۆ اعاي ەسىمە ءتۇستى دە، سول كىسىگە بارىپ، بار مۇڭىمدى ايتۋعا بەل بايلادىم. بار دۇنيەسىن بالاما دەپ جينايتىن اكەلەر مەيىرىمىندە شەك بار ما؟ جاكەم (مەن كىمدى وسىلاي دەپ اتاۋشى ەدىم) تاعى ەكى قويىن ساتىپ، قاراجات ەتىپ قالتاما سالىپ بەردى.
الماتىعا كەلسەم، ءار جاقتان كەلگەن جاستاردىڭ وقۋعا ءتۇسىپ جاتقان كەزى ەكەن. شارۋامدى رەتتەپ الىپ، وقۋعا ءتۇسىپ كەتسەم جاقسى بولار ەدى دەگەن ويعا كەلدىم. وسى ويمەن سىرعابەكوۆ اعايدىڭ كەڭسەسىنە كىردىم.
نىعمەت اعاي مەنى قۋانا قارسى الدى. ابدەن ساۋىعىپ، جازىلىپ، با دەپ سۇرادى. ءۇي-ىشىمنىڭ، ەل-جۇرتتىڭ اماندىعىن بىلگەننەن كەيىن:
— ال قالقام، شارۋاڭدى ايتا بەر، — دەدى.
— ەكى ءتۇرلى شارۋامەن كەلدىم، اعاي، — دەپ الدىمەن ءوزىمدى كومسومولدان نەگە شىعارعاندارىن ايتىپ، بيلەتىمدى قايتىپ الۋعا كومەكتەسۋدى ءوتىندىم. ودان سوڭ وقۋعا تۇسكىم كەلەتىنىن ءبىلدىردىم. سىرعابەكوۆ مەنىڭ ءسوزىمدى ىجداعاتپەن تىڭداپ الدى دا، ماعان ءبىر عانا سۇراق قويدى، جالعىز عانا ەسكەرتپە جاسادى. سول ەسكەرتپە ءومىر بويى ەسىمدە ساقتالىپ قالدى.
— اناۋ ادامدى نەگە قۇرباقاعا تەڭەدىڭ، قالقام؟ — دەدى سىرعابەكوۆ مەنىڭ ءسوزىمدى ابدەن تىڭداپ بولعاننان كەيىن.
— ءوزى قۇرباقاعا ۇقساپ تۇرسا، مەن ونى قۇرباقاعا تەڭەمەگەندە قۇدايعا تەڭەيمىن بە، — دەدىم مەن جۋالىدا بەردىبايەۆقا ايتقانىمدى قايتالاپ.
نىعمەت اعاي بەتىمە قاراپ وتىردى دا، باسىن شايقادى.
— ول كىسى جامان-اق ادام شىعار، قالقام. ءبىراق ول كىسى سەنەن ۇلكەن عوي. ۇلكەندى سىيلاۋ كەرەك ەدى عوي.
مەن ۇيالعانىمنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. نىعمەت اعايىڭ «قالقامداپ» وتىرىپ ايتقان ەكى اۋىز ءسوزى ماعان اۋداندا كورگەن كورەسىلەرىمنىڭ بارىنەن دە اۋىر بوپ ءتيدى. نە دەرىمدى بىلمەي، قىپ-قىزىل بولىپ وتىرىپ قالدىم.
— سەن ءالى جاسسىڭ عوي، قالقام، — دەدى ول وسىدان كەيىن.
— ۇلكەندى سىيلاعاننىڭ قادىرىن ۇلكەيگەندە بىلەرسىڭ. جارايدى، جاسىما. ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىن ءبىرىنشى سەكرەتارى قايسار ءتاشتيتوۆ دەگەن اعاڭ بار. وسىدان شىققان سوڭ سول كىسىگە كىر. مەن حابارلاپ قويايىن، — دەپ تەلەفونىن بۇراي باستادى. تاشتيتوۆپەن سويلەسىپ بولىپ، سىرعابەكوۆ قايتادان ماعان قارادى. — جانىڭ جۇدەمەۋ، جالىنىڭ سونبەۋ ءۇشىن، قالقام، لەنين بەينەسى بار بيلەتتەن ايرىلماۋىڭ كەرەك. الدىمەن كومسومولدىق بيلەتىڭدى الىپ ال.
سىرعابەكوۆتىڭ الدىنان ءارى قىزارىپ، ءارى قاناتتانىپ شىقتىم. سول بەتىممەن ۇشىپ وتىرىپ تاشتيتوۆكە باردىم. ول ءبىر ەر كوڭىل، جايدارى كىسى ەكەن.
— ۇلكەندى سىيلاي الماعانىڭ ءۇشىن نىقاڭ سەنىڭ بەتىڭدى قىزارتتىم دەدى. ەندى مەن قيناماي-اق قويايىن. بار دا، بيلەتىڭدى الىپ كەل، — دەپ جۋالى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە قاعاز جاعىپ بەردى. — تەز ورال، وقۋعا جولدامانى قايتىپ كەلگەن سوڭ بەرەمىن.
بۇلاي دەيتىنى ول كەزدە جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەتىن جاستارعا جولدامانى ولكەلىك كومسومول كوميتەتى بەرەدى ەكەن. ودان كەيىن، نىعمەت اعايدىڭ اقىلى بويىنشا، ولكەلىك كاسىپوداق سوۆەتىنىڭ باستىعىنا باردىم. ول مەنىڭ قالاي كاسىپوداق مۇشەسىنەن شىعىپ قالعانىم جايلى اڭگىمەنى شەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ وتىرىپ تىڭدادى. مەنىڭ كاسىپوداق بيلەتىمدى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، اۋدانعا ول دا قاعاز جازىپ بەردى.
سونىمەن، نە كەرەك، قۇستاي سامعاپ، قايتادان اۋدانعا كەلدىم. ءتىپتى قولى قويىلعان قاعازدى قولىنا ۇستاتقانىمدا كومسومول كوميتەتى سەكرەتارىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. عافۋ ءوتىنىپ، دەرەۋ بيلەتىمدى قايتارتىپ بەرمەدى. كاسىپوداق بيلەتىم جانە قالتاما ءتۇستى. ەكى ۇيىمنان دا شىعىپ، تۋرا اۋىلعا تارتتىم.
— جاكە، — دەدىم اكەمنىڭ الدىنا بارىپ. — مىنە كومسومول بيلەتىم، مىنە كاسىپوداق بيلەتىم.
اكەمنىڭ قۋانعانىنان قولى قالتىراپ كەتتى. ءۇي ىشىنە ءوزىمنىڭ قالاي سىرعابەكوۆكە بارعانىمدى، ودان سوڭ تاشتيتوۆكە كىرگەنىمدى ءبارىن تەگىس جىرداي عىپ بايانداي بەردىم.
— ە، قىزىڭدى... ولاردى وسىلاي ەتۋ كەرەك قوي! — دەپ مۇنى ەستىگەندە مومىنقۇل كوكەم ءبىرجولا وركەشتەنىپ كەتتى. كەيىننەن ول ەل ىشىندە قىلداي قيانات كورسە: «بۇل قىزعالاقتاردى ءبىزدىڭ باۋىرجانشا ۇيرەتۋ كەرەك» دەپ كەز كەلگەن جەردە كۇپىلدەپ شىعا كەلەتىن بولىپتى.
اۆتور. ءسىز قانداي ادامداردى قادىرلەيسىز؟ قانداي ادامداردى جەك كورەسىز؟
باۋىرجان. ارداقتى انانى قادىرلەيمىن. ارى بار ازاماتتى ارداقتايمىن. تالابى بار جاستى قۇرمەتتەيمىن. ماڭعازسىنعان اعانى ۇناتپايمىن. «باۋكە، مىنا ءسوزىڭىز قۇدايسكيي، ءسىز دانىشپانسىز» دەپ كوزگە ماقتاپ كولگىرسيتىن ءىنىنى جەك كورەمىن. شىن دوس سىرتىڭنان ماقتايدى. سايقال عانا بەتىڭە قاراپ قىلمىڭدايدى. ايەلدىڭ سايقالى ءبىردى عانا اربايدى، ادەبيەت سايقالىنىڭ مىڭعا زيانى تيەدى. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
IV
ەكى-ۇش كۇن ۇيدە بولىپ، جاكەمنىڭ كوڭىلى جايلانعاننان كەيىن تاعى دا الماتىعا تارتىم. وندا وسى كۇنگى گوگول مەن فۋرمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە مەديسينا ينستيتۋتى بولاتىن. رەكتورى سانجار اسپاندياروۆ دەگەن كىسى ەدى. ءوزى حالىق كوميسسارى. الىمە قاراماي دارىگەر بولامىن دەپ سول كىسىگە باردىم. قابىلداتتىردى. جاتاقحانادان ورىن بەرگىزدى. العاشقى ساباققا باردىم. العاشقى ساباقتان كەيىن-اق ول ينستيتۋتتان قاشىپ قۇتىلدىم. ماسەلە بىلاي بولدى.
العاشقى ساباقتا ءبارىمىزدىڭ ۇستىمىزگە حالات كيگىزىپ، پودۆالداعى ۇيگە الىپ باردى. ۇيگە كىرىسىمەن جالاڭاش جايراپ جاتقان ولىكتەردىڭ ۇستىنەن شىقتىم. ولاردى كورىسىمەن دەنەم ءدىر ەتە قالدى. ەرتىپ كىرگەن دارىگەر:
— بۇنىڭ اتىن ءمايىتحانا دەپ اتايدى. مۇندا... — دەي بەرگەندە-اق مەن زىتا جونەلدىم. ەسىك الدىنا شىعىپ، حالاتىن وتكىزدىم دە، ينستيتۋتتى تاستاپ قاشتىم. ارتىمنان جاڭاعى باسى جوق، اياعى جوق تىر-جالاڭاش ولىكتەر تىراقايلاپ قۋىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. «جوق، وقۋسىز قالسام دا بۇل ينستيتۋتتىڭ قاراسىن كورىمەيمىن» دەدىم قاشىپ بارا جاتىپ. قانشا قاشسام دا، سودان ون جىل كەيىن ولىكتەردىڭ ورتاسىن كەشىپ جۇرەتىنىمدى بىلمەپپىن عوي مەن.
اۆتور. ءسىز شىعارمالارىڭىزدى قاي تىلدە جازاسىز؟
باۋىرجان. ەكى تىلدە: ورىسشا، قازاقشا. ەكى تىلدە دە مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ وقيعاسى، ورمەگى، كەيىپكەرى ورتاق ادامدار. ونى ورىسشا جازعاندا مەنىڭ كوز الدىمدا تەك قانا يۆان، قازاقشا جازعانىمدا تەك قانا ءىلياس وتىرادى. مەن ولارمەن ءوز تىلدەرىندە سويلەسەمىن.
سودان گوگول كوشەسىن قۋالاپ كەلە جاتسام ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا: «اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى» دەگەن جازۋ تۇر. قۋانىپ كەتتىم. وسىعان تۇسەيىن، اگرونوم بولايىن دەپ ويلادىم. رەكتورى وراز جاندوسوۆ ەكەن. وسىلاي دا وسىلاي دەپ جايىمدى ايتتىم.
— شىراعىم، — دەدى رەكتور، — جەتى جىلدىق بىلىممەن ينستيتۋتقا تۇسە المايسىڭ. وسى ينستيتۋتتىڭ ەكى جىلدىق كەشكى رابفاگى بار، سوعان ءتۇس. حالىڭ قالاي، اقشاڭ بار ما؟
— جوق.
— وندا سەن ماعان كومەكشى حاتشى بولىپ، ءبىر جاعىنان ايلىق ال.
ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان كەشكى رابفاكتا وقىپ، ءبىر جاعىنان وراز اعاعا كومەكشى حاتشى بولىپ ءۇش-تورت ايداي ءجۇردىم. جاندوسوۆ وتە شەشەن، اقىلدى كىسى ەدى. كابينەتىندە كوپ بولمايتىن: اندا-مۇندا شاقىرىپ، وتىرعىزبايتىن. سوندىقتان مەن ساباعىمدى الاڭسىز وقىپ، وتىرا بەرەتىنمىن.
ءبىر كۇنى كەشكە رابفاكتىڭ وقۋ ءىسىن مەڭگەرۋشىسى بىرەر سۇراعىما جاۋاپ بەرە الماعانىم ءۇشىن ماعان جاتىپ كەپ ۇرىستى. «جاندوسوۆ سياقتى ءبىلىمدى ادامنىڭ قاسىندا وتىرىپ، ساباق بىلمەۋگە ۇيالساڭشى. جانە ءوزى جالاقى الىپ وقيدى. جالاقى العان ستۋدەنت وڭۋشى ما ەدى؟» دەپ جەردەن الىپ، جەردەن سالدى.
وسىدان كەيىن مەن وراز اعاعا كورىنۋگە ۇيالدىم. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن ەمەس پە، ول كىسىگە ايتپاستان، رابفاكتى دا، كومەكشىلىكتى دە تاستاپ، كەتتىم دە قالدىم ءبىر كۇنى. ارينە، سونىڭ ءبارى جاس كەزدەگى بالالىق، نامىسكەرلىك قوي، قاراعىم.
اۆتور. قازاق ادەبيەتىنىڭ اسكەري تاقىرىپقا جازىلعان تۋىندىلارى تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
باۋىرجان. ول تۋرالى ايتسام ءبارىن دە وكپەلەپ قالاسىڭدار. اسكەري تاقىرىپتى ءبىزدىڭ كوپشىلىك جازۋشىلارىمىز ءالى تۇسىنبەيدى. تۇسىنبەيتىنى تاجىريبە، ءبىلىمى جەتپەيدى. ال اسكەري ءومىر كۇردەلى، ونىڭ ۇستىنە كوكتەمدەي قۇبىلمالى ءومىر. سوندىقتان ونىڭ تەرەڭ سىرىن ءبىلۋ وڭاي ەمەس. ادامنىڭ ۇيدەگى پسيحولوگياسى ءبىر باسقا دا، سوعىستاعى پسيحولوگياسى مۇلدە وزگەشە بولادى. بۇل ەكى جاعدايداعى پسيحولوگيانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ارينە، سوعىستا بولماي-اق، سۋىق وكوپتا جاتپاي-اق، توبەدەن تونگەن بومبانىڭ جانىڭدى سۋىرىپ الارداي بوپ شىڭعىرعان داۋسىن بىلمەي-اق، جارالى جەر مەن جارالى ادامنىڭ ىڭىرسىعانىن ەستىمەي-اق، ءدارى مەن قاننىڭ ءيسىن يىسكەمەي-اق، ۇيدە وتىرىپ-اق اسكەري شىعارما جازۋعا بولادى. ونداي جازۋشىنى، جالپى ءبىلىمى بولعانىمەن، سوعىستان ساۋاتى جوق جازۋشى دەيمىز. ال ءوزى ساۋاتسىز جازۋشىنىڭ كەيىپكەرى نادان بولىپ شىعادى. ونداي كەيىپكەرلەر، مىسال ءۇشىن، ۇلى وتان سوعىسىندا قارسى كەلگەن جاۋدى نايزاعا شانشىپ الىپ، لاقتىرا بەرەدى، لاقتىرا بەرەدى. ال ونىڭ ادامدى لاقتىرعان جەرىنە سەنىڭ تاس لاقتىرساڭ قۇلاشىڭ جەتپەيدى. بۇل ءبىزدىڭ اسىل قازىنامىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءتاسىلى. ەگەر «قوبلاندى باتىر» جىرىن ءوزىمىزدىڭ ەڭ العاشقى اسكەري داستانىمىز دەپ ەسەپتەسەك، سونى ءبىرىنشى جىرلاپ شىعارعان اقىننىڭ سوعىسقا قاتىسپاعان جان ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇرادى. ونداعى سوعىستاردىڭ ءبارى دە سوعىس ءومىرىنىڭ شىندىعىنان اۋلاق الشاق جاتادى. ال ادام تۋرالى عىلىم كەڭ ورىستەگەن قازىرگى زاماندا اسكەر پسيحولوگياسىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ادىسىمەن بەينەلەپ، سۋرەتتەۋگە بولمايدى.
سوعىستان پالەنباي مىڭ شاقىرىم جەردەگى الىستا، تۋعان ۇيىندە وتىرىپ جازعان جازۋشى تۇرعاي، مايداننان 250 كيلومەتر الىستا بولعان تىل وفيسەرى الدىڭعى شەپتە جۇرگەن ديۆيزيا كومانديرىنىڭ، ال مايداننان ون كيلومەتر اۋلاق تۇراتىن شتاب حاتشىسى العى شەپتە جۇرگەن جاۋىنگەردىڭ پسيحولوگياسىن بىلمەيدى. سوندىقتان ولار ءوزى باستان كەشپەگەن ەرلىك پەن باتىلدىقتى، ۇرەي مەن قورقىنىشتى سوعىسقا قاتىناسقان ادام سەنەتىندەي ەتىپ سۋرەتتەي المايدى. وندايلار تەك قانا وزدەرىنىڭ وقىعاندارىنان، ەستىگەندەرىنەن، ءوز ويى عانا جەتكەن مولشەردەن قوسپا جاسايدى. قوسپا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ قازاقتا وسىنداي ءبىر ءدام بار. ونى ىرىمشىكتىڭ، قۇرتتىڭ، تارىنىڭ، بيدايدىڭ تالقانىنان جاسايدى. ءبارىن ارالاستىرىپ جىبەرىپ، سارى مايعا جانشادى. سوندا ودان اۋزىنا سالعاندا ىرىمشىكتىڭ دە، سىقپا قۇرتتىڭ دا، تارىنىڭ دا، تالقاننىڭ دا ءدامى ءبىلىنىپ تۇرادى. ءبىراق ول تارى دا ەمەس، ىرىمشىك تە ەمەس، نەبارى قوسپا عانا. سوعىس جايىنداعى ءار كىتاپتىڭ اسەرىنەن قۇرالعان شىعارما دا سونداي بولادى. سەن زەڭبىرەك كومانديرى بولدىڭ، ارتيللەريانىڭ كىشى كومانديرىسىڭ. ءوزىن ويلاشى: جابىق پوزيسيادان جاۋ جاققا دۇڭكىلدەتىپ سنارياد جولداپ جاتقان سەن ءدال سول ساتتە، توبەسىنەن سەنىڭ جىبەرگەن سناريادتارىن ىسقىرىپ ءوتىپ، وكوبىنىڭ جيەگىن جاۋ پۋلەمەتىنىڭ وعى ينەدەي شاباقتاپ جاتقان كەزدەگى ءوزى باس بولىپ جىگىتتەرىن اتاكاعا كوتەرۋگە مىندەتتى جاياۋ اسكەر كىشى كومانديرىنىڭ پسيحولوگياسىن بىلەسىڭ بە؟ (مەن باسىمدى شايقادىم). بىلمەيسىڭ. بىلمەگەن سوڭ ونى جەتكىزىپ ايتۋ كيىن. ال سوعىستىڭ فيلوسوفياسىن، سولداتتىڭ پسيحولوگياسىن جەتكىزىپ كورسەتە الماعان تۋىندى اسكەري شىعارما ەمەس، اشەيىن شاتپىراق قانا بولادى، قاراعىم. سەن دە اسكەري تاقىرىپقا جازىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرىسىڭ. كوڭىلىڭە كەلسە دە مەنىڭ سەندەردىڭ شىعارمالارىن جايىندا ايتار شىندىعىم وسى، شىراعىم.
— سونىمەن تاڭەرتەڭ رابفاكتىڭ ەسىگىن قاتتى جاۋىپ كەتسەم دە، جاستىقتىڭ قىزبالىعىمەن ءبارى ءبىر باسقا كۇن كورىس تابارمىن دەسەم دە، ءتۇس اۋا-اق تىعىرىققا تىرەلە باستادىم. ەندى سىرعابەكوۆكە دە، تاشتيتوۆكە دە بارۋىمنىڭ رەتى جوق دەپ ءبىلدىم. ءسويتىپ، سالبىراپ كوشەدە كەلە جاتقانىمدا ارتىمنان بىرەۋدىڭ مەنىڭ اتىمدى اتاعان داۋسى ەستىلدى. جالت قاراسام بۇرىن جۋالى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە وزىممەن بىرگە قىزمەت ىستەگەن تيموفەي تەرەنتيەۆيچ دۋبوۆيك دەگەن كىسى كەلە جاتىر.
— اينالايىن-اۋ، ءوزىڭ جەتكىزەتىن ەمەسسىڭ عوي، — دەيدى قولىن ۇسىنىپ.
ەكەۋىمىز شۇرقىراسىپ تابىستىق. ول ماعان بىردەن:
— ءجۇر، ەكەۋىمىز الدىمەن ءبىر جەردەن بارىپ تاماق ىشەيىك. مەنىڭ كۇنى بويى اس ىشۋگە مۇرشام بولعان جوق، — دەپ ۇسىنىس جاسادى.
دۋبوۆيك جول-جونەكەي مەنىڭ حال-جايىمدى سۇرادى. اسحانادا وتىرعاندا ءوزىنىن ءقازىر شىمكەنتتە ونەركاسىپ بانكىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيتىنىن ايتتى. مەنىڭ جاي-جاپسارىما ابدەن قانعاننان كەيىن ول مەنى شىمكەنتكە قىزمەتكە شاقىردى. مەن باسقاراتىن بانككە ەكونوميست بولاسىڭ، — دەدى.
— بولايىن، — دەدىم مەن. ول جۇمىس مەنىڭ قولىمنان كەلە مە، كەلمەي مە، وندا شارۋام جوق ءتىپتى.
— ەندەشە، سەن وسى ساتتەن باستاپ شىمكەنت ونەركاسىپ بانكىنىڭ قىزمەتكەرىسىڭ، — دەدى دۋبوۆيك قولىن قالتاسىنا سالىپ جاتىپ. — ءما، ەكى ءجۇز سوم اقشا. بۇل سەنىن ازىرگە العان اۆانسىڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. ءما، مىناۋ شىمكەنتتەگى مەنىڭ ءۇيىمنىڭ ءادىرىسى. ءقازىر پوەزعا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەت تە، تۋرا بىزدىكىنە بارىپ تۇر. ەكى كۇننەن سوڭ ارتىڭنان مەن دە جەتەمىن.
بۇل ءوزى 1931 جىلدىڭ باس كەزى بولاتىن. مەنىڭ ماڭعازدانىپ، بۇلدانارلىق جايىم جوق ەدى. اسحانادان شىعىسىمەن ۆوكزالعا باردىم دا، بيلەت الىپ، بىردەن شىمكەنتكە تارتتىم.
اۆتور. ءسىز «ءبىزدىڭ سەميا» كىتابىڭىزدى قاشان جازدىڭىز. ونى قازاقشا شىعارتپايسىز با؟
باۋىرجان. بۇل كىتاپتى مەن 1947 جىلى باس شتابتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جازدىم. 15 كۇندە ءبىتىردىم. ونى قازاق، تىلىندە شىعارمايمىن. ويتكەنى ول تەك قانا ورىس وقىرماندارىنا ارنالىپ جازىلعان دۇنيە.
اۆتور. بۇل كىتابىڭىزدىڭ جالعاسى جوق پا؟
باۋىرجان. بار، جازۋلى دايىن تۇر. ورىس تىلىندە. باسپاعا ۇسىنعام جوق. ءوزىڭ ولگەننەن كەيىن دە ءبىر نارسەلەرىڭنىڭ جاريالانۋى كەرەك شىعار.
— ال سونىمەن مەن شىمكەنتكە كەلەيىن. مەنىڭ ارتىمنان استاناداعى جۇمىسىن ءبىتىرىپ، دۋبوۆيك تە قايتىپ ورالدى. كەلىسىمەن ول: «ب. مومىش ۇلى شىمكەنت ونەركاسىپ بانكىنىڭ ەكونوميسى بولىپ تاعايىندالسىن» دەگەن بۇيرىق جازىپ، قولىن قويدى دا، كورنەيەۆ دەگەن اعا ەكونوميستى شاقىرتتى.
— مىنا جىگىتتى ەكونوميست ەتىپ تاعايىندادىق، — دەدى كورنەيەۆكە مەنى تانىستىرىپ.
— ارناۋلى ءبىلىمى بار ما؟ — دەپ سۇرادى كورنەيەۆ.
— جوق.
— ەندەشە قاتە جاساعانسىز، — دەدى كورنەيەۆ دۋبوۆيككە. — ارناۋلى ءبىلىمى بارلار دا ەكونوميستىككە جاراماي جاتادى. مەن بۇلاي ەتۋىڭىزگە كەڭەس بەرمەيمىن. ءوزىڭىزدىڭ دە ارناۋلى ءبىلىمىڭىز جوق، كۇيىپ كەتەسىز.
— مەن بۇيرىققا قول قويدىم، — دەدى دۋبوۆيك داۋسىن كوتەرمەي جاي سويلەپ. — ەندى ونى وزگەرتپەيمىن. مەن بۇل جىگىتتىڭ قابىلەتتى ەكەنىن بىلەمىن، ۇيرەتەمىز، الىپ كەتەدى.
— وندا ءوزىڭىز ۇيرەتەرسىز. مەن وقىتا الماسپىن.
— جوق، ءسىز ۇيرەتەسىز، — دەدى دۋبوۆيك تاعى دا داۋسىن كوتەرمەستەن. — ءسىز مەنى دە، مۇنى دا ۇيرەتەسىز، ۇيرەتۋگە مىندەتتىسىز. ءبىز بىلمەيمىز، ال ءسىز ەسكى مامانسىز.
— مامانمىن، ءبىراق ءمۇعالىم ەمەسپىن.
— ءمۇعالىم بولۋ نيەتكە بايلانىستى. ءبىزدىڭ ورتاق ىسىمىزگە ادامدار مەن مامانداردىڭ ادال نيەتى قاجەت.
كورنەيەۆ ۇندەي الماي قالدى. العاشىندا وسقىرىنىپ جۇرگەنىمەن، ارتىنان ول ەپتەپ ماعان ۇيرەتە باستادى. ونىڭ تاپسىرمالارىن مەن بۇلجىتپاي ورىنداي بەردىم. قارت ماعان بىرتە-بىرتە ءجىبىپ، جۇمسارا ءتۇستى.
— مىنا جىگىتىمىزدەن بىردەڭە شىعاتىن ءتۇرى بار، — دەدى ول ءبىر كۇنى دۋبوۆيككە. — ارناۋلى ءبىلىمى بولماسا دا، ىقىلاسى كۇشتى ەكەن.
ارناۋلى ءبىلىمىم بولماسا دا ەكونوميست بوپ ءبىر جىل قىزمەت ىستەدىم.
اۆتور. ءقازىر نە جازىپ جاتىرسىز؟
باۋىرجان. ءقازىر جازعانىمدى ايتۋعا اۋزىم بارماي وتىر. ءبىر نارسەنى ءبىتىردىم. ونى جازىپ جۇرگەنىمە 3 — 4 جىلدان اسىپ كەتتى. كولەمى 350—400 بەتتەي بولدى. بۇل نارسەنىڭ شارتتى اتى «پوسلەدنيە دني ۆوينى، پوسلەدنيە دني سولداتا». ءوزىن وتە قينالىپ جازدىم. وتتان العان قىپ-قىزىل تەمىردى ۇستالار توسكە سالىپ سوعىپ-سوعىپ، قاجەتتى پىشىنگە كەلتىرگەن سوڭ شىج ەتكىزىپ سۋعا تاستاي سالماي ما؟ سول سياقتى جازعانىمدى «سۋىتۋ» ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت تىعىپ تاستادىم دا، سودان سوڭ «اراسان-قاپالعا» اپارىپ، ءبىر جارىم اي قايتادان قاراپ شىقتىم. شىنىمدى ايتسام ونى ءوزىم ءالى دە شيكىلەۋ دۇنيە دەپ تاپتىم. مۇنداي ۇلكەن تاقىرىپقا ونداي شالا نارسەمەن كورىنۋگە بولمايدى دەپ ءتۇيدىم. قايتا جازۋىم كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. دەمالىپ، دەنساۋلىعىمدى تۇزەپ، ءسال ەسىمدى جيناعان سوڭ بۇعان قايتا وتىرامىن. مۇنىڭ قالاي ءساتى تۇسەدى، بىلمەيمىن. شالا تۋىپ، تىماققا سالىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويعان بالاداي بولىپ، وسى مەنىڭ قول-اياعىمدى بۋىپ وتىر. ونى تاستاپ ەشقايدا كەتە المايسىڭ، جاڭا نارسەگە جانە كىرىسە المايسىڭ. وسى كىتابىمدى تۇبەگەيلەپ، تۇپتەپ، وقۋشى قولىنا بەرىپ كەتسەم ارمانىم بولماس ەدى دەپ تە ويلايمىن، قاراعىم.
1932 جىلى نويابردە مەنى ۆوەنكوماتقا شاقىردى. جينالعان جىگىتتەردى تىر جالاڭاشتاندىرىپ، دارىگەرلەردىڭ الدىنان وتكىزىپ جاتىر. بىرەۋ سىرتتى، بىرەۋ ءىشتى، بىرەۋ ءتىستى قاراپ، تاقيا جۇگىرتپەك ويناعانداي، دارىگەردەن دارىگەرگە قاراي سىرعىپ كەلە جاتىرمىز. مەنىمەن يمانالييەۆ دەگەن ءبىر جىگىت قاتار كىرگەن ەدى. العاشىندا ساپ-ساۋ جىگىت كوميسسياعا كىرگەندە بىرەسە ءىشىم، بىرەسە ءىتىسىم دەپ، وپ-وتىرىك قينالدى دا قالدى. كوز دارىگەرىنىڭ الدىنا كەلگەندە جۇدىرىقتاي ارىپتەردى كورمەيمىن دەپ، كوپە-كورنەۋ وتىرىك سوقتى. مەن دارىگەرلەرگە دەنساۋلىعىمنىڭ جاقسى ەكەنىن ايتىپ، ارىپتەردىڭ ءبارىن زاۋلاتىپ وقىپ بەردىم.
ەڭ سوڭىندا كوميسساردىڭ الدىنا جاڭاعى يمانالييەۆ ەكەۋمىز تاعى دا قاتار باردىق.
— ءوزىڭىز ايتقانىڭىزبەن دەنساۋلىعىڭىزدان اسكەرگە بارۋعا بوگەت بولارلىقتاي اقاۋ تابىلعان جوق، — دەدى كوميسسار انا جىگىتكە. — ءسىزدى اسكەرگە الۋعا بولار ەدى. ءبىراق ءوزىڭىزدىڭ بارعىڭىز كەلمەيتىن سياقتى. ءبىز اسكەرگە ءوز ەركىمەن بارعىسى كەلگەندەردى عانا الامىز.
يمانالييەۆ باسىن يزەپ شىعىپ كەتتى.
— ءسىزدىڭ دە دەنساۋلىعىڭىز جارامدى، — دەدى كوميسسار ماعان. — ءبىراق قارت كىسىنىڭ جالعىز بالاسى بولعاندىقتان، سىزگە بەرىلەتىن جەڭىلدىك بار. ەگەر اسكەرگە بارعىڭىز كەلمەسە، ءسىزدى دە قالدىرۋعا بولادى.
بارمايمىن دەۋگە مەنىڭ اۋزىم بارمادى.
— بارامىن، الىڭىزدار، — دەدىم كوميسسارعا.
ەرتەڭىندە ۇيگە مىناداي قاعاز كەلدى:
كەلۋ كارتاسى № 20
ازامات مومىش ۇلى شىمكەنت شاقىرۋ كوميسسياسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا اسكەرگە جارامدى دەپ تانىلىپ، 8 كومانداعا تىركەلدى.
سول سەبەپتى ول 1932 جىلدىڭ 7 نويابرىندە ساعات 7-دە شىمكەنت قورعانىنا كەلۋگە مىندەتتى.
كوميسسيا پرەدسەداتەلى (قول قويعان).
ءىس جۇرگىزۋشى (قول قويعان).
(ءمور باسىلعان).
اۆتور. كىتاپتارىڭىز نەشە رەت باسىلىپ شىقتى؟ قانداي تىلدەرگە اۋدارىلدى؟
باۋىرجان. كىتاپتارىمنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى تيراجى ءبىر ميلليون دانادان استى. ولاردىڭ جەكە تاراۋلارى چەح، پولياك، يسپان، فرانسۋز، اعىلشىن تىلدەرىندە باسىلىپ شىقتى. تولىعىراق بولىپ وزبەكشەگە اۋدارىلدى.
— اسكەري قىزمەتتى مەن تەرمەزدە وتەدىم. قىزىل اسكەر بولدىم. جاۋىنگەر قاتارىڭدا تاپسىرما ورىنداي ءجۇرىپ، ۇزدىك قىزىل اسكەر اتاعىنا ءىلىندىم. پولكىمىزدىڭ كومانديرى دميتريي كوۆالەنكو دەگەن كىسى ەدى. ءبىر كۇنى سترەلبيششەدە بولعان جاتتىعۋدا سول كىسىنىڭ كوزىنە ءتۇستىم. العاشقى اسكەري ۇستازىم نيكولاي رەدين دەگەن كىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. بۇل جايىندا مەن «پومكومۆزۆود نيكولاي رەدين» دەگەن اڭگىمەمدە جازدىم. ونى كىتاپتان وقىپ ال.
مەن ول اڭگىمەنى وقىعانمىن. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 1962 جىلى شىققان «زا نامي موسكۆا» كىتابىنىڭ ەڭ سوڭعى بەتتەرى ناق سول اڭگىمەمەن اياقتالادى. باۋىرجان، ۇزىن، ەتسىز ساۋساقتارىمەن مۇرتىنىڭ ەكى جاق شالعايىن كەزەك سيپاپ، ءسال تىنىس العان وسى ءبىر ساتتە سول اڭگىمەنى ەسىمە الدىم. اڭگىمەنىڭ باس جاعىندا نيكولاي رەديننىڭ جاس قىزىل اسكەر مومىشۇلىن قالاي ۇيرەتكەنى، ونى قالاي مەرگەندىككە باۋلىعانى باياندالادى. ديۆيزيا تەكسەرۋگە بۋدەننىيدىڭ ورىنباسارى گەنەرال كوگوسوۆ كەلگەندە، قىزىل اسكەر شىلىمىلىنىڭ (مومىش ۇلىنىڭ) ءۇش مينۋتتا وتىز ەكى وق شىعارىپ، ونىڭ جيىرما ەكىسىن نىساناعا تيگىزگەنى، وسى شاپشاڭدىعى جانە مەرگەندىگى ءۇشىن گەنەرالدىڭ باۋىرجان مەن ونىڭ ۇستازى نيكولاي رەدينگە العىس جاريالاعانى ايتىلادى. ۇستاز بەن شاكىرت وسىدان ون جىلدان اسا كەيىن، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايدانىندا كەزدەسەدى. بۇل كەزدە باۋىرجان مومىش ۇلى ديۆيزيا كومانديرى دە، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ رەدين سول ديۆيزياعا قاراستى تانككە قارسى قولدانىلاتىن ارتيللەريا ديۆيزيونىندا ۆزۆود كومانديرى. ءبىراق باۋىرجان العاشىندا بۇرىنعى ۇستازىنىڭ ءوز قاراماعىندا قىزمەت ەتەتىنىن بىلمەيدى. تەك ءبىر ۇرىستا رەدين ەسىمدى ارتيللەريستىڭ بەس تانك جويعانىن ەستىپ، سول اداممەن تانىسقىسى، جۇزدەسكىسى كەلەدى. ول باۋىرجاننىڭ ءبىرىنشى ۇستازى نيكولاي رەديننىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. سودان كەيىنگى ۇرىستاردىڭ بىرىندە اۋىر جارالانعان رەدين باۋىرجاننىڭ كوز الدىندا قازا تابادى. اڭگىمە بىلاي اياقتالادى:
«...تەلەفون شىرىلدادى.
— جولداس پولكوۆنيك، — دەدى تانىس ەمەس ايەل داۋسى، — مەن دارىگەرمىن. عافۋ ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن. بىزگە جاڭا عانا ستارشينا رەديندى الىپ كەلدى، جاراسى وتە اۋىر...
مەن دەرەۋ مەدسانباتقا جەتتىم. زەمبىلدە جاتقان نيكولاي ۆاسيليەۆيچتىڭ جۇدەۋ ءجۇزى قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپتى. پالاتادان قان مەن قاراعاي قىلقانىنىڭ ءيسى مۇڭكيدى.
مەن كەلىپ كىرگەندە، رەدين قارمانىپ ورنىنان تۇرماق بولدى.
— باۋىرجان! — دەدى ول ماعان. — كەلىپ قالدىڭ با؟ كورمەيسىڭ بە، نەمىستەردىڭ ومىرتقامدى ومىرىپ جىبەرگەنىن... كومديۆ كەلگەندە ورنىمنان دا تۇرا الماي قالدىم!.. بۇدان وتكەن وكىنىش بولا ما، باۋىرجان. سەن مەنىڭ مۇنىمدى عافۋ ەت، قالقام...
— و نە دەگەنىڭىز، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ، و نە دەگەنىڭىز، قىمباتتىم، تۇرۋدىڭ كەرەگى نە!. ۇستازدىعىڭ ءۇشىن، قىزمەتىڭ ءۇشىن كوپ راقمەت ساعان، نيكولاي ۆاسيليەۆيچ! راقمەت ساعان، قىمباتتىم!
ول كوزىن اشىپ، سۇپ-سۋىق بوپ مۇزداپ بارا جاتقان قولىن ۇسىندى دا، داۋسى ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ بىلاي دەدى:
— سەن سولاي دەيسىڭ بە؟.. سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن! — بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزى بولدى.
مەن ونى قۇشاعىما الىپ، ەڭىرەپ قويا بەردىم.
مەنىڭ العاشقى ۇستازىم، تۇڭعىش كومانديرىم نيكولاي ۆاسيليەۆيچ رەدين وسىلاي دۇنيەدەن قايتتى».
اۆتور. ءسىز جايىندا ەل ىشىندە ايتىلاتىن اڭىز وراسان كوپ. قازىرگى جازبا ادەبيەتتىڭ زامانىندا اۋىز ادەبيەتىنىڭ دە كەيىپكەرى بولىپ جۇرگەن ەكى-ۇش ادام بار. ولار: س. مۇقانوۆ، ب. مومىش ۇلى جانە س. جانبايەۆ. ءوزىڭىز تۋرالى ەتەك الىپ كەتكەن سول اڭىزدار جايىندا نە ايتار ەدىڭىز.
باۋىرجان. مەن ومىرىمدە ەكى ءتۇرلى اڭىزدى باسىمنان كەشىردىم. ءبىر كەزدە مەنى جەر-كوككە سىيعىزباي اڭىزعا اينالدىرا ماقتادى. كەيىنگى كەزدە اركىمدەر اڭىزعا اينالدىرا جاماندادى. ماقتادى دەپ تاسقامىن جوق، جاماندادى دەپ جاسىعامىن جوق. قارا قىلدى قاق جارعاندى ماقتايدى دا، بوقتايدى دا عوي، قاراعىم.
V
اۆتور. جازۋشىلىققا شىنداپ قاشان بەت بۇردىڭىز؟
باۋىرجان. پارتيا مەن ۇكىمەت اسكەردە كوپ قىزمەت ىستەدىڭ، دەمال دەپ، ايىنا ەكى ءجۇز سوم پەنسيا تاعايىنداپ، اۋىلىما قايتاردى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن ەكى قولىم الدىما سىيمادى. قىزمەتكە تۇرايىن دەسەم، ماماندىعىم جوق. قالاي دارىگەر، اگرونوم بولا الماعانىمدى جوعارىدا ايتتىم. ماماندىعىم بولماعان سوڭ ماعان جۇمىس بەر دەپ ەشكىمگە ايتا المادىم. قاراپ جۇرۋگە تاعى دا بولمادى. از بولسىن، كوپ بولسىن ءبىراز ءومىر ءسۇرىپپىن. سول ومىردە كورگەندەرىم دە از ەمەس ەكەن. ايتسام ارتتاعىلارعا عيبرات بولارلىق تا جايلار جەتكىلىكتى سياقتى. ءبىلىم دە، تاجىريبە دە، ولاردى ايتىپ بەرۋگە ءتىل دە بارشىلىق. قازاقتا: «سايتان ولمەيدى، ادام ولەدى» دەگەن ناقىل بار. ەندەشە، ەرتە مە، كەش پە، مەن دە سول ولەتىندەردىڭ ءبىرىمىن. وسىلاردى ويلاپ وتىردىم دا ءبىر كۇنى: «مەنىڭ ءبىلىمىمنىڭ، تاجىريبەمنىڭ، ءاي، قۇداي بىلەدى، انا دۇنيەگە كەرەگى جوق شىعار. ەندى قالعان ومىرىمدە كورگەن-بىلگەنىمدى جاستارعا ايتىپ كەتەيىن» دەپ قولىما قالام الىپ، جازۋ جۇمىسىنا كىرىستىم. ءوزىم كورگەن اسىل ازاماتتار ونەگەسىن، ءوز تاجىريبەمدى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ قالدىرۋدى ادامگەرشىلىك پارىزىم دەپ ءبىلدىم. جازۋشىلىققا وسىلاي بەت بۇردىم.
ءسويتىپ، ءبىر جىل ءوتتى. مەن اسكەري بورىشىمنىڭ مەرزىمىن وتەپ بولدىم. وسى كەزدە كوۆالەنكو ماعان ۆزۆود كومانديرى بولىپ اسكەردە قالساڭ قايتەدى دەگەن ۇسىنىس ايتتى.
— كارى اكەنىڭ جالعىز بالاسى ەدىم، — دەدىم مەن وعان. — قاتارداعى قىزىل اسكەر رەتىندە پارىزىمدى وتەدىم عوي. ءومىر بويى اسكەري ادام بولسام دەپ ويلاعان كىسى ەمەسپىن. سوندىقتان مەنى ەلگە قايتارۋىڭىزدى وتىنەمىن.
كوۆالەنكو قارسى بولعان جوق. قىس تۇسە مەن اسكەردەن بوساپ، ەلگە قايتتىم.
اۆتور. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ماقال، ماتەلدەرىڭىزدى قالاي شىعاردىڭىز؟
باۋىرجان. ماقال، ماتەل — ءومىر تاجىريبەسى. قينالعان، قىسىلعان ساتتەرىڭ مەن شاقتارىڭ بار، سول قىسىلشاڭ كەزدەن قالاي قۇتىلعانىڭدى ويمەن ورنەكتەپ، سوزبەن كەستەلەسەڭ، تۇجىرىپ قىسقا بەينەلەسەڭ ناقىلعا اينالادى. قول استىڭدا پالەندەي مىڭ سولدات بولىپ، ونىڭ پالەندەي سەمياسىنىڭ تاعدىرى جانە سەنىڭ موينىڭدا بولسا، ويلانباي وتىرا المايسىڭ. سونىمەن سولداتتى ولىمگە جۇمساۋ دا وڭاي ەمەس. قاراماعىمداعى جاۋىنگەرلەر ماعان تەك باعىنىشتى عانا بولعان جوق. ولاردىڭ ىشىندە اقىلگويلەرى دە كوپ بولدى. كەيدە سولاردىڭ اۋىزدارىنان اسىل سوزدەر اتقىلاپ جاتادى. مەن ەلدەن ەستىگەنىمدى، ويمەن ەلەپ، ەكشەي بەردىم. ەكشەگەنىمدى ەرىنبەي قاعازعا ءتۇسىردىم.
اۆتور. ءسىزدىڭ سول كوپ ناقىلدارىڭىز ىشىندە اسىرەسە وتكىرى، ۋىتتىسى «باقانىڭ باعىنان، سۇڭقاردىڭ سورى ارتىق» دەگەن ماقالىڭىز قالاي تۋىپ ەدى؟
باۋىرجان. جاقسى كوماندير جاۋىنگەرىن زور ەتەدى. جامان كوماندير وفيسەرىن قور ەتەدى. گەنەرال پانفيلوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن از ۋاقىت بولسا دا وسىنداي ءبىر كومانديرگە تاپ بولدىق تا، ول بۇكىل ديۆيزيانىڭ بەرەكەسىن الدى. سونداي ءبىر قىسىلعاندا اۋىزدان شىققان ءسوز عوي بۇل، قاراعىم.
مەن قاقپايلاعانمەن باۋكەڭ ءوزى نىسانا تۇتقان جەلىسىنەن اۋىتقىسى كەلمەيدى بىلەم، ءوز ارناسىنا قايتا تۇسە جونەلەدى.
— سونىمەن 1933 جىلدىڭ اياعىندا، قاقاعان قىستا، شينەلىمنىڭ ەكى ەتەگى دەلەڭدەپ، شلەمىمنىڭ ەكى قۇلاعى سالپاڭداپ، بۋرنىيعا توقتاعان پوەزدان دىك ەتىپ جەرگە ءتۇستىم. پوەزدا كەلە جاتقاندا تايگانىڭ الدان قاشقان اق تۇلكىسىنىڭ قۇيرىعىنداي جەپ-جەڭىل، جۇپ-جۇمساق سياقتانىپ، دالا بەتىندە بۇلاڭداپ تۇرعان بوراننىڭ جەرگە تۇسكەندە ەكپىنى ەر جىگىتتى الىپ سوعارداي قاتتى ەكەن. ماڭدايىندا قىزىل جۇلدىزى جارقىراعان شوشاق شلەمنىڭ ەكى قۇلاعىن يەگىمە قامزاۋ ەتىپ بايلادىم دا، الدىمەن اۋىل جاققا قارادىم. اۋىل كورىنبەيدى. مىناۋ سانسىز اق تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭداعان اق تۇتەكتەردىڭ ار جاعىندا، تورت-بەس شاقىرىم جەردە عانا تۇر. «جۇر-جۇرلەپ!» جۇرەكتى ساعىنىش جەتەلەيدى. «سابىر، سابىر!» دەپ سانام تارتپاقتايدى. جاس ادامعا جۇرەك — بي. سانا بيلەيتىن شار تارتقان كەز ەمەس ەدى عوي ول. ساقىلداعان اياز، سوعىپ تۇرعان بورانعا قاراماستان: «قايداسىڭ اياۋلىم، اۋىلىم؟ قايداسىڭ اتا-انا، باۋىرىم؟!»—دەپ، مىڭبۇلاقتى بەتكە الىپ، ءجۇردىم دە كەتتىم.
بوران مەنىڭ كەۋدەمنەن سوعادى، مەن ونى كەرى يتەرەمىن. ەكەۋمىز تەكە تىرەسپەن كەلەمىز. «اينالايىن دالامنىڭ اق بورانى! باۋىرجان اسكەردە قانداي ازامات بولدى ەكەن دەپ سىناعىن كەلەتىن بولار سەنىڭ. سىنا! ال اياعىمنان! كۇرەس مەنىمەن. ءبارىبىر باۋىرجان سەنىڭ قيقاعىڭا كونبەيدى!» دەيمىن وز-وزىمنەن كۇبىرلەپ.
ءسويتىپ، ەۆگەنيەۆكانىڭ تۇسىنا جەتتىم. جول سەلوعا سوقپاي، سىرتىمەن وتەتىن ەدى. بالا كۇنىمدە كوشەسىندە تالاي رەت اسىر سالعان سەلو كوزىمە جىلى ۇشىراپ كەتتى. «ەۆگەنيەۆكا، امانسىڭ با، ەي؟» دەدىم بار داۋسىممەن ايقايلاپ. مەنىڭ اۋزىمنان شىققان ايقايدى بوران الا قاشىپ، ەستىرتپەدى-اۋ دەيمىن، ءسىرا، مۇرجالارى قيقيىپ، شاتىرلارى توڭعان تورعايدىڭ قاناتىنداي قوبىراپ تۇرعان سەلو بەرى قاراي جۇرمەي، ارى قاراي الىستاعان سياقتانىپ، كوزىمنەن عايىپ بولدى. تاعى دا از-ماز تۇردىم. بوران ءسال تولاستاپ، سەلو قايتا كورىندى. كوزىممەن گونچاروۆتاردىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاپتىم دا: «ءاي، ۆاسيل، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟» دەپ تاعى ءبىر ساڭق ەتىپ، قايتادان اۋىلىما قاراي اياڭدادىم.
ءبىر كەزدە قار ويىلىپ كەتىپ، بەلدەن كەلەر تەرەڭگە گۇمپ ەتتىم. مىڭبۇلاققا جەتكەنىمدى سوندا عانا ءبىلدىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ اينالاسى سانسىز بۇلاق بولاتىن. سوندىقتان دا ول جەر مىڭبۇلاق اتانعان. ول بۇلاقتاردىڭ سۋى قىستا قاتپايتىن، جىلى بولاتىن. وسىنداي بوران سوعىپ تۇرعاندا بەتىن قار بۇركەپ قالعانى بولماسا، بوران باسىلىسىمەن بۇلاقتار بەتىن اشىپ، بويلارىنان بۋى بۇرقىراپ جاتاتىن. سويتسەم مەن سول بۇلاقتارعا كەلىپ سۇرىنگەن ەكەنمىن.
يت ءۇردى. مىڭبۇلاقتىڭ بوساعاسىنا جەتكەنىمدى ەندى ءتىپتى ايقىن سەزدىم. سارتىلداتىپ قاقپانى قاققان تۇنگى جولاۋشىداي بولىپ، جۇدىرىقتاي جۇرەگىم كەۋدەمدى ۇرعىلادى. ءبىراق ءبىر تاڭ قالعانىم بۇرىن اۋىلدا ءبىر يت ۇرسە، دەرەۋ وعان ەكىنشىسى قوستاپ، شاڭكىلدەپ ءۇشىنشىسى، ماڭقىلداپ ءتورتىنشىسى قوسىلىپ، شىعا كەلەتىن ەدى. ءسويتىپ، يت ءۇنىنىڭ ءانسامبلى تۋاتىن ەدى. سوندا ماعان بىرىنە-بىرى ءۇن قوسۋ جاعىنان يتتەن ۇيىمشىل ەش حايۋان جوق شىعار دەگەن وي كەلەتىن. ەندى مىنە تارقاعان انسامبلدەن قالعان جالعىز انشىدەي بولىپ، جالعىز يت قانا شاۋىلدەيدى.
اۆتور. ەڭ جاقسى كورەتىن ۇلتتىق تاماعىڭىز نە؟
باۋىرجان. بىلامىق پەن بوتقا، تارى كوجە، كۇرىش كوجە، س ۇلى كوجە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كوجەلەر. بۇلاردىڭ ءبارى مەنى «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقاداي» اۋزىمدا ءدامى ماڭگى قالعان استار. ءقازىر بىرەۋ «اشىعان بيداي كوجە» دەگەن ءسوزدى اۋزىنا السا، مەن اراق كورگەن الكوگوليكتەي بولىپ، وز-وزىمنەن تامسانا باستايمىن.
— بوراندى كۇندەرى اۋىل ۇيلەرىنىڭ ەسىگى بەكىتۋلى بولادى. بۇيىعىپ اركىم ءوز وتىنىڭ باسىندا وتىرادى. وندايدا كەزەگەن اياق قىدىرماشىلار دا قىبىر ەتە المايدى. مىنە، وسىنداي ءساتتىڭ بارىندە، كەشكە تامان، بوراننان بۇعىپ، جۋالىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا جىم-جىرت بوپ جاتقان اۋىلىما كەلدىم. ءۇستىن جىم-جىلاس ەتىپ قار باسقان، جىم-جىرت اۋىلىم ماعان جايناعان جارمەڭكەدەي بوپ كورىندى سول ساتتە.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاقپاسى بەكىتۋلى ەكەن. جۇگىرىپ وتىرىپ، ءۇي سىرتىنداعى قار باسقان تەرەزەگە باردىم. بەتىمدى سۋىق شىنىعا تاقاپ تۇرىپ اكەمە دىبىس بەردىم.
— بۇل كىم؟ — دەپ جالعىز ۇلىن ساعىنىپ، ەلەگىزىپ وتىرعان اكەم تەرەزە الدىنا كەلدى.
— جاكە، مەن عوي! — دەدىم داۋسىم بالاپانداي شار ەتە ءتۇسىپ.
— ءاي، ايقان، ەتىگىم قايدا؟ — دەگەن اكە داۋسىن جانە ەستىدىم. سودان سوڭ شينەلىمنىڭ مىڭبۇلاقتىڭ سۋىنا مالىنىپ، ساۋىس بوپ قاتىپ قالعان ەكى ەتەگىمەن ومبى قاردى سىزىپ، اسىعا قاقپاعا قاراي جۇگىردىم.
الىستان اڭساپ كەلگەندە تۋعان ءۇيىنىڭ ەسىگىن الدىڭنان شىعىپ اكەڭ اشقان قانداي عانيبەت دەسەڭشى، شىركىن! ەكى اياعىن قوڭىلتاياق ەتىككە سۇعا سالىپ، كويلەك-دامبالشاڭ جالاڭباس جۇگىرە شىققان، كوزىنەن ىستىق جاسى ساقالىنا مونشاقتاعان سول ساتتەگى اكە سۋرەتى جۇرەگىمدە ماڭگى ساقتالىپ قالدى.
اكەمنىڭ اسىراپ سالعان بەگىمشە دەگەن قىزى بولۋشى ەدى. ەسىك اشۋعا سول قوسا جۇگىرگەن ەكەن. اكەم مەنى قۇشاقتاپ، ماۋقىن باسقاننان كەيىن بەگىمشەنى كوكەمدەردىكىنە جۇمسادى.
— بار، باۋىرجان كەلدى دەپ حابارلا! — دەدى.
جاكەمنىڭ جۇرەگىندە قانشاما ماعان دەگەن ساعىنىش، ماقتانىش، ءۇمىت جاتقانىن مەن سوندا عانا اڭعاردىم. ءبىراق مەن اكەمنىڭ كارى جۇرەگىن سىزداتقان ساعىنىشىن ءسال باسقانمەن، اتالىق اسىل ماقتانىشىن ول كەزدە اۋىل توڭىرەگىنەن اسىرا المادىم. ءۇمىتىن ۇلبىرەتىپ كوزى تىرىسىندە قولىنا ۇستاتا المادىم.
VI
اۆتور. ارعى-بەرگى ءانشى كومپوزيتورلاردان كىمدى ەرەكشە باعالايسىز؟ ءان مەن كۇيدەن اسا ۇناتاتىندارىڭىز قايسىلارى؟
باۋىرجان. توقتاي تۇرعىن. مەن ويىمدى اياقتاعامىن جوق ءالى... نە دەدىم مەن؟ ءيا، ءۇمىتىن ۇلبىرەتىپ كوزى تىرىسىندە الاقانىنا اپارىپ قوندىرا المادىم. وزىنە ءومىر بەرگەن اسىل اتا-اناڭنىڭ قاسيەتتى قارىزىن وزدەرىنىڭ الدىندا وتەي الماي ءوتۋ دە ارمان ەكەن-اۋ، قاراعىم. ولار: بىزگە قارىزىڭدى ءوزىڭنىڭ پارىزىڭا اينالدىرىپ، ءبىزدىڭ نەمەرەلەرىمىزگە بەر دەپ قايرىلماستان كەتە بەرەدى ەكەن عوي جارىقتىقتار. ال نەمەرە دەگەندەرى سەنىڭ اسىل بورىشىڭدى يەسىنە ادال وتەگەنىڭدى بىلسە جاقسى، بىلمەسە جانىڭا جاماۋ عوي ول دا ءبىر. اركىمنىڭ ءوز قارىزىن وزىنە وتەگەنگە نە جەتسىن ومىردە! العانىڭدى اقى يەسىنە قايىرۋ دا عانيبەت قوي، قاراعىم. ال جاڭاعى سۇراعىڭدى قايتادان قويعىڭ.
اۆتور. ارعى-بەرگى ءانشى، كومپوزيتورلاردان كىمدى ەرەكشە باعالايسىز؟ ءان مەن كۇيدەن اسا ۇناتاتىندارىڭىز قايسىلارى؟
باۋىرجان. (از ويلانىپ الدى). بۇرىنعى كلاسسيك كۇيشى، ارداگەر انشىلەردىڭ ءبارىن دە ۇناتامىن. ال قازىرگى ءانشى، كومپوزيتورلاردان كوپشىلىگىن جوعارى باعالامايمىن. ويتكەنى كەيبىر انشىلەر قازاق ءانىنىڭ اۋەنىن بۇزىپ، ءۇنىن وزگەرتىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن تۇتىقتىرىپ، ءسوزىن سىندىرىپ ايتادى.
وسىدان كەيىن دومبىرا شەرتكەن سياقتانىپ، سول قولىن كوتەرە ۇستاپ، ون قولىن سەرمەپ، ءسوزىن ايقىن ەتىپ، «قاراكەسەكتى» اندەتىپ شىقتى.
سۇراساڭ رۋىمدى قاراكەسەك،
دوسىمنان دۇشپانىم كوپ قىلعان وسەك.
دۇشپاننىڭ قۋعىنداعان جالاسىنان،
جاتقانىم قۋ قاراعاي بولىپ توسەك.
ءمىندىم دە قاراكوكپەن جىلىستادىم،
باردىم دا قاراوتكەلگە جىل قىستادىم...
— بۇل ناعىز ءان عوي؟ — دەدى باۋىرجان ماعان باسىن يزەپ.
— ءان.
— قانداي ءان؟
— جاقسى ءان.
— جاقسى دەيدى عوي، — دەدى ول قاباعىن شىتىپ، — تراگەديالىق ءان ەمەس پە؟
— ءيا، قاسىرەتتى، قايعىلى ءان.
— ەندەشە وسى كۇنگى انشىلەر بۇل ءاندى بىلاي ەتىپ ايتادى:
سۇراساڭ ارۋىمدى قارا-كيسەك، دوسىمنان دۇشپانىم كۋپ قىلعان وسەك. مينديم دە قوراكۋكپەن جىلىستادىم، باردىم دا قاراۋتكەلگە جىلقى ۇستادىم...
باۋىرجان وسىلاي، ولەڭنىڭ العاشقى تۇسىنىكتى سوزدەرىن ادام ۇقپاستاي ەتىپ وزگەرتىپ، كوزىن ويناقىلاندىرىپ، ىرعاڭداپ، سەلكىلدەپ وتىرىپ، قايتادان اندەتىپ شىقتى.
— مىنە، كوردىڭ بە، كەيبىر انشىلەر قايعىنى بيگە، قاسىرەتتى ارزان كۇلكىگە، مۇڭدى قۋانىشقا اينالدىرىپ جىبەرەدى. ەندەشە، مەن نەگە ونداي انشىلەردى جاقسى كورۋگە ءتيىسپىن؟.. ا؟..
وسىلاي دەپ ول ماعان ەجىرەيە قاراپ، قاتتى اقىرىپ قالدى. وسى كەزدە انا جاقتان ايەلى جۇگىرىپ كەلىپ، ەسىكتى اشىپ جىبەردى دە، جاپالاقتاپ مەنىڭ بەتىمە قارادى. تەگى باۋكەڭ ەكەۋمىز بىردەڭەگە شاتاقتاسىپ قالدى ما دەپ ساسقالاقتاپ كەلگەنگە ۇقسايدى.
— باۋىرجان، نەمەنە، مەنى شاقىردىڭ با؟ — دەدى ودان سوڭ كۇيەۋىنە بەتىن بۇرىپ.
— ءاي، جاپقىن ەسىكتى! — دەپ باۋىرجان ايەلىنە قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
كاماش ەسىكتى جاۋىپ، كەتىپ قالدى. ءسال ءۇنسىز تۇكسيىپ وتىردى دا، باۋىرجان ءسوزىن قايتادان جالعادى.
— مەن بۇرىن كۇلاش مارقۇمنىڭ اندەرىن كوزىم جاساۋراپ وتىرىپ تىڭدايتىن ەدىم. ءقازىر بيبىگۇل ءان ايتقاندا ءۇنسىز ەگىلەمىن. ەرتەدە قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرى تەك ەركەك انشىلەردىڭ عانا اۋزىمەن تاراعان ەدى. قازىرگى كلاسسيكالىق اندەر ايەل انشىلەرىمىزدىڭ كومەيىنە ۇيالاعان... ءيا، جاڭا قاي جەرگە توقتاپ ەدىم؟
— مومىنقۇل كوكەم مەن ساراكۇل جەڭەشەم كەلدى جۇگىرىپ. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى لەزدە مارە-سارە بولدى دا قالدى اياق استىنان.
بۇرىن ءۇيىمىز ەداۋىر مۇلىكتى بولۋشى ەدى. ەرتەڭىندە اينالاما كوز سالسام توردەگى جۇك تە، توسەكتەگى جيھاز دا جۇتاڭ تارتىپ كەتىپتى. سولاردىڭ ءبارى تاماققا جۇمسالىپتى. مەن كەلگەن كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە نەبارى ءبىر پۇتتاي عانا ۇن قالعان ەكەن. سول ازعانتاي ۇننان كۇن سايىن ءبىر ۋىستاپ الىپ، بىلامىق ىستەپ كۇن كورىپ وتىرسا كەرەك. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ قىستان شىعار بار ءۇمىتى سوعان تىرەلىپتى. ءۇيدىڭ وسى جايىن كورگەننەن كەيىن، كەلگەن بەتتە سۋىق ءتيىپ، اۋىرىڭقىراپ قالعانىما دا قاراماستان 2 — 3 كۇننەن كەيىن شىمكەنتكە تارتتىم.
الدىمەن ءوزىمنىڭ ەسكى ۇيام — ونەركاسىپ بانكىسىنا باردىم. بارسام دۋبوۆيك ءالى سوندا ەكەن. ونى كورىپ مەن قۋانىپ، مەنى تانىپ ول شاتتانىپ، ەكەۋمىز ماز-مەيرام بولدىق.
— اسكەردەن كەلدىڭ عوي؟
— اسكەردەن.
— ارناپ ماعان كەلىپ تۇرسىڭ عوي؟
— ءيا، سىزگە، تيموفەي تەرەنتيەۆيچ
— بىرگە قىزمەت ىستەيمىز عوي؟
— ىستەيمىز. مەن ءازىرمىن.
بۇرىنعى كورنەيەۆ اقساقال كەتىپ قالعان ەكەن دە، ونىڭ ورنىنا ەكونوميست بولىپ، دوگالين دەگەن كىسى كەلىپتى. باس بۋحگالتەر بولىپ ساقال-شاشى ءاپپاق قۋداي بۋرميستروۆ دەگەن شال وتىرىپتى. دۋبوۆيك مەنى ولارعا تانىستىردى.
— ءبىزدىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرىمىز. اسكەرگە بارىپ كەلدى. مۇندا قايتادان قىزمەتكە الامىز، — دەدى ول.
دۋبوۆيك مەنى جالاقىسى جوعارى دەپ كەن ىستەرى جونىندەگى اعا ەكونوميست ەتىپ تاعايىندادى. بۇيرىقتىڭ ەكىنشى پۋنكتىنە ماعان كوشىپ-قونۋ قاراجاتى بوساتىلسىن جانە 30 سوم جاردەم جاسالسىن دەپ جانە قوستى. بۋحگالتەرگە ەسەپتەتتىرىپ، بارلىعى 110 سوم اقشانى قولىما ۇستاتتىردى دا:
— ال باۋىرجان، وسى ءقازىر ۇيىنە جونەل، — دەدى دۋبوۆيك. — مىنا اقشانىڭ جارتىسىنان كوبىن قارتتارعا بەر. سەن ون بەس كۇننەن كەيىن تاعى دا جالاقى الاسىن. وزىڭە سول جەتەدى. 2—3 كۇن ۇيىڭدە اۋناپ-قۋناپ، جۇمىسقا ءبىرجولا كوشىپ كەل.
تەك اكە عانا جاسايتىن جاقسىلىقتى دۋبوۆيك ماعان تاعى دا جاسادى. شينەلىمنىڭ ەكى ەتەگى دەلەڭدەپ تاعى دا اۋىلعا جەتتىم.
— وۋ، نەعىپ تەز كەلىپ قالدىڭ؟ — دەپ ۇيدەگىلەر ءۇرپيىسىپ قالدى.
— قىزمەتكە تۇردىم، — دەدىم مەن جايراڭداپ.
— قالاي تەز بولدى؟ — دەپ تاڭدانىستى ءبارى.
مەن دۋبوۆيكتىڭ جاساعان جاقسىلىعىن ايتتىم.
— ءبىزدىڭ باۋىرجاننىڭ جۇلدىزى ورىسقا جۇرەدى، — دەپ مومىنقۇل كوكەم جەلپىنىپ-جەلپىنىپ جىبەردى.
مەن اكەمنىڭ الدىنا اقشامدى جايىپ تاستاپ:
— جاكە، كەرەگىنشە الىڭىز، — دەدىم ماسايراپ.
اكەم ساناپ وتىرىپ جيىرما سومىن عانا الدى.
— جوق، جارتىسىنان كوبىن الىڭىز، — دەدىم دۋبوۆيك ايتقانداي.
— ءاي، شىراعىم، ءبىز ۇيدەگى ادامبىز، سەن تۇزدەگى جانسىڭ. بىزگە وسى دا جەتەدى، ەلمەن قاتار كۇن كورەمىز. جىراقتا ءجۇرىپ، ءوزىڭ قينالىپ قالما، قاراعىم.
— جوق باستىعىم سىزگە الپىس سوم السىن دەپ ايتقان، — دەدىم دە، اكەمە تاعى قىرىق سومىن قوسىپ بەردىم.
VII
اۆتور. ءسىز دومبىرا تارتاسىز با، قوبىز شالاسىز با؟
باۋىرجان. جوق ەكەۋىن دە بىلمەيمىن. تەك پيانينو، رويالدا وينايمىن.
اۆتور. قازاقتىڭ قانداي ۇلتتىق ءداستۇر، قاسيەتتەرىن جاقسى كورەسىز؟
باۋىرجان. قازاقتىڭ قوناقجايلىعىن جاقسى كورەمىن. ويتكەنى، بۇل تەك كوممۋنيستىك قوعامنىڭ مۇشەلەرىنە عانا ءتان قاسيەت. قازاقتىڭ دوسقا دەگەن مەيىرباندىعىن ۇناتامىن. مۇندا حالىقتار دوستىعى مەن پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزمنىڭ اسىل ۇرىعى جاتىر. قازاقتىڭ قاس-جاۋعا قاھارماندىعىن قادىرلەيمىن. مۇندا وتاندى قورعاۋدىڭ قاسيەتتى سەزىمى ساقتالعان. ۇلكەنگە جول بەرىپ، قۇرمەت كورسەتەتىن، سول سياقتى كىشىگە كومەكتەسىپ، ىزەت ىستەيتىن سىپايىلىعىن سۇيەمىن. بۇل كوللەكتيۆتىك تىرشىلىكتى قۇرمەتتەۋ. جاستارىنىڭ اتا-انالارى الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشقا ادالدىعىن ارداقتايمىن. بۇل — ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى. جاس سەمياداعى جاراستىقتى جانىم سۇيەدى. بۇل — سەميا — مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى. كارى-جاسىنىڭ ەرىنبەيتىن ەڭبەكشىلدىگىن جاراتامىن. بۇل — جان-جاقتى وركەندەتۋدىڭ سيپاتى. اكە مەن بالانىڭ، اعايىن اراسىنىڭ ۇيىمشىلدىعىن ۇناتامىن. بۇل — مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ باسى. تاعىسىن تاعىلار. سوسياليستىك ومىرىمىزگە جاناسىمدى ءداستۇر، قاسيەتتەردىڭ ءبارىن دە جاقسى كورەمىن، قاراعىم.
اۆتور. راقمەت، باۋكە. ەندى ءسىز مىڭبۇلاقتان شىمكەنتكە ايتاتىن شىعارسىز؟
باۋىرجان. ۇيدە ەكى-ۇش كۇن بولىپ، قايتادان شىمكەنتكە كەلدىم. دۋبوۆيك ءوزىڭ كەلگەنشە ساعان بولمە دايىنداتتىرىپ قويامىن دەپ ەدى. ول سوزىندە تۇرىپتى. ماعان دەپ ازىرلەتتىرگەن وڭاشا بولمەگە باستىعىمنىڭ ءوزى باستاپ كەلدى. سوقا باستى جىگىتكە شاعىن بولمەنىڭ ءوزى دالاداي بولىپ كورىنەدى ەكەن. ۇستىمدەگى شينەلىمنەن باسقا نە استىعا سالار، نە باسقا جاستانار ەشتەڭەم جوق. جاپانعا شىققان جالعىز اعاشتاي بولىپ، بولمەنىڭ ورتاسىندا سويديدىم دا قالدىم.
— ساسپا، — دەدى دۋبوۆيك مەنىڭ قىسىلىپ تۇرعانىمدى اڭعارىپ. — ءقازىر ساعان بوريس باۋىرىڭ ماتراس، جاستىق، كورپە اكەلىپ بەرەدى. ءوزىڭ توسەك-ورىن ساتىپ العانشا، سونى لاجداي تۇرارسىڭ.
تيموفەي تەرەنتيەۆيچ اۋزىن جيار-جيماستا بولعان جوق، ەسىكتەن ءبىر ماتراستى كوتەرىپ بوريس كىرىپ كەلدى. ونىڭ ارتىنان ءبىر جاستىق پەن كورپە قۇشاقتاپ دۋبوۆيكتىڭ ايەلى ەندى. اكەم، شەشەم، ىنىمدەي بولىپ قامقورلىق جاساعان وسى ءبىر تاماشا سەميانىڭ جان جىلۋى ءومىر بويى مەنىڭ جۇرەگىمدە قالدى. دۋبوۆيك سول كەزدە ەلۋگە تاقاعان كىسى ەدى. تەگى ويلايمىن ول موسكۆا، لەنينگراد سياقتى ۇلكەن قالالاردان ۇلگى، ونەگە تاراتا كەلگەن ەسكى قارت بولشيەۆيكتەردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. مۇنداي مەيىرىم بولشيەۆيكتەردىڭ عانا قانىنا سىڭگەن قاسيەت قوي.
اۆتور. الەكساندر بەكپەن قالاي تانىستىڭىز؟
باۋىرجان. ونى بەكتەن سۇراعىن.
مەن ونى بەكتەن دە «سۇراعان» بولاتىنمىن. ءبىراق بەك ماعان جارىتىپ جاۋاپ بەرمەگەن. ونىڭ 1968 جىلى شىققان «پوچتوۆايا پروزا» دەيتىن كىتابىنىڭ العاشقى بەتتەرىنىڭ بىرىندە كىشكەنتاي عانا ءتورت ابزاس بار. سوندا بەك 1942 جىلدىڭ باسىندا ستارايا رۋسسانىڭ تۇبىندە تۇرعان پانفيلوۆ ديۆيزياسىن ىزدەپ بارعانىن، گەنەرال پانفيلوۆ جايىندا ماتەريال جيناعانىن ايتادى. ەكىنشى ورتالىق كەيىپكەرىم — باۋىرجان مومىشۇلىن دا ءومىردىڭ وزىنەن الدىم؛ ونىڭ پولكىندا ءبىر ايداي بولىپ، مارتتىڭ باس كەزىندە كەيىن قايتتىم. كەتەرىمدە پولك كوميسسارى لوگۆينەنكو مەنى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ:
— ءسىز قىراننىڭ ۇياسىندا بولدىڭىز. بايقاڭىز، سارى اۋىز بالاپان بولىپ قاپ جۇرمەڭىز، — دەپ ەدى.
وسى ءسوز ءارقاشان دا ويىمدا ءجۇردى. پوۆەستكە كىرىسپەس بۇرىن پانفيلوۆشىلارعا تاعى دا 5 — 6 رەت بارىپ قايتتىم. سودان كەيىن بارىپ پوۆەستى جازۋعا وتىردىم دەيدى. بەكتىڭ ماعان بار «ايتقانى وسى عانا بولاتىن.
بۇل تانىستىق جايىن بەكتەن گورى الەكساندر كريۆيسكيي 1964 جىلى شىققان «ۇمىتپاي ماڭگى» دەگەن كىتابىندا الدەقايدا تولىق ەتىپ بايانداعان ەدى. مەن سونى ەسىمە الدىم. كريۆيسكيي كىتابىنىڭ «موسكۆا قاقپاسىنىڭ ساقشىسى» دەپ اتالاتىن ەڭ العاشقى بولىمىندە «مومىش ۇلىنىڭ كوك داپتەرى» جانە «براندەنبۋرگ قاقپاسى» دەپ اتالاتىن ەكى تاراۋ بار. ونىڭ بىرىنشىسىندە اتاقتى 28 باتىر جايىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە ەڭ العاش وچەرك جاريالاعان اسكەري ءتىلشى ا. كريۆيسكييدىڭ موسكۆاعا مومىش ۇلىنىڭ كوك داپتەرىن الا كەلگەنى ايتىلادى. كوك داپتەر يەسىنىڭ پاراساتتى، ءبىلىمدى كوماندير ەكەندىگى سۋرەتتەلەدى. سوعان دالەل رەتىندە اۆتور كوك داپتەردەن بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەدى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ سولداتتاردى وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ جونىندەگى ويلارىن، پىكىرلەرىن ايتا كەلىپ، مۇنىڭ ءوزى جۇيەلى اسكەري عىلىم بولارلىق دۇنيە ەكەندىگىن كورسەتەدى. ال «براندەنبۋرگ قاقپاسىندا» كريۆيسكيي باۋىرجان مومىش ۇلى مەن الەكساندر بەك ەكەۋىنىڭ قالاي تانىسقانىن باياندايدى.
سوعىس باستالعان كۇنى الەكساندر بەك موسكۆا تۇبىندەگى داچادا «تالانت» دەگەن (سوعىستان سوڭ اياقتالىپ، «بەرەجكوۆتىڭ ءومىرى» اتالعان) رومانىن جازىپ جاتادى. سوعىستىڭ حابارىن ەستي سالا جاڭا باستالعان روماندى جيناپ تاستاپ، دەرەۋ موسكۆاعا كەلەدى دە، ەكى اپتادان سوڭ ءوزى تىلەنىپ موسكۆانىڭ حالىق جاساقشىلارىنان قۇرىلعان كراسنوپرەسنيا اتقىشتار ديۆيزياسىنا الىنادى. جاز بويى سول ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا بولعان بەك سول 1941 جىلدىڭ كۇزىندە «زناميا» جۋرنالىنىڭ اسكەري ءتىلشىسى بولىپ اۋىسادى. 28 باتىر جايىندا وچەرك جاريالانعاننان كەيىن ءبىر كۇنى بەك «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا كەلىپ، كريۆيسكييمەن جولىعادى. ەگەر سەن سول باتىرلار جايىندا كولەمدى ەشتەڭە جازباساڭ، مەن جازايىن دەگەن ويىم بار ەدى دەيدى. اسكەري گازەتتىڭ كۇندەلىكتى اۋرە-سارساڭىمەن جۇرگەن كريۆيسكيي ونداي ەشتەڭە جازۋعا مۇرشاسى جوق ەكەنىن، مۇمكىنشىلىك تاپقان كۇننىڭ وزىندە كۇردەلى نارسە جازۋ قولىمنان كەلمەيتىن شىعار دەپ قاۋىپتەنەتىنىن ايتادى. سونىمەن، 1942 جىلدىڭ فيەۆرالىندا بەك پوەزبەن حولم قالاسىنىڭ تۇبىندە تۇرعان پانفيلوۆ ديۆيزياسىنا جونەلەدى. ديۆيزيا ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى ونى 28 باتىر شىققان كاپروۆ پولكىنا جىبەرەدى. كاپروۆقا كەلسە، وندا وفيسەرلەردىڭ ءماجىلىسى بولىپ، الداعى ءبىر شابۋىلدىڭ جوسپارى تالقىلانىپ جاتادى. ماجىلىسكە قۇلاق سالىپ وتىرعان بەكتىڭ نازارى ورىسشا وتە جاقسى سويلەيتىن، ءۇنى قۇلاققا جاعىمدى، ويى جۇيرىك قازاق كاپيتانىنا اۋادى. كاپيتان تالقىلانىپ وتىرعان جوسپاردى تاس-تالقان ەتىپ، ءوز ۇسىنىسىن باياندايدى.
ماجىلىستە سول كاپيتاننىڭ ايتقانى قابىلدانادى. موسكۆادان كەلگەن جازۋشى: «مەنىڭ وسى كاپيتانمەن بىرگە كەتۋىم كەرەك» دەگەن ويعا كەلەدى. ونىڭ سوڭىنان قۋا شىقسا، كاپيتان اۋىز بولمەدە الدەكىممەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ جاتادى. ەسىكتەن شىعا بەرگەن بەك كاپيتاننىڭ:
— ءيا، كوردىم. ماعان ونىڭ كوزى ۇنامايدى!.. — دەگەن اشۋلى ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالادى.
وسىدان كەيىن بەك ساسقالاقتاي باستايدى. «مەنىڭ كوزىم بۇل كاپيتانعا نەگە ۇنامايدى» دەپ، وزىنەن ءوزى قۋىستانىپ ەسى شىعادى. وسىنداي قولايسىز كۇيگە تۇسكەن ول ۇيدەن شىعىپ، ورمانعا قاراي بەتتەگەن كاپيتاننىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتەدى. ول ءوزىنىڭ بولاشاق كەيىپكەرى باۋىرجان مومىشۇلىمەن وسىلاي تانىسادى.
تانىسقاننان كەيىن ول:
— ايتىڭىزشى، كاپيتان، مەنىڭ كوزىم سىزگە نەگە ۇنامادى؟ — دەپ سۇرايدى.
— قايداعى كوزدى ايتاسىز؟ — دەيدى الدا كەتىپ بارا جاتقان باۋىرجان ارتىنا بۇرىلماستان.
— مەنىڭ مىنا كوزىم، — دەيدى بەك قولىن ءوزىنىڭ كوزىنە تاقاپ.
— ءسىزدىڭ كوزىڭىزدە مەنىڭ شارۋام جوق. ءسىز سولدات نەمەسە قىز ەمەسسىز عوي مەن كوزىڭىزگە قارايتىن!
— وسى جاڭا عانا ءسىزدىڭ مەن تۋرالى: «ماعان ونىڭ كوزى ۇنامايدى» دەگەن ءسوزىڭىزدى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم عوي.
باۋىرجان كىلت توقتاپ، ارتىنا جالت بۇرىلدى دا:
— جولداس جازۋشى، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ كوزىڭىزدى، قۇلاعىڭىزدى، تۇمسىعىڭىزدى وزىڭىزگە قاتىسى جوق ىسكە سۇقپاڭىز، — دەيدى بەككە قاتاڭ ۇنمەن. — مەن جاڭا شتاب باستىعىمەن سويلەستىم. وعان ارتيللەريا ديۆيزيونى باقىلاۋ پۋنكتتەرىنىڭ جايىن بايان ەتتىم. ءبىز باقىلاۋ پۋنكتىن ارتيللەريانىڭ «كوزى» دەپ اتايمىز. ماعان سول پۋنكتتەردىڭ جابدىقتالۋى ۇنامادى. تۇسىنىكتى مە، سىزگە؟
العاشقى تانىستىقتارى وسىنداي وقيعادان باستالعان بەك پولك كومانديرى مومىش ۇلىنىڭ قاسىندا ءبىر ايداي بولادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كريۆيسكيي العاشىندا باۋىرجان بەكتى نەشە ءتۇرلى قيناۋعا سالدى، ونىمەن سويلەسكىسى كەلمەدى، سىرىن ايتپادى، ادەبيەت ءۇشىن بەك ونىڭ تالاي قورلىعىنا كوندى، اقىرى ول جەڭدى، باۋىرجان اڭگىمەسىن ايتا باستادى دەپ سۋرەتتەيدى. ديۆيزيادان كەتەرىندە پولك كوميسسارى پەتر لوگۆينەنكو وعان:
— ءسىز قىراننىڭ ۇياسىندا بولدىڭىز. ءبىراق ءوزىڭىز قارعا بولىپ شىعىپ جۇرمەڭىز، — دەپ ەدى دەيدى.
بۇدان كەيىن كريۆيسكيي بەكتىڭ العان ماتەريالىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ديۆيزياعا ەكىنشى رەت كەلگەنىن، ودان سوڭ جازعان بلوكنوتتارىن جوعالتىپ الىپ، ونىڭ ءۇشىنشى رەت كەلگەنىن ايتادى. بەك قانشا قايمىعىپ كەلگەنىمەن ءۇشىنشى رەتتە دە باۋىرجان وعان اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەدى. ءسويتىپ، «ۆولوكولامسك تاس جولىنىڭ» العاشقى پوۆەسى 1943 جىلى «زناميا» جۋرنالىنىڭ بەسىنشى، التىنشى نومەرلەرىندە، ەكىنشى پوۆەسى ءبىر جىلدان كەيىن ءدال سول نومەرلەرىندە باسىلىپ ەدى دەپ كريۆيسكيي اڭگىمەسىن اياقتايتىن.
VIII
اۆتوp. ءبىر كەزدە «ادامدار تىڭدى كوتەردى، تىڭ ادامداردى كوتەردى» دەگەن ناقىل ءسوز تۋعان ەدى. سول سياقتى، بەك ءسىزدى كوتەردى، بەكتى ءسىز كوتەردىڭىز ەمەس پە؟ كىتاپ ءبىتتى، اتاق شىقتى. ەندىگى ارا قاتىناستارىڭىز قانداي؟
باۋىرجان. بەكتىڭ كىتابى بارلىق سوسياليستىك ەلدەردە باسىلىپ شىقتى. پولشادا ونى ءبىزدىڭ «اباي جولى» رومانى سياقتاندىرىپ ينسەنيروۆكا جاساپ، ساحناعا قويدى. ول اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، يتاليان، يسپان، گرەك، فين، اراب تىلدەرىنە اۋدارىلدى. فينليانديادا اسكەري اكادەميادا ارناۋلى ساباق رەتىندە وتەدى.
باۋىرجان اڭگىمەسىن ءۇزىپ، «قازاقستان» سيگارەتىنە تاعى دا قول سوزدى. ونىڭ سوڭعى ءسوزى پودپولكوۆنيك وماربايەۆ ايتقان ءبىر اڭگىمەنى ەسىمە ءتۇسىردى.
مۇقان وماربايەۆ تاشكەنت قالاسىنداعى راحيموۆ ستانسياسىنىڭ ماڭىندا تۇرادى. ول ەكەۋىمىز ءتورت جىل مايداندا بىرگە بولدىق. مۇقان ءالى كۇنگە دەيىن اسكەري قىزمەتتە كەلە جاتىر. ول مەنىڭ سوناۋ سوعىستان بەرى ارامىزدان قىل وتپەگەن ەسكى دوسىمنىڭ ءبىرى. وسىدان 2 — 3 جىل بۇرىن جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ تاشكەنتكە سوقتىم. مۇقان ەلدىڭ حال-جايىن سۇراپ، ماز-مەيرام بولىپ قالدى.
— باۋىرجاننىڭ حالى قالاي، — دەدى ول ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە، — كورىپ جۇرەسىڭ بە؟
— كورەمىن. امان-ەسەن.
— مەندە باۋىرجاننىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» دەيتىن كىتابى بار، — دەدى پودپولكوۆنيك. — سەندەردى ساعىنعان سايىن سول كىتاپتى ءبىر وقىپ قويامىن. ال ەندى بۇل ناعىز ەرلىك كىتابى، ەلدىك كىتابى عوي، شىركىن! سونىمەن بىرگە مەن ونى ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، وتانشىلدىقتىڭ ۋستاۆى دەپ بىلەمىن. ءقازىر مىناۋ جىل سايىن قاراماعىمىزعا كەلىپ جاتاتىن جاس سولداتتارعا وسى كىتاپتى ساباق رەتىندە وقىتار ما ەدى دەپ تە ويلايمىن. ايتپەسە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى ينستيتۋتتاردا وتەتىن اسكەري ءىس ساباقتارىندا وسى كىتاپتى وقىتسا، قانداي جاقسى بولار ەدى. مۇنىڭ ىشىندە تاكتيكا دا، تاجىريبە دە، ۇرىس تا، ۇتىس تا — ءبارى دە بار. بۇل — بار ۋستاۆتاردىڭ ويلى دا ۇتىمدى جيىنتىعى. بۇل — جەڭىس كىتابى. ءار تاراۋى — اسكەري عىلىم، ازاماتتىق ءبىلىم. ءبىزدىڭ جاس سولدات كەزىمىزدە مۇنداي كىتاپ بولعان جوق. بۇل كىتاپتىڭ اسكەرگە جىل سايىن الىناتىن جاس سولداتتار ءۇشىن، سوۆەت ارمياسىنىڭ بولاشاق ۇرپاعى ءۇشىن، سوسياليستىك وتانىمىزدىڭ مىزعىماس بەرىكتىگى ءۇشىن قوسقان، قوسىپ وتىرعان، الدا دا قوسار ۇلەسى مول. ماڭگىلىك ۇلەسى بار كىتاپ بۇل. مەن وسىلاي باعالايمىن.
پودپولكوۆنيك ءسال ويلانىپ الىپ، ءسوزىن قايتادان جالعادى.
— كەشەگى سوعىس حالىقتىڭ ميىنا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، ونىڭ ەرلەرىنىڭ اتىن ماڭگى ەستە قالدىرىپ كەتتى! سول ەشقاشان ۇمىتىلماس ەرلەردىڭ ءبىرى باۋىرجان عوي. ەسىڭدە بار ما، باۋىرجاننىڭ ەسىمىن ەڭ العاش مەن سەن بەرگەن ءبىر جۋرنالدان وقىپ ءبىلىپ ەدىم. سودان بەرى ول مەنىڭ ەشقاشان دا ەسىمنەن شىقپاس. مىناۋ شىمكەنت، جامبىل وبلىستارىنا جولاۋشى بارعاندا ونىڭ جاڭا شىققان كىتاپتارىن ادەيى ساتىپ الىپ جۇرەمىن.
بۇگىن پودپولكوۆنيك، كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سولداتى وسىلاي دەگەن ەدى.
— ءسويتىپ، بىرىنشىدەن، بەك مەنىڭ اتىمدى ەڭ العاش دۇنيە جۇزىنە تانىتتى. ەكىنشىدەن، ول مەنىڭ جازۋشىلىق جولعا تۇسۋىمە تۇرتكى بولدى. مىنە، وسى ءۇشىن مەن وعان ءارقاشان دا راقمەت ايتامىن.
IX
اۆتور. مەنىڭ ءوز باسىم كەيىپكەر باۋىرجاندى كادۋەسكى باۋىرجاننان جوعارى-اۋ دەپ ەشقاشان دا ەسەپتەگەن ەمەسپىن باۋكە. جاڭا ءسىز ءبىزدىڭ جاساعان ءوزارا شارتىمىز بار دەدىڭىز. ول نە شارت ەكەنىن سۇراۋىما بولا ما؟
باۋىرجان. ول كادىمگى شارت، بەكپەن ەكەۋىمىز جاساسقانبىز. العاشىندا اۋىزشا ۋادەلەستىك. بۇل بەك كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ سوڭىندا ايتىلادى. وندا كىتاپ دايىن بولعاننان كەيىن اۆتوردىڭ ونى ماعان اكەلىپ وقۋعا مىندەتتى ەكەندىگى كورىنەدى. ەگەر ول دۇرىس جازباسا، وندا مەنىڭ نە ىستەيتىنىم ايتىلادى. ول تۇس ءازىل سياقتى بولىپ سۋرەتتەلگەنىمەن، ەكەۋىمىزدىڭ تەك قانا شىندىقتى جازۋعا سەرتتەسكەنىمىز راس بولاتىن. كەيىنەن ءبىز ول شارتىمىزدى قاعازعا تۇسىرگەنبىز. وقيمىن دەسەڭ، كورسەتۋىمە بولادى. (مەن باسىمدى يزەدىم. باۋىرجان داۋىستاپ ايەلىن شاقىردى).
ايەلى ىشكى بولمە جاققا بارىپ، ۇلكەندىگى كىشى-گىرىم پاپكا تارىزدەس قىزىل سافيان داپتەردى اكەلىپ، كۇيەۋىنىڭ قولىنا بەردى. باۋىرجان ونىڭ ورتا تۇسىنان ءبىر-اق اشتى دا، ماشينكاعا باسىلىپ، داپتەرگە جاپسىرىلعان 3 — 4 پاراق قاعازدىڭ تۇسىن نۇسقاپ، مەنىڭ الدىما قويدى.
— ءما، وقىعىن. كەرەك ەتسەڭ كوشىرىپ العىن. مەن انا جاققا شىعىپ، ازداپ ءجۇرىپ كەلەيىن.
بولمەدە وڭاشا قالعان مەن باۋىرجان الدىما قويعان قىزىل داپتەردىڭ اشۋلى تۇرعان بەتىنە كوز سالدىم. ونىڭ ەڭ باسىندا «ناش دوگوۆور» دەگەن ەكى ءسوز ماشينكانىڭ ۇلكەن ارىپتەرىمەن جازىلعان ەكەن. بۇرىن ءوزىم ەستىمەگەن بۇل جاڭا دەرەكتەردى مەن قىزىعا وقىپ شىقتىم. سول شارتتىڭ ءوزىم قازاقشالاعان نۇسقاسى مىناداي بولدى:
ءبىزدىڭ شارت
پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ تالعار پولكىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن وفيسەرلەرىنە ادەبي ەسكەرتكىش ورناتۋ جايىنداعى ورتاق تىلەكپەن ءبىز، الەكساندر بەك پەن باۋىرجان مومىش ۇلى، 1942 جىلدىڭ باسىندا، مايدان دالاسىندا، اۋىزشا شارت جاساسقان ەدىك. ەندى سونى قاعازعا ءتۇسىرۋدى قاجەت دەپ تاپتىق.
1. موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى كومانديرى بولعان پانفيلوۆشىلار باتالونى مەن تالعار پولكىنىڭ جاۋىنگەرلىك جولى جايىندا الەكساندر بەك «ۆولوكولامسك تاس جولى» اتتى (3 نەمەسە 4 پوۆەستەن تۇراتىن) كىتاپ جازادى.
الەكساندر بەك كىتاپتىڭ اۆتورى بولادى دا، ال باۋىرجان مومىش ۇلى (ونىڭ ەستەلىكتەرى، اۋىزشا اڭگىمەلەرى، ويلارى، اسكەري جازبالارى) كىتاپتىڭ ماتەريالى بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇل تاقىرىپقا تىكەلەي نەمەسە جاناما قاتىسى بار باسقا ماتەريالداردى ەكەۋ ارا كەلىسە وتىرىپ، كىتاپقا پايدالانۋعا ابدەن بولادى.
الەكساندر بەك جۇمىس دوكۋمەنتى رەتىندە باۋىرجان مومىش ۇلى ءوز قولىنا بەرگەن بارلىق ماتەريالداردى، ويلاردى، اڭگىمەلەردى، اسكەري جازبالاردى ءۇشىنشى ادامعا كورسەتپەۋگە، ەكى ادامنىڭ ءوزارا سىرى، قۇپياسى ەسەبىندە ساقتاۋعا مىندەتتەنەدى.
2. «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى كوركەم قيالدان جاسالاتىن ۇيرەنشىكتى ادەبي تۋىندى ەمەس، پانفيلوۆشىلاردىڭ اتى-جوندەرى تولىق ساقتالىپ، ولار قاتىسقان ۇرىستار سول قالپىندا سۋرەتتەلەتىن اسكەري-دوكۋمەنتتى شىعارما بولاتىندىقتان، كىتاپ ءۇشىن تەك الەكساندر بەك قانا جاۋاپ بەرىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە كىتاپتىڭ شىندىعى ءۇشىن پانفيلوۆشىلاردىڭ ارۋاعى الدىندا، تاريح الدىندا جانە زامانداستار الدىندا باۋىرجان مومىش ۇلى قوسا جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان باۋىرجان مومىش ۇلى الەكساندر بەكتەن شىعارمانىڭ كوركەم شىندىعى ومىردە بولعان وقيعامەن بارىنشا دالمە-دال كەلۋىن، ول وقيعالاردىڭ پەدانتتىق دالدىك پەن ۇساق دوكۋمەنتاليزمنىڭ ءىزىن قۋالاماي، ۇلكەن شىندىقتىڭ جيىنتىقتاۋ ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىلۋىن تالاپ ەتۋگە مىندەتتى. ەگەر ادەبي ءتاسىل، ستيل، جازۋ مانەرىنە بايلانىستى قاجەت بولسا عانا، وندا دا ەكەۋ ارا اقىلداسا وتىرىپ، ناقتى بولعان وقيعادان ءسال-پال اۋىتقۋعا بولادى. وندا دا مۇنداي اۋىتقۋدىڭ سالدارى سوعىس ءامىرى شىندىعىنىڭ قان توگىپ، جان قيىپ جيناعان قاسيەتتى دوكۋمەنتىنە كولەڭكە تۇسىرمەيتىن بولسا عانا سولاي ەتىلەدى.
3. باۋىرجان مومىش ۇلى كىتاپتاعى بارلىق اسكەري، اسكەري-پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ دۇرىستىعىنا جاۋاپ بەرەدى، بۇل ماسەلە جونىندە الەكساندر بەكپەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا داۋ تۋسا، وندا كەسىمدى ءسوز باۋىرجان مومىشۇلىنىكى بولادى. ال ارادا ادەبي ماسەلە جايىندا داۋ بولا قالسا، وندا شەشۋشى سەزدى الەكساندر بەك ايتادى.
4. كىتاپ قولجازباسىنىڭ ءتۇڭعىش رەداكتورى باۋىرجان مومىش ۇلى بولادى.
تەك باۋىرجان مومىشۇلىمەن اقىرعى توقتامعا كەلگەننەن كەيىن عانا الەكساندر بەك كىتاپ قولجازباسىن باسپا ءسوز بەتىنە ۇسىنادى.
سودان كەيىنگى رەداكسيالىق جانە باسقا دا وزگەرتۋلەر دە مۇمكىندىگىنشە باۋىرجان مومىشۇلىمەن كەلىسىلەدى. سونىمەن بىرگە ءبىز بولاشاق ءۇشىن نەگىزگى دانا دەپ تەك ەكەۋ ارا كەلىسىلگەن قولجازبانى عانا (ودان كەيىن ەشقانداي وزگەرتۋ، تۇزەتۋ ەنگىزىلمەيتىن) سانايمىز. ونىڭ ءبىر داناسى كازفان-دا (عىلىم اكادەميانىڭ قازاق فيليالىندا)، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وزگە ماتەريالدارىمەن بىرگە وريگينال ەسەبىندە سەيفتە ساقتالادى. ول دوكۋمەنتتەردى، ەگەر باۋىرجان مومىش ۇلى قالدىرعان وسيەتتى ورىندايتىن بولسا، الەكساندر بەك ەركىن پايدالاناتىن بولدى.
5. كىتاپتى قازاق تىلىندە شىعارۋ ءۇشىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ ا. بەكتىڭ قولجازباسىنا وزگەرتۋلەر، قوسىمشالار ەنگىزۋىنە، ءسويتىپ ونى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى باسقا ماتەريالدارى (وچەركتەر، اڭگىمەلەر، ماقالالار، ولەڭدەر، اسكەري جازبالار جانە باسقالار) سياقتى العى نۇسقا رەتىندە پايدالانىپ، مەيلىنشە قايتا جوندەۋلەرىنە بولادى.
ەگەر مۇنداي جوندەۋلەر كىتاپ تەكستىنىڭ 50 پروسەنتىنەن ارسا، وندا مۇقاباعا جاڭا اۆتوردىڭ (نەمەسە اۆتورلاردىڭ، قازاق جازۋشىلارىنىڭ) اتى قويىلىپ، اۆتوردىڭ اتىنان كەيىن: «الەكساندر بەكتىڭ كىتابى جانە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا» دەگەن سوزدەر جازىلادى.
ەگەر ونداي جوندەۋلەر كىتاپ تەكستىنىڭ 50 پروسەنتىنەن از بولسا، وندا كىتاپتىڭ اۆتورى بولىپ الەكساندر بەكتىڭ ءوزى قالادى، ءبىراق كىتاپ بەتىندە: «قازاق تىلىندەگى باسىلىمىن وڭدەگەن پالەنشە» دەگەن جازۋ تۇرادى.
بۇل ماسەلەنى رەتتەۋدى الەكساندر بەك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەركىنە بەرەدى، ال باۋىرجان مومىش ۇلى اۋدارماعا جانە جوندەۋ جۇمىسىنا جەتەكشى بولۋعا مىندەتتەنەدى.
الەكساندر بەكتىڭ كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى كەلەسى باسىلىمدارىندا، العى سوزدە اتاپ كورسەتە وتىرىپ، قازاقشا باسىلىمىنان قالاعان جەرىن الىپ قوسۋىنا قاقىسى بار.
6. بۇل شارت 1942 جىلدىڭ مارت-اپرەلىندە مايداندا جاسالدى، 1944 جىلدىڭ 18 دەكابرىندە موسكۆادا قاعازعا ءتۇسىرىلدى.
الەكساندر بەك باۋىرجان مومىش ۇلى
مەن شارتتى كوشىرىپ بولا بەرگەن كەزدە بولمەگە باۋىرجان كىردى.
— كارىلىكتىڭ قاقپانىنا ءتۇستى دەگەن وسى ەكەن، قاراعىم، — دەدى ول ماعان مۇڭ شاققانداي بولىپ. — ىشىمە ىپ-ىستىق كۇنشۋاق ورناپ، وزىمنەن ءوزىم كۇلىمسىرەپ، كوڭىلدەنىپ جۇرەتىن جاستىق شاعىم جەتكىزبەي زىمىراپ، الىستاپ بارادى. بۇرىن ونى جىلدار وتسە دە اڭعارمايتىن ەدىم. ءقازىر سونى كۇن سايىن كورىپ، ساعات سايىن سەزەتىن بولدىم. كورگەنمەن، سەزگەنمەن قايران جوق. جارق-جۇرق ەتىپ الىستاپ بارا جاتقان جاستىق شاعىڭ ايقاي سالساق دا ايالدايتىن، ارتىنا قايرىلىپ قارايتىن ەمەس.
مەن جازۋىمدى توقتاتىپ، ونىڭ ايتىپ كەلە جاتقان سوزىنە قۇلاق سالىپ قالعان ەدىم. باۋىرجان سونى اڭعاردى دا، دەرەۋ ءسوزىن دوعاردى. سودان سوڭ توسەگىنە جايعاستى دا، مەنىڭ كوشىرىپ بولۋىمدى توسىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— بولدىڭ با؟
— بولدىم، باۋكە.
— بولساڭ وقىپ شىق!
— جاڭا، كوشىرەر الدىندا ءبىر رەت وقىپ العانمىن، — دەدىم مەن ەندى ونى قايتا وقىپ ۋاقىت كەتىرمەيىن دەپ ويلاپ.
— سەنىڭ نە كوشىرىپ العانىڭدى مەنىڭ ءبىلۋىم كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى ول ماعان زەيىلدەنە ءۇن قاتىپ.
باۋىرجاننىڭ شارتتى مەنىڭ قانشالىقتى دۇرىس كوشىرىپ العانىمدى تەكسەرگىسى كەلىپ وتىرعانىن ەندى اڭعاردىم دا، ونى باسىنان اياعىنا دەيىن جايلاپ وقىپ شىقتىم.
— ەندى تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى.
— بۇل شارتتى بەك ەكەۋىمىز «ۆولوكولامسك تاسجولىنىڭ» العاشقى ەكى پوۆەسى بىرىكتىرىلىپ، 1945 جىلى شىعار الدىندا جاسادىق. كىتاپ شىققاننان كەيىن جازۋشى بەكتىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى باعا بەرىلدى. وتستاۆكاعا شىققاننان كەيىن قولىما قالام الىپ، ءوزىم جازۋعا كىرىستىم. وسىدان سوڭ ءبىرازدان كەيىن، 1958 جىلى، قازاق ادەبيەتىنىڭ موسكۆادا وتەتىن ونكۇندىگىنىڭ قارساڭىندا، مەنىڭ «زا نامي موسكۆا» كىتابىم جارىققا شىقتى. جوعارىدا بەككە راقمەت، ول مەنىڭ جازۋشىلىق جولىنا تۇسۋىمە تۇرتكى بولدى دەگەنىمنىڭ ءمانىسى وسى، قاراعىم.
ح
سسسر جازۋشىلار وداعىندا بولعان تالقىلاۋدا «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابى جايىندا ون ءبىر ادام شىعىپ سويلەدى. گەنەرال ۆەرشيگورا باستاعان ون ادام كىتاپتى ماقتاپ شىقتى دا، تەك ءبىر ادام عانا جامانداۋعا تىرىستى.
...ول وقيعا مەنىڭ كوز الدىما كەلدى. مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابى تالقىلانىپ بىتكەننەن كەيىن ءۇزىلىس بولدى. ءبىز دالىزگە الدىمەن شىعىپ، جۇرتقا كوز سالىپ تۇرعان ەدىك. ساقالى بەلۋارىنا تۇسەردەي ۇزىن، ءتورتپاق دەنەلى كەلگەن گەنەرال پەتر ۆەرشيگورا مەن پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلى ەكەۋى قاتار شىقتى دا، بىرگە تۇرىپ، تەمەكى تارتىستى.
وسى كەزدە ەكىنشى جاق ەسىكتەن قاسقا ماڭدايى جارقىراپ، مۇحتار اۋەزوۆ شىقتى دا، بىردەن باۋىرجانعا قاراي بۇرىلدى.
— ءپالى، باۋىرجان، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەڭ مودنىي جازۋشى سەن بولدىڭ بۇگىن. سەنىڭ كىتابىڭ جايىندا قيساپسىز كوپ ادام كوسىلە پىكىر ايتتى. قۇتتى بولسىن، قايىرلى بولسىن استانادان العان باعاڭ، — دەپ مۇحاڭ قوس قولداپ تۇرىپ، باۋىرجاننىڭ قولىن قىستى. — سەنىڭ سوعىستا قانىڭ توگىلگەن جەردە ەرلىگىن عانا ەمەس، ادەبي ەڭبەگىڭنىڭ دە ەرەكشە باعالانعانىنا قاتتى ءسۇيسىنىپ وتىردىم. مەن مىنا پەتر پەتروۆيچ سياقتى سوعىستىڭ بىلگىر ادامى بايسالدى دا بەدەلدى پىكىر ايتقانىنا ءدان ريزا بولدىم.
وسىلاي دەپ مۇحاڭ ۆەرشيگوراعا باسىن ءيىپ، ونىڭ دا قولىن قىستى. سودان سوڭ كەرى بۇرىلىپ، جولداعى جۇرتتىڭ بارىمەن باس يزەي سالەمدەسىپ، مۇحاڭ سەكرەتارلاردىڭ ءبىرىنىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
ءۇشىنشى ديالوگ
ءى
باۋىرجان. ال، قاي جەرگە كەلىپ توقتاپ ەدىك؟
— سونىمەن ءسىز بانكتە قىزمەت ىستەپ جاتتىڭىز.
— ءيا. سونىمەن مەن بانكتە قىزمەت ىستەپ جاتتىم. مەنىڭ جاڭا سەرىكتەرىم دوگالين مەن بۋرميستروۆ تا جاقسى ادامدار بولىپ شىقتى. وزىمە ۇنەمى كومەكتەسىپ، بولىسىپ وتىردى. كومانديروۆكاعا شىقسام ولار ماعان بار جايدى ءتۇسىندىرىپ، الەك بولىپ جاتادى. مەن، ەمەس، بەينە ءبىر وزدەرى جولاۋشى شىعاتىنداي، تەكسەرەتىن، نازار اۋداراتىن، ەستە ۇستايتىن ماسەلەلەردى قويىن داپتەرلەرىنە ءتىزىپ كەلىپ، ماعان كەزەكتەسىپ ايتىپ جاتادى. مەن، ءسويتىپ، الدىمەن لەنگىر، ودان كەيىن اششىساي شاحتالارىن تەكسەرىپ قايتتىم. ەكى ۇستازىمنىڭ ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، كەرەك بوپ قالار-اۋ دەگەن ماسەلەلەرگە ءوز بەتىممەن نازار اۋدارىپ، تىندىرىپ كەلگەن ءىسىمدى كورگەندە، مەنىڭ زەرەكتىگىمە، ىجداعاتتىلىعىما ولار ءماز بولادى. مىنە، ءوستىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى دۋبوۆيك ورنىنان اۋىساتىن بولدى...
اۆتور. جازۋشىلىق جۇمىس كەستەڭىزدى ايتىڭىزشى. قاي ساعاتتان قاي ساعاتقا دەيىن جۇمىس ىستەيسىز؟ تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلىندە جازعاندى ۇناتاسىز؟ جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە ءونىمدى جازىلادى دەپ ەسەپتەيسىز؟ جازاتىن شىعارماڭىزعا جوسپار قۇراسىز با؟ قولمەن جازاسىز با، ماشينكامەن باساسىز با؟ قاراداي جازعانىڭىزدى قانشا رەت تۇزەتەسىز؟
باۋىرجان. بۇل ءبىر اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان ۇزىن سۇراق ەكەن. جانە ماعان قويىلۋعا ءتيىستى ەمەس سۇراقتار كوبى. ويتكەنى مەن پروفەسسيونال جازۋشى ەمەسپىن. مەن اسكەري مەمۋار جازۋشى عانا كىسىمىن. ال ءبىزدىڭ قازاقتا بۇرىن اسكەري مەمۋارلىق ادەبيەت اتىمەن بولعان ەمەس. قازاقتا مەن وسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىمىن دەسەم اسىلىق تا، ارتىق ايتقاندىق تا بولماس دەپ ويلايمىن. بۇل جونىندە ورىس ادەبيەتىنە دە قوسقانىم بار دەۋىمە بولادى. وسى جىلعى مايدا موسكۆادا بولعان اسكەري ادەبيەت جايىنداعى جينالىستا مەنىڭ اتىمدى ءۇش مارشال ون بەس رەت اتاپتى. مەن بۇل پىكىردى، ءبىر جاعىنان، سولاردىڭ سوزدەرىنە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىن، قاراعىم. باۋىرجان قارتايعاندا ماقتانشاق بولىپ كەتىپتى دەپ ويلاپ جۇرمەگىن... ال پروفەسسيونال جازۋشى بولماعاندىقتان مەندە جۇمىس كەستەسى نەمەسە رەجيم دەگەن دە جوق. پالەن ساعاتتان پالەن ساعاتقا دەيىن جازامىن دەپ ايتپايمىن. كەي كەزدەردە مەن قولىما ايلاپ قالام ۇستامايمىن. ءبىراق ويلانىپ، تولعانىپ جۇرەمىن. سول ويلاعانىمنىڭ ءيى قاندى-اۋ دەگەن كەزدە، كۇنمەن دە، تۇنمەن دە ەسەپتەسپەستەن، ماشينكامدى الدىما الىپ، سارت-سۇرت باسا بەرەمىن. ويىمداعىنى قاعازعا تۇسىرگەنشە مەندە ۇيقى دا، كۇلكى دە بولمايدى. سودان سوڭ تاعى دا 2-3 اي قولىما قاعاز المايمىن، «سۋييمىن»، سۋىپ بولعان سوڭ جاڭاعى ماشينكاعا باسقاندارىمدى قايتادان قولىما الامىن. ونى اۆتور رەتىندە ەمەس، جاي قاتارداعى وقىرماننىڭ كوزقاراسىمەن قاراپ، وقىپ شىعامىن. اۆتوردىڭ الاڭعاسارلىعىن، قىزبالىعىن، ءۇستىرت ويلاعان جەرلەرىن ءالىم كەلگەنىنشە تۇزەتەمىن. مەنىڭ تۆورچەستۆولىق پروسەسىم وسى عانا.
انا جىلى، «ماقتاارال» سوۆحوزىنا بارعانىمدا ماعان ءبىر ءمۇعالىم سەنىڭ جاڭاعى سۇراعىن، سياقتى سۇراق قويدى. وسىندا پالەن دەگەن جازۋشى كەلگەندە بىزگە كۇنىنە ون ءبىر بەت جازامىن.. دەپ ەدى، ءسىز كۇنىنە نەشە بەت جازاسىز؟ — دەدى.
— سەن سوعان سەندىڭ بە؟ — دەدىم مەن وعان.
— ەندى ول كىسىگە سەنبەگەندە كىمگە سەنەمىز؟ — دەدى ءمۇعالىم
— ەندەشە ماتەماتيكادان حابارىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟
— ءدال سول ماتەماتيكانىڭ ءمۇعالىمىمىن.
— وندا قاعاز، قارىنداش ال دا، 11 بەتتى 30 كۇنگە كوبەيت، — دەدىم وعان. ءمۇعالىم دەرەۋ كوبەيتە باستادى. — ونى ون ەكى ايعا كوبەيت، بۇل ءبىر جىلدا ول جازۋشى نەشە بەت جازادى دەگەن ءسوز. كوبەيتتىڭ بە؟ سول جازۋشىڭنىڭ جازىپ كەلە جاتقانىنا مىنە وتىز جىلدان استى. جاڭاعى شىققان ساندى ەندى تاعى وتىزعا كوبەيتشى. كوبەيتتىڭ بە؟ ەندى ءاربىر كىتاپتا ورتا ەسەپپەن ءۇش ءجۇز بەتتەن بولادى دەپ مولشەرلەپ، بارلىق شىققان سيفرىڭدى سول ءۇش جۇزگە ءبولشى.
— ءبولدىم.
— قانشا بولدى؟
— ءتورت جۇزگە جۋىق.
— ەندەشە، ءتورت ءجۇز كىتاپ جازعان دۇنيە جۇزىندە جازۋشى جوق. پونياتنو؟ ماعان كۇنىنە قانشا تەكشە مەتر جەر قازاسىڭ دەسە، مەن وعان جاۋاپ بەرە المايمىن. سيىر دا كۇن سايىنعى ءسۇتىڭ كۇتىمى كەلىسسە، كوڭىلى تۇسسە عانا بەرەدى. ال مەن اداممىن. تاباعىنا ءسۇت قۇيىپ، قۇلاعىن بۇراي بەرسەڭ شۇمەگىنەن سىرىلداتىپ قايماق اعىزا بەرەتىن سەپەراتور ەمەسپىن! پونياتنو تەبە؟
— ەندى ءبىر سۇراعىم بار، — دەدى جاڭاعى ءمۇعالىم تاعى دا قولىن كوتەرىپ.
— ءاي، تۇرا تۇرعىن، — دەدىم مەن وعان. — سەن ماعان 5 — 6 سۇراق قويدىڭ. فيزيك، ماتەماتيك ەكەنسىڭ. مەنىڭ ساعان قوياتىن ءبىر سۇراعىم بار، جاۋاپ بەرەسىڭ بە؟
— بەرەمىن، — دەدى ول.
— بەرسەڭ: ەكى جەردە ەكى قانشا بولادى؟ سونى ايتشى.
— ەكى جەردە ەكى — ءتورت، — دەدى ول.
— جوق، دۇرىس ەمەس. ەكى جەردە ەكى ون توعىز بولادى، — دەدىم مەن ساعاتىما قاراپ.
— نەگە؟ — دەپ ءمۇعالىم ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— سەن بوسقا شوشاڭداماعىن، — دەدىم مەن وعان ءتۇسىمدى سۋىتىپ. — سەن ءدام-تاتۋى جوق سۇراقتار بەرىپ، مەنى مىنبەدە ون توعىز مينۋت بوسقا ۇستاپ تۇرسىڭ. ەكى جەردە ەكى ون توعىز بولادى دەگەن وسى بىلە بىلسەڭ، قاراعىم.
جۇرت زالدى باسىنا كوتەرىپ، دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— جارايدى، ەندى جەتىنشى سۇراعىڭدى قويعىن، قاراعىم، — دەدىم جاڭاعى مۇعالىمگە ءتۇسىمدى قايتادان جىلىتىڭقىراپ. و دا ءبىر سۇراق قويعىش نەمە ەكەن، سەن سياقتى ەتىپ جازىپ العان قاعازىنىڭ ورتا تۇسىنا ءۇڭىلدى دە... ورتا تۇسىنا، — دەپ باۋىرجان سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. — تەگى ونىڭ ءالى دە قويا الماي قالعان بەس-التى سۇراعى بولۋى كەرەك... قاعازىنىڭ ورتا تۇسىنا ءۇڭىلدى دە، بىلاي دەپ سۇرادى: «ەڭ جاقسى كورەتىن ءوز شىعارماڭىز قايسىسى؟»
بۇعان ويلانۋعا تۋرا كەلدى. ويلانعان سايىن جاۋاپ بەرۋ قيىنعا سوقتى. سودان كەيىن مۇعالىمگە قارادىم دا:
— ءوزىڭنىڭ بالاڭ بار ما، قاراعىم؟ — دەپ سۇرادىم.
— بار.
— نەشەۋ؟
— بەسەۋ.
جۇرت كۇلىپ جىبەردى. مەن كۇلگەنىم جوق.
— ءوزىڭ سول بەس قارعاڭنىڭ قايسىسىن ەرەكشە جاقسى كورەسىڭ؟ سونى وسى وتىرعان بارىمىزگە ايتىپ بەرشى، — دەدىم وعان جۇرتتىڭ كۇلكىسى توقتالعاننان كەيىن.
ءمۇعالىم ويلانىپ تۇردى دا، «ايتا المايمىن-اۋ» دەگەندەي، جاۋىرىنىن قيقاڭداتتى.
— بۇل دا سولاي، قاراعىم، — دەدىم مەن. — ونى مەن ايتا المايمىن ساعان. جازۋشىنىڭ ءوزى ەمەس، ونى جۇرت بىلەدى.
اۆتور. مەن سەزىكتەنە باستادىم، باۋكە. سۇراعىڭ كوبەيىپ كەتتى دەپ، ءسىز ماعان يشارا جاساپ وتىرعان جوقسىز با؟
باۋىرجان. جوق. سەنىڭ ءجونىڭ ءبىر باسقا. ال سەنەن بۇرىن، كەشە، ءبىر ءتىلشى كەلىپ كەتتى وسىندا. ەكى كوزى يت قۋعان بۇزاۋدىڭ كوزىندەي شاتىناعان بۇيرا باس بىرەۋ. («ءسىز مەنىڭ دە جاساپ وتىرسىز-اۋ ءقازىر. ەرتەڭ ەكىنشى بىرەۋگە: وسى ستولدىڭ باسىندا مىجىرايىپ وتىرىپ ەدى ءىشى كەپكەنشە دەيسىز بە، كىم ءبىلسىن؟» دەپ ويلادىم ىشىمنەن).
— سىزدەن ينتەرۆيۋ الايىن دەپ كەلىپ ەدىم، — دەيدى.
— ال، قويعىن سۇراقتارىڭدى.
ءبىر ماسەلەنىڭ توڭىرەگىنە توپتاپ، جۇيەلەپ اكەلگەن سۇراقتارى دا جوق. ءسال ويلانعان بولىپ: «ءسىزدىڭ مىنا ماسەلە جونىندە كوزقاراسىڭىز قالاي؟» دەپ كەكەڭ ەتە قالادى. ال «كوزقاراس» دەگەن فيلوسوفيالىق ۇعىم. سوندىقتان وعان كەڭىرەك جاۋاپ بەرەيىن دەسەڭ ول ايتىپ وتىرعانىڭنىڭ اياعىن تىندىرماستان، ەكىنشى بىردەڭەنى سۇرايدى دا، تاعى دا كەكەڭ ەتە قالادى. قۇيرىعى شوشاڭداپ بۇتاقتان بۇتاققا سەكىرگەن ساۋىسقان سياقتى.
— سونىمەن ءسىزدىڭ باستىعىڭىز اۋىسىپ كەتتى عوي، باۋكە؟
— ءيا، اۋىسىپ كەتتى. ورنىنا گەورگيي فەدوروۆيچ مارچەنكو دەگەن كىسى كەلدى. ونىمەن ءۇش اي ىستەس بولدىم. تابانىنىڭ ءبۇرى جوق، تايعاناق، جالتاق كىسى ەكەن. ونداي كىسىنى مەن باستىعىم بولماق تۇرعاي، قۇداي بولسا دا ۇناتپايمىن. ونىڭ وسىنداي قىلىعىن كورگەن مەن، ۇستارانىڭ جۇزىندەي بولىپ، كۇن سايىن جۇقارا بەردىم.
شىمكەنتتەگى وسى كۇنگى اتاقتى قورعاسىن زاۆودى ول كەزدە جاڭا سالىنىپ جاتقان بولاتىن. ءبىر كۇنى مارچەنكو مەنى سول زاۆودتىڭ فينانس جاعدايىن تەكسەرىپ كەلۋگە جۇمسادى. دابىل بار. ەگەر يگەرىلمەگەن قاراجات سونشالىقتى كوپ بولسا، وندا زاۆودتىڭ سچەتىن جاۋىپ تاستاۋ كەرەك دەدى. بارىپ تەكسەردىم. زاۆود اقشانى الا بەرگەن. ءبىراق سونىڭ وننان ءبىرىن دە يگەرمەگەن. ءسويتىپ، فينانسيستتەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، زاۆود «ءولى كاپيتالدىڭ» استىندا قالعان. اكت جاسادىم. سالا-سالامەن كورسەتتىم. زاۆودتىڭ سچەتىن ازىرگە جابا تۇرۋ كەرەك دەپ، مارچەنكوعا باياندادىم. ول قول قويدى.
سچەتىنىڭ جابىلىپ قالعانىن ەستىپ، ءبىر كۇنى مارچەنكوعا زاۆودتىڭ باس بۋحگالتەرى — بەلۋگين كەلدى. مارچەنكو مەنى شاقىردى. ءوزى قول قويعان دوكۋمەنتتەردى قاراپ وتىردى دا مارچەنكو:
— سچەتتىڭ جابىلۋى دۇرىس، — دەدى.
بەلۋگين ورنىنان اتىپ تۇردى.
— مىناداي ءبىر بوقمۇرىن كەلىپ ءبىزدىڭ سچەتىمىزدى جابا بەرسە، وندا ول زاۆود ەشقاشان دا سالىنبايدى، — دەپ ايقايلادى ول مەنى نۇسقاپ. سودان سوڭ مارچەنكوعا زىركىلدەدى. — ءقازىر قۇرىلىستىڭ بارلىق جۇمىسى توقتاپ تۇر. ەگەر سچەتىمىزدى وسى ءقازىر قايتادان اشپاساڭىز مەن ءسىزدى سوتقا بەرەمىن.
مارچەنكونىڭ كوزى جىپىلىقتاي باستادى. مەن كوز الدىما بۇرىنعى باستىعىم دۋبوۆيكتى ەلەستەتتىم. دۋبوۆيك بولسا ءقازىر بەلۋگيننىڭ اقىرعان-شاقىرعانىنا قاراماستان: «بەرىلگەن قارجىنىڭ بەلگىلى پروسەنتى يگەرىلگەنشە سچەتتارىڭىز اشىلمايدى» دەر ەدى دەپ ويلادىم. وسى كەزدە مارچەنكام:
— وندا سچەتتى قايتادان اشايىق، — دەپ قاراپ وتىر.
اشتى. مەنىڭ زىعىردانىم قاينادى دا: «جۇمىستان بوساتىڭىز، ءسىزدىڭ قولاستىڭىزدا قىزمەت ىستەمەيمىن» دەپ، باستىعىما دەرەۋ ارىز جازىپ اپارىپ بەردىم.
— نەگە مەنىڭ قولاستىمدا ىستەمەيسىڭ؟ — دەدى ول.
— مەملەكەت مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋدا پرينسيپسىزدىك كورسەتەتىن، قاراماعىنداعى ادامداردىڭ دۇرىس ءىسىن قورعاي المايتىن باستىقتىڭ قاراۋىندا جۇمىس ىستەگەنشە قاڭعىپ كەتۋدى ارتىق كورەمىن.
— جوق، سەن كەتپەيسىڭ.
— جوق، مەن كەتەمىن، گەورگيي فەدوروۆيچ، — دەپ ەسىكتى تارس جاۋىپ، شىقتىم دا كەتتىم.
«ءيا. ادالدىق، ارلىلىق، پرينسيپتىلىك ءسىزدىڭ قانىڭىزعا سىڭگەن قاسيەت ەكەن-اۋ. قان قۇرامىندا ماڭگى ءومىر سۇرەتىن اق، قىزىل تۇيىرشىكتەر سياقتى، بۇل قاسيەتتەر ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدە ماڭگى ساقتالىپ قالعان عوي. كەي ادامنىڭ جۇرەگىنەن بۇل قاسيەتتەر جويىلىپ جوعالىپ، ءوشىپ كەتىپ جاتادى. ءبىراق ولار سوندا دا ءومىر ءسۇرىپ جۇرە بەرەدى. ال ءسىز وسىنىڭ بىرەۋىنەن ايرىلعان كۇنى ولەتىن شىعارسىز، باۋكە»، — دەپ ويلادىم.
ءىى
اۆتور. اپىراي، باۋكە، مەكەمە باسشىسى جامان قىزمەتكەرىنەن قۇتىلا الماي الەك بولۋشى ەدى. ءسىز جامان باستىقتان ءوزىڭىز قاشىپ قۇتىلادى ەكەنسىز عوي.
باۋىرجان. ءتىپتى ءوزى سولاي دا. مىنەز دەگەن باسى قاتتى جۇيرىك قوي، قاراعىم. ءار ادامنىڭ مىنەزى — استىنداعى تۇلپارى. سونىڭ اعىنىمەن ادامدار ومىردەن زىمىراپ ءوتىپ جاتادى عوي، ايتەۋىر.
— سونىمەن، مارچەنكونىڭ ەسىگىن تارس ەتكىزە جاۋىپ، شىقتىڭىز دا كەتتىڭىز بە؟
— كەتتىم. اۋىل جارىقتىقتا جازىق بار ما؟ مۇرجاسى قالقايىپ، ەسىگى اڭقايىپ، سۇزەكتەن جاڭا تۇرعان ءالسىز اناداي بولىپ، قالتىراي قۋانىپ قارسى الدى جامان بالاسىن.
قاباعىم قاتىپ، ءۇن-تۇنسىز كىرىپ كەلگەندە، ۇيدەگىلەر ءۇرپيىسىپ قالدى. قىسقا-قىسقا عانا ءتىل قاتىستىق.
— امانسىڭ با؟
— امانمىن.
— دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟
— ساۋ.
— ءونىڭ نەگە كەلمەي تۇر؟
— ورنىمنان ءتۇستىم.
— ءوزىڭ ءتۇستىڭ بە، وزدەرى ءتۇسىردى مە؟
— ءوزىم؟
— نەگە؟
— ىنجىقتىققا ىزا بولىپ.
— ە، جارايدى. ارتى قايىرلى بولسىن، ەندەشە.
وسىمەن ءسوز ءبىتتى. تۋعان جەردىڭ جازعى جىبەكتەي جۇمساق كوكوراي شالعىنىن بەلۋاردان كەشىپ، كوگىنە اۋناپ، جۋالىنىڭ جاس گۇلىن يىسكەگەننەن كەيىن جانىم جاي تاۋىپ، مارچەنكوعا دەگەن بويىمداعى اشۋ-ىزا بىرتە-بىرتە بۋ بولىپ ۇشا باستادى.
ءبىر كۇنى مىڭبۇلاققا، مومىش ۇلىنىڭ اتىنا الماتىدان سوققان جۇمباق تەلەگرامما سارت ەتە ءتۇستى. ونى ەستىگەن كىشكەنتاي اۋىل قىسىق كوزىن كەڭىرەك اشىپ، سەلت ەتە قالدى. تەلەگراممادا بىلاي دەلىنىپتى.
«پريەزجايتە زا ناش سچەت دليا پەرەگوۆوروۆ. بارحان».
جول شىعىنى بىزدەن بولسىن، الماتىعا كەل، اقىلداسايىق دەگەن ءسوز عوي بۇل. بۇل ءسوزدى جولداپ وتىرعان كىم ەكەن دەپ ىنتىقتى اۋىل؟ بارحان بوريس ميحايلوۆيچ — مەنىڭ ەڭ ۇلكەن باستىعىم، رەسپۋبليكالىق بانكتىڭ مەڭگەرۋشىسى. بارحان مەنى نە قىلادى؟ جۇمىستان شىعىپ كەتكەن ادامدى جول قاراجاتىن بەرىپ شاقىرعانى نەسى! — دەپ ويلادىم. ويىمدى اكەمە ايتتىم.
اكەم ويشىل كىسى ەدى. ءبىر نارسەنى تۇبەگەيلەپ ويلاسا، ارتىنان سول ماسەلە جايىندا ناقىل سوزدەردى اۋزىنان توپ-توبىمەن اقتارا سالاتىن ەدى. مەنىڭ مارچەنكومەن ۇرسىسىپ، جۇمىستان شىعىپ كەتكەنىم جايىندا دا ابزال اكەم از تولعانباپتى. ونى سول تەلەگرامماعا بايلانىستى ايتقان اقىلىنان اڭعاردىم.
— شاقىرعانعا بار. شالعانمەن تىرەس. كۇلشىنعانمەن كۇرەس. جىعىلساڭ جەر كوتەرەدى، — دەدى اكەم. — ءبىراق، وپىنعانىڭدى ايتپا، ودان كەيىنگى ويلانعانىڭدى ايت. ىزاڭدى ايتپا، ىزادان سوڭعى ىندىنىڭ مەن ىقىلاسىڭدى جەتكىز. جاقسىنىڭ باسىنان داۋ كەتپەيدى. جاماننىڭ باسىنان جاۋ كەتپەيدى. ءتىرى تۇرعاندا تالاي داۋىڭ دا، جاۋىڭ دا بولادى، شىراعىم. بار، بەتىڭنەن جارىلقاسىن. الجىعاندا كەلگەن اتاق ابىروي اپەرمەيدى. اتاق، ابىرويىڭدى جاس كەزىڭدە قۋ، قاراعىم.
اكە ءسوزى كوڭىلگە دەمەۋ دە، مەدەۋ دە بولدى. الماتىعا تارتىپ كەتتىم. ۆوكزالدان تۇسە سالا بىردەن بارحانعا باردىم. ۇرىساتىن شىعار دەپ جاس اتەشتەي شاقارلانىپ، ۇرپيىڭكىرەپ كىرىپ ەدىم. ءبىراق بارحان ۇرىسپادى. ءتىپتى سەن نەگە قىزمەتتى تاستاپ كەتىپ قالدىڭ دەگەن دە جوق. مەن ءبىر سول قىزمەتتى ءۇزىلىسسىز ىستەپ كەلە جاتقانداي سويلەدى.
— ءسىزدى ەڭ جاقسى قىزمەتكەرىمىز رەتىندە جوعارىلاتساق دەگەن وي كەلىپ ەدى، — دەدى ول ماعان جايلاپ قانا. — ەگەر كەلىسىمىڭىزدى بەرسەڭىز سسسر ونەركاسىپ بانكىنىڭ رەسپۋبليكالىق باسقارماسىنا اعا كونسۋلتانت ەتىپ تاعايىندار ەدىك تە، بۇدان بىلاي بىرگە قىزمەت ىستەر ەدىك.
— كەلىسەمىن، — دەدىم مەن. — ءبىراق سىزگە قوياتىن بىر-ەكى ساۋالىم بار، بوريس ميحايلوۆيچ،
— سۇرا، — دەدى بارحان.
— بىرىنشىدەن، ماعان نەگە ۇرىسپايسىز؟ مەن جۇمىستى تاستاپ كەتتىم عوي.
بارحان كۇلدى.
— ۇرىسۋعا ادام ءارقاشاندا ۇلگىرەدى. ودان بۇرىن ۇعىسۋدى ويلاۋ كەرەك. ال ۇرىسۋ قاجەت بولسا، كەيىن ءوزىڭىزدىڭ تارتىبىڭىزگە، شابان-شالاعايلىق كورسەتسەڭىز — وعان دا قاراپ، ۇرىسا دا جاتارمىز. ءبىراق ويلاپ قالماڭىز مەن ءسىزدىڭ جەلكەڭىزدەن تۇسپەي قويادى ەكەن دەپ. الدىمەن ادامنىڭ جاقسىلىعىن كورۋ ابزال. ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ الدىم دەپ ويلاساڭىز، وندا ەكىنشى سۇراعىڭىزعا كوشىڭىز.
— مەنىڭ ءادىرىسىمدى قايدان الدىڭىز؟
— ونى ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن شاعىم ايتىپ، كەتكەن جەرىڭىزدى كورسەتىپ مارچەنكو جولداس جىبەردى. ارتىنان شىمكەنت بانكىن تەكسەرىپ قايتقان ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىمىز ءسىز جايىندا جاقسى مىنەزدەمە الىپ كەلدى. ءسىز جايىندا بىرگە قىزمەت ىستەگەن جولداستارىڭىز كوپ جىلى سوزدەر ايتىپتى. نەگىزگى سىپاتتامانى ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىز بەردى. قورعاسىن زاۆودىنىڭ سچەتىن جاپتىرىپ قويۋ جونىندەگى ۇسىنىسىڭىز ورىندى ەكەن. ءبىزدىڭ قىزمەتكەر ونى جاپتىرىپ كەلدى. سودان كەيىن، مارچەنكو جولداستىڭ شاعىمىن پايدالانىپ، سىزگە تەلەگرامما بەردىك.
— راقمەت، بوريس ميحايلوۆيچ، — دەدىم مەن.
بارحان ورىنباسارى مەن بۋحگالتەردى شاقىرتتى. ولارعا مەنى تانىستىرىپ، ورىنباسارىنا ماعان ءۇي بەرگىزۋدى جۇكتەدى، بۋحگالتەرى كوشى-قون قاراجاتىن بەر دەپ مىندەتتەدى. الماتىنىڭ كەڭسەسىنەن ورىن، كوشەسىنەن ءۇي ءتيىپ، جىرعاپ، جەتىسىپ قالدىم. ول كەزدە قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ كازسوۆپروفتا ىستەيتىن ەدى. ول ماعان ءوز ۇيىنەن تەمىر توسەك، كورپە-جاستىق اكەپ بەردى. بارحان ءبىلىمدى كىسى ەدى. قىزمەتكەرلەرىنە ءار جايدى ءوزى تىكەلەي ۇعىندىرىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن. دۋبوۆيكتەن كەيىنگى جارىعان باستىعىم وسى كىسى بولدى. جاقسى باستىق — جارتى باقىت قوي، شىركىن! ويتكەنى ويلى باستىق ۇقىپتى قىزمەتكەردى ادام ەتەدى. ويسىز باستىق وقىپ كەلگەن ماماندى نادان ەتەدى. ال مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى ۇقىپتىلىق، ىجداعاتتىلىق قانا. تاپسىرىلعان ءىستى تاپجىلتپاي ورىنداۋ عانا. مۇنىم باستىقتارىما ۇنادى. ءسويتىپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز ۇناپ، ءبىر جىل قىزمەت ىستەدىم. ۇعىسىپ ىستەسكەن قىزمەتتەن ءتاتتى تىرشىلىك جوق-اۋ تەگى دەپ ءتۇيدىم سوندا.
كەيبىرەۋلەر ەستەلىك ايتسا ءوزىن عانا ماقتاپ، ماداقتاپ شىعا كەلەدى. جازسا وزىمەن زامانداس، تۇستاس ءومىر سۇرگەن جاقسىنى جامانداپ، داتتاپ اۋرە بولادى. ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن، حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ازامات ادامداردىڭ جاقسىلىعىن اسىرىپ، اسقاقتاتىپ كورسەتۋ ورنىنا، تىرناق استىنان كىر ىزدەيدى، كەمىتىپ، كەلەكەلەپ كورسەتۋگە تىرىسادى. وزىنە الدە ءبىر مىنەزى ۇناماعان ەكىنشى ءبىر جاقسىنىڭ اتى اتالسا: «ءاي، ونى قويشى، ول ءبىر جۇرگەن دەلق ۇلى عوي» دەگەن سياقتاندىرىپ، ىسقىرتا سوعىپ، وسەكتىڭ بورانىن بۇرقىراتىپ قويا بەرەدى. ءوزىنىڭ ايتقانىمەن قويماي، وزگەلەرگە سونى جامانداتىپ، تاقىلداتىپ قويادى. اسىرەسە، ونداي ادامدار ءوزىنىڭ بۇرىنعى باستىعىن، ەجەلگى ەسكى دوسىن ەكىلەنە جامانداعاندا وزگەنى ەسىنەن تاندىرىپ، ەسەبىنەن جاڭىلدىرىپ جىبەرەدى. ال باۋىرجاندا مۇنداي مىنەزدىڭ جوقتىعى، ونىڭ وزگەشە قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ اڭعارىلادى. ءسىزدىڭ حالىق اراسىندا اتىڭىزدىڭ اڭىز بولىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى شىعار-اۋ، باۋكە.
اۆتور. باۋكە، بيلەي بىلەسىز بە؟
باۋىرجان. (الدىمەن ماعان ادىرايا ءبىر قاراپ الدى.) موسكۆادا ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋىمىز ءبىر جينالىستان وتە كەش قايتتىق. ءسابيتتى مەن «موسكۆا» مەيمەنحاناسىنا اكەپ سالدىم.
— ءاي، باۋىرجان، — دەدى ءسابيت، — ەكەۋىمىز وسىنىڭ رەستورانىنا كىرىپ، تاماق ءىشىپ الساق قايتەدى؟
ەكەۋمىز رەستورانعا كەلسەك، ينە شانشىر ورىن جوق. نە ىستەيمىز؟ مەنىڭ باسىمدا شاشاعى سالبىراعان تۇرىك تاقيام بار ەدى. سوعان سەندىم دە، تاۋەكەل دەپ ىشكە كىردىم. ءسابيت سىرتتا قالدى.
زال باستىعىن شاقىرىپ الدىم دا:
— ءسىزدىڭ رەستوراننان ءدام تاتساق دەپ ەدىم، — دەدىم.
ايەل بەتىمە قارادى دا، مەنى ءبىر شەتەل ادامى دەپ قالسا كەرەك، لىپ ەتە ءتۇستى.
— ءقازىر، ءقازىر. نەشە ادامسىزدار؟
— ەكەۋمىز. اكادەميك ەسىك الدىندا تۇر. ونى وسى اراعا ەرتىپ كەلۋىڭىزدى سۇرايمىن.
بىزگە ءبىر كىشكەنتاي ەكى ۇستەلدى قوسىپ، ورىن جاساپ بەردى دە، زال باستىعى ۇكىدەي ۇشىپ بارىپ، ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرعان اكادەميكتى — ءسابيتتى شاقىرىپ كەلدى.
مەن ءار دامگە ءۇش پورسيادان زاكاز جاسادىم. ەكەۋىن ساكەڭە، بىرەۋىن وزىمە. الدىمىزعا اس كەلگەنشە اينالامىزعا كوز سالىپ وتىرمىز. ءيتىس-تارتىس، يزەڭ-يزەڭ، يتەڭ-يتەڭ بيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيلەنىپ، ءسابيتتىڭ تىكسىنىپ ەسى شىقتى.
— ءسىزدىڭ جانىڭىزعا جاعاتىن بي ويناتتىرايىن با؟ — دەدىم سابيتكە.
— ءسويتشى، باۋىرجان. مىنا پالەلەردى توقتاتتىرشى، — دەدى ول.
الدىمىزعا اس كەلدى. ءسابيت اۋزىنا الا بەرگەندە، مەن:
— ماەسترو، وگينسكييدىڭ «پولونەزىن» ويناۋدى وتىنەمىن، — دەپ داۋىستادىم.
وركەستر ويناي جونەلدى. قاسىمىزداعى ۇستەلدە ورتا جاسقا كەلگەن سىمباتتى ءبىر ايەل وتىر ەدى. سونىڭ قاسىنا باردىم دا:
— مىنا مۋزىكانى مەن ءسىز ءۇشىن ويناتىپ ەدىم، — دەپ ونى بيگە شاقىردىم. ونىڭ قاسىنداعى كاۆالەرى رۇقسات ەتتى دە، ەكەۋىمىز بيلەي كەپ جونەلدىك. ءۇيىرىلىپ، ىرعالىپ، تولىقسىپ، تاسقىنداپ اسا ءبىر اسقاق سانمەن لىپىپ كەلىپ بي اياقتالدى. ايەلدى ءوز ورنىنا وتىرعىزدىم دا، ءسابيتتىڭ قاسىنا كەلدىم.
— ءاي، سەنىڭ مىناداي دا ونەرىڭ بار ەكەن عوي، — دەپ ءسابيتتىڭ ەسى شىعىپ قالدى.
اس ءىشىپ بولعان سوڭ وفيسيانتكانى شاقىرىپ الىپ، ەسەپ جاساتتىردىم. ون بەس سوم دەدى. اقشا الايىن دەپ قولىمدى قالتاما سالا بەرىپ ەدىم، ءسابيت:
— ءاي، باۋىرجان، مەن تولەيىن. رەستورانعا مەن شاقىردىم عوي، — دەدى.
— وندا ۇستىنە ون سوم قوسىپ بەرەسىز، ايتپەسە جيىرما بەس سوم ەتىپ ءوزىم تولەيمىن.
— ە-ە-ە، كوپ ەمەس پە؟ — دەدى ءسابيت قۇمىعا ءۇن قاتىپ.
— كوپ دەسەڭىز، مەن تولەيمىن.
ءسابيت كوزىنىڭ استىمەن ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، امالسىزدان ايتقانىمدى تولەدى. ءسويتىپ، مەنىڭ ءبىر بيلەگەنىم سابيتكە ون سومعا تۇسكەن بولاتىن.
بي تۋرالى سۇراقتى قويعاندا مەنىڭ ويىما باسقا ءبىر وقيعا تۇسكەن ەدى. ءبىر جىلى باۋىرجان ايەلىمەن بىرگە «الاتاۋ» ساناتورييىندە جاتادى. باۋىرجاندار بارعان كۇنى كەشكە سوندا جاتقان ايەلدەر بي ۇيىمداستىرىپ، ونى قايتا-قايتا بيگە شاقىرادى. اسىرەسە ءبىر جاس قىزبەن باۋىرجان كوپ بيلەيدى. ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، لىپىپ بيلەۋدەن گورى كوبىك قاردىڭ ۇستىندە تۇرعان ايۋداي قورباڭى كوپ بولسا دا، باۋىرجان ءوزىن شاقىرعان ايەلدەردەن باس تارتپايدى. ەرتەڭىندە ول مۇرتتاي ۇشىپ، اۋىرىپ قالادى. پالاتاسىنا دارىگەر شاقىرتادى.
— اۋىرىپ قالدىم، — دەيدى دارىگەرگە.
— وندا جاس قىزدارمەن بيلەمەڭىز، اعاي، — دەيدى دارىگەر جاس ايەل.
باۋىرجان دەرەۋ دارىگەرگە تاقپاقتاتا سۇراق قويادى:
— ارپا مەن سۇلىعا سەمىرمەگەن مال وڭبايدى، قىرىق جاس كىشى قىزبەن بيلەگەن شال وڭبايدى، — دەمەكسىز عوي سوندا؟
— ءدال سولاي، — دەيدى دارىگەر.
بۇل ءسوز باۋىرجاننىڭ قيتىعىنا تيەدى دە:
— ايەلىم قارتايىپ قالدى، ماعان جاس قىزعا ۇيلەنۋگە بولا ما؟ — دەيدى دارىگەرگە.
— جوق بولمايدى، — دەيدى دارىگەر شامدانىپ.
ەرتەڭىندە دارىگەر كەلگەندە بۇرتيىپ، باۋىرجانمەن ءجوندى سويلەسپەيدى.
— نەمەنە، كەشە ءسىز ماعان وكپەلەپ قالدىڭىز با؟ — دەيدى باۋىرجان.
— ءيا.
— مەن دە سىزگە وكپەلەپ قالدىم.
— نەگە؟ — دەيدى دارىگەر تاڭدانىپ. — مەن ءسىزدى جابىرلەگەن جوقپىن عوي.
— جابىرلەدىڭىز، — دەيدى باۋىرجان،—مەن كەشە سىزگە ايەلىم قارتايىپ قالدى، جاس قىز الۋىما بولا ما دەدىم. سوندا ءسىزدىڭ ءبىر ەمەس، ەكى قىز الۋىڭىزعا بولادى دەۋىڭىز كەرەك ەدى كۇلىپ. وندا مەن ورنىمنان كەشە تۇرىپ كەتەتىن ەدىم. ال ءسىز مەن شىنىندا دا سول ساتتە ءبىر جاس قىزعا ۇيلەنە قوياتىنداي، وعان ءدال ءبىر مىنا ايەلىم رۇقسات ەتە قوياتىنداي-اق اشۋلانىپ، قاباعىڭىزدى شىتتىڭىز. مەن جاس قىزعا ۇيلەنەمىن دەپ شىن نيەت قىلسام، الدىمەن مىنا وتىرعان ايەلىمنىڭ ءوزى-اق ەكى كوزىمدى بىردەي اعىزىپ جىبەرەدى. ال كوزىنە قارا كوزىلدىرىك كيگەن دارمەنسىز سوقىر شالدى جاس قىز نە قىلادى؟ مىنە، مەن ءسىزدىڭ وسىنى ويلاماعانىڭىزعا، اۋرۋلارمەن سويلەسىپ، كوڭىل اشار ءازىل تاپپاعانىڭىزعا، دارىگەرلىك تاكتيكانى بىلمەگەنىڭىزگە رەنجىدىم.
— و، عاپۋ ەتىڭىز، — دەيدى دارىگەر سوندا كۇلىپ. — سىزگە ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋىن دە الۋعا بولادى عوي، اعاي-اۋ...
— ە، مىنە، ەندى مەن جازىلدىم. تۇستە مەن اسحانادا بولامىن، — دەپ باۋىرجان دا كۇلەدى.
راسىندا دا ول تۇستە جۇرتپەن بىرگە اسحاناعا بارىپ، اينالاداعىلارمەن ازىلدەسىپ وتىرىپ، تاماق ىشەدى. وسىدان كەيىن قايتادان ءتاۋىر بولىپ كەتەدى. دارىگەر كەلىنشەك تە باۋىرجاننىڭ سىرىن ۇعىپ تۋعان اعاسىنداي سىيلاپ، جاقسى كورىپ قالادى.
جاڭا بي تۋرالى سۇراعاندا باۋىرجان وسى وقيعانى ايتار ما كەن دەپ ويلاپ ەدىم. بۇل ەسىنە تۇسپەدى مە، باۋكەڭ باسقا جايدى، بۇرىن مەن ەستىمەگەن جوعارىداعى اڭگىمەنى ايتتى.
ءىىى
اۆتور. باۋكە، كەيىن شەگىنەيىك.
باۋىرجان. ءاي، سەن نەمەنە ءوزىڭ، «ءبىر ادىم ىلگەرى، ەكى ادىم كەيىن» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرىپ وتىرعانىڭ؟ مەن ساعان باعىنبايمىن! ماعان كوماندا بەرەتىن سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟
اۆتور. جوق، باۋكە، ءسىز ماعان ەشقاشاندا باعىنعان ەمەسسىز. الپىس ءبىرىنشى جىلى «مەن سەنىمەن سويلەسپەيمىن!» دەپ تارس ەتكىزىپ تەلەفون ترۋبكاسىن جاۋىپ تاستاعانسىز. الپىس ءتورتىنشى جىلى ءبىر بۇيرىعىڭىزدى تاعى دا ورىنداتقانسىز. ال ەندى بۇل جەتپىسىنشى جىل عوي، باۋكە.
باۋىرجان. ءا، بۇل سەنىڭ ماعان ەمەس، ۋاقىتقا باعىناسىڭ! — دەگەن ءسوزىن بولدى عوي وندا.
اۆتور. ۇستازىنا شاكىرتى شاريعات ايتپايدى، باۋكە،
باۋىرجان. زامان —تەڭىز. تەڭىزدىڭ تۇبىندە شاباق تا جۇرەدى، شورتان دا جۇزەدى. پونياتنو تەبە؟
اۆتور. اقىرعاننىڭ ءبارى ارىستان ەمەس.
باۋىرجان. ۇندەمەگەننىڭ ءبارى دانىشپان ەمەس.
اۆتور. قيسىق اعاش شىنار بولمايدى.
باۋىرجان. ءيىر بۇتاقتى ەمەن شىنار بولۋعا قۇمار بولمايدى.
اۆتور. كەي ادامنىڭ مىنەزى تىكەنگە ۇقسايدى؛ ال تىكەنەكتى شەڭگەلگە اڭ دا جۋىمايدى، جان دا جۋىمايدى.
باۋىرجان. كەي ادامنىڭ مىنەزى قوعاعا ۇقسايدى ال قورانى شوشقا دا شيىرلايدى، سيىر دا جاپىرادى. قوعا بوپ كورىنگەننىڭ اياعىنا تاپتالعانشا، شەڭگەل بوپ شىرەنىپ تۇرعان ارتىق.
اۆتور. مەن قويدىم.
باۋىرجان. مەن كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوسەمسىپ اقىل ايتقىشتىعىنا تويدىم... ال، ايتقىن، قاي جەرگە كەلىپ ەدىك؟
اۆتور. بارحاننىڭ قاراماعىنا قىزمەتكە كەلگەنبىز، باۋكە.
— ءبىر كۇنى بارحان مەنى ءوز كابينەتىنە وڭاشا شاقىردى. باردىم. ول ءبىر وتە جايدارى كۇيدە وتىر ەكەن.
— وتىر، باۋىرجان، اقىلداساتىن اڭگىمە بار.
وتىردىم.
— قۇلاعىم سىزدە، بوريس ميحايلوۆيچ.
— سەن وسى شاڭقىلداعان جاس بۇركىتتى قازاقتاردىڭ قالاي باۋليتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن.
— بىلسەڭ ايتشى.
— الدىمەن بالا بۇركىتتىڭ اياعىنا بالاق باۋ بايلايدى.
— سونسوڭ؟
— تۇعىرعا وتىرعىزادى.
— سونسوڭ؟
— باسىنا توماعا كيگىزەدى.
— سونسوڭ.
— قىزىل بەرىپ، اسىراپ، ەسەيتەدى، تۇلەتەدى، كۇيىنە كەلتىرىپ باپتايدى. ەسەيگەن سوڭ اڭعا سالادى.
— ءقايتىپ؟
— الدىمەن تاۋعا الىپ شىعادى.
— سونسوڭ؟
— توماعا تارتادى.
— ودان كەيىن؟
— بىلەگىندەگى بۇركىتتى سەرپىپ كەپ قالادى. قىران قاناتىن كەڭ جايىپ، قايقاڭ ەتىپ كوككە كوتەرىلەدى دە راقاتتانا، قۇمارلانا قۇلشىنىپ، اسپان ءتوسىن ايقىشتايدى. سودان سوڭ نايزاعايداي شانشىلىپ، تومەن قۇلاپ، قانات، قۇيرىعى سۋىلداپ جەردەگى اڭعا قاراي تونەدى. كوكتەن كوزىنە ىلىنگەن تاعىعا ءتۇسىپ، ول قاسقىر بولسا دا، تۇلكى بولسا دا تىرپ ەتكىزبەي جانىن شىعارىپ، قاسىنا يەسى جەتكەنشە شەڭگەلدەپ استىنا باسىپ وتىرادى.
— دۇرىس ايتتىڭ، باۋىرجان. ال ءبىز دە سونداي ءبىر جاس قىرانىمىزدى قياعا شارىقتاتساق پا دەپ ەدىك.
— قايدا؟
— لەنينگرادقا. فينانس اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى ءبىر جىلدىق كۋرسقا. باراسىڭ با؟
— ارينە، بوريس ميحايلوۆيچ. ءبىراق قىرانمىن دەپ ەمەس، ۇلانمىن دەپ بارامىن.
— بارساڭ جالاقىڭ سول قالپىندا ساقتالادى. ۇلگەرۋىڭە قاراي ەداۋىر ستيپەنديا جانە بەرىلەدى. ريەۆوليۋسيا بەسىگى اتانعان لەنينگرادتاي ۇلى قالادا ءبىر جىل تۇرۋ ەستى ادامعا ءبىر اكادەميانى تاۋىسۋمەن پارا-پار، باۋىرىم. قانشاما عاجايىپتاردى كورەسىڭ، قانشاما عيبرات، ونەگە الاسىن. مەن وزگە بىرەۋ ەمەس، ءدال سەنىڭ بارعانىڭا قۋانىشتىمىن.
سونىمەن مەن لەنينگرادقا كەلدىم. بارحاننىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقتى. لەنينگراد دەگەنىن وي جەتپەيتىن وزگەشە ءبىر دۇنيە ەكەن. ونىمەن سالىستىرعاندا بۋرنىي دا، شىمكەنت تە، اۋليەاتا دا، الماتى دا ايدالادا قالدى. ءتىپتى لەنينگراد عاجايىپتارى اجەم ايتاتىن ءارالۋان ەرتەگىلەرىڭ دە ىلەسە الماي قالدى.
بۇل كۋرسقا ەلدەن تەك قانا ەگدە ادامدار كەلەدى ەكەن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى مەن بولدىم. ۇستازداردىڭ لەكسياسىن سۋشا سىمىرەمىن. اۋزىنان شىققاندارىن قايتالاپ ايتىپ بەرگەنىمدە وزدەرى اڭ-تاڭ قالىسادى ماعان. تورتتىك، بەستىك باعالار الىستان شولىركەپ كەلىپ، قاناتتارى سۋسىلداپ كولگە قاراي قۇيىلعان توپ ۇيرەكتەي زىمىراپ، مەنىڭ زاچەتكاما قونادى. ءۇش ءجۇز سوم ەڭ جوعارى ستيپەنديا دا اي سايىن مەنىڭ الاقانىما تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە الماتىدان كەلەتىن اي سايىنعى ەكى ءجۇز ەلۋ سوم جالاقىم جانە قوسىلادى. ايىنا بەس ءجۇز سوم تابىس ول كەزدە مىنا دەگەن ينجەنەردىڭ دە تۇسىنە كىرمەيتىن دۇنيە. ونىڭ جارتىسىن اكەمە جىبەرىپ قالعانىن ءوزىمنىڭ ادال يگىلىگىمە وكىنىشسىز جۇمساۋمەن بولدىم.
وزىممەن كۋرستا بىرگە وقيتىن ەگدە كىسىنىڭ اقىلىمەن الدىمەن وزىمە وڭاشا پاتەر جالداپ الدىم. سودان سوڭ، ساباقتان بوس ۋاقىتتارىمنىڭ ءبارىن دە قالانى ارالاۋعا، ونىڭ كورىكتى جەرلەرىن كورۋگە جۇمسادىم. كەشتەردىڭ كوبىن كينوتەاترلارعا ارنايمىن. قالا تەاترلارىنىڭ جارنامالارى جاريالاعان بىردە-بىر جاڭا سپەكتاكلدى قۇر جىبەرمەيمىن. جۇرت جاقسى دەپ ماقتاعان فيلمدەردەن جانە قالمايمىن. رەستوران دەگەن كاپەرىمىزگە كەلمەۋشى ەدى وندا. اندا-ساندا مەيرامداردا ءبىر اس ىشۋگە باس سۇققانىمىز بولماسا، جاي كۇندەردە ونىڭ ماڭىنا دا جۋىمايتىنبىز. ەركەكتى بۇزاتىن ەكى قۇمارلىق — اراق پەن ايەل بولسا، جاس كەزىمدە وسى ەكەۋىنەن دە اۋلاق بولعانىمدى ماقتانىشپەن ايتا الامىن.
— ءيا، ءسويتىپ مەن لەنينگرادتىڭ كوركەم ەسكەرتكىشتەرىن، كورىكتى كوشەلەرىن، اسەم الاڭدارىن كۇن سايىن قۇمارتىپ ارالاي بەردىم، ارالاي بەردىم. ارالاعان، كورگەن سايىن ءوزىمنىڭ ىشتەي تۇلەپ، جاڭارىپ، جاقسارىپ بارا جاتقانىمدى بايقاعان سياقتى دا بولامىن.
مىنە، مەن سيىردىڭ تىلىندەي ءسۇيىر بوپ بىتكەن ۆاسيليەۆ ارالىنىڭ تۇمسىعىندا تۇرمىن. وسى تۇمسىقتان توڭىرەككە كوز سالساڭ، سونشاما ءبىر عاجاپ كورىنىسكە كەنەلەسىڭ. الدىندا كوك تولقىنىن كولەڭدەتىپ اتاقتى نيەۆا جارقىرايدى. ول اۋىلدان كەلگەن قازاق بالاسىنا بۇرشاعى مول عالامات ۇزىن كوگەنگە ۇقسايدى. كوگەندەلگەن قوزىداي بولىپ، نيەۆانىڭ ەكى جاعىن قۋالاي قالانىڭ اسەم ۇيلەرى ءيىن تىرەسەدى. اجە ەرتەگىلەرىندەگى توبەلەرىنە تاۋ كوتەرگەن الىپتارداي بولىپ، قىسقى ساراي كولوننالارى كوز تارتادى. حانداردىڭ باسىنا كيىلگەن التىن قالپاق، جەز تەلپەكتەي جارقىراپ، يسااكيي سوبورىنىڭ توبەسى شوشاڭدايدى. الىستان اتوي سالىپ پەتروپاۆل قامالى تۇرادى. كۇنگە شاعىلىسقان تەبەن ينەدەي سورايىپ، ادميرالتەيستۆونىڭ ۇشكىر جەبەسى كوككە شانشىلا كەپ اسقاقتايدى. وسىلاردى كورگەندە ەرىكسىز ەرىنىڭ جىبىرلاپ، اقىن سوزدەرىن اسقاق اۋەنمەن ايتا كەپ جونەلەسىڭ:
ليۋبليۋ تەبيا، پەترا تۆورەنە،
ليۋبليۋ تۆوي ستروگيي، ستروينىي ۆيد،
نيەۆى دەرجاۆنوە تەچەنە،
بەرەگوۆوي ەە گرانيت.
تۆويح وگراد ۋزور چۋگۋننىي،
تۆويح زادۋمچيۆىح نوچەي،
پروزراچنىي سۋمراك، بلەسك بەزلۋننىي،
كوگدا يا ۆ كومناتە موەي
پيشۋ، چيتايۋ بەز لامپادى،
ي ياسنى سپياششيە گرومادى.
پۋستىننىح ۋليس، ي سۆەتلا
ادميرالتەيسكايا يگلا...
باۋىرجان بۇل جولداردى ورىسشا ناق-ناق ەتىپ ايتىپ شىقتى دا، ماعان بۇرىلدى.
— كانە، پۋشكيننىڭ وسى جەرىن قازاقشالاپ جىبەرگىن سەن.
مەن ساسقالاقتاپ قالدىم دا، ارەڭ دەگەندە ەسىمە ءتۇسىرىپ، ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ايتا باستادىم:
سۇيەم ءشارى، پەتر ورناتقان،
سۇيەم سىندى ساۋلەتىڭدى...
— عالي ورمانوۆتىڭ اۋدارماسى عوي؟
— ءيا.
— پۋشكيننەن ءوزىڭنىڭ ورىسشا جاتقا بىلەتىندەرىڭ كوپ پە؟
— شامالى.
— پۋشكيندى تەك قانا ورىسشا جاتتاۋ كەرەك. ول سەنىڭ قازاقشاڭا وڭاي كونە كەتپەيدى. كوپ اۋدارماشىعا ءسوزىن بەرسە دە، ءسولىن بەرمەي، ويىن ايتسا دا، ورامىن ۇقتىرماي، تاكاپپار كۇيدە تۇرىپ قالادى. ۇلىنى ۇلى ۇعادى، دانانى دانىشپان عانا تۇسىنەدى عوي. ءالى كۇنگە دەيىن پۋشكيندى قازاقشا ابايداي تۇسىنىكتى ەتىپ سويلەتكەن ەشكىم جوق. سەن «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىنىڭ نەشە شۋماقتان تۇراتىنىن بىلەسىڭ بە؟
مەن ۇندەمەدىم.
— ەندەشە ول رومان سەگىز تاراۋدان، 389 شۋماقتان تۇرادى. جالپى كولەمى بەس جارىم مىڭ جولعا جۋىقتايتىن وسى روماننىڭ مازمۇنىن اباي، قازاق وقىرماندارىنىڭ ۇعىمىنا سايكەستەندىرىپ، 376 جولعا سىيدىرعان. ول ءارقايسىسى ون ءتورت جولدان تۇراتىن «ونەگين شۋماعىنىڭ» جول سانىن، بۋىن مولشەرىن ساقتاۋعا تىرىسپايدى. ويتكەنى روماندى تۇگەل اۋدارماعان سوق ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن ولشەم-كەستەسىن تۇگەل ساقتاپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە جوق. سوندىقتان اباي رومان جەلىسىنەن العان وقيعالاردى بىردە قازاق قۇلاعىنا ءسىڭىستى ون ءبىر بۋىندى ولەڭ ۇيقاسىنىڭ ورنەگىنە سالىپ ورسە، ەندى بىردە، جەتى-سەگىز بۋىندار الماسىپ كەلەتىن تارماقتار كەستەسىنە سالىپ ايشىقتايدى. ماسەلەن، پۋشكين رومانىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنداعى الپىس شۋماقتا تولىپ جاتقان وقيعالار بار. اباي سونىڭ ونىنشى، ون ءبىرىنشى، ون ەكىنشى شۋماقتارىن ىرىكتەپ اۋدارادى دا، وعان «ونەگيننىڭ سيپاتى» دەپ وزىنشە ات قوندى. ون ءبىر بۋىندى وسى اۋدارمانىڭ ءتۇپنۇسقاداي تۇسىنىكتىلىگى، ۇنامدىعى سونشا، ونى وقىعان كىسى ونەگيننىڭ سيپاتىن بىردەن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ونىڭ قانداي جىگىت ەكەنىن ايقىن اڭعارادى. سودان سوڭ اباي پۋشكين رومانىنىڭ ءۇشىنشى تاراۋىنان تەك تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىن عانا اۋدارادى. ودان تاتيانا سۇلۋدىڭ ونەگينگە دەگەن عاشىقتىق ءحالى بىلىنەدى. بۇدان سوڭ اباي اۋدارماسى «باسى قاتتى سۇم جۇرەگىن توقتاتا الماعان» قىزعا بەرگەن سۋىق جاۋابىن، ودان سوڭ ونىڭ قىزعا جولداعان وكىنىش حاتىن ورنەكتەيدى. ەڭ سوڭىندا امالسىزدان باسقا بىرەۋدىڭ اينىماس جارى بولعان تاتيانانىڭ ونەگينگە توقتاۋ ايتقان جالىنىش سالەمىن پاش ەتەدى. «ءتاڭىرى قوسقان» جاقسى جار تاتيانادان ايرىلعان سورلى ونەگيننىڭ ولەردەگى جۇرەك جارعان وكىنىشىن ايتىپ، اۋدارما اياقتالادى. مىنە وسىنىڭ ءبارىن اباي نەبارى 376 عانا جولعا سىيدىرىپ، پۋشكين رومانىنىڭ مازمۇنىن ءارى تۇسىنىكتى، ءارى تولىق ەتىپ جەتكىزەدى. ال بەس جارىم مىڭ جول ەتىپ اۋدارعان كەيبىر اۋدارمالاردان ەشتەڭە دە ۇقپايسىڭ. سوندىقتان، پۋشكين ءسوزىنىڭ بار سولىنە سۋسىنداپ، بار نارىنەن ءلاززات الامىن دەگەن كىسى ونى تەك قانا ورىس تىلىندە وقۋى كەرەك، سول تىلدە عانا جاتتاۋ كەرەك. پۋشكين ولەڭدەرىن جاتقا ايتا الماعان ادامدى ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى دەپ ەسەپتەمەيمىن.
— ال كەيدە اۋدارمانىڭ وريگينالدان اسىپ تۇسەتىنى دە بولادى. ءبىراق بۇل سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. ءدال سونىڭ ۇلگىسى تاعى دا ابايدا عانا بار. «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپتى» بىلەسىڭ عوي؟
مەن باسىمدى يزەدىم.
— مەن نەمىسشە گەتەنى، ورىسشا لەرمونتوۆتى، قازاقشا ابايدى الدىما جايىپ قويىپ تۇرىپ زەرتتەگەن كىسىمىن.
بۇل جايىنداعى ويىمدى جيناقتاپ، ءتۇيىپ ايتايىن ساعان. ورىس ءتىلىن جاقسى بىلگىسى كەلگەن كىسى جاسىنان پۋشكين ولەڭىن جاتتاپ ءوسۋى كەرەك. ال قازاق ءتىلىن جاقسى بىلگىسى كەلگەن ادام ابايدان ءنار الۋى كەرەك. جاسىندا وسى ەكەۋىنەن ەمشەك سۇتىندەي سۋسىنداپ وسپەگەن ادام، ول ەكى ءتىلدى جەتىك بىلە المايدى. بۇل ەكى ءتىلدى ول ەكەۋىنسىز ءبىلدىم دەۋ — بوس اۋرەشىلىك.
مەنى پۋشكين مەن ابايدىڭ اراسىنا قىسىپ، قيناپ، ءبىراز السىرەتىپ العاننان كەيىن، باۋىرجان لەنينگراد جايىنداعى اڭگىمەسىن قايتادان جالعاستىردى.
IV
مىنە، مەن دەكابريستەر الانىندا تۇرمىن. پۋشكين پوەماسىنىڭ مىنا جولدارىن مەن ءتۇڭعىش رەت وسى الاڭدا تۇرىپ ەستىدىم.
ي پريامو ۆ تەمنوي ۆىشينە
ناد وگراجدەننويۋ سكالويۋ
كۋمير س پروستەرتويۋ رۋكويۋ
سيدەل نا برونزوۆوم كونە.
ۋجاسەن ون ۆ وكرەستنوي مگلە!
كاكايا دۋما نا چەلە!
كاكايا سيلا ۆ نەم سوكرىتا!
ا ۆ سەم كونە كاكوي وگون!
كۋدا تى سكاچەش، گوردىي كون،
ي گدە وپۋستيش تى كوپىتا؟
باۋىرجان تاعى دا وقىس سۇراپ قالا ما دەپ، بۇل جولداردىڭ بالاماسىن ويشا ىزدەپ جان تالاسىپ، وز-وزىمنەن ىشتەي كۇبىرلەپ مەن وتىرمىن:
قاراۋىتقان جوعارىدا،
قولىن سوزىپ العى جاققا،
قورشاۋلى قۇز قاباعىندا
جەبەۋشى تۇر مىس سالت اتتا.
ءبىراق باۋىرجان ەندى مەنەن اۋدارما سۇرامادى. ءسوزىن ارى قاراي جالعاستىرا بەردى. مەن بۇعان ىشتەي قۋانىپ، ءوزىمنىڭ ءبىرىڭعاي تىڭداۋشىلىق قىزمەتىمە قايتا كوشتىم.
— بۇل جولداردى مەن بيىك قۇزدىڭ جيەگىنە جەتىپ، اتىن اسپانعا شاپشىتا كۇرت توكتاتقان اتاقتى مىس سالت اتتىنىڭ تۇبىندە تۇرىپ ەستىدىم. ەسكەرتكىش قاسىنا جينالعان قالىڭ جۇرتقا ەكسكۋرسوۆود ايەل پۋشكين پوەماسىنىڭ وسى جولدارىن ايتىپ، سودان سوڭ ونىڭ قالاي ورناتىلعان تاريحىن بايانداي جونەلدى...
ەسكەرتكىشتى اينالىپ مەن كوپ ءجۇردىم. كەتىپ بارا جاتىپ، تالاي رەت قايرىلىپ قارادىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى ەسكەرتكىش شۋۋ دەگەننەن-اق مەنىڭ كوزىمە جىلى كورىنىپ، جۇرەگىمە جۇمساق ءتيدى. مەن ونىڭ استىنداعى اتىن اتاقتى تايبۋرىلعا ۇقساتتىم، ۇستىندەگى كىسىنى حالىق قورعانى قوبىلاندىمەن تەڭەستىردىم.
بۇعان دەيىن مەن پۋشكيننىڭ پوەمالارىن وقىماعان ەدىم. كىتاپحانادان العان قالىڭ تومدى قازىناداي قۇشاقتاپ، ۇيگە كەلدىم دە، الدىمەن «مىس سالت اتتىدان» باستادىم. پوەما جولدارىن تۇنىمەن سۋداي ءسىمىرىپ، تاڭ اتقانشا تۇتاسىمەن جاتتاپ الدىم.
مىس سالت اتتىنىڭ قاسىنا مەن بۇدان كەيىن دە سان رەت باردىم. كەلە-كەلە ول ماعان قوبىلاندى ەمەس ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ قارا ايعىرىنا توقىم سالىپ جايداق ءمىنىپ، مەنى ساعىنىپ، مەنى ىزدەپ كەلە جاتقان ءوز اكەم مومىش سياقتانىپ كورىنەتىن بولدى.
مىنە، مەن گوگول كوشەسىمەن كەلە جاتىرمىن. بۇل كوشەدە ءساندى ساراي، سالتاناتتى شىركەۋدەن ەشتەڭە جوق. كادۋەسكى كوشە، كادۋىلگى ۇيلەر. ءبىراق وسى قوڭىرقاي ۇيلەردىڭ بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ جۇرەگىنە جىلى تيەتىن تاريحى بار. مەن ءار ءۇيدىڭ پۇشپاعىنا قىزىعا كوز سالامىن، مرامور تاقتاعا جازىلعان ءار جازۋدى قۇنىعا وقىپ شىعامىن.
23/8 ءۇي. وسى ۇيدە وتىرىپ دوستويەۆسكيي «اق ءتۇن»، «نەتوچكا نەزۆانوۆا» جانە باسقا شىعارمالارىن جازعان. پەتراشيەۆشىلەر ۇيىرمەسىنىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى ول وسى ۇيدە تۇتقىنعا الىنىپ، سوناۋ سىبىرگە، ومبى تۇرمەسىنە ايدالعان. سودان كەيىن ول سەمەيدە تۇرعان. قازاق عالىمى، ول كەزدەگى جاس وفيسەر شوقان ۋاليحانوۆپەن دوستويەۆسكيي سول جاقتا دوستاسقان. «شوقاننىڭ دوسى — مەنىڭ دە دوسىم!» دەيمىن مەن ول ءۇيدىڭ جانىنا ءوتىپ بارا قاتىپ، وز-وزىمنەن كۇبىرلەپ.
17 ءۇي. بۇل ۇيدە وسى كوشەنىڭ «يەسى» — گوگولدىڭ ءوزى تۇرعان. حلەستاكوۆ، تاراس بۋلبا بەينەلەرى وسى ۇيدە دۇنيەگە كەلىپ، وسى تابالدىرىقتان اتتاپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ماڭگىلىك ساپار شەككەن.
15 ءۇي. بۇل ۇيدە بۇرىن ديۋمانىڭ رەستورانى بولعان، پۋشكين وسى تابالدىرىقتان تالاي رەت اتتاعان. وسى رەستوراندا ول دانالىقتىڭ جەندەتى دانتەسپەن تانىسقان.
14 ءۇي. بۇل ۇيدە 1905 جىلى 26 نويابردە پەتەربۋرگ ءجۇمىسشى دەپۋتاتتارى سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءماجىلىسى بولعان. ول ماجىلىسكە ۆ. ي. لەنين قاتىسقان.
13 ءۇي. مۇندا، بۇرىنعى «ۆەنا» رەستورانىندا ۆ. ي. لەنين پارتيا قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسكەن. وسى ۇيدە ءبىرسىپىرا ۋاقىت تۋرگەنيەۆ تۇرعان. چايكوۆسكيي وسى ءۇيدى مەكەن ەتكەن، ونىڭ سۇيەگى وسى ۇيدەن شىققان.
مىنە مەن كورشى كوشەگە بۇرىلدىم. بۇل كوشە گەرسەننىڭ ەسىمىمەن اتالادى. بۇل كوشەنىڭ دە تاريحى گەرسەننىڭ، پۋشكيننىڭ، گريبوەدوۆتىڭ ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. جالعىز بۇل كوشەلەردىڭ عانا ەمەس، لەنينگرادتاعى بارلىق كوشەلەردىڭ حالىق جۇرەگىنە جىلى تيەتىن تاماشا-تاماشا ءومىربايانى بار. لەنينگراد كوشەلەرى مەن ۇيلەرىنىڭ كەۋدەلەرىندەگى التىن جازۋلى مرامور تاقتالاردى كورگەندە ومىراۋلارى وردەندەر مەن مەدالدارعا تولى اتاقتى مارشالداردىڭ الدىنان وتكەندەي بولاسىڭ. ونداي ۇيلەردىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە بويىڭدى تۇزەپ، دەرەۋ قولىڭدى شەكەڭە اپارىپ، قۇرمەت كورسەتكىڭ كەلەدى!
اۋىلدى ساعىنسام، مەن دەمالىس كۇندەرى ادەيى ارناپ دەكابريستەر الاڭىنا باراتىنمىن. «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ، قولىمدى كەۋدەمە باسىپ، مىس سالت اتتىعا سالەم بەرەتىنمىن.
نەمەسە، اياڭداپ وتىرىپ، انيچكوۆ كوپىرىنە كەلەتىنمىن. وسى كوپىردىڭ ەكى جاعىنداعى شىلبىرىنان تابانداپ تارتقان ءتورت قولا جىگىتكە بوي بەرمەي، مويىندارىن دوعاداي ءيىپ اسپانعا شاپشىعان ءتورت اساۋ قولا تۇلپاردى كورگەندە مەنىڭ جۇرەگىم ءارقاشاندا ەرىپ قويا بەرەتىن. ويتكەنى سكۋلپتور كلودتىڭ تالانتىمەن بەينەلەنگەن وسى ءبىر اساۋ تۇلپارلار ماعان سوناۋ جۋالى جەلكەسىندەگى ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ شاعىن ءۇيىر جىلقىسى ىسپەتتەنىپ كورىنەتىن. بۇل تورتەۋى ارالارى جاقىن-جاقىن جايىلىپ جۇرگەن ساقا جىلقىلاردى كوزگە ەلەستەتىپ، ال قۇلىن-تايلار بۇيرەكتەۋ ءبىر جەردە قۇيرىقتارىن تىگىپ الىپ اسىر سالىپ جۇرگەندەي اسەر تۋدىراتىن. سوندىقتان دا مەن ولاردى كۇنىنە ەكى رەت — تاڭەرتەڭ ساباققا بارا جاتقاندا، ودان سوڭ ساباقتان قايتاردا كوزدەپ قوياتىنمىن. «كوزدەگەن» سايىن، جىلقىلار ۇزاماي ءبىر سايدا جاتقانىن «كورىپ» كوڭىلىم ورنىنا ءتۇسىپ، ءماز-مايرام بوپ قالاتىنمىن. ولارعا قاراپ تۇرىپ، اۋىلىمنىڭ اتبەگى اقساقالى اققۋلىنى ەسكە الاتىنمىن. ات شابىس، قىز قۋۋ، جورعا جارىسى، تەڭگە الۋ، كوكپاردى كوز الدىما ەلەستەتەتىنمىن. وزىمنەن-وزىم قىزىنىپ، كلود اتتارىنىڭ بىرىنە دەرەۋ قارعىپ شىعىپ، اۋىلداستارىمنىڭ ارتىنان مەنىڭ دە قۇيعىتىپ شابا جونەلگىم كەلەتىن...
لەنينگراد! ءومىر بويى اۋىز جاپپاي سويلەسسەڭ دە ايتىپ تاۋىسا المايتىن ماڭگىلىك جىر عوي بۇل قالا! ونىڭ تەك قانا ەرميتاجىنىڭ ءوزى نە تۇرادى دەسەڭشى! تەك سونىڭ عانا حيكاياسىن مىڭ كۇن شەرتسەڭ بىتەر مە، شىركىن! سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ، باركلاي دە تولي ءتارىزدى ەل ءۇشىن ەڭبەك سىڭىرگەن ەرلەرگە ارنالعان، ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر قانشاما! ءتىپتى الەكساندر سياقتى پاتشانىڭ وزىنە قويىلعان ەسكەرتكىشكە دە ءبىر قايرىلماي كەتە المايسىڭ. پاتشا نادان بولعانىمەن، وعان ورناتىلعان ەسكەرتكىش حالىقتىڭ ەڭبەگى، حالىقتىڭ ونەرى. سەن سوعان قىزىعاسىڭ.
ال تەاترلارىن ايتساڭشى، جانىڭدى جالىن بولىپ كەرنەيتىن! ورىستىڭ جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق كلاسسيكالىق وپەرالارىمەن تانىستىرعان دا لەنينگراد بولدى مەنى. پۋشكيننەن باستاپ بۇكىل ورىس كلاسسيكتەرىن مەن وسى لەنينگرادتا ءجۇرىپ جۇرەگىمە قوپاردىم. سول عايىپتان كەزدەسكەن عاجايىپ ءبىر جىل مەنىڭ ءومىرىمنىڭ وزگەشە ءبىر جەمىستى، كەلىستى، اسا ءبىر نۇرلى جىلى بولدى. بۇل جىلدا مەن ۇلى ورىس حالقىنىڭ تاماشا تاريحىن ءبىلدىم. ونىڭ ەلدىگىنىڭ، ەرلىگىنىڭ، ورلىگىنىڭ ماڭگىلىك مۇرالارىمەن تانىستىم.
ءسويتىپ، لەنينگراد، اجەم كەلىن بوپ تۇسكەن، اكەم بالا بوپ وسكەن، ءوزىم قۇلىنداي قۇلدىراپ اسىر سالعان مىڭبۇلاقتاي بوپ، جادىمدا جاتتالدى. اجەم مارقۇم جاقسى مەكەن، ءجاننات جەر جۇماق دەگەن بولادى دەۋشى ەدى. ءبىراق ول جەردىڭ ۇستىندە ەمەس، استىندا، و دۇنيەدە بولادى دەيتىن. ال مەن، اجەمنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن سۇيىكتى نەمەرەسى، جۇماق جەردىڭ استىندا ەمەس، ۇستىندە دەپ ءبىلدىم. ول — لەنينگراد دەپ ءتۇيدىم. «اجەم مارقۇم و دۇنيەنىڭ جۇماعىنا ءوزى-اق بارسىن. ماعان ۇلى قالا لەنينگرادتان ارتىق جۇماقتىڭ كەرەگى جوق!» دەپ تالاي رەت جىميدىم وزىمنەن-وزىم. سونىمەن، جۋالى، شىمكەنت، اۋليەاتا، الماتى، تەرمەز، لەنينگراد — ول كەزدەگى مەنىڭ جاس جۇرەگىمە تۇسكەن وتان كارتاسى وسىنداي ەدى. لەنينگرادقا، ول ارقىلى بۇكىل وتانعا، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك مەنىڭ جۇرەگىمە وسىلاي ورناعان ەدى. سوعىستا، موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستاردا جۇرگەندە، مەن لەنينگراد تالاي رەت تۇسىمدە كوردىم. قوزى كوگەندەي سوزىلىپ، ەكى جاق جاعالاۋىنا گەنەرال ۇيلەردى كەرنەتكەن كوك جويقىن نيەۆا، باسىنا قازاق، حاندارىنىڭ التىن قالپاق جەز تەلپەگىن كيگەن اتاقتى يسااكيي سوبورى، الدىندا قوبىلاندىعا ۇقساعانىمەن، ارتىنان ءوز اكەمدەي جاقىن كورىنىپ كەتكەن مىس سالت اتتى — ءبارى-بارى سان قايتارا كوز الدىما كەلدى. ءتىپتى كلودتىڭ قولادان قۇيعان اتتارىنىڭ ءوزى جاۋ وعىنان جارالى بولىپ، تاقىمىنا كوبىكتىنىڭ جەندەتتەرى قىلبۇراۋ سالعان تايبۋرىلداي اتىلىپ، شىڭعىرا كىسىنەپ جاتقان سياقتى بوپ تا ەلەستەدى...
— ءاي، سەن ءوزىڭ لەنينگرادتا بولىپ پا ەدىڭ؟ تۇسىنەسىڭ بە بۇل ايتقانداردى؟
— بولعانىم، باۋكە...
— ەندەشە نەگە ايتپايسىڭ ونىڭدى؟ مەن لەنينگرادتا سەن ەشقاشان دا بولماعان ەكەن دەپ تاپتىشتەپ وتىرمىن عوي!
— ونىڭىز جاقسى بولدى، باۋكە. ءسىز ماعان لەنينگراد جايىندا تاماشا جىر ايتىپ بەردىڭىز.
سونىمەن ءبىر جىلدىق وقۋدى ۇزدىك ءتامامداپ، لەنينگرادپەن قوشتاسىپ، موسكۆاعا كەلدىم. كەلسەم بارحان دا موسكۆادا ەكەن. ەكەۋىمىز قۇشاقتاسىپ كورىستىك. مەنى تاۋىپ ول، وعان كەزدەسىپ مەن قۋانىپ جاتىرمىز. ونىڭ ماعان قويعان ءبىرىنشى سۇراعى:
— لەنينگراد قالاي، ۇنادى ما؟ — دەگەن ءۇش ءسوز عانا بولدى.
مەن دە وعان قىسقا جاۋاپ بەردىم:
— لەنينگراد — ءلايلى، مەن — ءماجنۇن، بوريس ميحايلوۆيچ.
— ول نە دەگەن ءسوزىن، باۋىرجان؟ — دەدى بارحان.
— ول، مەن لەنينگرادقا ماڭگى عاشىق بولىپ قايتتىم دەيمىن.
— ءا، سولاي ما؟ — بارحان ودان سايىن قۋاندى. — باۋىرجان-اۋ، ول مەنىڭ تۋىپ، وسكەن قالام عوي، مەنىڭ بەسىگىم عوي!..
سويتسەم، بارحاننىڭ ءوزى لەنينگرادتىكى ەكەن. پرولەتاريات ريەۆوليۋسياسىنىڭ التىن بەسىگى بولعان لەنينگراد ادامدارىنىڭ وزگەشە سىپاتتى اسىل جاندار ەكەنىن مەن سوندا ۇققان ەدىم.
— ال، وقۋ قالاي بولدى؟ — دەپ سۇرادى وسىدان كەيىن بارحان.
مەن كىلەڭ بەستىك باعالار تىزىلگەن دوكۋمەنتىمدى كورسەتتىم.
ەرتەڭىندە ول مەنى سسسر ونەركاسىپ بانكىنىڭ باسقارۋشىسى تۋمانوۆ جولداسقا ەرتىپ اپارىپ تانىستىردى. مەنىڭ اكادەميا جانىنداعى ءبىر جىلدىق كۋرستى ۇزدىك ءبىتىرىپ كەلگەنىمدى، بولاشاقتا ءوزىنىڭ مەنەن جاقسى بانك قىزمەتكەرى شىعادى دەپ ۇمىتتەنگەنىن ايتتى.
تۋمانوۆ مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ ودان سايىن جەمىستى بولا بەرۋىنە تىلەكتەستىك ءبىلدىردى.
— ءبىزدىڭ ەلىمىز قوس جۇرەكتى مەملەكەت، — دەدى بارحان سىرتقا شىققاننان كەيىن. سوندىقتان دا ونى ەشبىر جاۋ جەڭە العان ەمەس، جەڭە المايدى دا. سەن وتانىمىزدىڭ ءبىر جۇرەگىندە بولدىڭ، ەندى ەكىنشىسىن ارالا. موسكۆانى كورىپ تانىسۋىڭا ءۇش كۇن ۋاقىت بەرەمىن. سودان سوڭ الماتىعا كەل.
بارحان قايتىپ كەتتى. مەن موسكۆادا تاعى ءۇش كۇن بولىپ، ونىڭ دا ساۋلەت، سالتاناتىنا سۋسىنداپ، قوس انانى تەل ەمگەن تەنتەكتەي ەدىرەڭدەپ، الماتىعا بەت تۇزەدىم.
V
اۆتور. ءسىز قانداي ۇلى جازۋشىلاردى، اتاقتى قولباسشىلاردى جاقسى كوردىڭىز؟
باۋىرجان. جازۋشىلار تۋرالى ايتتىم ەمەس پە جوعارىدا. تاعى دا قايتالايمىن: جازۋشىلاردان كلاسسيكتەردىڭ كوپشىلىگىن جاقسى كورەمىن. كلاسسيكالىق ادەبيەت ۇلگىسىندە جازىپ كەلە جاتقانداردى ۇناتامىن. ال اسكەري قولباسىلارعا كەلەتىن بولساق، مەن ولاردى داۋلەسكەر قولباسشى، دانا قولباسشى دەپ ەكىگە بولەمىن. مەن تەك دانا قولباسشىلاردى عانا جاقسى كورەمىن. ءوز زامانىمنىڭ ۇلى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى دەپ، جۋكوۆتى ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن.
اۆتور. سونىمەن لەنينگرادتا فينانس اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى ءبىر جىلدىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىن تاۋىسىپ، جولدا موسكۆاعا از كۇن ايالداپ، الماتىعا كەلدىڭىز.
باۋىرجان. ءيا، كەلدىم...
— كەلسەم، بۇرىنعى ءوز ورنىم بوس تۇر ەكەن. ەكونوميست-كونسۋلتانت بولىپ، قايتادان قىزمەتكە كىرىستىم. ءبىر جىل وقىپ قايتقان بار ونەرىمدى سالىپ، جاڭا جىگەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتقانىمدا، 1935 جىلدىڭ كۇزىندە مەنى ءبىر ايعا اسكەرگە شاقىردى. زاپاستاعى ءبىرسىپىرا كومانديرلەر تاشكەنتكە جينالدى. ونداعى جايدى «ولار مەنىڭ ەسىمدە» دەگەن اڭگىمەمنەن وقىپ العىن.
باۋىرجاننىڭ بۇل ەستەلىگى، ارينە، مەنىڭ دە ەسىمدە. ول ەڭ العاش رەت «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ەكى نومەرىندە جاريالاندى. سودان سوڭ ب. مومىش ۇلىنىڭ 1968 جىلى ەكى تومدىعىندا باسىلدى. وندا باۋىرجان ءوزىنىڭ پولكوۆنيك باحالوۆ سىندى اقىلدى كومانديردىڭ قول استىندا بولعانىن، ودان ۇيرەنگەن ۇلگى-ونەگەسىن ەرەكشە ءبىر جىلى سەزىممەن باياندايدى.
— سو ءبىر ايلىق جيىن مەنىڭ بارلىق بولاشاق تاعدىرىمنىڭ تەتىگى بولدى. ەگەر مەن سول ءبىر ايدا كوزگە تۇسپەسەم، وندا مەنەن باسقا باۋىرجان شىققان بولار ەدى. وندا ەكەۋىمىز ءدال قازىرگىدەي سويلەسىپ وتىرماعان دا بولار ەدىك.
ءبىر ايدان كەيىن قايتىپ كەلدىم. كەلگەن بەتتە اعا كونسۋلتانت-ەكونوميست بولىپ جوعارىلاتىلدىم. بار ىقىلاسىممەن كىرىسىپ جۇمىسىمدى تاعى دا ىلگەرى جۇرگىزىپ اكەتتىم. ەندى جاڭادان الىنعان جاس قىزمەتكەرلەرگە ءوزىم ۇستازدىق ەتە باستادىم.
ءسويتىپ جۇرگەندە 1936 جىلدىڭ مارتىندا مەنى كازۆوەنكومات شاقىردى دا، دەرەۋ تاشكەنتكە جونەلتتى. كەلسەم، باياعى باحالوۆ ءبىر ايلىق جيىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن كوماندير دەپ، جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان بولىمگە ۆزۆود كومانديرى ەتىپ تاعايىنداتىپتى. پولكىمىزدىڭ كومانديرى مەن ەڭ العاش اسكەرگە بارعانداعى تەرمەزدەگى كومانديرىمىز پولكوۆنيك دميتريي كوۆالەنكو ەكەن. بۇيرىققا قول قويىلىپ قويىپتى. مەن امالسىزدان ۇستىمە اسكەري كيىم كيىپ، بەلىمە ناگان اسىنىپ، كوماندير بولىپ شىعا كەلدىم. قىزمەت ورنىممەن ەسەپتەسىپ، ۇيىممەن قوشتاسىپ قايتۋ ءۇشىن ماعان ءبىر اپتا ۋاقىت بەرىلدى.
بارحان ءوز كابينەتىنە كونتورىمىزدىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرىن جيناپ، اكەمدەي مەيىرباندىقپەن ءسوز سويلەدى.
— مىنە، جولداستار، بۇگىن ءوز ورتامىزدان ەڭ تاڭداۋلى قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرىن سۇيىكتى ارميامىزدىڭ قاتارىنا اتتاندىرعالى وتىرمىز، — دەدى ول. — قىمباتتى باۋىرجان، ابىرويلى بولعايسىڭ، قاراعىم. وتان داڭقىن، وتان سالتىن، وتان شەبىن قىراعى كۇزەتە ءبىل. ءبىزدىڭ ايتار وسيەتىمىز وسى. قىزىل ارميانىڭ قاتارىندا قىزمەت ەتۋ — سوۆەت ازاماتى ءۇشىن ەڭ ەلەۋلى قۇرمەت. وسى قۇرمەت ءبىزدىڭ ورتامىزدان تەك سەنىڭ عانا ەنشىڭە ءتيىپ وتىر. جولىڭ بولسىن، بالاقانىم...
سول ارادا بوريس ميحايلوۆيچ ماعان ەكى ايلىق دەمالىس قاراجاتىن، وعان قوسا ەكى ءجۇز ەلۋ سوم سىيلىق بەرگىزدى.
الماتىدان شىعىپ، بۋرنىيعا تارتتىم. سەكسەنگە تاقاپ قالعان كارى اكەممەن قوشتاستىم. اكەم ەكى الاقانىن جايىپ باتاسىن بەردى:
— اق جۇرەك بولىپ جولداسىڭ، ادالدىق سەنى قولداسىن. جاقسىلىق ءۇشىن تىرەسسەڭ، جانىڭدى ارىڭ قورعاسىن. ارىندى بولسىن شابىسىڭ، الىمدى بولسىن تابىسىڭ، نايزاداي بولسىن نامىسىڭ. ەر جىگىتكە ءبارى سىن. قيىندىق كورسەڭ مۇقالما، اۋىرلىق كورسەڭ جۇقارما، قامقورشى بول كىشىگە، ۇلكەندى ۇلگى تۇت العا! — دەپ اكەم بەتىن سيپادى.
وسى اق باتانى جۇرەگىمە جازىپ الىپ مەن كەتتىم. اكەمنىڭ باتاسىن مەنىڭ ارىمنىڭ، ازاماتتىعىمنىڭ، ادامگەرشىلىگىمنىڭ اق تۋىنداي ەتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن توبەمە كوتەرىپ كەلەمىن، قاراعىم.
VI
ءتۇن بولدى. شام جاعىلدى. باۋىرجاننىڭ ايتقاندارىن جازا-جازا مەن ابدەن قالجىرادىم. ەندى وعان سۇراق قويۋدان دا قالدىم. ساعاتىما قاراسام، كەشكى سەگىزدەن اسىپ بارادى ەكەن.
اۆتور. باۋكە، شارشاعان جوقسىز با؟
باۋىرجان جاۋاپ بەرمەستەن، تەمەكى تۇتاتۋعا كىرىستى. وسىندا ويىما ونىڭ كۋبادا جاساعان ءبىر قىلىعى ءتۇستى. مومىش ۇلى بارعان كەزدە ەل ىشىندە جولاۋشى جۇرگەن كۋبانىڭ قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى راۋل كاسترو وعان سالەم ايتىپ: كۋبانى ءوز ۇيىندەي كورىپ، مەن بارعانشا جايعاسىپ جاتا بەرسىن دەيدى. باۋىرجان كۋبانى ءوز ۇيىمدەي كورەرمىن، ءبىراق قوناق ەكەنىمدى دە ەشقاشان ەستەن شىعارماسپىن دەپ جاۋاپ قايتارادى. راۋل كاسترو مينيسترلىككە قايتىپ كەلىپ، مومىشۇلىن كابينەتىندە قابىلدايدى. سوندا باۋىرجان ءمينيستردىڭ انادا ايتقان ءوز ۇيىندەي كورگەن دەگەن سالەمىنە وراي، پيدجاگىن شەشىپ، ورىندىقتىڭ يىعىنا ءىلىپ، گالستۋگىن الىپ، كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، اسىقپاستان مينيستر كەلىپ نۇسقاعان ورىندىققا وتىرادى. بار سان-سالتاناتىمەن كيىنىپ وتىرعان مينيستر باۋىرجاننىڭ بۇل قىلىعىن ۇناتپاي، ءبىراز ءۇنسىز وتىرادى دا:
— كۋبا جەرىندە قالاي تۇرىپ جاتىرسىز، پولكوۆنيك؟ — دەپ سۇرايدى.
سوندا باۋىرجان:
— مەن كۋبا جەرىندە ءوز ۇيىمدەگىدەي تۇرىپ جاتىرمىن، ءبىراق قوناق ەكەنىمدى ەشقاشان ۇمىتقان جوقپىن. ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىندا: «قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى» دەگەن ماقال بار، — دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءوز ۇيىڭدەي كور دەگەن ءوزىڭ عوي؛ مەن ۇيىمدەي كورسەم، سەن ونى قالاي كورەر ەكەنسىڭ دەپ ءمينيستردى سىنايدى.
سول سياقتى باۋىرجان مەنىڭ باعانا، تاڭەرتەڭ كەلگەن بەتتە ايتقان «ءوز بويىمداعى بار قاسيەتىم تىڭداي بىلۋشىلىك» دەگەنىمە وراي ادەيى ۇندەمەي وتىر ما؟ تىڭداعىش نەمە قانشاعا شىدار ەكەنسىڭ دەپ سىناعانى ما؟ — دەپ ويلادىم.
— سونىمەن مەن تاشكەنگە قايتتىم. جولدا اكەمنىڭ جايىن كوپ ويلادىم. بەس قىزدان كەيىن، ەلۋ ءۇش جاسىندا كورگەن جالعىز ۇلىڭ مەن ەدىم، اكە! جەتپىس توعىزىندا سەنى جالعىز تاستاپ، الىس ساپارعا اتتانىپ بارامىن. سەن ماعان ءومىر بەرگەن دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتىم ەدىڭ. كەلىن ءتۇسىرىپ، قىزىعىن دا كورسەتە المادىم. نەمەرە ءسۇيدىرىپ، ماۋقىڭدى دا باستىرا المادىم. ەندى سەنىڭ ءوز ءجۇزىڭدى كورە الامىن با، جوق پا، قادىرىنا باعا جەتپەس قايران اكە، — دەپ كۇيزەلە-كۇيزەلە كەتە باردىم.
تاشكەنتكە كەلسەم، پولك جاساقتالىپ قالعان ەكەن. مەن قاراۋىما الدىم. ءبىر كۇنى ورنىمىزدان تىك كوتەرىلىپ، ۆوكزالعا كەلدىك تە، ەشەلونعا تيەلىپ، قيىر شىعىس قايداسىڭ دەپ تارتىپ بەردىك. ون ءتورت كۇن جۇردىك. قيىر شىعىستىڭ قالىڭ ورمانىنىڭ ىشىنە كەۋلەپ كىرىپ، پوەزدىڭ باسىن تەمىر جول ستانسياسىنا ءبىراق تىرەدىك.
مەن قيىر شىعىستا بەس جىل بولدىم، قاراعىم. ول بۇگىن ايتىپ تاۋىسا المايتىن ۇزاق جىر. سەن دە شارشاعان شىعارسىڭ. مپەن دە شارشادىم. بۇل تاراۋدى كەيىن ايتىپ بەرەرمىن. بۇگىن وسىمەن توقتايىق.
وسى ارادا ماعان ءبىر تويىمسىزدىق پايدا بولدى. ەرتەڭ ءيا بۇرسىگۇنى كەلە الامىن با؟ مەنى باۋىرجانمەن اڭگىمەلەس دەپ كۇن سايىن كىم جىبەرە بەرەدى دەيسىڭ؟ كەڭسەنىڭ تاۋسىلماس جۇمىسى اياعىمدى تۇساپ تاستاپ، بۇل بوساعاعا قايرىلىپ سوعا الماي وكىنىشكە ۇرىنبايمىن با؟ ءبالاي، شارشادىڭىز با دەپ جاڭا باۋىرجاننان بەكەر سۇراعان ەكەنمىن. ءوزى توقتاعانشا ايتقانىن نەگە تىڭداي بەرمەدىم، جازا بەرمەدىم دەپ ويلادىم. ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىن اشقاراق ادامنىڭ ادەتىمەن، ەڭ جوق دەگەندە ەندى ءبىر سۇراق قويىپ قالايىن دەپ ىنتىقتىم.
VIءى
اۆتور. ءسىز سوعىستا وتىز جەتى داپتەر جازدىم دەدىڭىز عوي. سولاردى كورۋگە بولا ما؟
باۋىرجان. ە، كورگىن.
باۋىرجان ماعان قاراي قولىن سوزدى. ول: «ترام-تراما، تيتتا، تيتتا، تيتتا-تا!» — دەپ، اندەتىپ كەلىپ، مەنىڭ جەلكە جاعىمداعى ەسىككە قاراي اياڭدادى. «ترام-تراما، تيتتا، تيتتا، تيتتاتا» باۋىرجاننىڭ اۋزىنان ءجيى شىعاتىن اۋەن ەكەن. بۇنى ول، كوبىنەسە، ءبىر اڭگىمەنى اياقتاپ، ەكىنشى ءبىر جاڭا اڭگىمەنى باستار الدىندا ايتادى. كەيدە، ءسوز اراسىندا كىشكەنتاي ءۇزىلىس بولىن، مەن قاعازدىڭ ەكىنشى بەتىن اۋدارا الماي ساسقالاقتاپ قالعاندا دا باۋكەڭ «تيتتا-تيتتالاتىپ» جىبەرەدى. «تيتتا-تيتتا» بىرەسە باۋىرجاننىڭ لىقىپ كەلگەن ويىن تەجەۋىش قىزمەتىن اتقارسا، بىرەسە ءۇزىلىپ قالعان ۇنسىزدىكتى جالعاۋىش مىندەتىy دە ورىندايتىن سياقتى. باۋىرجان ەسىكتى اشىپ، مەنى شاعىنداۋ بولمەگە كىرگىزدى. قابىرعادا كىتاپ قالانعان شكافتار تۇر. ەكى تۋمبوچكالى ۇزىن ۇستەلدىڭ ۇستىندە ءۇيىلىن بىردەڭەلەر جاتىر. ونىڭ بەتى تازا اق جامىلعىمەن بۇركەلىپ قويىلىپتى. الدىمەن باۋىرجان سول جامىلعىنىڭ ءبىر جاق شەتىن اشتى.
— مىنا جاتقان دۇنيەلەردىڭ ءبارى سول كۇندەلىكتەگى سوزدەردىڭ شەشۋى — ەجىكتەۋى. سولاردى تۇسىندىرۋگە كەرەكتى كىتاپتار، دوكۋمەنتتەر، سولاردىڭ ماشينكاعا كوشىرىلگەن پاپكالارى. قاعازدار بۇزىلىپ، سارعايىپ كەتپەسىن دەپ، بەتىن اق جامىلعىمەن بۇركەپ قويىپ وتىرمىن. ال سوعىس كەزىندەگى كۇندەلىكتەردىڭ ءتۇرى مىناداي.
ول ەڭكەيىپ، ۇستەل تۋمبوچكاسىنداعى تارتپالاردان كولەمى، ءتۇسى، ءتۇرى ءارتۇرلى بىرنەشە داپتەردى سۋىرىپ كورسەتتى.
— مۇندا ولەڭ دە، وقيعا دا، ءبارى دە بار. ۇزىن سانى وتىز جەتى. عۇمىر جەتسە وسىلاردى ابدەن ەجىكتەپ، جاڭا كىتاپتارعا اينالدىرسام دەيمىن.
مەن باۋىرجان ۇستەلىنىڭ ۇستىندەگى ماتەريالدار ءبىر ەمەس، الدەنەشە كىتاپقا جەتەتىن دۇنيە-اۋ دەپ شامالادىم.
باۋىرجان قولىما ۇستاتقان بىرنەشەۋىنىڭ ءىشىن اشىپ قاراعان. ورىسشا، قازاقشا جازىلعان، وتكەن سوعىستىڭ ءوشىپ بارا جاتقان ىزىندەي بولىپ، سوزدەرى قيقى-جيقى ءتۇسىپ، جولدارى قيسىق-قيسىق تارتىلعان، قاعازدارى سارعايىپ، ارىپتەرى كومەسكىلەنە باستاعان ەسكى داپتەرلەر.
— باۋكە، بىر-ەكى داپتەرىڭىزدەن بىرەر سويلەمدەر كوشىرىپ الۋعا بولا ما؟
— جوق! بولمايدى؟
باۋىرجان مەنىڭ قولىمداعى داپتەرلەردى وقىس قيمىلمەن جۇلىپ الىپ، قايتادان تۋمبوچكاعا تىعا باستادى. مەن بۇعان ءسال قولايسىزدانىپ قالدىم دا، ونىڭ مىنەزى جايىندا باعانا ءبىر ويلاعان ويىم ەسىمە ءتۇسىپ، مىرس ەتىپ، باسىمدى شايقادىم. وندا جۋرنالعا وچەرك جازعاندا باۋىرجاننىڭ كەيبىر مىنەزدەرىن جۇمسارتىپ كورسەتۋ كەرەك پە ەكەن دەپ ويلاعان ەدىم. ەندى: باۋىرجاننىڭ مىنەزى مەنسىز دە جۇرتقا ايان. «باۋىرجان قىزداي سىزىلعان بيازى كىسى» دەپ جازساڭ، ءبارى ءبىر وعان ەشكىم دە سەنبەيدى. ەندەشە باۋىرجاندى بويايمىن دەپ اۋرەلەنۋ ارتىق ءىس ءبارىبىر وعان جىلتىر بوياۋ جۇقپايدى. باۋىرجانمەن بىرگە بولعان ءبىر كۇندى وسى كورگەن، ۇققان قالپىمدا قاعازعا ءتۇسىرۋىم كەرەك» دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
ساعات كەشكى توعىزعا تاقالعاندا باۋىرجان ەكەۋىمىز كۋحنياعا شاي ىشۋگە كەلدىك. شاي ۇستىندە باۋىرجان ءوزىنىڭ بيلليارد ويىنىن جاقسى كورەتىنىن جانە ءتاپ-تاۋىر جاقسى وينايتىنىن ايتتى.
— عابيتپەن بيلليارد ويناۋ قيامەت، — دەدى ول. — اسىقپاي، ساسپاي باپتانىپ، سىربازدانادى دا جۇرەدى. مەنىڭ وعان ءىشىم پىسادى. بيلليارد دەگەن سپورتتىڭ تەز ويلاپ، شاپشاڭ قيمىل جاساۋدى قاجەت ەتەتىن ءتۇرى. ونىڭ ءوزى ەكى جاق اسكەرىنىڭ بىر-بىرىنە قارسى شابۋىل اتاكاسى ىسپەتتەس. ال اتاكا جىلدامدىقتى، تەز شەشىمدى، دۇرىس بايلامدى قاجەت ەتەدى. مەن تريگونومەتريانى جاقسى بىلەمىن. بۇرىشتىڭ ەسەبىن، ءپىشىن مولشەرىن تەز اڭعارىپ، تەز ۇعامىن. ماعان قارسى ويناپ جۇرگەن ادامنىڭ دا سونداي شاپشاڭ قيمىلىن تالاپ ەتەمىن.
بۇدان كەيىن باۋىرجان سارىاعاش كۋرورتىندا بولعاندا ءبىر پروكۋرورمەن بيللياردتى قالاي ويناعانىن ايتتى.
— مەن ونى بۇرىننان كورىپ جۇرەتىنمىن. كۇننىڭ مي قايناعان ىستىعىنا قاراماستان ۇستىنە اق كويلەك كيىپ، موينىنا قاتىرىپ گالستۋك سالىپ، پيدجاگىنىڭ سارى تۇيمەلەرىن تەگىس تۇيمەلەپ الىپ، شىرەنىپ سەرۋەنگە شىعاتىن. ەشكىممەن سالەمدەسپەيتىن. وسى جىگىت كىم دەپ سۇراعانىمدا، ءبىر اۋداننىڭ پروكۋرورى دەسكەن. ال ايەلى اسحاناعا كەلگەندە ۇستىندە تاڭەرتەڭ ءبىر ءتۇرلى كويلەك بولسا،تۇستە ءبىر ءتۇرلى، كەشكە باسقا ءتۇرلى بولادى. جانە ءبىر رەت كيگەن كيىمىن ەكىنشى رەت ەشبىر قايتالامايدى. بۇلاي ەتۋ ءۇشىن بار عوي، كۋرورتقا بەس چەمودان كويلەك الىپ كەلۋ كەرەك شىعار تەگى.
مەن پروكۋرورعا دا، ونىڭ ايەلىنە دە، كۋرورتتا بارىنشا تىراشتانىپ كيىنىپ الەك بولاتىن باسقا دا قازاق جىگىتتەرىنە ىزا بوپ جۇرگەنمىن. ءبىر كۇنى كەشكە بيللياردنىيعا كوتەرىلسەم، سارتىلداتىپ سارى تۇيمە ويناپ جاتىر ەكەن. ول شار سوققان سايىن قوشەمەتشى جۇرت: «و، ءپالاي!» دەسىپ ماقتانشاق قازاقى ودان سايىن اۋمەسەرلەندىرىپ تۇر. اقىرى ول جەڭىپ شىقتى. جەڭىپ شىقتى دا:
— ەندى كىم وينايدى؟ — دەپ ماڭعازدانىپ، كوپشىلىككە قارادى.
— مەن وينايمىن! — دەدىم مەن.
— سىزبەن ويناۋ زور قۇرمەت، — دەپ ول ءبىر اياعىن ءبىر اياعىنا سارت ەتكىزىپ، شارتاڭ ەتە قالدى.
«شارتىق قوشقارداي شارتاڭداۋىن» دەپ ويلادىم دا، «ترام-ترام، تيتتا، تيتتا، تيتتا-تا» دەپ، كومەيىمە كەلگەن قىرسىق ءسوزدى بوگەپ تاستادىم.
— كىم بۇزادى؟ — دەدىم سونسوڭ.
— ءسىز، — دەپ ول تاعى دا اياعىن سارت ەتكىزىپ، شارتاڭ ەتە قالدى.
اسكەري شيراقتىقتىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن مىنانىڭ شەلتەڭدەگەنىنە ىزا بوپ كەتتىم دە:
— جوق! — دەپ اقىرىپ كەپ جىبەردىم. — مەن ءدال سول ساتتە باۋىرجاننىڭ مۇرتى جىبىرلاپ كەتكەن شىعار دەپ ويلادىم. — تاياعىمدى ورتا بەلىنەن ۇستاپ، وعان سۇستانا قارادىم دا، لاقتىرىپ كەپ قالدىم. — ۇستا، جرەبي سالامىز.
ەكى قول، ءبىرىنىڭ ساۋساقتارى ۇزىن، تارامىستاۋ كەلگەن، ەكىنشىسىنىڭ ساۋساقتارى قىسقا، بىرتىقتاۋ كەلگەن، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ، جارىسا كەپ جونەلدى. تاياقتىڭ توبەسىنە بىرتىق قول بۇرىن شىقتى.
— بۇز! — دەدىم مەن ءتورت قۇراق سەركە شاردى الدىنا قويىپ. ول، قوناققا بارعان ءۇيىنىڭ تورىندە جاتقانداي جايعاسىپ، بيللياردتىڭ كوك شۇعاسىنىڭ ۇستىنە ەتپەتتەپ جاتىپ الدى دا، سىعالادى-اي كەلىپ. ءارى سىعالاپ، بەرى سىعالاپ، ءبىر كەزدە سەركە شاردىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ كەپ قالدى. ول ورنىنان ارەڭ قوزعالىپ، ءۇش بۇرىشتانىپ ۇركەردەي توپتاسىپ تۇرعان قالىڭ شاردىڭ شەت جاق شەكەسىن سيپاپ قانا وتە شىقتى. سودان كەيىن بىر-ەكى دومالادى دا، سەركە شار، دەلبە بولعان جىلقىداي، تۇردى دا قالدى.
«تيتتا، تيتتا، تيتتا-تا» دەدىم دە، بورتقا جەتە الماي بولدىرىپ ورتا جولدا قالعان سەركە شاردى الىپ، الدىما قويدىم، سودان سوڭ:
— ولاي بۇزبايدى، بىلاي بۇزادى! — دەپ، ەڭكەيە بەرىپ، پەرىپ كەپ جىبەردىم. كوز ىلەسكەنشە سەركە شار مەنىڭ تاياعىمنىڭ ۇشىنان، زەڭبىرەكتىڭ ستۆولىنان شىققانداي، ىرشىپ شىعىپ، توپ شاردى قاق ماڭدايدان شارت ەتكىزىپ ءسۇزدى. سول-اق ەكەن بارلىق شار، قاسقىر شاپقان قويداي بولىپ، بىتىراي كەپ قاشتى. سول دۇركىرەگەن كۇيى ەكى شار ەكى بۇرىشتاعى تەسىكتەرگە بارىپ، قويىپ-قويىپ كەپ كەتتى. پروكۋرور بىرتىق ساۋساقتارىمەن ول ەكى شاردى ۇيادان الىپ، قابىرعاعا اپارىپ ءتىزدى.
— سىزگە ءازىر اس جاسايمىن، — دەدىم ول قايتا ورالىپ بيللياردتىڭ قاسىنا كەلگەندە.
نوباي، مولشەرىم دۇرىس-اۋ دەپ باعدارلاپ الدىم دا، ون جاق قۇرىشقا قاراي تاعى ءبىر شاردى ىزعىتتىم. ول قارسى كەنەرەگە ارقاسىن تىرەپ تۇرعان شاردىڭ بەتىن ءبىر جالادى دا، سىپ ەتىپ ۇياعا ەنىپ كەتتى.
— سىزگە تاعى پودستاۆكا جاسايمىن، — دەدىم دە سول جاق بۇرىشقا تاعى ۇردىم. ول دا ۇيادان بارىپ ءبىر-اق شىقتى.
— مىناۋ ورتاعا ىشتەن ۇرسا تۇسە مە؟ — دەدىم ەنتەلەپ تۇرعان جۇرتقا قاراپ،
— جوق، تۇسپەيدى، — دەستى ولار.
— تۇسپەسە كورەيىن! — دەپ ونى جانە پەرىپ كەپ جىبەردىم. ورتاعا بارىپ ول جانە گۇمپ ەتە ءتۇستى. پروكۋرور تومپاڭداپ مەنىڭ شارلارىمدى قابىرعاعا قاراي تاسي بەردى، تاسي بەردى. ءسويتىپ، مەن بىرىنەن سوق ءبىرىن سەگىز شاردى ءبىر جولى الدىم.
— تاعى وينايمىن، — دەدى پروكۋرور قىزاراقتاپ.
تاعى دا وينادىق. مەن تاعى دا ۇتتىم.
— ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن، ەندى ءبىر رەت، — دەدى ول قىپ-قىزىل بولىپ.
— كەلگىن، — دەدىم مەن.
بۇل جولى دا ۇتتىم.
— مەن جەڭىلدىم، — دەدى سودان سوڭ پروكۋرور ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ. — مەنەن كونتريبۋسياعا نە تىلەيسىز؟
— مەن ساعان ەكى ءتۇرلى سالىق سالامىن، — دەدىم وعان. — ءبىرىنشىسى، شىراعىم، بۇگىننەن باستاپ شىرەنبەي، سىرەسپەي، كادىمگى قاراپايىم جۇرتقا ۇقساپ جۇرگىن. سىرەسۋ، شىرەنۋىڭدى ەلىڭە، كەڭسەگە بارعاندا دا قويعىن. ەكىنشىسى، وزىنە قارسى كەزدەسكەن جاسى ۇلكەن ادامعا سالەم بەرىپ وتكىن. ۇلكەندى ۇلىق تا سىيلاۋعا ءتيىس ەكەنىن ۇمىتپاعىن. پونياتنو؟
ءوزى دە جەرگە كىرەردەي بولىپ ۇيالدى. وسىدان كەيىن ول اعاش ەمەس، ادامعا ۇقساپ قالدى.
VIII
سودان سوڭ بىرگە دەمالىپ جاتقان اقساقالىمىز ساپارعالي بەگالين پروكۋروردىڭ تاياعىن قولىنا الىپ:
— ءاي، باۋىرجان، سەن مەنىمەن ءبىر جول ويناپ كورشى، — دەدى.
وينادىم.
ساپاكەڭنىڭ جاسى ۇلكەن بولعان سوڭ ودان قاتارىنان ەكى رەت ادەيى ۇتىلدىم. ءبىراق، شىن ۇتىلىپ قالعان سياقتى قالىپ كورسەتتىم. وسىدان كەيىن مەنى ساپاكەڭ ويىنعا شاقىرسا:
— ساپەكە، مەن ءسىزدى جەڭە المايمىن، — دەپ ەكى قولىمدى بىردەي كوتەرەتىن بولدىم.
ساپاكەڭ سوعان سەنىپ:
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ويىن دەگەن قىزىق قوي. اناۋ پروكۋرور بالا مەنى بۇيىم قۇرلى كورمەيدى. ال باۋىرجان ونى ىلعي قۇرعاقتاي قۇراماي قاپتىرادى. مەن بولسام، باۋىرجاندى شاق كەلتىرمەي ۇتامىن، — دەپ ىلعي ماقتانىپ ءجۇردى.
— مىنا تاۋدا اكادەميك قايناعامەن ويناعانىڭدى ايتساڭشى، — دەدى ايەلى باۋىرجانعا كۇلە ءۇن قاتىپ.
باۋىرجان دا كۇلدى. ول دا ءبىر قىزىق اڭگىمە شىعار دەپ مەن دە ەلەڭدەي باستادىم.
— ايتايىن، — دەدى باۋىرجان مەنىڭ ىقىلاس بىلدىرگەنىمدى اڭعارىپ. — تاۋداعى دەمالىس ۇيىندە جاتىر ەدىك. اكادەميك اعامىز كەلىپ:
— باۋىرجان، سەنىمەن مىقتى ءبىر ءباس تىگىسىپ، بيلليارد ويناسام دەپ تۇرمىن، — دەدى.
— ەندەشە ايەلىڭىزدى تىگىڭىز، — دەدىم مەن ازىلدەپ. — ودان مىقتى نە ءباس بولادى؟
— سەن كەلىندى تىگەسىڭ بە وندا؟
— تىكتىم.
ەكەۋمىز قول الىسىپ، جوعارىعا كوتەرىلدىك تە، ويناپ كەپ كەتتىك.
— جەڭگەيدىڭ جەڭىنە، — دەپ پەرىپ كەپ قالامىن. گۇمپ ەتە تۇسەدى. — جەڭگەيدىڭ نەسىبەسىنە! — دەپ تارتىپ جىبەرەمىن. تاعى دا گۇمپ ەتە قالادى. ساۋساعىنىڭ اراسىنان تاياعىن سىپسىڭداتىپ اكادەميك ءارى كوزدەيدى، بەرى كوزدەيدى. ءبىراق كوزدەگەنى كوز كورىم جەرگە كەتەدى. نە كەرەك، اكادەميك ءارى تىرباڭداپ، بەرى تىرباڭداپ، شار الا الماي، قارا تەرگە ءتۇستى. — جەڭگەيدى جەتەكتەگەن وسى بولادى! — دەپ سوڭعى شاردى جانە زىپ ەتكىزدىم.
سودان سوڭ اكادەميكتى جەتەكتەپ، تومەندە، ەسىك الدىندا، مىنا كاماشتىڭ قاسىندا وتىرعان ايەلىنىڭ الدىنا الىپ كەلدىم دە:
— ايت! — دەدىم.
اكادەميك ايەلىنىڭ اتىن اتاپ:
— مەنى قۇداي ۇردى. قارا باسىپ سەنى مىنا باۋىرجانعا ۇتقىزىپ قويدىم، — دەدى.
— قايىرلى بولسىن، — دەدى ايەلى كۇلىپ.
كەشكە اكادەميك داستارقانىن جايىپ، تاماعىن جاساپ، كونياگىن قويىپ، بىرگە جاتقان بارلىق جولداستارىن بولمەسىنە شاقىردى دا:
— ال جولداستار، مىناۋ مەنىڭ ايىبىم، باۋىرجانعا تولەگەن. جازعان باسىم-اۋ ايەلىمدى سالىپ ويناپ نەم بار ەدى؟ ال مىناۋ ءوز ايەلىمە ءوزىمنىڭ قايتادان تولەگەن قالىڭ مالىم. قۇدالار دا، كۋالار دا سەندەر بولىڭدار، — دەپ ءسوز باستادى.
ءسويتىپ، اكادەميك اعامىزدىڭ ءوز ايەلىن ءوزى وسىلاي ساتىپ العانى ەمەس پە...
بۇل اڭگىمەگە ۇستەل باسىندا وتىرعان ۇشەۋىمىز بىردەي كوزىمىزدەن جاس اققانشا كۇلىستىك.
IX
ساعاتىما قاراسام تۇڭگى توعىز جارىم بولعان ەكەن.
— باۋكە، رۇقسات بولسا، مەن قايتايىن،
— قايتقانىڭ ءجون، — دەدى باۋىرجان كۇلىپ. — سەنى ۇيگە كىرگىزۋگە بولمايدى ەكەن. ويتكەنى ءبىر كىرسەڭ شىقپاي قويادى ەكەنسىڭ. الگى كىتاپتارىڭ قايدا، اكەل بەرى.
مەن باۋىرجانعا ەكى كىتابىن الا بارعان ەدىم. ءبىرى 1959 جىلى شىققان «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» تا، ەكىنشىسى الماتىدا 1962 جىلى شىققان «زا نامي موسكۆا» بولاتىن. ورىس تىلىندەگى كىتاپقا وسى كىتاپتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى باس الماستان قىزىعا وقىپ تاۋىسقان ەكى ۇلىم ارنۇر مەن جاننۇرعا دەپ، قازاقشا كىتاپقا وزىمە دەپ اۆتوگراف جازدىرىپ السام دەپ ويلاعانمىن. باعانا وسىنى ايتىپ وتىنگەنىمدە باۋىرجان جارايدى، كەتەردە جازىپ بەرەرمىن دەگەن. باۋىرجان سول ۋادەسىن ۇمىتپاعان ەكەن. مەن ءوزىمىز كۇنى بويى اڭگىمەلەسكەن بولمەدەن سول ەكى كىتاپتى الىپ كەلدىم. باۋىرجاننىڭ قولىنا الدىمەن قازاقشا كىتاپ ءىلىندى. ونىڭ بەتتەرىن اقتاردى دا، مەنىڭ سىزىپ، قورشاپ قويعان تۇستارىمدى كوردى. ونداي بەلگىلەر اسىرەسە كىتاپتىڭ اياق جاعىندا كوبىرەك ەدى. باۋىرجاننىڭ ماقال-ماتەلدەرىندەگى: «ادال بولماي ازاماتپىن دەمەگىن؛ ويران سالساڭ ويلاپ سالعىن؛ ءار وعىڭدى اتاپ اتقىن» دەگەندەگى ەڭ سوڭعى «عىن»، «گىن»، «قىن»-داردى قورشاپ قويعان ەدىم. سول بەتتەر شۇپ-شۇبار الا بولىپ قالىپتى. باۋىرجان سولارعا كوز سالدى دا، ۇندەمەستەن كىتاپتىڭ بەتىن جاۋىپ، قاسىنا قويدى. ودان سوڭ ەكىنشى كىتاپتى قولىنا الىپ قارادى. بالالار وقىعان ورىسشا كىتاپتا ونداي بەلگىلەر جوق بولاتىن. سودان كەيىن ونىڭ «ناشا سەميا» دەگەن ەكى ءسوز جازىلعان بەتىنە، سول ەكى سەزدىڭ ءۇستىن باسا، اۆتوگراف جازىپ بەردى.
— ال مىناعان جازبايمىن، — دەدى ول ەكىنشى كىتاپتى دا قولىما ۇستاتىپ جاتىپ. — بۇل سەنىڭ شيمايلاعان كىتابىن. پونياتنو تەبە؟
— تۇسىنىكتى، — دەدىم مەن باسىمدى يزەپ.
باۋىرجانمەن قول الىسىپ، شىعار ەسىككە تاقاي بەرگەنىمدە:
— ءاي، حابارلاسىپ تۇرعىن، — دەدى ول.
— حابارلاسامىن، باۋكە، — دەپ مەن ارتىما قايتا بۇرىلىپ قارادىم. قاراسام، باۋىرجان وڭ قولىن باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ تۇر ەكەن. مەن دە ءسويتتىم.
ەلىمىزدىڭ اتى ايگىلى باتىرى باۋىرجان مومىشۇلىمەن العاشقى كۇنى ون ەكى ساعات اڭگىمەلەسىپ، مەن ۇيىمە قايتتىم.
X
ارادا ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. مەنىڭ باۋىرجانمەن ديالوگىمنىڭ جارتىسى عانا، وندا دا «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ جوسپارلانعان ون ەكىنشى نومەرىندە ەمەس، جاڭا جىلعى ەكىنشى نومەرىندە جاريالاناتىن بولدى. مەن وسىنى ايتپاق بولىپ، مومىشۇلىنا تەلەفون سوقتىم.
اۆتور. باۋكە، اناداعى وزىڭىزبەن اڭگىمەنى جۋرنالدىڭ ون ەكىنشى نومەرىنەن كۇتىپ، دامەلەنىپ قالىپ جۇرمەڭىز.
باۋىرجان. مەن ەشكىمنەن، ەشتەڭە دامەتىپ ۇيرەنگەن كىسى ەمەسپىن.
اۆتور. جوق، باۋكە، مۇلدە شىقپاي قالمايدى. جارتىلاپ فيەۆرال ايىندا باسىلاتىن بولدى.
باۋىرجان. ول رەداكتورلاردىڭ ءىسى. وندا مەنىڭ شارۋام جوق. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
ماعان، ارينە، تۇسىنىكتى بولاتىن: جۋرنال رەداكسياسىنداعىلار تۇتاس باسۋعا كولەمىمىز كوتەرمەيدى. ساعان ءبىز ماقالا تاپسىرىپ ەدىك، سەن پوۆەست جازىپ اكەلدىڭ. سونىڭ جارتىسىن جاريالاعانىمىزدىڭ وزىنە ريزا بول جانە اياق استىنان مۇنداي شىعارما تۋىپ قالعانى ءۇشىن بىزگە راحمەت ايت دەسكەن بولاتىن. مەن ريزا بولعانمىن، راحمەت تە ايتقانمىن. ءبىراق مۇندايعا باۋىرجاننان باسقا بىرەۋ بولسا ەشقاشان دا ريزا بولماس ەدى. «نەمەنە، مەنىڭ يۋبيلەيىمە كەلگەندە جۋرنالدىڭ بەتى جۇتاپ قالىپ پا؟ بۇل جۋرنالداعىلاردىڭ سەنى ەمەس، مەنى مەنسىنبەگەنى عوي. دۇنيە جۇزىنە اتاعىمىز شىقسا دا، ءوستىپ اعايىننىڭ اۋزىنا ىلىنبەيتىنىمىز، كوزىنە تۇسپەيتىنىمىز بار...» دەپ بۇلان-تالان بولار ەدى. باۋكەڭ ويتكەن جوق. «پونياتنو تەبە؟» دەدى دە، ترۋبكانى جاۋىپ تاستادى. سونىسىنىڭ ءوزى دە باۋىرجاندىق ەدى.
بۋدان كەيىن مەن ناۋقاستانىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدىم. ءبىرازدان كەيىن مەن جاتقان اۋرۋحاناعا ايەلى كاماشپەن قاتار باۋىرجان دا كەلىپ ءتۇستى. كاماش جوعارىدا، مەن جاتقان كورديولوگيا جاعىندا، باۋكەڭ تومەندە، نيەۆرولوگيا بولىمىندە بولدى. باۋكەن جوعارى شىعا المايدى، مەن تەمەن تۇسە المايمىن. ەكەۋىمىز ءبىر جەردە جاتساق تا جۇزدەسىپ، سويلەسە المايتىن بولدىق.
سول كەزدە، اۋرۋحانانىڭ استىڭعى قاباتىنداعى گاستروەنتەرولوگيا بولىمىندە «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتى رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ساپارجان حايداروۆ تا جاتىر ەدى. ءبىر كۇنى ول ماعان قۋانا كىرىپ كەلدى. قولىندا ءبىر ۋىس گازەتى بار.
— ازەكە، ءسۇيىنشى، — دەدى سىپايى كۇلىپ تۇرىپ.
— الىڭىز، ساكە، — دەدىم مەن ەنتەلەي باسىمدى كوتەرمەك بولىپ.
— جو-جوق، قوزعالماڭىز. — ماعان قيمىلداۋعا بولمايتىنىن بىلەتىن ول ەكى قولىن كەزەك سەرمەپ، بەزەك قاقتى. — بۇگىنگى گازەتتە ءسىزدىڭ گەرويىڭىز، حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ۇلى جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وردەنمەن ناگرادتالعانى تۋرالى جاريالانىپتى. سىزگە سونى حابارلايىن دەپ كەلىپ ەدىم. مىنە گازەت.
مەن ساپارجان بەرگەن گازەتتى الىپ، ۋكازدى وقىدىم.
مەنىڭ تەز بارىپ باۋىرجاندى قۇتتىقتاعىم كەلدى. باۋىرجاندى عانا ەمەس، بەكتى دە قۇتتىقتاعىم كەلدى. «سۇيىكتى كىتابىڭنىڭ قاھارمانى — كەشە، قان مايداندا، جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعان جاۋىنگەرىڭ بۇگىن جازۋشىلىق ەڭبەگى ءۇشىن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالىپ جاتسا، اۆتورعا ول ءبىر مەرەي ەمەس پە؟» ءبىراق مەن ورنىمنان قوزعالا المادىم. تومەنگى قاباتتا جاتقان باۋىرجانعا بارىپ، ونىڭ قولىن قىسۋعا دارمەنىم كەلمەدى.
— باۋىرجان قاقاعان قىستا، دەكابردىڭ 24-ىندە تۋعان، — دەدىم مەن شالقامنان جاتقان كۇيى ساپارجانعا قاراي موينىمدى بۇرىپ. — ساقىرلاعان سارى ايازدا دۇنيەگە كەلگەن... قىران بۇركىت تە جۇمىرتقاسىن قىستا، قياداعى تاسقا سالادى دەيدى. جازعا شىداماعان جاسىق جۇمىرتقا شىرت-شىرت سىنىپ، جارىلىپ، ۇيادا تەمىردەي تەسىرەيىپ ءمىز باقپاستان جالعىز عانا جۇمىرتقا امان قالاتىن بولسا كەرەك. قىران تەك وسىنى عانا باۋىرىنا باسىپ، بالاپان ەتىپ شىعارادى دەيدى عوي. ەل اڭىزى وسىلاي. وسى اڭىز-تەڭەۋ ءبىزدىڭ باۋكەڭە ءدال كەلەدى-اۋ ءوزى. ءسىز بارىپ، باۋكەڭدى قۇتتىقتاڭىز، ساكە.
— جوق، — دەدى ساپارجان اق تىستەرى قاسقايا كۇلىپ.
— نەگە؟
— جۇرەگىم داۋالامايدى.
ساپارجان ونىڭ سەبەبىن ايتتى. بىر-ەكى اي بۇرىن باۋكەڭ «سوسياليستىك قازاقستانعا» ماتەريال اپارىپ، رەداكتورمەن سويلەسىپ وتىرادى. ولاردىڭ ۇستىنە كابينەتكە رەداكتوردىڭ ورىنباسارى حايداروۆ بارىپ كىرەدى. سالەمدەسكەننەن كەيىن باۋكەڭ رەداكتورعا قاراي بۇرىلىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا بايلانىستى ءبىر سيفردى كەيىنگى مالىمەتتەرگە سايكەستەندىرىپ، جاڭارتايىن با دەپ سۇرايدى. ويىندا ەشتەڭە جوق ساپارجان «ارينە!» دەپ قالادى. سوندا باۋىرجان وعان الا كوزىمەن قارايدى دا:
— مىناۋىڭ كىم؟ — دەيدى رەداكتورعا.
رەداكتور ونى ءوزىنىڭ ورىنباسارى ەكەنىن، بۇل ماتەريال سول كىسىنىڭ قولىنان وتەتىنىن ايتادى. ءبىراق باۋىرجان ونى كوزگە دە ىلمەستەن تەرىس قاراپ كەتەدى.
— سوندا جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم، — دەپ كۇلدى ساپارجان. — سودان كەيىن باۋكەڭدى كورسەم التى شاقىرىم اۋلاق جۇرۋگە تىرىسامىن.
مەن دە كۇلدىم.
— باسىندا ءبارىمىز دە سويتكەنبىز، — دەدىم مەن كۇلكىم تىيىلعاننان كەيىن. — ءبىراق باۋىرجانعا بازىنا جۇرمەيدى.
— قويدىم ەندەشە، — دەدى اق كوڭىل ساپارجان ەلبەلەكتەي ورنىنان تۇرىپ. — مىنە، ءقازىر بارىپ قۇتتىقتايمىن.
— مەنەن سالەم ايتىپ، مەنىڭ دە اتىمنان قوسا قۇتتىقتاڭىز، ساكە.
— قۇپ.
ءتورىنشى ديالوگ
ءى
مەن اۋرۋحانادا سەكسەن كۇن جاتىپ، مارتتىڭ اياق جاعىندا ۇيگە قايتتىم. باۋىرجان ءجۇز جيىرما كۇن جاتىپ، مەنەن كەيىن شىقتى. مەنىڭ جۇرەگىم، باۋكەڭنىڭ اياعى اۋىردى. كوپ ۋاقىتقا دەيىن ءبىز جۇزدەسىپ، تىلدەسە الماي، بىر-بىرىمىزگە قاسىمىزداعى سىرقات سەرىكتەرىمىزدەن سالەم ايتىسۋمەن بولدىق. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ديالوگتارىمىز جولداستار ارقىلى جالعاسىپ جاتتى. اسىرەسە باۋكەڭنىڭ ايەلى كاماش ەكى ەتاجدا سەرەيىپ جاتقان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ۇلكەن حابارشىلىق قىزمەت اتقاردى.
ەكى ايدان كەيىن باۋىرجان ەكەۋمىز دە باس كوتەردىك. ءىلبىپ پالاتادا جۇرەتىن، ەپتەپ دالىزگە شىعاتىن بولدىق. ءبىزدى سەسترا ءۇشىنشى ەتاجدان ءتاي-تايلاپ ءتۇسىرىپ، تومەندەگى سپورت زالىنا اپارىپ، گيمناستيكا ويناتىپ ءجۇردى. سول كۇندەردىڭ بىرىندە تومەنگى ەتاجدىڭ دالىزىندە تەمەكى تارتىپ وتىرعان باۋىرجانعا كەزدەستىم.
اۆتور. سالەمەتسىز بە، باۋكە؟
باۋىرجان. سالەمەتتەندىڭ بە، قاراعىم؟
اۆتور. ءحالىڭىز قالاي؟
باۋىرجان. ەپتەپ ءتاۋىر بوپ كەلەمىن. العاشقى جيىرما كۇندە قايدا جاتقانىمدى بىلمەدىم. ءقازىر ءسال باسىم اينالادى، ەپتەپ جۇرۋگە جارادىم. ءبىزدى قويشى، ءبىز ۇزاق ساپار شەگىپ، تونالىپ قالعان جولاۋشى سياقتىمىز عوي، قاراعىم. قازىناسىز كەرۋەن قاراقشىدان قورىقپايدى. ءوزىڭ قالايسىڭ؟
اۆتop. دارىگەرلەر ەكى اي سىرەستىرىپ شالقامنان جاتقىزىپ تاستاپ ەدى. ەندى باس كوتەرىپ، ەپتەپ ءىلبي باستادىم. ارىستان بوپ قيمىلسىز جاتقاننان، تىشقان بوپ جورعالاپ جۇرگەن ارتىق ەكەن.
باۋىرجان. حابارىڭدى ەستىپ، جىبەرگەن جۋرنالدارىڭدى الىپ جاتتىم. مەنىڭ اياعىم عانا ەمەس، قولىم دا شابان ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. اۋىزشا سالەم ايتقانىم بولماسا، ارناپ زاپيسكا جازا المادىم.
باۋكەڭنىڭ بۇلاي دەگەن سەبەبى مەن جوعارىدا جاتىپ ول كىسىگە ءوزى تۋرالى ماتەريالدارىم باسىلعان «بالدىرعان» (№ 12، 1970)، «جۇلدىز» (№ 2، 1971) جۋرنالدارىنىڭ «جەتىسۋ» جانە باسقا وبلىستىق گازەتتەردىڭ نومەرلەرىن جىبەرگەنمىن.
اۆتور. راقمەت، باۋكە. ءسىزدىڭ ءار سالەمىڭىزدى دارىگەرلەردىڭ دارىسىمەن قوسا قابىلداپ جاتتىم. وسىندا ءبىراز ۇلكەن قىزمەتكەرلەر دە بار ەكەن.
باۋىرجان. اۋرۋ بولساڭ اكىمدىكتەن نە پايدا؟
اۆتور. ونىڭىز راس. سول كىسىلەر وزدەرىنىڭ قىزمەت بابىنا قاراماستان ماعان حال-جايىڭىزدى حابارلاپ تۇردى.
باۋىرجان. ادامدى ءۇش ءتۇرلى جاعداي جاقىنداستىرادى، قاراعىم. ول جاعداي: سوعىس، تۇرمە، اۋرۋحانا. بۇل ۇشەۋى لاۋازىم تاڭدامايدى. ادام قانشا كوككە كوتەرىلگەنىمەن توپ ەتىپ تومەننەن ءبىر-اق شىعادى. ولار سونى دا ەسكەرەتىن بولار. جارا جارالىنى قينايدى. شىداي شىداي شىدام تاۋسىلعاندا، اشۋ قىرىپ، ارتىق سويلەپ قالاتىن ساتتەرىڭ دە بولادى ەكەن. ارتىنان رايىڭنان قايتاسىڭ. ول زاڭدى دا عوي. ويتكەنى اركىم جەتكەن جەرىنە دەيىن بارادى، جىعىلعان جەرىندە قالادى. اتاعىڭا اقىلىڭ ساي كەلسە عانا سىيلى بولاسىڭ.
وسى كەزدە سىرتتان كەلگەن سەسترا مەنى قولتىعىمنان الىپ، جوعارى قاراي جەتەكتەدى.
ءبىزدىڭ اۋرۋحاناداعى العاشقى اڭگىمەمىز وسىلاي باستالدى.
II
ءبىر كۇنى پالاتادا جاتىر ەدىم، ەسىك قاعىپ، باۋىرجاننىڭ ايەلى كاماش باس سۇقتى.
— جاي جاتىرسىز با؟
— جاي.
— وندا باۋكەڭ سىزبەن اڭگىمەلەسەمىن دەپ جوعارىعا كەلىپ وتىر ەدى.
— ءقازىر بارايىن، — دەدىم مەن.
شىقسام، ءبىزدىڭ ءۇشىنشى ەتاجداعى الاڭدا گازەت-جۋرنال قوياتىن كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ قاسىندا باۋىرجان، ۇستەلدەن ارىرەك كاماش وتىر ەكەن. ءبىر ورىندىق بوس تۇر. ەكەۋىنىڭ ۇستىندە دە اۋرۋحانانىڭ كوكالا حالاتى. باۋكەڭمەن امانداسىپ، بوس ورىنعا بارىپ وتىردىم.
باۋىرجان. مىناۋ كاماشقا سۇيەنىپ ارەڭ كوتەرىلدىم. ءوزىڭ ءبىر تاۋدىڭ توبەسىندە جاتىر ەكەنسىڭ عوي.
اۆتور. بىرنەشە كۇن توسەكتە شالقامنان جاتىپ، ودان كەيىن دارىگەرلەر باسىمدى كوتەرىپ توسەككە وتىرعىزعاندا مەن بيىك تاۋدىڭ توبەسىنە شىققانداي بولعانمىن. العاش رەت ءتاي-تاي باسىپ بارىپ پالاتانىڭ تەرەزەسىنەن قاراعاندا، باسىم اينالىپ، قۇلاپ قالا جازداعانمىن. كوپ جاتقان ادام وسىنداي كۇيگە ۇشىرايدى ەكەن — وعان الاسانىڭ ءوزى اسقار تاۋ بوپ كورىنەدى ەكەن.
باۋىرجان. ماعان «جۇلدىزدىڭ» ەكىنشى نومەرىن وقىدىق دەپ اركىمدەر ايتىپ جاتىر. الىشەر بەيسەنوۆ، شاحمات حۇسايىنوۆ تاعى باسقالار ايتتى. — مەن ولار نە دەدى دەپ سۇرامادىم. باۋكەڭ سولاردىڭ سوزىنە رازىلىقپەن «تاۋدىڭ توبەسىنە شىعىپ» وتىرعانىن ءتۇسىندىم. — كەشە ءابدىلدا تاجىبايەۆ كەلىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ قايتتى. ول دا وقىعانىن ايتىپ جاتىر. جۋرنالدىڭ رەداكتورى سىرباي ماۋلەنوۆ كەلىپ ەدى. وقۋشىلاردان كوپ حات كەلدى. بەكەر تۇتاس باسپاعان ەكەنبىز دەپ وكىنىپ قالدىق دەدى...
وسى كەزدە ىشتەن حالاتىن جۇرە قاۋسىرىنىپ، شۇڭىرەك كوز ءبىر شال شىقتى. وتىرعان ۇشەۋمىزگە كەزەك-كەزەك سۇزە قاراپ الدى دا:
— باۋىرجان، امانبىسىڭ؟ — دەپ مومىشۇلىنا قولىن ۇسىندى.
باۋىرجان ونىڭ قولىن الدى دا، ءۇنسىز وتىرا بەردى.
— ماركستىك فيلوسوفيانىڭ زاڭى بويىنشا، — دەدى شۇڭىرەك كوز شال باۋىرجانعا ءۇڭىلىپ، — ادامداردىڭ ارا قاتىناسى بىر-بىرىنە كەزدەسۋدەن جاسالادى. مىنە بۇگىن اتاقتى باۋىرجاندى كورىپ، قولىن الىپ تۇرمىن.
— اقساقال، ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز، — دەدى باۋىرجان ءتۇسىن سۋىققا سالىپ.
— سويلەسە بەرىڭدەر، مەن بوگەت بولمايمىن، — دەدى شۇڭىرەك كوز شال بۇرىلىپ، باسپالداقپەن تومەن تۇسە باستاپ، — سويلەسۋ — ول ارا قاتىناستىڭ ءبىر ءتۇرى.
شال تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
— مىناۋ كىم؟ — دەدى باۋكەڭ ماعان.
— بۇل كىسىنى وسىنداعىلاردىڭ ءبارى دەرپەن دەپ اتايدى.
— ول نەمەنە، اتى ما؟
— ءاتى-جونىنىڭ كىم ەكەنىن بىلىڭكىرەمەيمىن. ءوزى دەربەس پەنسيونەر كورىنەدى. سونى جۇرت قىسقارتىپ دەرپەن دەپ كەتكەن. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى تاريح پەن فيلوسوفيادان باستالادى. ۇيىنەن الدىرىپ ۇزبەي وقيتىنى «ۇگىتشى بلوكنوتى»،«ۆەچەرنيايا الما-اتا» گازەتى جانە كەيبىر ساياسي كىتاپتار. جاناسىپ كەتكەن ادامعا ساياساتتان ساباق ايتىپ، مازاسىن الادى. ودان باسقا جازىعى جوق.
— قۇداي سەنى كورشىگە جارىتقان ەكەن، — دەپ كۇلدى باۋىرجان.
اۆتور. باۋكە، تويعا ازىرلىك قالاي بولىپ جاتىر؟ قۇتتىقتاۋشى جۇرت كوپ شىعار.
باۋىرجان. جۇرتتىڭ قالاي قۇتتىقتاپ جاتقانىن جەڭگەڭ ايتسىن.
— قۇتتىقتاۋدىڭ كۇشى باۋكەڭدى وسى جەردەن اكەپ ءبىراق شىعاردى عوي، — دەدى كاماش كۇلىپ. — باسى ءوزىنىڭ تۋعان كۇنى جيىرما ءتورتىنشى دەكابردەن باستالدى. قالاداعى جۇرت بىردەن ۇيگە كەلىپ، تەك وبلىس، اۋدانداردان عانا تەلەفون سوعىلىپ جاتتى. العاشقى كۇندەرى ءسابيت اعا، عابيت اعا، دميتريي سنەگين كەلىپ قۇتتىقتادى. ول كىسىلەردىڭ كەلۋىنىڭ ءوزى ءبىر مەيرام عوي. مەيرامعا قوسىلىپ، مەرەيىمىز كوتەرىلىپ قالدى. ءسابيت پەن عابيت اعا ەكەۋى دە:
— ءاي، باۋىرجان، ءبىز سەنى شارشاتىپ الارمىز، — دەپ ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىردى. — بۇل كۇندەرى ساعان كىسى كوپ كەلەدى. سەن ولاردى رەجيمىڭدى بۇزباي قابىلدا.
وسىلاي دەپ ولار ۇزاق وتىرماي،ۇيلەرىنە قايتتى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى ول كىسىلەردەي بولمادى. ءبىر كەلگەنى بەس ساعات وتىرىپ الىستى. سولاردىڭ ءسوزىن تىڭدايمىن دەپ باۋكەڭ ابدەن شارشادى. باۋكەڭ بولمەسىنە بارىپ تىنىعايىن دەسە كەيبىرەۋلەر سوڭىنان ىلەسە كىرىپ، قاقساپ قاسىندا وتىرىپ الدى. ءوستىپ باۋكەڭ ابدەن قالجىرادى. دەنساۋلىعى بۇرىننان جۇقارىپ جۇرگەن باۋكەڭ مۇنداي قۇتتىقتاۋلاردى كوتەرە الماي، اقىرى اۋرۋحانادان ءبىراق شىقتى.
باۋىرجان. ءبىز سەن زەرىگىپ جاتقان شىعار. ءبىراز اڭگىمە ايتىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرەيىك دەپ كەلدىك. بۇگىنگى اڭگىمە ايتۋ وسىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن، — دەدى باۋكەڭ ايەلىن يەگىمەن نۇسقاپ. — ايتا بەر.
— مەن نە ايتايىن؟ — دەدى كاماش جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ.
— جۇلدىزدى» وقىعاننان كەيىن، قاپ، مەنىڭ ءبىر ايتاتىنىم بار ەدى دەپ ءجۇر ەدىڭ عوي، — دەدى باۋكەڭ ايەلىنە بۇرىلماستان تەرىس قاراعان كۇيى. — سونىڭدى ايت.
— ول جاي، اشەيىن ءبىر كۇلكىلى جاعداي عانا عوي.
— ە، سونى ايت. بۇعان سوندايلار دا كەرەك.
— ەندەشە ايتايىن، — دەپ كاماش سوزگە كىرىستى.
ءىىى
— باۋىرجان ەكەۋىمىزدىڭ جاڭا جۇپتاسقان العاشقى كۇندەرىمىز ەدى، — دەپ باستادى كاماش اڭگىمەسىن. — ءبىر كۇنى بىرەۋ ۇيگە تەلەفون سوقتى. وندا دزەرجينسكيي كوشەسىندەگى ۇيدە ەدىك. تەلەفون دالىزدە بولاتىن. ترۋبكانى مەن بارىپ الدىم. ار جاقتان ءبىر جاس قىزدىڭ داۋسى كەلدى.
— كىم كەرەك سىزگە؟
— ماعان باۋىرجان كەرەك. مەن جاقسىگۇلمىن. شاقىرىپ جىبەرىڭىزشى، — دەدى قىز.
«مۇنىڭ جاقسىگ ۇلى كىم؟» دەپ ىشتەي ويلاپ باۋىرجانعا باردىم.
— سەنىڭ جاقسىگۇل دەگەنىڭ بار ما ەدى؟ — دەدىم وعان.
— جوق — دەدى بۇل بىردەن.
— ترۋبكاعا شاقىرىپ تۇر، بار سويلەس، — دەدىم مەن ونىڭ «جوق» دەگەنىنە سەنبەي.
— مەن ونداي ادامدى بىلمەيمىن، — دەپ باقىردى بۇل. — بارىپ ترۋبكانى جاۋىپ قوي.
سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەستەن ترۋبكانى جاپتىم. سونشا باقىرۋى جامان ءبىر پالەسى بار عوي دەپ ىشىمنەن كۇدىكتەنىپ قالدىم.
ەكىنشى كۇنى تاعى تەلەفون شىلدىرلادى.
— مەن جاقسىگۇلمىن عوي، باۋىرجاندى شاقىرىپ بەرىڭىزشى، — دەدى كەشەگى قىز.
— باۋىرجان جوق، — دەپ سارت ەتكىزىپ ترۋبكانى جابا سالدىم.
— و كىم، ەي، قاتىن؟ — دەدى باۋكەڭ كابينەتىنەن.
— سەنىڭ جاقسىگۇلىن، — دەدىم بۋلىعىپ. ءىشىم ورتەنىپ قويا بەردى. وسىنىڭ ءبىر پالەسى بولۋى كەرەك. بۇرىن مەن كەلمەي تۇرعاندا سويلەسىپ جۇرگەن ەسكى تانىسى بولار. مەن باردا سويلەسۋدەن قاشىپ، بىلمەيمىن دەپ ادەيى قاسارىسىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلاپ قاسىنا باردىم. بۇل بەتىمە ءبىر قارادى دا:
— ءا، جاقسىگۇل مە؟ — دەپ جۇمىسىن ىستەپ وتىرا بەردى.
ءبىر كۇنى قىزۋىم كوتەرىلىپ قاتتى اۋىرىپ، توسەكتەن تۇرا الماي جاتىپ قالدىم. ءتۇس كەزىندە دالىزدەگى تەلەفون شىلدىرادى. «داۋدە بولسا جاقسىگۇل شىعارسىڭ» دەپ، اۋىرعانىمدى ۇمىتىپ، باسىمدى توسەكتەن تەز كوتەرىپ الدىم. كابينەتىنەن شىعىپ باۋكەڭ ترۋبكانى كەتەردى. بۇلار نە سويلەسەر ەكەن دەپ، بار دەمىمدى ىشىمە تارتىپ تىڭداي قالدىم.
— ءيا، مەن باۋىرجانمىن، — دەدى باۋكەڭ. — ءا، جاقسىگۇلمىسىڭ؟ جاقسىمىسىڭ؟ كەلەيىن دەپ ەدىم دەيسىڭ بە؟ كەلسەڭ كەل. ءادىرىس پە، ءادىرىس مىناداي، — دەپ ءۇيدىڭ ءادرىسىن ايتتى دا ترۋبكانى جاپتى.
وسى كەزدە قانىم قايناپ كەتتى. مىنا قۋ پالەنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن قاراشى. مەن اۋىرىپ جاتقاندا ول قىزدى ادەيى شاقىردى عوي. مەن توسەكتەن تۇرا الماي جاتقاندا ونى انا جاقتا وڭاشا قابىلداماق قوي. انا جولدارى مەنىڭ كوزىمشە سويلەسپەي قويىپ ەدى. ونىسى ايلاسى ەكەن عوي، — دەپ ويلاپ توسەگىمنەن اتىپ تۇردىم. ءون بويىمدى قوزعالتپاي جاتقان اۋرۋدىڭ دا قايدا كەتىپ قالعانىن بىلمەيمىن. جان-دارمەن حالاتىمدى كيىپ، شاشىمدى جيىپ «كەلسىن سول الباستى» دەپ، دايىن وتىردىم. لەزدە ەسىك شىلدىرادى. ونى ەستىگەندە ونە-بويىم قالشىلداپ كەتتى.
كابينەتىنەن شىعىپ باۋكەڭ سىرتقى ەسىكتى اشقان كەزدە جاتاتىن بولمەدەن جاي وعىنداي اتىلىپ مەن دە شىقتىم دالىزگە. شىقسام:
— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەپ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر جاس قىز تابالدىرىقتان اتتاپ كەلە جاتىر.
— سالەمەت پە، شىراعىم، — دەدى دە باۋكەڭ ءوز كابينەتىنە قاراي كەتتى. قىزبەن بەتپە-بەت دالىزدە جالعىز مەن قالدىم. باس-اياعىنا قاراسام، كىسى جامانشىلىققا قياتىن بالا ەمەس. مەن ونى بولمەگە الىپ كىردىم.
— وتىر، قالقام. كىمسىڭ؟
— جاقسىگۇلمىن.
— ساعان كىم كەرەك ەدى؟
— باۋىرجان كەرەك ەدى، اپاي.
— باۋىرجاندى كورىپ پە ەدىڭ ءوزىڭ، بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن، كورگەنىم.
«ءا، قۋلار، بۇلار ءبىرىن-بىرى بىلەدى ەكەن عوي. بۇرىن كورىسكەن، كەزدەسكەن ەكەن عوي. تۇك بىلمەيتىن، سەزبەيتىن سياقتانىپ، ءمۇلايىمسىپ كىرىپ كەتكەنىن قاراشى» دەپ ويلاپ تاعى دا ونە بويىم بەزگەكتەي قالتىراپ كەتتى. نەشە ءتۇرلى وي كەلدى باسىما. دەگەنمەن ءوزىمدى ءوزىم ۇستاپ:
— قايدان كەلىپ ەدىڭ؟ قايدا وقيسىڭ؟ — دەدىم.
— ەشقايدا وقىمايمىن، اپاي. بىلتىر اۋىلدان وقۋعا كەلىپ، ينستيتۋتقا تۇسە المادىم دا، ءقازىر ساتۋشى بوپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن.
— ال، باۋىرجان كەرەك بولسا، بار، جاڭاعى شال باۋىرجانىڭ. بۇرىن كەزدەسسەڭدەر، تانىپ تۇرعان شىعارسىڭ، — دەدىم داۋسىم دىرىلدەپ.
قىزدىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— ول... ەمەس، اپاي، — دەدى دىبىسى ارەڭ شىعىپ.
— العاشىندا اڭعارماي قالعان شىعارسىن. قاراڭعىدا كەزدەسىپ پە ەدىڭدەر؟ — دەدىم سوندا دا سەنبەي.
جوق، سونشا قاراڭعى ەمەس بولاتىن... ول جاسىراق بولاتىن... ەكەۋىمىز تانىسقاننان كەيىن، مەنىڭ اۋىلدان كەلگەنىمدى ءبىلىد دە، ءوزىن باۋىرجان مومىشۇلىمىن دەپ ايتتى. مەنىڭ بۇرىن باۋىرجان تۋرالى ەستىگەنىم بولاتىن. سول كىسى وسى ەكەن عوي دەپ ويلادىم... ول مەنىمەن اجىراساردا: ءادىرىسىم تەلەفون سپراۆوچنيگىندە بار، «م» ارپىنەن قاراساڭ تاباسىڭ دەدى. ۇيدە اعا-جەڭگەم بار. ءوزىم بولماسام، تەلەفوندى سول ەكەۋىنىڭ بىرەۋى الادى دەدى دە كەتىپ قالدى.
— قاي جەردە كەزدەسىپ ەدىڭدەر؟
— ماكسيم گوركيي پاركىندە...
— بويى قانداي ەدى؟
— ول كىسى سۇڭعاق بويلى، ارىقشا كەلگەن قارا سۇر جىگىت بولاتىن.
— باسقا قانداي بەلگىلەرىن بىلەسىڭ؟
— ەشقانداي بەلگىسىن بىلمەيمىن، اپاي. ەكى كوزى جىلتىراپ تۇراتىن سياقتى ەدى. «قالقام، اينالايىن» دەپ كىسىنىڭ استى ۇستىنە ءتۇسىپ ءولىپ كەتە جازدايدى ەكەن. پاركتىڭ اۋزىندا تانىسا سالا:
— ءجۇر، قالقام، رەستورانعا كىرىپ سۋسىن ءىشىپ شىعايىق، اينالايىن، — دەدى... «اينالايىن» دەگەن ءسوزدى ىلعي سوزىپ ايتادى. مەن سودان بەرى وسى ۇيگە كۇندە تەلەفون سوعىپ ءجۇرمىن.
قىز قىزارىپ، بۇل سوزدەردى جىلارمان بولىپ ايتتى. قىزدىڭ الدانعانىن ءبىلىپ، ەندى وعان جانىم اشي باستادى.
— قاراعىم-اۋ، ءوزىڭ ويلامايسىڭ با: سوعىستاعى جاس باۋىرجان وسى كۇنگە دەيىن جاس قالىبىندا ءجۇر دەيسىڭ بە؟ باۋىرجان بۇل كۇندە سەنىڭ اكەڭ قۇرالپى كىسى بولعان. جاڭاعى وزىڭە ەسىك اشقان ناعىز باۋىرجاننىڭ ءوزى. كورەمىن دەسەڭ ءجۇر، ەرتىپ اپارايىن، — دەدىم.
— جوق، اپاي. مەنىڭ ەندى ول كىسىنى كورەر بەتىم جوق. مەنىڭ كەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ قىز ورنىنان تۇردى.
مەن ەسىكتى اشىپ، قىزدى قويا بەردىم.
— ءاي، قاتىن، ول كىم ەكەن؟ — دەدى باۋكەن داۋىستاپ.
— جاقسىگۇل.
— جاقسىگۇل مە! جاڭا بارامىن دەپ ءادىرىستى سۇراپ الىپ ەدى، نە شارۋاسى بار ەكەن؟
مەن جاقسىگۇلدىڭ جايىن ايتتىم. مىناۋ شالا ءبۇلىندى دە قالدى. نەگە قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى اۋىلدان كەلگەن قىزداردى الدايدى؟ ۇيات، ار، نامىس قايدا؟ — دەپ ماعان زىرىك-زىرىك ەتەدى.
— ونى جىگىتتەردەن سۇرا، ماعان نەسىنە كۇجىلدەيسىڭ؟ — دەدىم.
— جىگىتتىڭ ءاتى-جونىن بىلە مە ەكەن ءوزى؟
— باۋىرجان دەپ تۇر عوي.
بۇل ماعان الا كوزىمەن قارادى دا، ەشتەڭە دەمەدى.
— ءتۇرى-تۇسىن بىلە مە ەكەن ءوزى؟
— ۇزىن بويلى دەيدى، — دەدىم دە ار جاعىن ايتپاي قويا قويدىم. قىزدىڭ ايتقان بەلگىلەرىمەن باۋكەڭ بەت الدى بىرەۋلەرگە ءتيىسىپ، ۇيات بولىپ جۇرەر دەپ ويلادىم. — بايتاق قالادا بەتىنە قاراپ كىمدى تانۋشى ەدىڭ؟
بۇل سوزگە باۋكەڭ بوگەلىپ قالدى.
— سۇرقيالار الدىمەن جۇرتقا قيانات جاسايدى. سودان كەيىن سىرتىڭنان سەنىڭ اتىڭدى ساتادى. مۇنداي سۇمدارعا ءبىر زاۋال جاساۋ كەرەك، — دەپ باۋكەڭ ءبىراز بۇرقىراپ الدى دا، ارتىنان ساباسىنا ءتۇسىپ، ىستەپ وتىرعان جۇمىسىنا كىرىستى. مەن دە باسىمدى ۇستاپ، جاتاتىن بولمەگە قاراي اياڭدادىم. جاڭاعى كىشكەنتاي تۇرەگەپ جۇرگەنگە باسىم سىنارداي بوپ زىرق-زىرق ەتىپ. توسەگىمە ارەڭ جەتتىم. جاقسىگ ۇلى قۇرىسىن، قايدان تۇرىپ ەدىم دەپ، قايتادان ىڭقىلداي باستادىم.
كاماش كۇلىپ، وسىلاي دەپ اڭگىمەسىن ءبىتىردى. باۋكەڭ تىرس ەتپەستەن ءۇنسىز وتىردى. مەن كاماشپەن قوسىلا جىميدىم دا، دەرەۋ ول كىسى ايتقان اڭگىمەگە ات ىزدەدىم. بۇل مەنىڭ ادەتىم. بىرەۋدىڭ اڭگىمەسى ۇناسا، وعان الدىمەن ات قويىپ الامىن. ءسويتىپ بارىپ ويىمدا ساقتايمىن. بۇل اڭگىمەگە «جاقسىگۇل» دەگەن ات قويدىم دا ىشىمنەن ەكى رەت: «جاقسىگۇل»، «جاقسىگۇل» دەپ قايتالاپ شىقتىم. سودان كەيىن كاماشقا بۇرىلدىم.
— اپىراۋ، باۋكەڭنىڭ اتىن ساتاتىن دا باتىرلار بار ەكەن عوي.
— بار-بار، — دەدى كاماش باسىپ تەز-تەز يزەپ. — مەن سىزگە مىنا ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن.
IV
— ءبىر كۇنى باۋىرجان ەكەۋىمىز قالا ارالاماق بوپ تاكسي شاقىردىق. شوفەرىمىز ۇيعىردىڭ ءبىر جاس جىگىتى ەكەن. باۋكەڭ سونىڭ قاسىندا، مەن ارتتا وتىرمىن. ءبىر كەزدە مەن:
— باۋىرجان، مىنا ماگازينگە كىرە شىعايىقشى، — دەدىم. مەن باۋىرجان دەگەندە، تاكسيست جىگىت باۋكەڭنىڭ بەتىنە جالت قارادى. سودان كەيىن دە قايتا-قايتا قاراعىشتاي بەردى.
ءبىز ماگازيننەن شىعىپ، باۋكەڭ قاسىنا جايعاسقاننان كەيىن تاكسيست جىگىت ماشيناسىن جۇرگىزۋدەن بۇرىن باۋكەڭنىڭ بەتىنە قارادى دا:
— اعا، ءسىز شىن باۋىرجانسىز با؟ — دەپ سۇرادى. — مومىش ۇلى باۋىرجانسىز با؟
— ول نە كەرەك ساعان؟ — دەدى باۋكەڭ قاتقىلداۋ ۇنمەن. شوفەر جىگىت كۇلدى دە، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ءوزىنىڭ ءبىر جولاۋشىنى تاسىپ، قالانى كۇنى بويى ارالاتقانىن ايتتى.
— مەن ودان ءبىر تيىن اقشا المادىم، — دەدى جىگىت. — ويتكەنى ول «مەن باۋىرجان مومىشۇلىمىن!» دەدى. اتاقتى باۋىرجاننان اقشا الىپ نە بولىپتى ماعان؟
— نەگە المايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى باۋكەڭ.
— سەبەبىم بار.
— قانداي سەبەپ؟
— مەنىڭ اكەم ۇلى وتان سوعىسىندا باۋىرجان پولكىنىڭ جاۋىنگەرى بولعان. اكەم باۋىرجاننىڭ باتىرلىعىن، سولداتتارعا دەگەن قامقورلىعىن اۋزىنان تاستاماي ايتىپ وتىرۋشى ەدى.
— اكەڭ ءتىرى مە؟ — دەدى باۋكەڭ وعان ءسال بۇرىلا ءتۇسىپ.
— بەرتىندە قايتىس بولدى، — دەدى تاكسيست. — ءبىراق مەن ونىڭ باۋىرجان ەكەنىنە ءبىر سوزىنەن ءشۇبالانىپ قالىپ ەدىم. ويتكەنى ميكرواۋدانعا قاراي بارا جاتقاندا ءبىر «زاپوروجەستى» باسىپ وزدىق. سوندا ول:
— مەن دە وسىنداي ءبىر «زاپوروجەس» السام دەپ ءجۇرمىن، كەزەكتە تۇرمىن، — دەپ قالدى.
— باۋىرجاننىڭ «ۆولگاسى» بار دەپ ەستىپ ەدىك قوي، — دەدىم مەن وعان جالت قاراپ.
ول ءسال قولايسىزدانىپ قالدى دا، سودان سوڭ كۇلىپ:
— «ۆولگامنىڭ» بارى بار، ونى ءوزىم مىنەمىن، «زاپوروجەستى» بالالارعا الىپ بەرەيىن دەپ ەدىم، — دەدى.
مەن سولاي بولسا سولاي شىعار دەدىم دە قويدىم. سونىمەن مىنە بۇگىن ەكىنشى باۋىرجاندى الىپ كەلە جاتقانىما تاڭ قالىپ وتىرمىن.
— ەكىنشى ەمەس، بۇل نومەر ءبىرىنشى باۋىرجان، — دەدى باۋكەڭ شوفەرعا داۋسىن كوتەرىپ.
تاكسيست «قايدان بىلەيىن» دەگەندەي، باسىن شايقادى.
— توقتات! — دەدى باۋكەڭ قاتۋلانىپ.
تاكسيست تە، مەن دە ساسىپ قالدىم. ول دەرەۋ ماشيناسىن توكتاتتى. مەن باۋكەڭ تۇسەمىن دەپ الەك سالىپ جۇرمەسە ەكەن دەپ قىلپىلداپ بارامىن. جوق ويتپەدى. قالتاسىنا قولىن سۇعىپ، پاسپورتىن سۋىرىپ الدى دا:
— ءما، وقى، — دەپ شوفەر جىگىتكە ۇسىندى.
ول پاسپورتتان باۋكەڭنىڭ ءاتى-جونىن وقىپ شىعىپ، قۋانا باس يزەدى. سودان كەيىن ول ەلبەلەك قاعىپ قوس قولىن بىردەي باۋكەڭە ۇسىندى.
— اكەم ولەرىندە الماتىعا بارساڭ، مەنىڭ كومانديرىم باۋىرجانعا سالەم بەر دەپ ەدى، — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
باۋكەڭ تاكسيست جىگىتتىڭ قولىن الىپ:
— اكەڭ يماندى بولسىن، قاراعىم، — دەدى.
سودان كەيىن قايتادان ىلگەرى قوزعالدىق. مەن دە ىشىمنەن «ۋھ» دەدىم.
— اناۋ باۋىرجان قانشا اقشاڭدى بەرمەي كەتتى؟ — دەپ سۇرادى ءبىر كەزدە باۋكەڭ تاكسيستەن.
— كوپ ەمەس، اعاي. ون سوم عانا.
— ءوزىڭنىڭ بالالارىڭ بار ما؟
— بار، اعاي، ەكى بالام بار.
ءبىز باراتىن جەرىمىزگە جەتتىك. تاكسيستىڭ سچەچيگىنە قاراپ ەدىم، بەس سوم ەكەن. سونى تولەيىن دەپ سۋمكامدى اشقالى جاتىر ەدىم، باۋكەڭ:
— ەي، قاتىن، ماعان جيىرما سوم بەر،— دەدى.
مەن ونى نە قىلادى دەپ ويلادىم دا، سۋمكامنان الىپ الدىمەن ونىڭ سۇراعان اقشاسىن بەردىم. ودان كەيىن تاكسيستكە بەس سوم ۇسىنعالى جاتقانىمدا، باۋكەڭ:
— قاراعىم، مىناۋ بىلتىرعى، جالعان باۋىرجان الداپ، تولەمەي كەتكەن ون سومىڭ. مىنانىڭ بەس سومى مىنا سچەچيگىڭ كورسەتىپ تۇرعان ءبىزدىڭ جول اقشامىز. قالعان بەس سومىنا مەنىڭ اتىمنان بالالارىڭا بازارلىق اپارىپ بەر، — دەپ جاڭاعى مەنەن العان جيىرما سومدى تۇتاس تاكسيستكە ۇسىندى.
شوفەر ساسقالاقتاپ، مەن سىزدەن ءبىر تيىن دا المايمىن دەپ ەدى، باۋكەڭ:
— مولچات! — دەپ اقىرىپ قالدى دا، اقشانى ونىڭ الدىنا تاستاي سالدى، — بۇدان كەيىن الدانۋشى بولما.
وسىلاي دەپ باۋكەڭ ماشينادان شىقتى دا، ەسىگىن تارس ەتكىزىپ جاۋىپ تاستادى. ءبىز قولتىقتاسىپ، ىلگەرى كەتتىك. ءبىر كەزدە شوفەر دە ماشينادان شىعىپ، قالبالاقتاپ ارتىمىزدان قۋىپ كەلدى.
— اعا، قايتاتىن ۋاقىتتارىڭىزدى ايتىڭىز. مەن سول ساعاتتا كەلىپ، سىزدەردى ۇيلەرىڭىزگە جەتكىزىپ سالايىن، — دەدى ول جالىنعانداي بولىپ.
— جوق، — دەدى باۋكەڭ. — ءوز جۇمىسىڭمەن جۇرە بەر. ءبىز وسى جاقتان ءبىر ماشينا الارمىز.
وسى كەزدە باسپالداقتا دابىرلاي سويلەسىپ، تومەنگى جاقتا جۇرگەن اۋرۋلار جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. سولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ جىگەرلەنە سويلەگەن: «ءبىز، قارتتار، وتكەن ءومىردىڭ اۋىرتپاشىلىق، قيىنشىلىقتارىن جاقسى بىلەمىز. سونىڭ فيلوسوفيالىق ءمانىن جاستارعا ايتساڭ «تىڭدامايدى عوي، تىڭدامايدى» دەگەن سوزدەرى ايقىن ەستىلىپ تۇردى. باۋكەڭ ول سوزگە قۇلاق سالدى دا، ماعان قاراپ:
— مىناۋ سەنىڭ دەرپەنىڭ بە؟ — دەدى.
— سول كىسى.
— ءجۇر، كاماش، مەنى تومەنگە ءتۇسىرىپ سال، — دەپ ول اسىعا ورنىنان تۇردى.
باۋكەڭ كاماشقا سۇيەنىپ تومەن قاراي بەتتەدى. مەن ءىلبىپ ءوز پالاتاما كەلدىم. كەلە سالا باۋكەڭمەن بۇگىنگى كەزدەسۋدىڭ دەتالدارىن قولما-قول سول تۇستا جاڭا باستاپ جازىپ جۇرگەن بلوكنوتىما كوشىرە باستادىم. ول اڭگىمەلەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ باسىنا «جاقسىگۇل»، «تاكسيست»، «دەرپەن» دەگەن تاقىرىپتار قويدىم.
V
اۋرۋحانانىڭ تارتىبىنە بايلانىستى ءبىز كوبىنە كەشكە قاراي سويلەسىپ جۇردىك. بۇل كۇنى ءۇشىنشى قاباتتىڭ ۆەستيبيۋلىندە ادام كوپ بولىپ، جۇرت ءبىر جاعىنان قابىرعاداعى اۆتوماتتان ۇيلەرىنە تەلەفون سوعىپ جاتقاندىقتان شىرقىمىز بۇزىلىپ، تومەنگە تۇستىك. استاعى نيەۆرولوگيا ءبولىمىنىڭ ەسكى ديۆانىنا كەلىپ جايعاسا باستادىق. وسى كەزدە اۋرۋحانانىڭ كوك الا حالاتى سۇيرەتىلىپ پۇشپاعىنا تۇسكەن بىرەۋ قالتيىپ كەلىپ قاسىمىزعا تۇرا قالدى. سويتسەك ءوزىمىزدىڭ اعايىنىمىز، اۋدارماشى، جازۋشى، قۋ ءتىلدى كىسى ءابدىراشيت احمەتوۆ ەكەن.
— سەندەردىڭ حالدەرىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن دەمالىس سايىن وسىندا كەلەمىن، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — كەلگەن سايىن كارانتين دەپ كەۋدەمنەن يتەرىپ كىرگىزبەيدى. سودان سوڭ وسى ەكەۋىڭنىڭ — ول ەكەۋىمىزدى كەزەك نۇسقادى، — حالدەرىڭدى بىلەيىن دەپ ادەيى اۋرۋحاناعا ءتۇستىم.
بۇل ادەمى ازىلگە باۋكەڭ ەكەۋمىز قوسىلا كۇلدىك.
— ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى ءدال ءبۇيتىپ ەشكىم سۇراپ كەلگەن ەمەس، — دەدى باۋىرجان كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ.
— بىلەسىڭ، بىلگەننەن سوڭ ىستەيسىڭ، — دەپ احمەتوۆ تە كۇلدى. بۇل قازاقتىڭ اتاقتى اكادەميكتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان شىعىپ، جۇرتقا ماتەل بوپ كەتكەن «بىلەسىڭ، بىلگەننەن سوڭ ايتاسىڭ» دەيتىن بەلگىلى ءسوزىنىڭ ءسال وزگەرتىلگەن نۇسقاسى ەدى. وعان تاعى دا ەزۋ تارتتىق.
— ناۋقاس كىسىگە كۇلكى دە كومەك، — دەدى احمەتوۆ ودان سوڭ، — ەكەۋىڭە بەرگەن مەنىڭ العاشقى جاردەمىم وسى بولسىن.
— راقمەت، ابەكە.
— ءوزىڭ قاشان كەلدىڭ؟ — دەدى باۋىرجان.
— وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن كەلىپ، حيرۋرگيا ءبولىمىنىڭ قىرىق ءتورتىنشى پالاتاسىنا جايعاستىم.
— نە ناۋقاس؟
— باياعى باۋىر. بۇل مەنىڭ ەكەۋىڭنىڭ كوڭىلىڭدى سۇراعانىم، — دەدى احمەتوۆ اڭگىمەنى وزگە تاقىرىپقا اۋدارىپ. — ال ەندى ەكەۋىڭدى دە قۇتتىقتايمىن.
— نە ءۇشىن، تاعى دا اۋىرىپ جاتقانىمىز ءۇشىن بە؟
— جوق، — دەدى احمەتوۆ الدىمەن باۋىرجاننىڭ قولىن الدى. — «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى «اقيقات پەن اڭىز» ءۇشىن، الماس قىلىشتى ەشقاشاندا توت باسپايتىنى ءۇشىن، باۋكە.
— وندا مىنانى قۇتتىقتا، — دەدى باۋىرجان مەنى يەگىمەن نۇسقاپ.
احمەتوۆ ەندى مەنىڭ قولىمدى الدى.
— قىزىقتىعى، باستاساڭ باس الدىرمايتىنى سونداي، ءبىر اتىم ناسىبايداي ءبىر-اق قاقتىم. راحمەت ساعان.
— اۋرۋحانادا جاتقان مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن دە ماقتاپ جاتقان بولارسىز، ابەكە. ونىڭىزعا راحمەت.
— جوق، شىنىم، — دەدى احمەتوۆ ساۋساعىن شوشايتىپ.
اۆتور. «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» فيلمىندە باۋىرجان رولىندە ءوزىڭىز نەگە شىقپادىڭىز؟ فيلم ءسىزدىڭ كىتاپ بويىنشا جاسالعاننان كەيىن، وندا باۋىرجان بولىپ ءوزىڭىز كورىنگەنىڭىز ءجون سياقتى ەدى. كەلەشەك ۇرپاق كىتاپتارىڭىزدى وقىپ، اتىڭىزدى بىلگەننىڭ ۇستىنە ءوزىڭىزدى كينودان كورسە ءتىپتى عانيبەت بولاتىن ەدى عوي.
باۋىرجان. وعان شىدامىم جەتپەدى. الدىمەن ءىلياس وماروۆ ءفيلمنىڭ سەنارييىن كورىپ بەر دەپ ءوتىندى. كورىپ بەرگەن ەمەس، مەن ونى قايتا جازىپ شىقتىم. ءبىراق كينوشىلار مەنىڭ جازعانىمنىڭ جارتىسىن عانا قابىلدادى: ويتۋگە بولمايدى، بۇيتۋگە كەلمەيدى، ونى كورسەتۋگە جارامايدى دەپ ەسىمدى شىعاردى. ءىلياس مارقۇم باۋىرجان بوپ ءوزىڭ ويناساڭ قايتەدى، دەگەندى دە ايتىپ ەدى. ەندى مەنى ارتيست ەتەيىن دەپ پە ەدىڭدەر، اۋلاق دەپ، قولىمدى ءبىر-اق سەرمەدىم.
وسى كەزدە كەشكى تاماققا شاقىرىپ سەسترالار كەلدى. ءبىز بەت-بەتىمىزگە تاراپ، ءارقايسىمىز ءوز ءبولىم، پالاتالارىمىزعا قاراي كەتتىك.
VI
تاعى ءبىر كۇنى كەشكە كاماش پالاتاعا باس سۇعىپ، باۋكەڭنىڭ ۆەستيبيۋلگە كوتەرىلىپ، مەنى كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى.
ۇيرەنشىكتى ورىنعا كەلسەم باۋكەڭ قولتىعىنا ءبىر قاعاز پاپكا قىسىپ، كرەسلودا تەمەكى تارتىپ وتىر ەكەن. ونىڭ قاسىنداعى بوس ورىنعا كەلىپ مەن جايعاستىم. ءبىزدىڭ بۇل كەشتەگى اڭگىمەمىز الدىمەن ءازىل قالجىڭ تۇرىندە باستالدى.
— ءبىزدىڭ ءبىر جاقىنىمىز، اتاقتى ءارتيستىڭ اكەسى، سەرى، ايتىسقىش اقىن، ءارى العاشقى سوۆەت بولىستارىنىڭ ءبىرى بولىپتى، — دەدى باۋىرجان اڭگىمە باستاپ. — ولاردىڭ رۋى الاكۇشىك اتالۋشى ەدى. ول كىسىنى ءوزىم جاس كەزىمدە تالاي رەت كوردىم، اڭگىمەسىن دە ەستىدىم. قىزدارمەن ايتىسقاندا ەكى رەت جەڭىلدىم دەپ وتىرۋشى ەدى.
ءبىر جولى وزىممەن ايتىسقان قىزدى دوڭگەلەنتىپ جەڭۋگە از-اق قالىپ ەدىم، — دەيتىن جارىقتىق — قاسىمداعى حاتشىم پۇشىق مۇرىن قارا جىگىت ەدى. جەڭىلەمىن-اۋ دەپ ساسقالاقتاپ وتىرعان قىزدىڭ سوعان كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر كەزدە بىلاي دەپ قويا بەرگەنى عوي:
بولىسى ءبىزدىڭ ەلدىڭ الاكۇشىك،
حاتشىسى قاسىنداعى قارا پۇشىق.
اۋىلدىق ايەلدەرى، ساقتانىڭدار،
كەتپەسىن الا كۇشىك ءسۇتىڭدى ءىشىپ.
وسىدان كەيىن اۋىز اشا الماي توتيدىم دا قالدىم، — دەيتىن.
— ەكىنشى رەت جەڭىلگەنىم، — دەۋشى ەدى ول كىسى، — ساقال مەن مۇرتتىڭ الەگىنەن بولدى. ول كەزدە جاس ادامدار دا ساقال مەن مۇرت قويادى. ءبىر تويدا تاعى دا ءبىر قىزبەن ايتىسىپ قويا بەردىم. مەن دە سوعىپ جاتىرمىن، قىز دا جاعالاسىپ جاتىر. ءبىر كەزدە قىز بىلاي دەدى:
قاۋعاداي ساقال-مۇرتىڭ، كارىمىسىڭ؟ كارى بولساڭ قىزدارعا ءدارىمىسىڭ؟ مىناۋ ءتۇر-سىقپىتىڭا قاراعاندا، ادام اتا جاسىنان ءارىمىسىڭ؟
وعان مەنىڭ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرمەسىم بار ما:
الا قاشىپ سويلەيسىڭ جىلقىداي ۇرت،
تەبەگەن بيەدەي بوپ بەرەسىڭ سىرت.
نەسىنە ساقالىمدى قازبالادىڭ،
قاي جەرگە شىقپايدى بۇل بوق جەگەن مۇرت؟
وسىعان قىز شاپ ەتە ءتۇسىپ، «مۇرتىڭىز بوق جەسە، اۋزىڭىز نە جەيدى؟» دەپ ولەڭدەتىپ قويا بەرگەنى عوي. «بوق جەگەن» دەگەن ەكى-اق سوزبەن ۇستالدىم. ونىڭ ورنىنا «قاي جەرگە شىقپايدى بۇل وڭباعان مۇرت» دەسەم جەتىپ جاتىر. قىز تىرپ ەتە المايتىن ەدى. مىنە، بۇل ەكىنشى جەڭىلگەنىم، — دەپ وتىرۋشى ەدى ول كىسى.
جاس كەزدە ەستىگەنىڭ جادىڭدا جاقسى ساقتالادى. سوناۋ بوزبالا كۇنىمدە سول كىسىنىڭ اۋزىنان قاعىپ العان وسى ولەڭدەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ويدا كەلەدى.
كاماش باۋكەڭە قاراپ:
— ويعا كەلەدى دەمەكشى، كوپتەن سىزدەن جاسىرىپ كەلگەن ءبىر اڭگىمەم بار ەدى.
— جارايدى، ونى دا ايتايىن، — دەدى كاماش كۇلىپ، — 1964 جىلدىڭ جازىندا سەمەيدىڭ اباي اتىنداعى قازاق تەاترى الماتىعا گاسترولگە كەلدى. سەمەيلىكتەر مەنىڭ توركىنىم عوي. باۋكەڭ ولاردى تەگىس قوناققا شاقىردى. ۇيگە جيىرما شاقتى ارتيست جينالدى.
قوناقتار ىشىپ-جەدى. ءان سالدى، ءازىل تارقاتتى. كەتۋگە ىڭعايلاندى. سول كەزدە باۋىرجان ورنىنان تۇردى.
— ال ەندى سەندەردىڭ بارلەرىڭ سوناۋ سەمەيدەن كەلدىڭدەر، — دەدى قوناقتارعا كەزەك كوز تاستاپ. — سەمەي — مەنىڭ قايىن جۇرتىم، مىنا كاماشتىڭ توركىنى. سەمەي — كاماشتىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ تەاتر ونەرىنىڭ توركىنى. ەڭ العاش سوناۋ شىڭعىس تاۋىنىڭ ەتەگىندە كوتەرىلگەن قازاق تەاترىنىڭ قارا شاڭىراعىن ارقالاپ كەلىپ، العاشقى سپەكتاكل «ەڭلىك-كەبەكتى» كورسەتىپ، استانانىڭ كورەرمەن قاۋىمىن ريزا ەتتىڭدەر. حالىق قول شاپالاقتاپ، مينيسترلەر ماقتاپ، گازەتتەر ماداقتاپ جاتىر. قايىرلى بولسىن!
ءبىز دە رازىمىز. رازىلىعىمىزدىڭ بەلگىسىنە... — دەپ بۇل پيدجاگىنىڭ ىشكى قالتاسىنا قولىن سۇقتى. مىنا شال نە قىلعالى تۇر دەپ مەن وعان قادالىپ قالىپپىن. ءبىراق قالتاسىنان قولىن سۋىرماستان، ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى. — وسى وتىرعان بىرەۋىڭ قايناعا، بىرنەشەۋىن، بالدىز ەكەنسىڭ ماعان. تەك كاماشتىڭ عانا توركىنى دەپ ەمەس، ونەرىمىزدىڭ توركىنى، تەاترىمىزدىڭ توركىنى دەپ، مەن ءارقايسىڭنىڭ يىعىڭا شاپان جابامىن.
مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. سەنبەيتىنىم كەشە عانا باۋىرجان باسپا بەرگەن قالاماقى دەپ، ەكى بۋدا اقشا اكەلگەن. ون سومدىقتار بۋداسىنىڭ شەتىن بۇزىپ، قوناعاسىعا جۇمساعانمىن. جيىرما بەس سومدىقتار بۋداسى تۇتاس تۇرعان. سول ءبۇتىن بۋدانى قالتاسىنان سۋىرىپ الىپ، بەلدەمە قاعازىن جىرتتى دا، كارتا ۇلەستىرگەندەي ەتىپ، ءار قوناقتىڭ الدىنا ءتورت قاعازدان تاستاي باستادى.
— ءارقايسىڭا ءجۇز سومنان. شاپان تىكتىرسەڭدەر دە، كوستيۋم الىپ كيسەڭدەر دە ەرىك وزدەرىڭدە، — دەپ شالىم قاراپ تۇر.
ەڭ سوڭىندا قولىندا بەس-التى-اق قاعاز قالدى. ونى جەلپۋىش ەتىپ جايدى دا، ماعان قاراي لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. ونى جيناپ الىپ جاتىپ، ءىشىم ۋداي اشىپ كەتتى...
— اقشا ءوز وڭەشىڭدى تىعىنداۋ ءۇشىن عانا جينالمايدى. ەلىن سىيلاعان ەر جۇتامايدى. ارا-تۇرا دۇنيەدەن تارىقپاعان ادام دۇنيەنىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى. پونياتنو تەبە؟ تات-تا، تات-تا، تات-تاتا! — دەپ باۋكەڭ وڭ جاق يىعىنا قاراي باسىن بۇرىپ اكەتتى. مۇنىسى ونىڭ: «بۇل اڭگىمە ءبىتتى» دەگەنى ەدى.
VIII
اۆتور. باۋكە، انادا ءبىر ءسوز اراسىندا شەتەلدەن كەلگەن ايەل جازۋشىنى قابىلدادىم دەگەن سياقتى ەدىڭىز.
باۋىرجان. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن فرانسۋزدىڭ ءبىر جازۋشى ايەلى الماتىعا كەلدى. ول ايەلدىڭ تۋعان اعاسى فرانسۋز ارمياسىنىڭ پودپولكوۆنيگى ەكەن. قارىنداسىنىڭ موسكۆا ارقىلى الماتىعا سوعاتىنىن ەستىپ، مومىشۇلىنا كورە كەل دەپ تاپسىرادى. ارناپ حات بەرىپ جىبەرەدى.
ايەل الماتىعا كەلىپ، جازۋشىلار وداعىندا بولادى. ودان مەنى سۇراستىرادى. وداقتاعىلار مومىش ۇلى ناۋقاستانىپ ۇيدە جاتىر، مۇندا كەلە المايدى، جولىعا الماسسىز دەيدى. ايەل دە ءبىر ايتقانىنان قايتپايتىن جان بولسا كەرەك. اعاسىنىڭ اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن قالايدا ماعان جولىعۋعا تىرىسادى. مەيمانحانادا جاتىپ تەلەفون انىقتامالىعىنان مەنىڭ ادرەسىمدى ىزدەيدى. ءوزى ورىسشا جاقسى بىلەدى ەكەن. كەشكە ترۋبكانى الادى دا 2-20-44-كە تەلەفون سوعادى.
— ايتىڭىزشى، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، بۇل مومىش ۇلىنىڭ پاتەرى مە؟ — دەپ سۇرايدى.
— ءيا.
— ول كىسىنى تەلەفونعا شاقىرۋعا بولا ما؟
— بولادى.
كاماش كەلىپ، سەنى ءبىر شەت ەل اكسەنتىمەن سويلەيتىن ورىس ايەلى تەلەفونعا شاقىرىپ تۇر دەدى. بۇل كىم بولدى ەكەن دەپ ويلاپ، تەلەفونعا باردىم. سويتسەم، سوناۋ فرانسيادان كەلگەن جازۋشى ايەل.
— مەن ءسىزدى كورمەي الما-اتادان قايتپايمىن دەپ اعاما ۋادە بەرىپ ەدىم. ءسىز ناۋقاستانىپ جاتىر دەپ ەستىدىم. ساۋىعۋىڭىزعا شىن جۇرەكتەن تىلەكتەسپىن. ءبىراق بىرەر مينۋتقا بولسا دا ۇيىڭىزگە كىرىپ شىعۋعا رۇقسات ەتۋىڭىزدى وتىنەمىن، — دەيدى جالىنىپ.
— كەلىڭىز، مادام، — دەدىم مەن. — بۇرىن اۋىرعانىم راس ەدى. ءقازىر ءتاۋىر بولدىم. ەرتەڭ قاي ۋاقىتتا كەلسەڭىز دە مەنىڭ ەسىگىم اشىق.
ەرتەڭىندە ءتۇس اۋا ەسىكتىڭ قوڭىراۋى شىلدىرلادى. تەلەفون سوققان فرانسۋز ايەلى ەكەن. قاسىندا ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعى باسشىلارىنىڭ بىرەۋى بار. ولاردى تورگە وتىرعىزدىم دا، ءوزىم قارسىداعى كرەسلوعا جايعاستىم. ايەل الدىمەن قابىلداعانىم ءۇشىن كوپ-كوپ راقمەت ايتتى. مەن باسىمدى يزەدىم. سودان سوڭ ول سۋمكاسىنان اعاسىنىڭ حاتىن الىپ، ماعان ۇسىندى. حاتقا قارادىم دا:
— مەن فرانسۋزشا بىلمەيمىن، مادام، — دەدىم.
ول جالما-جان سۋمكاسىنا قايتادان قولىن سۇعىپ، ەكىنشى ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الدى.
— عاپۋ ەتىڭىز، پولكوۆنيك مىرزا، مەن ورىسشاسىن قوسا بەرمەپپىن عوي، سىزگە، — دەپ قاعازدى ماعان بەردى.
وقىسام فرانسۋز پودپولكوۆنيگى ماعان جاۋىنگەرلىك سالەم جولداپتى. مەن تۋرالى كىتاپتان وقىعانىن، سوۆەت ارمياسى پولكوۆنيگىن وزىنە ۇستاز كورەتىنىن ايتىپتى، تاعىسىن تاعىلار. حاتتى وقىپ بولدىم دا:
— اعاڭىزعا راقمەت. مەنەن جاۋىنگەرلىك سالەم ايتىپ بارىڭىز، — دەدىم.
ايەل جىميىپ باس يزەدى دە:
— سىزگە بىرنەشە سۇراۋ بەرۋىمە بولا ما؟ — دەدى.
وسى كەزدە ونىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن جازۋشى قازاقشا:
— باۋكە، بىلاي... قيقارلانباي... دۇرىستاپ... — دەي بەرىپ ەدى، مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم.
— مادام قازاقشا بىلمەيدى، — دەدىم ءوزىمىزدىڭ جازۋشىعا ەجىرەيە قاراپ، ورىسشا سويلەپ. — مەن فرانسۋزشا بىلمەيمىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەسكەنىمىز ءجون.
— قازاقتار فرانسۋز ادەبيەتىن وقي ما؟ — دەپ ايەل ءبىرىنشى قويدى.
— وقيدى، مادام، كوپ وقيدى، — دەدىم مەن، — فرانسۋز ادەبيەتىن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىس جانە قازاق تىلىندە وقيدى. سونىمەن بىرگە فرانسۋز تىلىندە وقيتىن قازاقتار دا بار. ولاردىڭ سانى ءالى از. ءبىراق تۇبىندە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى فرانسۋز ادەبيەتىن ءتۇپنۇسقادان وقيتىندىعىنا مەن ءسىزدى سەندىرە الامىن.
ايەل مەنىڭ جاۋابىمدى قاعازىنا جازىپ بولعاننان كەيىن:
— مادام، بالكىم ءسىزدىڭ مەنىڭ ءوزىمنىڭ فرانسۋز ادەبيەتىن وقيتىن، وقىمايتىنىمدى بىلگىڭىز كەلەتىن بولار، — دەدىم.
ايەل ۇندەمەدى. سودان كەيىن مەن ورنىمنان تۇردىم دا:
— مەنىڭ كىتاپتارىمدى كورىڭىز وندا، — دەپ كابينەتىمنىڭ ەسىگىن اشتىم.
ايەل ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ كابينەتكە كىردى دە، بىردەن شكافتاعى كىتاپتاردىڭ تۇبىنە ءۇڭىلدى. ۇڭىلگەن سايىن:
— و، زوليا!
— و، فلوبەر!
— و، بومارشە!
— و، اناتول فرانس!
— و، رومان روللان!
— و، لۋي اراگون!
— انتۋان دە سەنت-ەكزيۋپەري! — دەپ، ابدەن ەسى شىعىپ كەتتى.
— بۇل سۇراعىڭىزعا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ الدىڭىز با، مادام؟ — دەدىم مەن.
ايەل باسىن يزەدى.
— ەندەشە قايتادان جايعاسىپ وتىرايىق.
— ءسىزدىڭ فرانسيا پرەزيدەنتى دە گوللگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟ — دەدى ايەل قايتا كەلىپ وتىرعاننان كەيىن ەكىنشى سۇراعىن ايتىپ.
— كۋبادا بولعانىمدا ماعان اسكەري ادامدار ساياسي سۇراقتار قويدى. ماسەلەن، اقش-قا قالاي قارايسىز، اعىلشىنداردى قالاي كورەسىز؟ — دەگەن سياقتى. مەن ەشقانداي ساياسي سۇراققا جاۋاپ بەرمەيمىن دەدىم ولارعا. مەنىڭ پارتيامنىڭ، وتانىمنىڭ ولارعا كوزقاراسى قانداي بولسا، مەنىڭ دە كوزقاراسىم سونداي. وسىدان كەيىن كۋبالىقتار ماعان ساياسي سۇراقتار بەرمەيتىن بولدى ال ءسىز ايەل ادامسىز عوي، سوندىقتان جاۋاپ بەرەيىن.
— دە گولل مىرزانىڭ ساياسي باعىتىنا قوسىلمايمىن. ءبىراق ءوزىن فرانسيانىڭ ادال ۇلدارىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن، دەدىم.
— قازاق ادەبيەتى تۋرالى پىكىرىڭىز قالاي؟ — دەدى ايەل بۇدان سوڭ.
— وتە جاقسى، — دەدىم مەن. — ەڭ ارىدان كەلە جاتقان ورەلى، ءورىستى ادەبيەتتىڭ ءبىرى. مەن كەيبىر ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قازاق ادەبيەتىن بەرىدەن باستاپ دامىدى دەگەنىنە قوسىلمايمىن. ولاي دەيتىنىم قازاقتىڭ باتىرلار جىرىن الىڭىز. ولاردىڭ ءارقايسىسى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ وزىق مۇرالارمەن تالاسا الادى. ماسەلەن، قازاقتىڭ «قوبىلاندى باتىر» جىرىنىڭ جالعىز ءوزى عانا نەمىستىڭ «نيبەلۋنگتار تۋرالى»، فرانسۋزدىڭ «رولاند تۋرالى» جىرلارىنان نەمەسە كارەلدەر مەن فيندەردىڭ «كاليەۆالە» ەپوسىنان ءبىر دە كەم ەمەس. ال قازاقتاردا مۇنداي جىرلاردىڭ جالپى سانى ەلۋگە تارتا. ولاردىڭ كوركەمدىك، كۇشتىلىك، شەشەندىك جاقتارىن بىرەر اپتانىڭ ىشىندە اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ كيىن. ولاردى ءبىزدىڭ پروفەسسورلارىمىز ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ينستيتۋتتاردا بۇكىل جىل بويىنا تالداپ تۇسىندىرەدى. ال وسى عاجايىپ قاھارماندىق داستانداردىڭ جەكە-جەكە اۆتورلارى بولعان. ءبىراق بۇل داستاندار سوناۋ كونە زاماننان كەلە جاتقاندىقتان ولاردىڭ اۆتورلارى ۇمىتىلىپ، جىر تەكستەرى عاسىردان عاسىرعا اۋىزشا اۋىسىپ وتىرعان. مىنە وسىنداي ۋلى شىعارمالار جازعان ەجەلگى قازاق اقىندارىنىڭ ءوز كابينەتى بولعان. ولار وسىنداي اسىل جىرلاردى، تاماشا ماقال-ماتەل، شەشەندىك سوزدەردى، جۇمباق، جاڭىلتپاش، ءارالۋان ايتىس ولەڭدەرىن سول عاجايىپ كابينەتتە وتىرىپ جازعان.
فرانسۋز ايەلى ماعان قادالا قاراپ باقىرايىپ قالىپتى.
— سەنبەي وتىرسىز با، مادام؟ — دەدىم مەن وعان.
ايەل باسىن يزەدى.
— ءسىزدىڭ اتا-بابالارىڭىز كوشپەلى حالىق بولعان عوي. كوشپەلى حالىقتىڭ اقىنىنا كابينەت قايدان كەلەدى دەپ ويلاپ وتىرعانىم راس.
— جوق مەنىڭ حالقىمنىڭ ارعى اتالارى ءبىر كەزدە وتىرىقشى ەل بولعان. وتىرار، تاراز ءتارىزدى ءىرى-ىرى قالالارى بار مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ول ەل بۇكىل شىعىس جۇرتىنىڭ ساۋدا ورتالىعى بوپ تۇرعان. كەيىن شەتەلدىك باسقىنشىلار ول قالالاردى ويرانداپ، ەلدىڭ ەگىنشىلىك مادەنيەتىن قۇرىتىپ، حالقىن قايتادان كوشپەندى قاۋىمعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. اڭگىمە ول تۋرالى ەمەس، اڭگىمە ءبىزدىڭ ەجەلگى اقىندارىمىزدىڭ تاماشا شىعارمالار قالدىرۋىنا مۇمكىنشىلىك بەرگەن عاجايىپ كابينەتى بولعانى جايىندا. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، مادام، كابينەتسىز شىعارما جازۋعا بولمايدى عوي.
ايەل باسىن يزەدى.
— قازاق اقىندارىنىڭ كابينەتى شەكسىز-شەتسىز كەڭ دالا، تاماشا تابيعات اياسى بولعان. سول كابينەتتە وتىرىپ ولار ءمولدىر كول، زەڭگىر تاۋ، جۇرتقا جايلى جەرۇيىق مەكەن، ەل قورعانى بولعان قاھارمان باتىرلار جايلى ماڭگىلىك شىعارمالار تۋدىرعان. سول كابينەتتە وتىرىپ ولار كۇندىز سامال جەلمەن سىرلاسقان، تۇندە جىمىڭداعان جۇلدىزدارمەن تىلدەسكەن. مىنە، ناعىز اقىن ءۇشىن وسىدان ارتىق كابينەت بولا ما؟
فرانسۋز ايەلى مەن ءبىزدىڭ جازۋشى ەكەۋى قوسىلا كۇلىپ جىبەردى.
— مەن قازىرگى، ءىشى دۇنيە ءجۇزى كلاسسيكتەرىنىڭ اسىل مۇرالارىنا تولى كابينەتتەردى كەمىتىپ وتىرعانىم جوق، مادام. وسى زامانعى ونەرلى ەلدەر دانىشپاندارى قالدىرعان ولمەس مۇرالارمەن پارا-پار تۇسەتىن تۋىندىلاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن كوشپەلى ەل اقىندارىنىڭ كابينەتىن ايتىپ وتىرمىن.
ەندى ايەل كۇلمەستەن، ىقىلاستانا باس يزەدى. سودان سوڭ ول جاڭا سۇراق قويدى.
— قازاقتىڭ جازۋى قاشاننان باستالدى؟
— وتە ەرتەدەن.
— تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاق جازۋى ارابتار جاۋلاپ العاننان كەيىن پايدا بولعان سياقتى عوي، — دەدى فرانسۋز ايەلى.
— جوق، ودان دا ارىدان. ەجەلگى اتام زاماننان-اق قازاقتاردىڭ جازۋى جانە مىناعان ۇقساس جازۋ اسپاپتارى بولعان. — مەن ساۋساعىممەن ۇستەل ۇستىندەگى ەكى جاعىندا ەكى اۆتومات قالام شانشۋلى تۇرعان پريبوردى نۇسقادىم. قازاقتار سول اسپاپپەن نوتالار دا جازعان. كادىمگى مۋزىكا نوتاسىن جانە ديپلوماتيالىق نوتالاردى ايتامىن، مادام.
قوناقتارىم تاعى دا ماعان تاڭدانا قارادى.
— يلانباي وتىرسىز با، مادام؟
— ءيا،— دەدى ايەل.
— قازاقتىڭ جازۋ قۇرالى مىنە مىناداي بولعان، — دەپ مەن كرەسلونىڭ قاسىندا تۇرعان دومبىرامدى الىپ، شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردىم. — قازاقتىڭ اسقاق اقىندارى مەن ايگىلى كومپوزيتورلارى ءوز ولەڭدەرى مەن مۋزىكالارىن حالىقتىڭ جانىنا، جۇرەگىنە وسى اسپاپپەن جازعان. ءتىلىن تۇسىنبەيتىن باسقىنشى ارميانىڭ الدىنان شىعىپ ءبىزدىڭ ەجەلگى ديپلوماتتارىمىز بەن پارلامەنتەرلەرىمىز وسى دومبىرا ۇنىمەن جاۋاپ بەرگەن، ولارعا ءوز. ۋلتيماتۋمىن دومبىرا كۇيىمەن ۇقتىرعان. كۇي قازاقتىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولى بار ەكەنىن، ولار جەر بەتىندە ءبىر جاۋىنگەر قالعانىنشا ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن قورعايتىنىن، ولارعا تۋعان جەردىڭ اسقار-اسقار تاۋلارى مەن كۇركىرەگەن وزەندەرى كومەكتەسەتىنىن ايتقان. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى كەلگەن دۇشپاننىڭ باسىنا كەبىن بوپ كەپتەلەتىنىن بىلدىرگەن. ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ، كەيىن قايت دەگەن. مىنە بۇل دومبىرامەن وسىنداي نوتالار جازىلعان. بۋعان دالەل قازاقتا «اقساق قۇلان» دەگەن كۇي بار. ول كۇيدىڭ قىسقاشا تاريحى مىناداي. ءبىر كەزدە قازاق جەرلەرىن مونعولدار باسىپ العانى بەلگىلى. سول تۇستا التىن وردانىڭ ءبىر بولىگىن جوشى حان بيلەپ تۇرعان. ول ءوزىڭىز بىلەتىن شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى، بەلگىلى باتىي حاننىڭ اكەسى. سول جوشى حاننىڭ ءبىر بالاسى اڭ اۋلاپ جۇرگەندە ونى دالا تاعىسى، حان ۇلىنىڭ وعى جارالاعان اقساق قۇلان شايناپ ولتىرەدى. حان اڭعا كەتكەن ۇلىنىڭ كەشىككەنىنەن كۇدىكتەنىپ، ونى ىزدەۋگە جەر جايىن بىلەتىن ءبىر توپ قازاقتاردى اتتاندىرادى.
— ەگەر ۇلىمدى تاپپاي قايتساڭدار، ءبارىڭدى دە ولتىرەمىن. ال ول ءولدى دەگەن حابار اكەلسەڭدەر، سول حاباردى ايتقان كىسىنىڭ كومەيىنە ەرىتىپ ءبىر باقىر قورعاسىن قۇيامىن! — دەيدى حان.
حان جارلىعى ەكى بولمايدى. قازاقتار ىزدەپ كەلىپ قۇلاننان اجال تاپقان قاتىگەز حان بالاسىنىڭ سۇيەگىنە كەزدەسەدى. ولار سۇيەكتى اتقا تەڭدەپ حان ورداسىنىڭ سىرتىنا الىپ كەلەدى. ءبىراق ونى حانعا كىم ايتۋى كەرەك. ەشكىمنىڭ دە كومەيىنەن ىستىق قورعاسىپ جۇتقىسى كەلمەيدى. سوندا ءبىر جاس قازاق باتىرى العا شىعىپ:
— ولسەم كوپ ءۇشىن قۇربان بولارمىن. بۇل حاباردى حانعا مەن جەتكىزەيىن، — دەيدى.
جاس باتىر بويىنداعى بارلىق قارۋىن شەشىپ تاستاپ، (ويتكەنى حان ۇستىنە قارۋمەن كىرۋگە بولمايدى)، ورداعا قاراي جاياۋ اياڭدايدى. باتىردىڭ قولىندا شوقپار ورنىنا وسىنداي عانا، — مەن دومبىرانى قولىما الىپ كورسەتتىم، — قارا دومبىرا كەتە بارادى.
سىرتقى جەندەتتەردەن ءوتىپ، وردانىڭ ىشىنە كىرگەن جاس باتىر حاننىڭ الدىنا بارىپ باس يەدى.
— بالامدى تاپتىڭدار ما؟ — دەپ سۇرايدى حان.
— تاپتىق الديار، — دەپ جاس باتىر تاعى دا باس يەدى.
— ءتىرى مە، ءولى مە؟
وسى كەزدە جاس باتىر ءلام دەپ اۋزىن اشپاستان، تىزەرلەپ وتىرا قالادى دا، قارا دومبىرانى بەزىلدەتە كەپ جونەلەدى. جاس باتىر تارتقان جاڭا كۇيدەن حان بالاسىنىڭ جەلكىلدەپ اڭعا شىققانى، سودان سوڭ دۇسىرلەتىپ قۇلان قۋعانى، ساداقپەن اتىپ ايعىر قۇلاندى اياعىنان جارالاعانى، اقساق قۇلاننىڭ شوقاق-شوقاق جەلىپ، قارايلاي قاشىپ بارا جاتقانى اقاۋسىز تانىلىپ تۇرادى.حان بالاسىنىڭ اقساق قۇلاندى قۇرتپاي قويمايمىن دەپ ەكىلەنە شاۋىپ، قاسىنداعى نوكەرلەرىنەن قارا ءۇزىپ كەتكەنى اڭعارىلادى. دومبىرادا ءۇش اياقپەن شوقاق قاققان قۇلاننىڭ، ونىڭ سوڭىنا جەكە تۇسكەن ءتورت تۇياقتىڭ دىبىسى عانا قالادى. كەنەت شوقاقتاعان قۇلاننىڭ ءدۇسىرى كۇشەيىپ، ونىڭ جالت بۇرىلىپ سوڭىنا تۇسكەن قۋعىنشىعا تاپ بەرگەنى بىلىنەدى. سارت-سۇرت تۇياق سوعىسىپ، قۇلاننىڭ قىلىشتاي تىستەرىنىڭ شاقىر-شۇقىر ەتكەنى ايقىن اڭعارىلادى. سول كەزدە دومبىرا ىشەكتەرىنەن: «ءولدىم، ءولدىم!» دەگەن ەكى ءسوز ادامنىڭ ۇنىمەن ايقىن ەستىلەدى.
وسى جەرگە جەتكەندە قارا تەرگە تۇسكەن باتىر كۇيدى كىلت ۇزەدى دە، دومبىراسىن الدىنا كولدەنەڭ قويىپ، حانعا قايتادان باس يەدى. مىنەكي، مادام، بۇل بەرتىندە، ون ەكىنشى عاسىردىڭ اياعى مەن ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ باس جاعىندا بولعان وقيعا. جاڭاعى مەن ايتقان جوشى حاننىڭ ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما جەتىنشى جىلى ولگەنى تاريحتان ايان. ال قازاقتىڭ ۋنيۆەرسالدى اسپابى دومبىرا ارابتار باسقىنشىلىعىنان الدە قايدا بۇرىن بولعان. دومبىرانىڭ جازۋ قۇرالى بولعانىنا سەندىڭىز بە ەندى؟
— سەندىم، — دەدى ايەل. — ءبىراق جاڭاعى قازاق باتىرىنىڭ تاعدىرى نە بولدى، سونى ايتا كەتىڭىزشى، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن.
— ول باتىر ءتىرى قالدى. ويتكەنى جوشى بالامدى ءولدى دەپ ەستىرتكەن ادامنىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيامىن دەگەن عوي. ال باتىر وعان ءوز اۋزىمەن ۇلىڭ ءولدى دەپ ايتقان جوق. ونى دومبىرانىڭ ۇنىمەن، قازاقتىڭ وزىنە ءتان جازۋ ءالفاۆيتىنىڭ ورنەگىمەن ۇقتىردى. سوندىقتان حان كۇلكىلدەپ ەرىپ تۇرعان ءبىر باقىر قورعاسىندى سول دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇيعىزدى. ءبىراق ول جاس باتىر شاپقىنشىلارمەن كەزەكتى ءبىر ۇرىستا قازا تاپتى.
— جيال، جيال، — دەدى ايەل باسىن شايقاپ.
— الايدا ول ماڭگى ءتىرى قالدى. «اقساق قۇلان» كۇيى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تارتىلادى. ول قازاقتىڭ ۇلت اسپاپتارى وركەسترىنىڭ ورىنداۋىندا بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن ارالاپ شىقتى.
قوناق ايەلدى تورگى بولمەگە ەرتىپ بارىپ، بولمەنىڭ ءبىر قابىرعاسىن جاۋىپ تۇرعان ءوزىمنىڭ تۋعان اپام توقىعان الاشا-كىلەمدى كورسەتتىم.
— بۇل فابريكا توقىپ شىعارعان دۇنيە دەپ ويلاماڭىز، مادام. مەنىڭ ءوز اپايىم مۇنى ءوز قولىمەن توقىعان.
ايەل الاشانىڭ نەشە الۋان ويۋلارىنا قاراپ، ءمۇيىز-مۇيىز ورنەكتەردىڭ سىزىعىن ساۋساعىمەن قۋالاي سيپالاپ، باسىن شايقاپ، ءبىراز وتىردى.
— ايتقاندارىڭىزدىڭ بارىنە دە سەندىم، — دەدى سودان كەيىن ايەل ورنىنان قوزعالىپ. — ەندى مەنىڭ سىزگە باسقا قوياتىن سۇراقتارىم جوق. تەك ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار: ءسىز، ماعان ءوزىڭىزدىڭ اتاقتى كىتابىڭىز «زا نامي موسكۆانىڭ» ءبىر داناسىن بەرمەس ەس ەكەنسىز. بۇل مەن ءۇشىن، مەنىڭ سەميام ءۇشىن باعا جەتپەس ۇلكەن سىيلىق بولار ەدى.
— ابدەن بولادى، مادام.
مەن قول قويىپ، كىتابىمدى بەردىم. فرانسۋز ايەلى كوپ-كوپ راقمەت ايتىپ، ريزالىقپەن كەتتى.
ءبىراق مەن كەشىرگىسىز ءبىر قاتە جاساپپىن. ونى ءوزىم ەرتەڭىنە اڭعاردىم. ول قاتەم ايەلدىڭ اعاسىنا، ماعان ارناپ حات جولداعان فرانسۋز پودپولكوۆنيگىنە ءبىر نارسە بەرىپ جىبەرمەپپىن. بۇل قاتەمدى كەيىن سەزىپ، تەلەفونمەن ول ايەلدى ىزدەستىرگەنىمدە، كەشە كەشكى سامولەتپەن موسكۆاعا اتتانىپ كەتكەنىن ءبىر-اق ءبىلدىم.
بۇل اڭگىمەنى ايتىپ بولعاننان كەيىن باۋىرجان ورنىنان تۇردى. قولتىعىنداعى قاعاز پاپكاسىن الدى دا، ماعان ۇسىندى.
باۋىرجان. سەن ماعان شەتەلدەردەن كەلگەن حاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن كورسەت دەپ ەدىڭ عوي. كەشە بالالارعا ايتىپ جىبەرسەم بولگاريادان كەلگەن بىر-ەكى حاتتى عانا تاۋىپ اكەپتى. ىشىندە مەنىڭ ءوزىمىزدىڭ ءبىر اسكەري ۋچيليششەنىڭ لەيتەنانتىنا جولداعان جاۋاپ حاتىم دا ءجۇر. بۇلاردى پالاتاڭا اپارىپ وقىرسىڭ.
اۆتور. راقمەت، باۋكە.
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، كەشە كەشكە باۋىرجان بەرگەن پاپكانىڭ بەتىن اشتىم. حاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىنىڭ ءبارى دە ماشينكاعا باسىلعان ەكەن. ءبىرىنشى حاتتا بىلاي دەپ جازىلىپتى:
«قىمباتتى جولداس مومىش ۇلى!
وسى جاڭا عانا الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولام تاس جولى» كىتابىن وقىپ شىقتىم. كىتاپتا وتان سوعىسىنداعى ءسىزدىڭ العاشقى ۇرىستارىڭىزدىڭ تاريحى سۋرەتتەلىپتى. ەگەر مەن دۇرىس ۇقسام، ءسىز ءوز باسىڭىزدان كەشكەن وقيعالاردى ءارى شىنايى تۇردە، ءارى كوركەم ەتىپ جازۋشىعا بايانداپ بەرگەنسىز.
مىنە، كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاپتىم، ءبىراق ءسىز مەنىڭ كوز الدىمدا قالدىڭىز. ءسىزدىڭ باتىلدىعىڭىز، بايسالدىلىعىڭىز، ويشىلدىعىڭىز ءبار-بارى كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر...
مەنىڭ سىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى ايتىپ، ءسىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاۋىما رۇقسات ەتىڭىز.
ءسىزدىڭ ىس-ارەكەتىڭىز، وي-قيالىڭىز، قامقورلىعىڭىز، ۇيقىسىز وتكەرگەن تۇندەرىڭىز جايىندا وقىعاندا مەن ناعىز كومانديردىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ءبىلدىم...
مەنىڭ بارلىق جولداستارىمنىڭ — بولگار ارمياسى كومانديرلەرىنىڭ سىزگە دەگەن العىسىن قابىل الۋىڭىزدى وتىنەمىن.
ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز جانە قۋاتتى سوۆەت وداعىنىڭ داڭقى ءۇشىن ءسىزدىڭ دەنىڭىزدىڭ ساۋ، كوڭىلىڭىزدىڭ سەرگەك بولۋىن تىلەيمىز.
بولگار اۋە كۇشتەرى، ۇشقىش پورۋچيك
26 يۋل 1947 ج. بانكيا قالاسى». ليلو يۆانوۆ نەنوۆ
ەكىنشى حاتتى سوفيا قالاسىنداعى حريستو بوتيەۆ اتىنداعى ساياسي روتانىڭ كۋرسانتتارى «ۆولوكولام تاسجولى» كىتابىنىڭ اۆتورىنا جولداعان. وندا بىلاي دەلىنگەن:
«قىمباتتى ءبىزدىڭ جازۋشىمىز الەكساندر بەك!
...گەنەرال پانفيلوۆ پەن باۋىرجان مومىش ۇلى سياقتى ۇمىتىلماس وبرازدار جاساعانىڭىز ءۇشىن ءبىز سىزگە شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىز.
سوعىس تۋرالى، جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەر جايىندا تالاي كىتاپتار جازىلدى، ءالى دە جازىلۋعا ءتيىس. ال ءسىزدىڭ كىتابىڭىز تەك كوركەم شىعارما عانا ەمەس. ءبىز ءۇشىن بۇل كىتاپ نۇسقاۋ، باسشىلىق، ءبىز كۇندەلىكتى جۇمىسىمىزدا وسى كىتاپتان ۇيرەنەمىز. ەگەر ءبىز ءبىر ىسكە كىرىسەتىن بولساق، وندا ەڭ الدىمەن، «ءبىزدىڭ ورنىمىزدا باۋىرجان بولسا ول قايتەر ەدى؟» دەپ ويلايمىز. ءسىزدىڭ كىتابىڭىز ءبىزدى قاتال، ءبىراق ءادىل كوماندير بولۋعا ۇيرەتەدى. سونداي بولساق قانا ءبىز جاس بولگار حالىق رەسپۋبليكاسى ءوزىمىزدىڭ الدىمىزعا قويعان مىندەتتەردى ويداعىداي ورىنداي الامىز».
بۇل حات 1947 جىلى 10 مايدا جازىلعان. وعان سەكسەن ءبىر ادام قول قويعان.
مىنەكي، باۋكەڭنىڭ بەلگىسىز لەيتەنانتقا جازعان جاۋاپ حاتى. بەلگىسىز دەيتىنىم حاتتىڭ تەكستىندە لەيتەنانتتىڭ ءاتى-جونى كورسەتىلمەپتى. مۇمكىن، بۇل كىتاپ ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ شىقسا ول لەيتەنانتتىڭ كىم ەكەنى دە تابىلار. بۇل حاتتا «ۆولوكولام تاسجولى» كىتابىنا بايلانىستى جۇرتقا ءمالىمسىز ءبىرسىپىرا دەرەكتەر ايتىلادى، باۋكەڭنىڭ بويىنداعى قاتالدىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى كورسەتىلەدى. سوندىقتان مۇنى وقىرماندارعا تولىق كۇيىندە ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. بۇل حات مىناداي:
«قۇرمەتتى جولداس لەيتەنانت!
حاتىڭىزعا راقمەت. ءسىزدىڭ سۇراقتارىڭىزعا جاۋابىم مىناداي:
1. «ۆولوكولام تاسجولى» كىتابىن تالقىلاۋ ستەنوگراممالارىنىڭ، وعان بەرىلگەن رەسەنزيالاردىڭ، كىتاپقا بايلانىستى كەلگەن حاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن سىزگە جىبەرۋگە مۇمكىندىگىم جوق، وعان شامام جەتپەيدى. ويتكەنى وقىرمانداردىڭ لەبىزدەرى مەن حاتتارى، سىنشىلاردىڭ پىكىرلەرى وراسان كوپ. ماسەلەن، «ۆولوكولام تاسجولىن» جاريالاعان «زناميا» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىنا سوعىس كەزىندە تەك مەنىڭ اتىما عانا جۇزدەگەن حاتتار كەلدى. پوۆەست 1942-1943 جىلداردا موسكۆا قالاسىنداعى ادەبيەتشىلەر ۇيىندە ەكى رەت تالقىلاندى. ول تالقىلاۋلارعا ەكى ءجۇز-ۇش جۇزدەي ادام قاتىستى. وندا مەن پوۆەستىڭ بىتكەن بولىمدەرىنىڭ مازمۇنى جانە ونىڭ جالعاسىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ ىستەيتىن جۇمىسىمىزدىڭ پروگرامماسى تۋرالى ەكى رەت بايانداما جاسادىم. ءار باياندامام ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلدى. ول تالقىلاۋلارعا قاتىسقان ادامدار مىنالار: وزىڭىزگە ءمالىم «ەلۋ جىل ساپتا» كىتابىنىڭ اۆتورى گەنەرال ا. ا. يگناتيەۆ، جازۋشى ۆ. شكلوۆسكيي، جازۋشى ب. لاۆرەنيەۆ، جازۋشى نيكولاي تيحونوۆ، سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا. م. پانكراتوۆا، پروفەسسور — ادەبيەت زەرتتەۋشى ە. ن. ميحايلوۆ، بايىرعى ريەۆوليۋسيونەر ەلەنا دميترييەۆنا ستاسوۆا جانە باسقالار.
سويلەۋشىلەردىڭ سوزدەرىنىڭ بارلىعى دا ستەنوگرافيا ارقىلى جازىلىپ الىندى. ءبىراق ستەنوگرامما مەنىڭ قولىمدا جوق. مەن سىزگە سويلەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ پوۆەست جايىندا جاقسى پىكىردە بولعانىن عانا ايتا الامىن.
بۇدان باسقا مەن دۇركىن-دۇركىن كىتاپتىڭ: اعىلشىن، فرانسۋز، يتاليان، نەمىس، جۇڭگو، بولگار، چەح، ۆەنگەر، سەرب، رۋمىن، گرەك جانە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلعان دانالارىن دا الىپ تۇردىم. بارلىق باسىلىمداردا دا جاقسى العى سوزدەر بەرىلدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى پانفيلوۆتىڭ جانە مەنىڭ سۋرەتتەرىمىزدى باستى. وسى كىتاپتاردى وقىعان كوپتەگەن شەتەل وقىرماندارىنان دا حاتتار كەلدى.
2. ءسىز مەنەن گەنەرال پانفيلوۆ تۋرالى ءوز ەستەلىكتەرىمدى جازىپ جىبەرۋدى سۇرايسىز — بۇل تىلەگىڭىزدى ورىنداۋ دا وڭاي ەمەس. مارقۇم گەنەرال تۋرالى مەنىڭ ەستەلىكتەرىمنىڭ ءبىر بولىگى پوۆەستىڭ جاريالاعان ەكى بولىمىندە ايتىلدى، قالعانى وسى كىتاپتىڭ جالعاسى بوپ تابىلاتىن كەيىنگى ەكى بولىمىندە جانە ايتتادى. ال بۇكىل ءبىر كىتاپتا جازىلعان نارسەنى ەكى-ۇش اۋىز سوزبەن ايتىپ، ءبىر حاتقا سىيعىزۋ قيسىنعا كەلمەيدى. 1942 جىلدان باستاپ گەنەرال پانفيلوۆ تۋرالى مەن گازەتتەردە ءار كەزدە وننان استام ماقالا جاريالادىم. ولاردى ەكى-ۇش اۋىز سوزگە سىيعىزۋ تاعى دا مۇمكىن ەمەس.
3. ءسىز تاربيەلەپ جاتقان شاكىرتتەرىڭىزدىڭ ەرەسەك ادامدار ەكەنى، ولاردىڭ كىتاپتا جازىلعان وقيعالار مەن سۋرەتتەلگەن قاھارماندارعا سىن كوزىمەن قارايتىنى وتە جاقسى. ال جازۋشىلاردىڭ قاعيداسى — وقۋشىمەن ۇرىسپاۋ، ونىڭ ءاربىر ايتقانى ورىندى بولسا — قۇلاق اسۋ، ءسويتىپ ءوز قاتەسىن (ەگەر جىبەرگەن بولسا) كەلەسى باسىلىمداردا تۇزەتۋ. ويتكەنى جازۋشى وقۋشىنىڭ قىزمەتشىسى، ول ءوز شىعارماسىن وقۋشى ءۇشىن، حالىق ءۇشىن جازادى، سولارعا قىزمەت ەتەدى. ەندەشە ونىڭ وقىرماندار بۇقاراسىمەن ەسەپتەسپەۋگە قاقىسى جوق. ءار شىعارمانىڭ ماقساتى — لۇعات ايتۋ. ءبىز دە الدىمىزعا وسى ماقساتتى قويدىق. ءوز ۇرپاعىمىزعا قاتال سوعىس شىندىعىن اسىرماي، بوياماي، سول بولعان قالپىندا ايتىپ بەرۋگە تىرىستىق. بۇل ءۇشىن ءوزىمىزدى دە ايامادىق، ۇرىس مايدانىندا ءوز باسىمىزدان وتكەن وسالدىقتاردى دا جاسىرماي ايتتىق. ءبىز ءوز الدىمىزعا وقۋشىلارعا «كەدىر-بۇدىرسىز»، كۇنادان پاك تاپ-تازا قاھارمان ۇسىنۋ ماقساتىن قويعانىمىز جوق، ولاردى ومىردەگىدەي قاراپايىم، وردينارلىق قالپىندا كورسەتۋگە تىرىستىق.
ءبىز وقىرماندارعا بولعان وقيعانى ايتىپ، ءوزىمىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن جاۋىنگەرلىك ءومىردىڭ ناعىز شىندىعىن بايانداپ وتىرمىز. ءبىز قاھارماندارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن قاتەلەرى وقىرماندارعا ساباق الارلىق ۇلگى، جاقسىلىق قاسيەتتەرى ونەگە بولسىن دەپ ويلادىق. كىتاپ ءالى اياقتالعان جوق، سوندىقتان ونىڭ كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ەرتەرەك. ءوزىڭىز بىلەسىز كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا مەن ءوزىمنىڭ قورىققانىمدى، ۇرىس كەزىندە سول قورقىنىشتى جەڭۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمساعانىمدى ايتقانمىن. ءوزىمنىڭ ءبىرسىپىرا قاتەلەر جىبەرگەنىمدى مەن ءقازىر دە مويىنداۋدان جاسقانبايمىن، ول قاتەلەردى وزگەلەر قايتالاماسىن دەگەن ماقساتپەن قاعازعا ءتۇسىرىپ تە ءجۇرمىن. مەن ءوزىمنىڭ اسكەري جازبالارىمدى جازىپ جاتىرمىن، ونى سىرتتان باقىلاۋشى بولىپ ەمەس، ۇرىستارعا قاتىسقان كۋاگەر، سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، بارلىق اۋىرتپالىقتى ارقالاپ وتكەن سولدات رەتىندە تولعايمىن. مەن تيتتەي دەتالدى دە ودان شىعارمايمىن. ونىڭ ەشقانداي قاجەتى دە جوق.
4. ءسىز مەنىڭ نەلىكتەن قاتال بولۋىمنىڭ سەبەپتەرىن سۇرايسىز. قاتالدىعىم كىتاپتاعىداي ەكەنى راس، وندا تيتتەي اسىرەلەۋ جوق. مەن سىزگە ءوزىمنىڭ قاتالدىق دەگەندى قالاي تۇسىنەتىنىمدى عانا ايتايىن. سۋۆوروۆتىڭ: «اسكەر ويىنىندا ازاپتى كوپ كورسەڭ — ۇرىستا قينالمايسىڭ» دەگەن ءسوزىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. نەمەسە ۆ. ي. لەنيننىڭ: «جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن قاھارماندىق كۇرەس كەرەك، تەمىردەي اسكەري ءتارتىپ كەرەك» دەگەنىن ويلاپ كورىڭىز. لەنين تاعى ءبىر سوزىندە ارميادا اسكەري ءتارتىپتى قولدامايتىنداردى وپاسىز جانە ساتقىن دەپ اتايدى.
سولداتقا دەگەن ەڭ جوعارى قامقورلىق — ونى اسكەري ويىندا اياماۋ، ونى جورىق پەن جاۋىنگەرلىك ءومىردىڭ بارلىق اۋىرتپالىقتارى مەن قيىنشىلىقتارىنا ءتوزىمدى ەتىپ ۇيرەتۋ. سوندا عانا سولدات ۇرىستىڭ ادىستەرى مەن تەحنيكاسىن تولىق مەڭگەرىپ، شايقاس دالاسىندا ءوزىن سۋدا جۇزگەن بالىقتاي سەزىنەدى.
ءبىز، اسكەري ادامدار، كولدەنەڭ كوزگە ادەمى كورىنەتىن پارادقا ەمەس، وتان ءۇشىن ولىسپەي بەرىسپەيتىن قاتال كۇرەسكە ازىرلەنەمىز. اسكەري وقۋ ورىندارىندا ءبىز بيشىلەر ازىرلەپ، ولارعا ءارتۇرلى بالداردا بيلەيتىن بي ساباعىن بەرمەيمىز، جىگەرلى، وزىنە دە، وزگەگە دە تالاپ قويعان كومانديرلەر ازىرلەيمىز، ولاردى ۇرىس دالاسىندا ءاربىر جاۋىنگەرگە كەزدەسەتىن قيىندىقتارعا توزە بىلۋگە تاربيەلەيمىز. ال، ءبىراق، قاتالدىق مىناداي ەكى ءتۇرلى بولادى:
ا) اقىلدى قاتالدىق. مۇنىڭ ءمانىسى كومانديردىڭ وزىنەن دە، وزگەدەن دە ۋستاۆتا كورسەتىلگەن اسكەري ءداستۇر مەن ءتارتىپتى مۇلتىكسىز ورىنداۋىن تالاپ ەتۋى. ولاردى ءوز بورىشتارى مەن قىزمەت مىندەتتەرىن دۇرىس ورىنداۋعا، سوۆەت ەلىنىڭ وفيسەرى مەن جاۋىنگەرى دەگەن ارداقتى اتتى، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ وزات ارميا — سوۆەت ارمياسىنىڭ وفيسەرى مەن جاۋىنگەرى دەگەن جوعارى اتاقتى قۇرمەتتەي بىلۋگە باۋلۋ.
ءبىزدىڭ ارميامىزداعى تاربيەنىڭ نەگىزگى ءادىسى — سەندىرە ءبىلۋ. بۇل باعىنىشتىنى سانالى تارتىپكە باۋلىپ، ونى ءاز مىندەتىن ويلانىپ، بايىپپەن ورىنداۋعا ۇيرەتۋ دەگەن ءسوز. ال ونى تۇسىنبەيتىن كەيبىر كەرتارتپالار بولسا، وندا بۇل تارتىپكە ولاردى زورلاپ كوندىرۋدەن دە باس تارتپايمىز. ءبىزدىڭ اسكەري زاڭدارىمىز (ۋستاۆتارىمىز) وفيسەرلەردەن ەڭ الدىمەن سەندىرە ءبىلۋ ءادىسىن قولدانۋدى تالاپ ەتەدى، سونىمەن بىرگە ەگەر قاجەت بولسا ولارعا ەرىكسىز كوندىرۋگە دە پراۆو بەرەدى.
ءا) اقىلسىز قاتالدىڭ. مۇنىڭ ءمانىسى ءوزىنىڭ قىزمەت بابىن جانە سولداتتىڭ بەرگەن انتى مەن قىزمەت مىندەتىنە بايلانىستى كومانديردىڭ ەركىنە كونۋگە ءتيىستى ەكەنىن پايدالانىپ قيانات جاساۋ دەگەن ءسوز. مۇندايلار ءبىزدىڭ ارميامىزدا وتە سيرەك كەزدەسەدى. پارتيا ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدىق تاربيە جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا نەگىزىنەن جوعارى مادەنيەتتى، ءوزىنىڭ قىزمەت مىندەتىن جاقسى تۇسىنەتىن جان-جاقتى ءبىلىمدى وفيسەرلەر، جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ يدەيالىق جاعىنان ۇستامدى تاربيەشىلەرىن دايارلاپ شىعارۋ ىسىنە جەتىستى. اتاپ ايتقاندا وفيسەرلەر كادرلارىن دايارلاۋ جونىندەگى بۇل قۇرمەتتى مىندەتتى ءسىزدىڭ ۋچيليششە دە ورىنداپ كەلەدى.
سولدات بولۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس، كومانديردىڭ اسكەردى تارتىپتەندىرۋى دە قيىن ءىس. ال سوعىسۋ ودان دا اۋىر. كوماندير باعىنىشتىلارعا عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن وزىنە قاتاڭ، وزىنە تالاپ قويعىش بولۋعا ءتيىس. اسكەر ءتارتىبىن قاتاڭ ساقتاۋ، ونى باعىنىشتىلاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، اسكەري انت پەن بورىشتى ورىنداۋ، جاۋىنگەرلەردى جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەپ، ولاردى سوعىس ىسىنە ۇيرەتۋ — كومانديردىڭ قاسيەتتى بورىشى.
كومانديردىڭ قاتالدىعى بارىنشا ءادىل بولىپ، قىزمەت بابىنداعى قاجەتتىك پەن ناقتى، جاعدايدىڭ جالپى مۇددەسىنە يەمدەلۋى ءتيىس. كوماندير ەشقاشاندا سولدات-جاۋىنگەردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىن قورلاماۋى كەرەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ سولدات سانالى تۇردە قىزمەت اتقارۋشى، اسكەري قىزمەتكە بايلانىستى وزىنە كەيبىر شەك قويۋشىلىقتار بولاتىنىن تۇسىنەتىن سوۆەت ادامى. ول شەك قويۋشىلىق ارمياداعى جالپى ءجون-جوسىق پەن ءتارتىپتى نىعايتۋعا قاجەت ەكەندىگىن، ونىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇرىس دالاسىندا وتاندى قورعاپ قالۋعا باعىتتالعاندىعىن سوۆەت جاۋىنگەرى جاقسى تۇسىنەدى. ءبىزدىڭ سوۆەت ادامى — ءور ادام. ول جاعىمپازدانۋدى، جالباقتاۋدى، جامپەڭدەۋدى، ەكى جۇزدىلىكتى بىلمەيدى. ونىڭ مىرزاسى جوق. ول قۇل ەمەس، ازات ادام. وفيسەر وعان ەڭ الدىمەن — اعا جولداس، سوندىقتان ول سوۆەت ادامى دەگەن اتىنا ساي باعىنىشتى بولۋى ءۇشىن سولداتتاردى لايىقتى باسقارىپ، تاربيەلەي ءبىلۋى كەرەك. سوۆەت وفيسەرىنىڭ مىندەتى وسىنداي ءور، سانالى سولداتتاردى تاربيەلەۋ. كومانديرلەردىڭ بۇيرىعى — باعىنىشتىعا زاڭ. بۇيرىقتى ول جان-تانىمەن ورىنداۋعا ءتيىس. ءاربىر بۇيرىقتى كوماندير جان-جاقتى ويلانىپ، ناقتى ەسەپكە نەگىزدەپ بەرۋى قاجەت. ەشبىر بۇيرىق قورلاۋ تۇرىندە بەرىلمەۋى كەرەك. باعىنىشتىلاردىڭ ارى مەن نامىسىن قورلاعان ادام تاربيەشى دە، باستىق تا بولا المايدى.
ءسىزدىڭ جانە تاربيەلەنۋشىلەرىڭىزدىڭ بارشا تابىسقا جەتۋىنە شىن جۇرەكتەن تىلەكتەسپىن. جولداستىق سالەممەن گۆارديا پولكوۆنيگى 1951 جىلدىڭ 26 مارتى. كالينين قالاسى».
باۋىرجان مومىش ۇلى
ءىح
باۋكەڭ شاقىرادى دەگەنگە ۆەستيبيۋلگە شىقسام، ول كىسى ورديناتورسكيي جاقتاعى ەسىكتىڭ الدىندا سۇر دەرمانتينمەن تىستالعان ارقالىعى جوق ءۇش كىسىلىك جۇمساق ۇزىن ورىندىقتىڭ ءبىر جاق شەتىندە شالبارىنىڭ سول جاق بالاعىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىپ تاستاپ، بالتىرىن ۋقالاپ وتىر ەكەن.
— نە بولدى، باۋكە؟ — دەدىم مەن ول كىسى اياعىن مەرتىكتىرىپ العان ەكەن دەپ.
— ويباي، مىناۋ اياعى قۇرعىر جاڭا باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىمدا كىلت ەتە ءتۇسىپ ەدى، وسى اراعا سۇيرەتىلىپ ارەڭ جەتتىم. وتىرىپ قاراسام جانى كەتىپ قالىپتى، سونى ۋقالاپ جاتىرمىن.
— وندا اۋرە بوپ نەسىنە كوتەرىلدىڭىز، باۋكە. ەپتەپ تومەنگە ءوزىم باراتىن ەدىم عوي.
— جوق، سەنىكى جۇرەك قوي، جۇرەكپەن ويناۋعا بولمايدى، قاراعىم. ال مەنىكى اياق، اياق يت سۇيرەتىلىپ تە بولسا جۇرۋگە جاراتىلعان. — كاماش قابىرعاداعى اۆتومات تەلەفوننىڭ الدىنداعى كرەسلودا، بىزدەن ءسال قيىستاۋ جەردە وتىر ەدى. باۋكەڭ بۇرىلىپ، وعان قارادى. — مىنا قاتىنعا سۇيەنىپ، شىعىپ كەتەرمىن دەپ ەدىم، ونىڭ سەپتىگى بولمادى.
— ەندى سەنى ارقالاپ شىعارايىن با؟ — دەپ كۇلدى ايەلى، — ارقالاسام اياعىڭ باسپالداقتىڭ تاسىنا سوعىلىپ، تاعى ءبىر پالەگە ۇشىرايتىن ەدىڭ.
باۋىرجان كۇلدى دە، شالبارىنىڭ بالاعىن تومەن ءتۇسىردى. ءبىز اڭگىمەلەسە باستاعاندا ۆەستيبيۋلگە بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ، ەسىك قايتا-قايتا اشىق قالا بەردى. مەن ونى ۇنەمى جاۋىپ كەلىپ وتىردىم.
— ءوزىڭ بولماساڭ، مەن سۋىقتان قورىقپايمىن، — دەدى بىردە باۋكەڭ.
باۋىرجاننىڭ ونىسى راس ەدى. ول كۇزدىڭ قاتتى قارا سۋىقتارىنىڭ وزىندە دە بالكوندى اشىپ تاستاپ وتىرادى ەكەن. وتكەن كۇزدە «اقيقات پەن اڭىزدىڭ» بىتكەن بولىمدەرىن وزىنە وقىپ بەرۋ ءۇشىن باۋكەڭنىڭ ۇيىنە بارعانمىن. سوندا بالكونى اشىق ازىناپ تۇرعان بولمەدە ءۇش ساعات وتىرىپ، يەگىم يەگىمە تيمەي قالشىلداپ، ۇيگە ارەڭ جەتكەنمىن. مەن باۋكەڭە وسىنى ايتتىم.
— بالە، سەن قىزىق ەكەنسىڭ عوي، — دەدى ول، — توڭىپ وتىرعانىڭدى ايتىپ، بالكوننىڭ ەسىگىن جاۋىپ قويمايسىڭ با؟
«توڭىپ وتىرعانىمدى كورسەڭىز دە ۇندەمەپ ەدىڭىز عوي» دەدىم مەن ىشىمنەن. سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ كالينين قالاسىندا تۇرعاندا جاتىن بولمەسىنىڭ كىشى-گىرىم تەرەزەدەي فورتوچكاسى بولعانىن، قىستى كۇنگى ايازداردا ونى اشىپ تاستاپ ۇيىقتايتىنىن ەسىنە الدى. ءبىر كۇنى سول سۋىق بولمەگە جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى كىرىپ، «مىناۋ قازاق جاتاتىن ورىن ەمەس، قاسقىر جاتاتىن جەر عوي» دەپ ەكىنشى بولمەگە قاراي قاشا جونەلىپتى.
— مۇنىڭ ءبارى سوعىسقا دەيىن ءسىبىردىڭ سۋىعىنا شىنىققاندىقتىڭ ارقاسى عوي، — دەدى ول.
اۆتور. باۋكە، كەشەگى پاپكا مەندە قالا بەرسىن بە، الدە وزىڭىزگە قايتارىپ بەرەيىن بە؟
باۋىرجان. كەرەك بولسا — قالا بەرسىن.
اۆتور. اناۋ ءسىز جاۋاپ حات جازعان لەيتەنانتتىڭ فاميلياسى ەسىڭىزدە جوق پا؟
باۋىرجان. ول ءوزىمىزدىڭ اسكەري ۋچيليششەلەردىڭ ءبىرىنىڭ لەيتەنانتى ەكەن. ماعان بىرنەشە سۇراقتار قويىپ، سۋرەتىمدى سۇراپ حات جازىپتى. فاميلياسىن كونۆەرتتىڭ سىرتىنا جازعان ەدىم، ءقازىر ۇمىتتىم.
ايتپاقشى پارتيزان قاسىم قايسەنوۆ كەلىپ كەتتى. ساعان دا سالەم ايتتى.
— سالەمەت بولسىن. كارانتين عوي، قالاي كىردى ەكەن؟
— قاسىمعا كارانتين بوگەت بولۋشى ما ەدى. قاقپاعا بارىپ ەدىم، كىرگىزبەدى. ءبىر بۇرىشتى اينالدىم دا، قورشاۋ تاقتايدى تەۋىپ قالىپ بىرەۋىن سىندىردىم. ءبىراق ودان سىيمادىم. ەكىنشىسىن سىندىردىم دا، سىپ ەتىپ اۋرۋحانانىڭ اۋلاسىنا كىردىم. پولكوۆنيك اعام اۋىرىپ، ارىستاي بوپ اۋرۋحانادا جاتسا، قارايمىن با مەن بۇلاردىڭ قاراۋىلى مەن كارانتينىنە دەيدى.
— قورشاۋدىڭ تاقتايىن سىندىرعانىڭ ءۇشىن ءوزىڭدى سوتقا بەرسە قايتەسىڭ؟ — دەدىم وعان.
ول اۋرۋحانانىڭ اۋلاسىن باسىنا كوتەرىپ، ساقىلداپ كەپ كۇلدى.
— جوق، باۋكە، وعان قورىقپايمىن. جاسانعان جاۋ تۇتقىن لاگەرىن توعىز قابات سىممەن قورشاپ، اۆتومات، پۋلەمەتىن كەۋدەمە كەزەپ تۇرعاندا ولاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، سوۆەت ازاماتتارىن ازات ەتكەن قاسىم اۋرۋحاناداعى اعاسىنا كەلىپ، الاقانىن سيپاپ، بەتىنەن سۇيە الماسا، ول نەسىنە كىسى بولىپ جۇرەدى، — دەپ ايقارا قۇشاقتاپ، ەكى بەتىمنەن كەزەك ءسۇيىپ جاتىر، — ءوزىڭدى ارقالاپ الىپ كەتەيىن، كەتەسىڭ بە ۇيگە؟ — دەيدى تاعى دا. قاسىمعا نە دەرسىڭ، راحمەت، اينالايىن دەپ ماڭدايىنان ءسۇيدىم. ول جوعارىعا كوتەرىلىپ، سەنىڭ دە كوڭىلىڭدى سۇراماق ەدى. ءبىراق تومەندەگى سەسترالار شۋىلداپ، جىبەرمەدى. سودان كەيىن: «ءاي، قاسىم قويعىن. بۇل ساعان ۋكراينانىڭ ورمانى ەمەس»، — دەپ قايتارىپ جىبەردىم.
پارتيزان جازۋشى قاسىم قايسەنوۆتىڭ بۇل قىلىعىنا مەن قاتتى تەبىرەنىپ قالدىم. ويتكەنى وسى كىشكەنتاي دەتال ماعان كوپ نارسەنى بايانداپ تۇرعانداي بولدى. قاسىم كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋعان اۋىر شاقتا ەتىگىمەن سۋ كەشكەن ەرلەردىڭ ءبىرى. ول ۋكراين پارتيزاندارىنىڭ ورتاسىندا وت ىشىندە وترياد باستاپ ءجۇردى. وتاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ءوز باسىن ولىمگە بايلاپ، وجەتتىگىمەن، ەرلىگىمەن تالاي اۋىر تاپسىرمالاردى ابىرويمەن ورىندادى. ەندى سول ارداگەر ازامات ارسالاڭداپ ارامىزدا ءجۇر. قاسىمنىڭ مەنىمەن قارىم-قاتىناسى جوق ادام، ايتقان سالەمىنە راقمەت. ال ونىڭ باۋكەڭدى بۇلاي ىزدەپ كەلۋى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن جاي. كەيبىر اعايىندارىڭ اۋىرىپ جاتقانىڭدا ەسىك اشىق تۇرسا دا باس سۇقپايدى. ال قاسىم بولسا اۋرۋحانانىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ كىرىپ، اعاسىن ايمالاپ بەتىنەن سۇيگەن. بۇل دا ءبىر وزىنشە ەرلىك ىسپەتتەس ءىس ەكەن. اعانى ارداقتاۋدىڭ، ازاماتتى قادىرلەۋدىڭ ادامگەرشىلىك ۇلگىسى وسىنداي بولار. ەردى ەر، باتىردى باتىر وسىلاي قۇرمەتتەيتىن شىعار دەپ ويلادىم مەن.
سودان كەيىن سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى، سسسر قورعانىس ءمينيسترى اندرەي انتونوۆيچ گرەچكونىڭ «كارپاتتان اسقاندا» دەيتىن كىتابى ەسىمە ءتۇستى. سول كىتاپتا 1944 جىلى يۋلدە پارتيزان قوزعالىسى ۋكراين شتابىنىڭ چەحوسلوۆاكيا مەن ۆەنگرياعا قىرىقتان اسا جاۋىنگەر پارتيزان وتريادتارى تۇسىرگەنىن، بۇلاردىڭ سوۆەت اسكەرلەرى كارپاتقا شابۋىل جاساعان كەزدە گيتلەر اسكەرلەرىنىڭ تىلىندا بەلسەندى قيمىل جاساعانى ايتىلادى. مۇنداعى پارتيزان قۇرامالارىنىڭ ءبىرىن ا. ۆ. تكانكو باسقارادى. پارتيزاندار جاۋ گارنيزوندارىنا باتىل شابۋىل جاساپ، جەرگىلىكتى حالىققا قىزىل ارميانىڭ جەڭىستەرىن بايان ەتىپ وتىرادى. ۋكراين سەلولارىنا: «كارپات سىرتىنىڭ حالقى، كوتەرىلىڭدەر! فاشيستەردىڭ تۇمسىعىن بۇزىڭدار!» دەگەن ليستوۆكالار تاراتادى.
وسىدان كەيىن مارشال بىلاي دەپ جازادى: «ا. تكانكونىڭ پارتيزاندارى «اق تانيا» تۇتقىن لاگەرىنە باتىل شابۋىل جاسادى. گيتلەرشىلدەر 700-دەي ۋكراين، سلوۆاك جانە ۆەنگەر كوممۋنيستەرىن تۇتقىنداپ، روۆنايانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋدىڭ ادام اياعى باسپاس قيىن قۋىسىنداعى لاگەرگە اكەپ قاماعان ەكەن. فاشيستەر لاگەرگە ۇرىمتال تۇستاردى تەگىس مينالاپ، ەگەر شەگىنەرلىك جاعداي بولسا، ونى تالقانداپ كەتۋگە ازىرلەپ قويادى.
پارتيزان قۇراماسىنىڭ شتابى لاگەردەگى جاۋ گارنيزونىن جويىپ، تۇتقىنداردى بوساتىپ الۋ جونىندەگى جاۋىنگەرلىك وپەراسيانىڭ ناقتى جوسپارىن جاسادى.
ساعات 19-دا ق. قايسەنوۆ باستاعان پارتيزاندار وتريادى وسى جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋعا اتتاندى. لاگەرگە جەتكەندەر كەيىن پارتيزاندار تۇتقىندارمەن بايلانىس جاسادى. جاعدايدىڭ ءبارىن بايىپتاپ بولعاننان كەيىن قايسەنوۆ جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى بايانداۋدىڭ ۋاقىتىن وزگەرتۋگە ۇيعاردى، وپەراسيانى جوسپاردا كورسەتىلگەن 23 ساعاتتا ەمەس، 21 ساعاتتا باستاۋدى ءجون دەپ تاپتى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن پارتيزانداردىڭ ءبىر بولىگى ۇستەرىنە تۇتقىن كيىمدەرىن، باسقالارى ۆەنگەر سولداتتارىنىڭ فورماسىن كيىپ ۇلگىردى. ءسويتىپ توپ لاگەردىڭ ىرگەسىنە تاقادى. لاگەر ساقشىلارى بۇل توپتى تۇتقىنداردىڭ جاڭا توبى ەكەن دەپ ۇقتى. وسى كەزدە پارتيزاندار كۇزەتشىلەرگە كەنەتتەن تاپ بەردى. كۇزەتشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى عانا قارۋعا قول سوزىپ ۇلگەردى. پارتيزاندار جاۋدىڭ 34 سولداتى مەن وفيسەرىن تۇتقىنعا الدى. قاپاسقا قامالعان كوممۋنيستەر تەگىس ازات ەتىلدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى پارتيزاندار وتريادتارىنا قوسىلدى.
پارتيزاندارعا جاڭا ادامدار ۇستى-ۇستىنە كەلىپ قوسىلا باستادى. ەندى ولار قۇر قول ەمەس، قارۋ دا ۇستاپ كەلەتىن بولدى. قۇراما شتابى جاڭا پارتيزان وتريادتارىن جاساقتادى. پارتيزاندار دا جىگەرلى قيمىلدادى. ولاردىڭ كوبى وردەندارمەن، مەدالدارمەن ناگرادتالدى، ال قۇراما كومانديرى ا. ۆ. تكانكوعا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
مارشال گرەچكونىڭ كىتابىندا وسىلاي دەلىنگەن. ول كىتاپتا ەرلىگى ەلگە ماقتان ەتە اتالعان جالعىز قازاق جاڭا عانا تومەندە حالىقتىڭ ءوزى سياقتى وزگەشە ەر ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىن ءوزىنىڭ سولداتتىق، ازاماتتىق جۇرەگىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلدىرىپ، كوڭىلىن سۇراپ كەتكەن قاسىم قايسەنوۆ ەدى. قاسەكەڭ ءبىر اڭگىمەسىندە ماعان جەڭىستىڭ جيىرما بەس جىلدىعىمەن قۇتتىقتاپ، وزىنە سوناۋ موسكۆادان سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى اندرەي انتونوۆيچ گرەچكونىڭ تەلەفون سوققانىن دا ايتقان بولاتىن.
— قاسەكە، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ساستىڭىز با سول كەزدە؟ — دەدىم مەن ازىلدەپ.
— ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، ءۇي ىشىمىزبەن «قىرىلىپ» قالا جازدىق، — دەپ قاسىم قارقىلداپ كەپ كۇلگەن ەدى وندا. — موسكۆادان الماتىعا، سەنىڭ ۇيىڭە قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ تۇرسا، ساسپاعاندا شە؟ سودان كەيىن ءۇي-ىشىمىز بولىپ تاڭ اتقانشا ۇيىقتاعانىمىز جوق. ول كىسى تۇندە تەلەفون سوققان.
— نە دەدى؟
— جەڭىس مەرەكەسىمەن قۇتتىقتادى.
— ودان سوڭ؟
— وزىمە دەنساۋلىق، تابىس، سەمياما باقىت تىلەدى. ماعان ەدىڭ ارتىق نە كەرەك، — دەپ قاسىم تاعىدا قارقىلداي كۇلىپ، ەكى الاقانىن جايعان.
وسىلاردى ويىما ءتۇسىرىپ، باۋكەڭە مويىن بۇردىم.
اۆتور. قاسىمنىڭ اتى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ كىتابىنا كىرگەنىن بىلەسىز بە، باۋكە؟
باۋىرجان. بىلەمىن.
اۆتور. ونىڭ ۇيىنە قورعانىس ءمينيسترى گرەچكونىڭ تەلەفون سوققانىن بىلەسىز بە؟
باۋىرجان. بىلەمىن.
اۆتور. ءسىزدىڭ فاميلياڭىز بۇرىنعى ءمينيستردىڭ، مارشال جۋكوۆتىڭ كىتابىندا جوق قوي دەيمىن، باۋكە.
باۋىرجان موينىن شۇعىل بۇرىپ، بەتىمە اجىرايا قارادى دا، قاتقىن ۇنمەن جاۋاپ قاتتى.
باۋىرجان. ول ماسشتابىنا بايلانىستى. ماسشتاب دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟
اۆتور. قورعانىس ءمينيسترى پارتيزان وتريادىنىڭ كومانديرىن كىتابىنا كىرگىزىپ، ۇيىنە تەلەفون سوققان. — بۇل سوزدەرىم باۋكەڭنىڭ كوڭىلىنە كەلىپ قالماسىن دەپ، ءۇنىمدى باسەڭدەتە سويلەدىم. — مەن بىلەتىن ماسشتاب بويىنشا ديۆيزيا وتريادتان ۇلكەن ەمەس پە؟ ەندەشە مارشال جۋكوۆتىڭ ديۆيزيا كومانديرى رەتىندە مومىش ۇلىنىڭ دا اتىن اتاي كەتۋىنە بولمايتىن با ەدى؟
باۋىرجان. — وي، سەن ءوزىڭ تۇك تۇسىنبەيدى ەكەنسىڭ عوي. — ول اشۋ شاقىرا سويلەدى. — گرەچكو بۇل كىتاپتى مينيستر رەتىندە جازىپ وتىرعان جوق قوي. سەن ايتىپ وتىرعان «كارپاتتان اسقاندا» كىتابى كوماندارمنىڭ ەستەلىكتەرى، وندا 1944-45 جىلداردىڭ وقيعالارى قامتىلادى. ول كەزدە گرەچكو ۋكراينانى، پولشانى، چەحوسلوۆاكيانى جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسقان 1-گۆارديالىق ارميانىڭ كومانداشاسى بولاتىن. كوماندارم ءوز قاراماعىنداعى كورپۋستار مەن ديۆيزيالاردى، سولاردىڭ ادامدارىن ءسوز ەتەدى. ول كەزدە پارتيزاندار ءتيىستى مايدانداردىڭ ارميالارىمەن بىرلەسە قيمىل جاسايتىن. ال جۋكوۆ ءوز ەستەلىكتەرىن قىزىل ارميا باس شتابىنىڭ باستىعى، سسسر قورعانىس حالكومىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جانە جوعارعى باس قولباسشىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە جازىپ وتىر. سوندىقتان ونىڭ مايداندار مەن ارميالار جايىندا ايتۋى، ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن بىرەن-ساران ديۆيزيانى عانا اۋىزعا الۋى وتە ورىندى. ونىڭ ۇستىنە مەن سوعىستىڭ سوڭعى جاعىندا عانا ديۆيزيا كومانديرى بولدىم ەمەس پە؟ پونياتنو تەبە؟
اۆتور. تۇسىنىكتى، باۋكە.
مەن بۇل اڭگىمەنى تەزىرەك دوعارۋعا تىرىستىم. ءبىراق باۋكەڭ دە تەز ساباسىنا ءتۇستى.
باۋىرجان. ال مارشال جۋكوۆقا مەنىڭ ەشقانداي وكپەم جوق. مايداندا مەن ول كىسىمەن جۇزدەسىپ، تىلدەسكەنمىن. ديۆيزيا كومانديرى بولاردا باتاسىن العانمىن. كەيىن، قورعانىس ءمينيسترى كەزىندە مەن تۋرالى الماتىعا تەلەفون دا سوققان. ونى كەيىن ايتامىن.
اۆتور. قۇپ، باۋكە. بۇل اڭگىمە قاسىم پارتيزاننان شىعىپ كەتتى عوي.
باۋىرجان. مەن ول پارتيزاندى ۇناتامىن. — ول اۋزىنان تەمەكى ءتۇتىنىن شۇبالتا شىعارىپ، داۋسىن دا سوزا سويلەدى. — سودان سوڭ اناۋ رەيحستاگقا تۋ تىككەن جىگىت بار ەمەس پە؟
اۆتور. راقىمجان قوشقاربايەۆتى ايتاسىز با؟
باۋىرجان. ءيا، سونى ايتامىن. بۇل ەكەۋى ءبىر جوسىن جاندار. جۇلدىزىن كورمەسەڭ، جۇزىنە قاراپ باتىر ەكەنىن ايىرۋ قيىن ادامدار بولادى. بۇل ەكەۋى وزدەرى جۇلدىزداي جارقىراپ تۇرعان جىگىتتەر. بۇلاردىڭ سوعىستا ەرەسەن ەرلىك جاساعانىن ايتپاي-اق سەنەسىڭ. حالىق ءۇشىن قاسىقتاي قانىن اياماعان قاھارمانداردىڭ ءبىرى عوي بۇلار.
اۆتور. سوعىس ارداگەرلەرىنەن تاعىدا قانداي ازاماتتاردى جاقسى كورەسىز؟
باۋىرجان. سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ ءبارىن دە جاقسى كورەمىن. سوعىس كەزىندە ەلدە بولىپ، ەڭبەك مايدانىندا ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزدى شىڭداعان ادامداردى دا ارداقتايمىن. حالىق ءۇشىن قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن اياماي قىزمەت ەتكەن جانداردىڭ ءبارى اياۋلى.
ح
اۆتور. قازاقشا شىققان ءتۇڭعىش كىتابىڭىز «وفيسەردىڭ كۇندەلىگى» بولدى عوي، باۋكە. وندا ورىسشا شىققان العاشقى كىتابىڭىز قايسىسى؟
باۋىرجان. «يستوريا ودنوي نوچي». مۇنى ورىس تىلىندە جازدىم. الدىمەن الماتىعا جىبەردىم. ءبىراق قولجازبام ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان كەيىن وزىمە قايتىپ كەلدى. باسپا رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى «قولجازبا جاريالاۋعا جارامايدى» دەگەن رەسەنزياسىن قوسا جىبەرىپتى. ول كەزدە مەن كالينيندە تۇراتىن ەدىم. قولجازبانى كالينين باسپاسىنا اپاردىم. ديرەكتورى الىپ قالىپ وقىپ شىعىپ، باسۋعا جارامايدى دەپ ەكىنشى بارعانىمدا وزىمە ۇسىندى. مەن المادىم.
— بۇل ءسىزدىڭ عانا پىكىرىڭىز جانە ءسىز جازۋشى ەمەسسىز. جازۋشى ەمەس ادام تۆورچەستۆوعا ۇكىم ايتا المايدى. باسقا بىرەۋگە رەسەنزياعا بەرىڭىز، — دەدىم.
ديرەكتور قىپ-قىزىل بوپ الىپ قالدى. ءبىر اپتادان كەيىن قايتادان بارسام گوربان دەگەن جەرگىلىكتى جازۋشى مەنىڭ جەر-جەبىرىمە جەتكەن، نامىسىما تيەتىن رەسەنزيا جازىپتى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مەنىڭ ادەبيەت ماڭىنا جولاماۋىم، ورىس ءتىلىن «بۇلدىرمەۋىم» كەرەك كورىنەدى.
گوربانىڭا كونەتىن ادامىڭدى تاپقان ەكەنسىڭ دەدىم دە قولجازبامدى موسكۆاعا، ۆسيەۆولود ۆيشنيەۆسكييگە جىبەردىم. ۆيشنيەۆسكييدەن تەز ارادا ماقتاعان رەسەنزيا كەلدى. بۇل دايىن دۇنيە، جەكە كىتاپ ەتىپ جاريالاۋ كەرەك دەپتى ول.
وسى كەزدە كالينين باسپاسىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى اۋىسىپ، ونىڭ ورنىنا ادەبيەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن مايدانگەر پارفەنوۆ دەگەن كىسى كەلدى. سونىڭ الدىنا اپارىپ «ءبىر ءتۇننىڭ وقيعاسىنىڭ» قولجازباسى مەن وعان جازىلعان ءۇش رەسەنزيانى جايىپ سالدىم. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ماعان پارفەنوۆتىڭ ءوزى تەلەفون سوقتى. شىعارماڭىز ماعان قاتتى ۇنادى، شىعارامىز دەدى. ەلۋ ەكىنشى جىلى ول كالينين باسپاسىنان جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. سول كىتاپ ەلۋ جەتىنشى جىلى الماتىدا ورىس تىلىندە ەكىنشى رەت باسىلىم. باۋىرجاننىڭ دا العاشقى كىتاپتارى الەكپەن شىققان، قاراعىم. كىمنىڭ تۇڭعىش كىتابى تۇسامىس كورمەگەن؟
ودان كەيىنگى ورىس تىلىندە شىققان ەكىنشى كىتابىم «ءبىزدىڭ سەميا». ونى باس شتاب اكادەمياسىندا وقىپ جۇرگەندە ون بەس كۇندە جازعانىمدى جوعارىدا ايتىپ ەدىم عوي. سونىڭ ءبىر قىزىق دەتالىن ايتتىم با، ايتپادىم با وسى؟
اۆتور. ايتقان جوقسىز، باۋكە.
باۋىرجان. ەندەشە تىڭدا. «ءبىزدىڭ سەميانى» بىتىرگەننەن كەيىن ءبىر جولى الماتىعا كەلگەندە مەن ونى ەسكى دوسىما كورسەتتىم. وسىنى وقىپ شىقشى دەدىم. ول وقىپ شىعىپ، جاتىپ كەپ ماقتادى.
— مىناۋ داپ-دايىن كوركەم شىعارما. وسى كۇيىندە قالام تيگىزبەستەن جاريالاۋعا جارايدى، — دەدى.
Meن وعان قاناتتانىپ قالدىم. كەلەسى كۇندەردىڭ بىرىندە دوسىم ۇيىنە قوناققا شاقىردى. تاباعىن توسىپ، تاماعىن بەرىپ سىيلاپ وتىرىپ، ماعان قولقا سالدى.
— سەن اسكەري ادامسىڭ. اتاعىڭ جەر جۇزىنە جايىلدى. ساعان سول داڭقىڭ دا جەتەدى. جازۋشى بولىپ قايتەسىڭ؟ جازۋشىلىق دەگەن دە ازابى كوپ جۇمىس. سوعىستا جانىڭدى ءبىر جەدىڭ. ەندى جازۋشى بولىپ جانىڭدى جانە قيناماقپىسىڭ؟ ءتورت جىل سوعىستا قينالعانىن دا جەتكىلىكتى ەمەس پە؟ جازۋشى بولساڭ ءتورت جىل ەمەس، ءوزىڭدى ءوزىڭ ءومىر بويى قينايسىڭ. سەن جازۋشى بولامىن دەگەنىڭدى قوي دا، مىنا كىتابىڭدى ماعان قي. مەن ءوز اتىمنان جاريالايىن، — دەدى.
مەن قاتتى شامدانىپ قالدىم.
— وندا سەن جازۋشىلىق مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى دەپ وتىرمىسىڭ؟ — دەدىم، ءتۇيىلىپ.
— كەلەدى. ءبىراق ەندى بۇل اۋىر كاسىپكە اۋىسىپ جانىڭدى جەپ قايتەسىڭ دەگەنىم عوي.
— ماعان جانىڭ اشىماي-اق قويسىن، جاراسا باستىر، جاراماسا وزىمە بەر، — دەدىم.
— جارايدى، مەندە قالسىن، مەن باسپاعا ۇسىنايىن، — دەدى دوسىم قاباعىن شىتىپ.
مەن موسكۆاعا كەتە باردىم. كىتابىمنان ەشقانداي حابار كەلمەدى. باسۋعا جاراماعان شىعار، وندا ارحيۆكە وتكىزەيىن دەدىم دە، موسكۆا اسكەري ارحيۆىنان الماتىعا كەتىپ بارا جاتقان مايورعا پالەنشەدەن مەنىڭ قولجازبامدى الا كەل دەپ يەلەندىرۋ قاعاز بەردىم. مايور كەلىپ مەنىڭ دوسىمنان قولجازبانى الىپ، وزىمە اكەپ بەردى. كەيىننەن دوسىم «باۋىرجان مەندەگى قولجازباسىن ميليسيا جىبەرىپ العىزدى» دەپ كوپكە دەيىن وكپەلەپ ءجۇردى. سول كىتاپ ەلۋ التىنشى جىلى الپىس مىڭ دانامەن كالينين قالاسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇرىنعى ءبىر اڭگىمەلەردە بۇل كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارتپايمىن دەگەن بولارمىن. ەندى ول سوزگە تۇزەتۋ جاساۋىڭا بولادى، كىتابىمدى قازاق تىلىندە شىعارۋعا كەلىستىم، قاراعىم.
ايەلدەر سۋىرتپاقتان تىرناعىمەن شىمشىپ بىر-بىرلەپ ءجىپ سۋىرادى. كەي ءجىپ تۇتاس سۋىرلىپ، كەي ءجىپتىڭ جارتىسى سۋىرتپاقتا ءۇزىلىپ قالادى. ءبۇتىنىن ءبىر جاعىنا، جارتىسىن ەكىنشى جاعىنا جيناي وتىرىپ، ارتىنان ولاردىڭ ەكى-ۇشەۋدەن باسىن قوسىپ، ءجىپ شيراتادى. سودان سوڭ ونى ينەگە ساباقتاپ ىسكە كىرىسەدى.
سۋىرتپاقتان ءجىپ سۋىرعانداي بولىپ، مەن دە باۋكەڭنىڭ اۋزىنان شىققان دەتالداردى بىر-بىرلەپ قاعازعا تۇسىرە بەرەمىن. ارينە، ماعان دارىگەرلەر مەن سەسترالار قاعاز جازۋعا رۇقسات ەتپەيدى. ءبىراق مەن ولار جوقتا، ۇرلانىپ، بلوكنوتتارىمدى تولتىرىپ جاتامىن. جان دا كەرەك، جازۋ دا قاجەت. جازباسام باۋكەڭ ايتقان اڭگىمەلەردەن ايرىلىپ قالامىن. ول ماعان اكە-كوكە دەسەم دە ءبىر ايتقانىن ەكىنشى رەت قايتالاپ بەرمەيدى. ونى الەكساندر بەكتىڭ تاجىريبەسىنەن بىلەمىن، باۋكەڭنىڭ ءبىر بەتكەي مىنەزىنەن اڭعارامىن. سوندىقتان بۇل جولعى ايتقاندارىن دا ىشتەي تاقىرىپقا ءبولىپ، ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن ول تاقىرىپتاردى ءۇنسىز قايتالاپ قويىپ وتىر ەدىم، تومەننەن جاتىن ورىن — پالاتالارعا قاراي قايتىپ كەلە جاتقان اۋرۋلاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. تانىس اششى داۋىس ءدالىزدى شىڭىلداتىپ كەلە جاتتى. ونى ەستي سالا باۋكەڭ مازاسىزدانىپ، قوزعالاقتاي باستادى.
— كاماش، كەتەيىك، مىنانىڭ دەرپەنى كەلە جاتىر، — دەدى ايەلىنە قاراپ.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز باۋكەڭ دەرپەندى كورسە تەرىس اينالىپ كەتەدى. ونىڭ شۇڭىرەيگەن كوزىن، شىڭكىلدەگەن ءۇنىن كورمەۋگە، ەستىمەۋگە تىرىساتىن سياقتى. ول قاسىنا كەلسە ۇندەمەي وتىرىپ الادى، نەمەسە ءدارى ىشەتىن ەدىم دەپ سىلتاۋراتىپ كەتىپ قالادى.
بۇل جولى دا سويتپەكشى ەدى. ءبىراق ءبىزدى كورە سالا دەرپەن شاپشاڭ اياڭداپ قاسىمىزعا جەتىپ كەلدى.
— ەكى جازۋشى، نەمەنە سەندەر وزدەرىڭ سويلەسە بەرەسىڭدەر؟ ودان دا مىنا مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ، مەنىڭ ءومىرىمدى كىتاپ قىلىپ جازبايسىڭدار ما؟ — دەدى ول.
باۋىرجان بۇقيىپ تومەن قارادى. باۋكەڭنىڭ ونىسىنان: «مىناۋىڭمەن ءوزىڭ سويلەس» دەگەندى اڭعاردىم دا، ەندى اۋزىمدى اشا بەرىپ ەدىم.
— سەنىڭ ومىرىڭدە جازاتىن نە بار، بەيسەكە؟ — دەدى دەرپەننىڭ قاسىندا كەلە جاتقان سالاۋاتتى كەلگەن ەكىنشى شال.
— نەگە جوق؟ — دەرپەننىڭ باسى كەكەڭ ەتە ءتۇستى. — باتراق بولدىم. بايلاردى كامپەسكەلەدىم. سوۆپارتشكولدا وقىدىم. كولحوز قۇردىم. ەندى دەربەس پەنسيونەرمىن. نەگە جازباسقا؟
— دەربەس پەنسيا دەگەنىنڭەن باسقاسىنىڭ ءبارى جازىلدى-اۋ، بەيسەكە، — دەدى دەرپەننىڭ جولداسى، — ونى ساكەن، ءسابيت، بەيىمبەت، ءىلياس جازدى ەمەس پە؟
— جوق، ولاردىكى جالپى عوي. مەن تۋرالى جەكە جازىلۋى كەرەك. وسى كۇنگى جازۋشىلار تەمە تابا المايدى. مىنە مەن تەمەمىن. قاستارىڭدا جۇرگەن تەمەنى نەگە كورمەيسىڭدەر وسى؟. — سودان كەيىن دەرپەن سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. — دەربەس پەنسيا دەگەن كىم كورىنگەنگە بەرىلە بەرمەيدى، جولداستار. ماركستىڭ سوزىمەن ايتقاندا اقشا ەڭبەك ەتكەنگە عانا بەرىلەدى.
— ءاي، بەيسەكە-اي، — دەدى جولداس شالى دەرپەندى قولتىعىنان الىپ، — دەربەس پەنسياڭ، قاسىڭدا كەمپىرىڭ، باسىڭدا ءۇيىڭ، تاۋدا داچاڭ بار. بالالارىڭنىڭ ءبارىن جاقسى قىزمەتكە ورنالاستىردىڭ، ءارقايسىسىنا ءۇش-تورت بولمەدەن ءۇي اپەردىڭ. مىنەم، جۇرەم دەسەڭ ماشيناڭ دايىن. وسىنىم بويىما قۇت دەپ وتىرمايسىڭ با تىنىش. ەندى كىتاپقا گەروي بولعىڭ كەلەدى. بۇل دۇنيەدەگى جاقسىلىقتىڭ ءبارىن جالعىز ارقالاپ كەتپەكسىڭ بە سوندا؟ ءجۇر، جۇرتتىڭ مازاسىن المايىق.
جولداس شالى دەرپەندى قولتىعىنان تارتىپ ەدى، ول قوزعالمادى. باۋىرجانعا قاراپ تۇرىپ:
— سەن اتاقتى مومىشۇلىسىڭ. سەن جازشى مەن تۋرالى. سەن ءوزىڭ سولداتتار تۋرالى جاقسى جازاسىڭ، — دەدى.
— مەن ءسىزدىڭ پسيحولوگياڭىزدى بىلمەيمىن، اقساقال، — دەدى باۋىرجان مويىن تەرىس بۇرىپ. — ءوزىڭىز جازىڭىز.
— ءسىز تۋرالى دا جازامىز، بەيسەكە، — دەدىم مەن دەرپەنگە باسىمدى يزەپ. — اۋەلى ءتاۋىر بولىپ الايىق تا.
— ە، دۇرىس، ءتاۋىر بولىڭدار، — دەدى دەرپەن جايدارىلانىپ. — ولارىڭ ءجون. — سودان سوڭ جولداس شالىنا ىلەسىپ، ءدالىزدىڭ ەسىگىنە قاراي اياڭدادى. — مەن ءبارىن دە ايتىپ بەرەمىن.
— قاسىنداعىسى دا دەرپەن بە؟ — دەدى باۋكەڭ ەسىك جاقتى يەگىمەن نۇسقاپ.
— جوق، جايپەن.
— اتى سولاي ما؟
— اتى باسقا بولۋى كەرەك، دەربەس ەمەس، جاي پەنسيونەر دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قىسقارعان تۇبىرىنەن تۋعان ات. وسىنداعى كەيبىر قۋ جىگىتتەر ول كىسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ءارى كۇلكىلى، ءارى كۇيىنىشتى ءبىر اڭگىمەگە بايلانىستى ونى جايپەن دەپ اتاپ كەتىپتى. دەرپەن ەكەۋى دوس، ۇنەمى بىرگە جۇرەدى.
— سول جايپەنىندىكى ءجون سياقتى، — دەدى باۋىرجان قايتادان اشىلا سويلەپ.
باۋىرجان. ايتپاقشى سەنىڭ «اقيقاتىنىڭ» «جۇلدىزدان» قالعان جالعاسىن «جالىن» جاريالايتىن بولىپتى عوي. ەستىدىڭ بە؟
اۆتور. ەستىدىم، باۋكە، راقمەت. ولارعا «جاس باۋىرجان» دەگەن اتپەن باسىڭدار دەدىم،
بەسىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. باۋكە، اۋرۋحانادان شىقتىڭىز. ابايدىڭ تۋعانىن 125 جىل تولعان تويىنا دا بارىپ قايتتىڭىز. ءبارى قۇتتى بولسىن. ەندى باياعى اڭگىمەمىزدى ارى قاراي جالعاستىرساق قايتەدى؟
باۋىرجان. جالعاستىرايىق.
اۆتور. «اقيقات پەن اڭىز»، «جاس باۋىرجان» جايىندا بولعان كوپتەگەن حاتتار ءتۇسىپ جاتىر.
باۋىرجان. وعان بايلانىستى ماعان دا حاتتار كەلدى.
اۆتور. كوپتەگەن وقۋشىلار ماعان بۇل ەكى شىعارمادان باۋىرجاننىڭ بالالىق، جاستىق شاعىنىڭ ءبىرسىپىرا كەزەڭدەرىن بىلدىك. ەندى سەن بىزگە وسى ادىسپەن باۋكەڭنىڭ بارلىق ومىرىنەن مالىمەت بەر. ونىڭ سوعىس كەزىندەگى ەرلىكتەرىن ايتپاساڭ دا بولادى، ول بەك پەن مومىش ۇلىنىڭ كىتاپتارىندا ايتىلدى. ءبىز بۇل شىعارمانىڭ جالعاسىن كۇتەمىز دەپ جازادى.
باۋىرجان. ول سەنىڭ شارۋاڭ.
اۆتور. ەندەشە مەن سىزگە تاعى دا بىرنەشە سۇراقتار قويسام.
باۋىرجان. قويعىن
اۆتور. ءسىز قيىر شىعىسقا وتىز التىنشى جىلى باردىڭىز عوي. ال ودان قاشان قايتتىڭىز؟
باۋىرجان. قىرقىنشى جىلدىڭ باسىندا. ءبىر كۇنى ماعان موسكۆادان بۇيرىق كەلدى. ول بۇيرىقتى مەنىڭ اسكەري اتاعىم ءوسىپ، اعا لەيتەنانت بولعانىم جانە پولك شتابى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى بولىپ جوعارىلاعانىم ايتىلعان. ورىسشا پنش-1 دەيدى. ارينە، ول ۇلكەن قىزمەت. ول قىزمەتتى الۋمەن مەنىڭ كييەۆ اسكەري وكرۋگىنىڭ قاراماعىنا بارۋىم كەرەك ەكەن. «قۇپ؟» دەپ قولىمدى شەكەمە كوتەردىم دە، جۇگىرىپ ۇيگە كەلدىم.
— ال، جامال، جينال، كوشەمىز، — دەدىم.
اۆتور. جامال كىم ەدى؟
باۋىرجان. ايەلىم.
اۆتور. قاشان ۇيلەنىپ ەدىڭىز؟
باۋىرجان. وتىز سەگىزىنشى جىلى ەلگە دەمالىسقا كەلگەندە ۇيلەنىپ، ەكەۋىمىز قول ۇستاسىپ قيىر شىعىسقا بارعان.
اۆتور. قالاي ۇيلەنگەنىڭىزدى تولىعىراق ايتىڭىزشى، باۋىرجان.
باۋىرجان. ايتپايمىن. سەن مەن تۋرالى رومان جازبايسىڭ. ەندەشە سەنەن مەنىڭ نەشە رەت ۇيلەنگەنىمدى، كىممەن جۇرگەنىمدى ەشكىم دە سۇرامايدى. پونياتنو تەبە؟
اۆتور. ال، كييەۆكە كەلدىڭىز.
باۋىرجان. شولپان دەگەن كىشكەنتاي قىزىمىزدى ورتامىزعا الىپ، جامال ەكەۋىمىز پلاسكارت ۆاگونعا وتىردىق تا، كييەۆكە كەلدىك. وكرۋگ كومانداشىسى گ. ك. جۋكوۆ، وپەراتيۆتىك ءبولىمنىڭ باستىعى پولكوۆنيك ي. X. باگراميان دەگەن كىسىلەر ەكەن. مەنى جۋكوۆ قابىلدامادى. پولكوۆنيك باگراميان قاتال كىسى ەكەن. جولداما قاعازىما قارادى دا:
— جولداس اعا لەيتەنانت، ءسىز جيتومير قالاسىنداعى 406 پولك شتابى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى بوپ تاعايىندالاسىز، — دەدى.
— ول قانداي پولك؟ — دەدىم مەن.
— جاياۋ اسكەر پولكى، — دەدى باگراميان.
— مەن ارتيللەريستپىن عوي.
— ءسوزدى كوبەيتپەڭىز. ءبىز قايدا جىبەرسەك، سوندا باراسىز، — دەدى باگراميان.
بۇل — يۆان حريستوفوروۆيچ باگرامياندى ەڭ العاش رەت كورۋىم ەدى.
جولدامانى الدىم. بالام مەن ايەلىم ۆوكزالدا كۇتىپ وتىرعان. العاشىندا ءبىز وسى كييەۆتىڭ وزىندە تۇرامىز دەپ ويلاپ كەلگەنبىز. ۆوكزالدان قولما-قول بيلەت الىپ، جيتوميرگە تارتتىق.
كەلسەك قوناق ۇيدە ورىن جوق. اسكەري كومەندانت ۋاقىتشا مەنىڭ سەميامدى ءوزىنىڭ كابينەتىنە ورنالاستىردى. سودان كەيىن مەن ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن ديۆيزياعا كەلدىم. ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال-مايور سۋششيي دەيتىن كىسى ەكەن. شتاب باستىعى پولكوۆنيك روگاچيەۆسكيي دەگەن ادام.
— وتىرىڭىز، — دەدى گەنەرال مەن جاي-جاپسارىمدى ايتىپ بولعاننان كەيىن.
وتىردىم. گەنەرال دوكۋمەنتىمدى بايىپپەن قاراپ جاتىر.
— ارتيللەريسسىز بە؟
— ءيا.
— وندا ءسىزدى ارتپولككە جىبەرمەي، نەگە جاياۋ اسكەر پولكىنا جىبەرگەن؟
— بىلمەيمىن.
— ءسىزدىڭ 406 پولكتىڭ كومانديرى پولكوۆنيك كرۋگلوۆ، شتاب باستىعى كاپيتان شۋردۋك دەگەن كىسىلەر، — دەدى گەنەرال. — ءسىز سولاردىڭ قاراماعىنا باراسىز.
جيتوميردەن جەتى كيلومەتر جەردەگى ءبىر كىشكەنتاي عانا قالاشىققا باردىق. مەن، جامال، كىشكەنتاي شولپان ۇشەۋىمىزگە كىشكەنتاي پاتەر بەرىلدى. ىسكە كىرىستىم.
پولكوۆنيك كرۋگلوۆ شىنىندا دا ساۋاتتى كىسى ەكەن. ءۇش ايداي مەنىڭ ءىسىمدى سىرتتاي باقىلاپ ءجۇردى دە، ابدەن ۇناتىپ الدى. سودان كەيىن ماعان بارلىق جۇمىس جايىن جالىقپاستان ءوزى ۇيرەتەتىن بولدى. بارلىق بۇيرىق ءىس قاعازدارى مەنىڭ موينىمدا. شۋردۋك ساۋاتى از بولعانىمەن، ادامگەرشىلىگى مول كىسى ەدى.
ول ءبالسىنىپ جاتپايدى، مەن دايارلاپ اكەلگەن قاعازدارعا قول قويا بەرەدى.
شتاب ءىسىن مەڭگەرتكەننەن كەيىن پولكوۆنيك كرۋگلوۆ ماعان اسكەري وقۋلاردى تالداۋ جايىن كوپ ۇيرەتىپ، ۇقتىردى. وقۋ، جورىق كەزىندە مەنى قاسىنان تاستامايتىن. ءوزى ماشينانىڭ الدىنا جايعاسادى، مەن ارتىنا وتىرامىن. پولكوۆنيك ىلعي ءبىر نارسەنى ويلاپ كەلە جاتادى. ونىڭ ويىن بۇزبايىن دەپ شوفەرى ماشينانى جايلاپ جۇرگىزەدى. كرۋگلوۆ باس سالىپ شوفەرىنە ۇرسادى:
— سەن، نەمەنە، ءسۇت اكەلە جاتىرسىڭ با؟ ايدا جىلدام، — دەيدى.
كرۋگلوۆ مەنىڭ ەڭ جاقسى اسكەري ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى بولدى. ول كىسى بىرەۋمەن سويلەسكەندە ىلعي ءوز ورنىن بوس قويىپ، باسقا جەردە وتىرىپ سويلەسۋشى ەدى. سولداتتاردىڭ قامىن ءوز بالالارىنىڭ قامىڭداي ويلايتىن. قاراماعىنداعى باعىنىشتىلارىنا ءادىل بولاتىن. ءار كومانديردىڭ كەمشىلىگىن ءبىلىپ، سول كەمشىلىكتەرىن ۇنەمى ەسەپكە الىپ وتىراتىن. ءبىراق ەشكىمگە سەن انادايسىڭ، سەن مىنادايسىڭ دەمەيتىن. كرۋگلوۆتىڭ ماعان بەرگەن ۇلگىسى وسىنداي ەدى. — بۇل جولى دا باۋىرجان ەكەۋىمىز ەڭ العاش اڭگىمەلەسەتىن بولمەدە بولدىق. باۋكەڭ، سونداعىسىنداي، توسەك ۇستىندە وتىردى. اڭگىمەسىن اياقتاپ، ول ماعان مويىن بۇردى، — ساعان مەن ايتقان اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبارىن دوكۋمەنتپەن راستاپ وتىرۋىم كەرەك پە؟
مەن باسىمدى يزەدىم. باۋكەڭ باسىن ەسىك جاققا بۇرىپ، داۋىستاپ ايەلىن شاقىردى. كۋحنيا جاقتان كاماش كەلىپ كىردى.
— اناۋ دوكۋمەنت سالعان پاپكانى الىپ كەلشى، — دەپ باۋىرجان ايەلىنە مەنىڭ سىرت جاعىمداعى كابينەتتىڭ ەسىگىن نۇسقادى.
كاماش اكەپ قولىنا ۇستاتقان پاپكادان باۋكەڭ ءبىر قاعازدى الىپ مەنىڭ قولىما بەردى. وندا مىناداي سوزدەر جازىلعان ەكەن:
كۋالIك
بۇل كۋالىك اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىشۇلىنا بەرىلدى. كۋالىك يەسى جۇمىسشى — شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ 406 اتقىشتار پولكىندا شتاب باستىعىنىڭ كومەكشىسى بوپ قىزمەت ەتەدى.
كۋالىك يەسىنىڭ قولى («ب. مومىش ۇلى» دەپ لاتىن ارىپتەرىمەن قول قويىلعان).
مەرزىمى 1940 جىلدىڭ 1-دەكابرىنە دەيىن.
406 اتقىشتار پولكى شتابىنىڭ باستىعى كاپيتان شۋردۋك.
10. 5. 1940 ج.»
— شۋردۋكتىڭ وسى كۋالىگىمەن قىرىقىنشى جىلدىڭ اياعىندا مەن سەميامدى الىپ، ءبىرجولا الماتىعا قايتتىم، — دەپ باۋكەڭ ءسوزىن جالعادى. — قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ يانۆارىنان باستاپ، ۇلى وتان سوعىسى باستالعانعا دەيىن رەسپۋبليكا اسكەري كوميسسارياتىندا اعا نۇسقاۋشى بولدىم. سوعىس باستالعاننان كەيىن وسىندا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنا باتالون كومانديرى بولىپ الىندىم. قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ جيىرما التىنشى نويابرىنە دەيىن وسى قىزمەتتى اتقاردىم. ول وقيعالاردىڭ ءبارى دە «ۆولوكولام تاسجولى» مەن «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتاپتارىندا ايتىلعان.
ءىى
باۋىرجان. بۇل ارادا مەن ساعان ول ەكى كىتاپتىڭ مازمۇنىن ەكى-اق اۋىز سوزبەن ايتىپ بەرەيىن.
1941 جىلدىڭ وكتيابرىندە فاشيستەر ءوزىنىڭ بارلىق ادام كۇشىنىڭ — 42، تانكتەرىنىڭ — 75، ارتيللەرياسىنىڭ — 45، سامولەتتەرىنىڭ — 31 پروسەنتىن موسكۆانى الۋعا جۇمسادى. موسكۆاعا كەلەر جولدى بەكىتىپ ءبىزدىڭ ءۇش مايدانىمىز: باتىس مايدانى (كومانداشىسى گەنەرال-پولكوۆنيك ي. س. كونيەۆ)، رەزەرۆ مايدانى (كومانداشىسى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى س. م. بۋدەننىي) جانە بريانسك مايدانى (كومانداشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ا. ي. ەرەمەنكو) تۇردى. باتىس مايدانىنا قارايتىن ۆولوكولامسك باعىتىنا 16-شى ارميا (كومانداشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ك. ك. روكوسسوۆسكيي، سوعىس سوۆەتىنىڭ مۇشەسى ا. ا. لوباچيەۆ، شتاب باستىعى م. س. مالينين) جىبەرىلدى. كەيىننەن 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا اتاعىن العان ءبىزدىڭ 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسى وسى ارميانىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ۆولوكولامسك قالاسى مەن موسكۆاعا كىرەتىن كۇرە تامىر — ۆولوكولامسك تاسجولىن قورعادى.
14-16 وكتيابردە ديۆيزيا شاقىرىلماعان قوناقتارمەن العاش رەت «تانىسىپ»، سودان كەيىن ولاردى سىيلاۋعا كىرىستى. ءبىراق كەپ قوناقتى «كۇتۋ» وڭايعا تۇسكەن جوق. ءبىزدىڭ ديۆيزيا دۇشپاننىڭ ءۇش ديۆيزياسىنا — ءبىر تانك ديۆيزياسى مەن ەكى جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىنا قىزمەت ەتتى. قارۋ-جاراق، ادام كۇشى جاعىنان ولار باسىم بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ولاردى ۋاقىتتان ۇتۋىمىز قاجەت ەدى. وسى ۋاقىتتى ۇتۋ ماقساتىمەن ءبىز كەيىن قاراي جىلجي، سىرعي وتىرىپ، جيىرما سەگىز كۇن سوعىستىق. سول جيىرما سەگىز كۇندە ءبىزدىڭ ديۆيزيا جيىرما بەس كيلومەتر عانا كەيىن شەگىنىپتى. ءسويتىپ نەمىستەردىڭ موسكۆاعا جاسالعان 7-31 وكتيابر اراسىنداعى ءبىرىنشى ۇلكەن شابۋىلى كۇيرەتىلدى. ءبىز بۇعان، مايداندا جۇرگەن بارلىق سولداتتار مەن كومانديرلەر قاتىنىمىز ۇل تاپقانداي قۋاندىق، قاراعىم.
ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، موسكۆا تۇبىندەگى وسى جانتالاس ساتتەر تۇسىندا، جاۋ قورشاۋىن قايتا-قايتا جارىپ شىعىپ ديۆيزياعا كەلىپ قوسىلىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ۇيدەن، الماتىدان حات الدىم. ايەلىم جامال ەكىنشى بالامىزعا ەكىقابات قالىپ ەدى، ايى-كۇنى جاقىن بولاتىن. ءۇشىنشى وكتيابردە بوسانىپ، ۇل تاۋىپتى. اتىن باقىتجان قويىپتى.ۇل تاپساڭ سولاي قويعىن دەگەنمىن.
ءبىر ايلىق باقىتجانعا مەن دەرەۋ حات جازدىم: «سەن ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزدىڭ باسى بوپ تۋدىڭ، ءبىز جانتالاسقان جاۋدى موسكۆاعا جىبەرمەدىك. سەنى جەڭىسحان دەپ اتاۋعا بولار ەدى. ءبىراق اتىڭدى ماماڭ قويىپ قويىپتى. باقىتجان-اق بولا بەر. ەندى مەن ءاربىر ۇرىستا ساعان سىيىناتىن بولامىن، جەڭىسحانىم. شولپان مەڭ شەشەڭە مىڭ سالەم!» دەدىم. ول كەزدە شولپانىم ءۇش جاسار ەدى، كەيىنىرەك قايتىس بوپ كەتتى بايعۇس بالا. بۇل وقيعالار دا جوعارىدا اتالعان كىتاپتا ايتىلعان جوق.
سودان كەيىن نەمىستەر ەس جيىپ، ءنويابردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ەكىنشى «ۇلكەن» شابۋىلعا ازىرلەندى.
اتاپ ايتقاندا، 1941 جىلى 13-نويابردە گيتلەر ورشا قالاسىندا «وڭتۇستىك»، «ورتالىق»، «سولتۇستىك» ارميالار توپتارى مەن 6 جاياۋ اسكەر، 1 تانك ارمياسى شتابتارى باستىقتارىنىڭ ءماجىلىسىن وتكىزدى. وندا فيۋرەر ءوز اسكەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن موسكۆانى الا الماعانىنا كۇيىنىپ، كىجىنە ءسوز سويلەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ول: «موسكۆانىڭ قازىرگى تۇرعان ورنى شالقار تەڭىزدىڭ ءتۇبى بولادى. ونىڭ تۋلاعان تولقىندارىنىڭ ءۇنى، مىنە، مەنىڭ قۇلاعىما كەلىپ تۇر. وسىلايشا ورىس استاناسى مادەنيەتتى دۇنيەنىڭ كوزىنەن مۇلدە جوعالادى. وعان تودتىڭ ءوزى-اق جاردەمدەسەدى... ءبىراق الدىمەن بۇل قالانى تالقانداۋ كەرەك. بۇل ءىستى سىزدەر ىستەيسىزدەر. ورىس اسكەرىنەن، استانا حالقىنان ەشبىر جانعا ساۋعا بەرىلمەسىن. ءبارى تەگىس سۋ تۇبىندە شىرۋگە ءتيىس»، — دەپ بۇيىردى.
ءسويتىپ، سوعىستىڭ ءبىر ءجۇز قىرىق جەتىنشى كۇنى، ياعني 15 نويابردە، جاۋ موسكۆاعا ەكىنشى رەت ەڭ زور شابۋىلىن باستادى. جاۋدىڭ 51 ديۆيزياسى قارا قۇرتتاي قاپتاپ، موسكۆاعا لاپ قويدى. ونىڭ ون ءۇشى تانك ديۆيزياسى دا، جەتەۋى موتورلى ديۆيزيا ەدى. تاباندارىنان قار بوراپ، ستۆولدارىنان وق پەن سنارياد بۇرشاقتاي جاۋعان بۇل تەمىر ديۆيزيالار سوڭىنان نايزالارىن العا قاراي كەزەگەن وتىز ءبىر جاياۋ اسكەر ديۆيزياسى جانە وڭمەندەي ۇمتىلدى.
گيتلەر 1940 جىلدىڭ كوكتەمىندە بارشا فرانسيانى جاۋلاپ، الۋعا ون-ون ءبىر تانك ديۆيزياسىن اتتاندىرعاندا تەحنيكانىڭ ادام ايتقىسىز كوپ شوعىرلاندىرىلۋىنان شوشىپ، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ءىشىن تارتقان ەدى. ەندى ول جالعىز موسكۆاعا قارسى مۇنشاما تاجال جونەلتكەنىن ەستىگەندە اقىل-ەستى ادامزاتتىڭ جانى تۇرشىكتى.
العاشىندا ءبىزدىڭ تانك، ارتيللەريامىز از بولدى. نويابردە عانا پتر شىقتى. 16-شى ارمياعا جىبەرىلگەن قىرىق ءپتر-دىڭ وتىزى ءبىزدىڭ ديۆيزياعا بەرىلدى. ودان كەيىنگى نەگىزگى قارۋ گرانات پەن «كس» بۋتىلكالارى بولدى. 16-17 نويابردە باستالىپ، دەكابردىڭ باسىندا توقتالعان ەكىنشى شابۋىلدى وسىمەن تويتاردى عوي سولداتتار.
باۋكەڭ اڭگىمەسىنىڭ وسى جەرىندە ءۇزىلىس جاساپ، تەمەكى تارتۋعا كىرىستى. مەن ىشىمنەن سول كەزدە 16-شى ارميانىڭ كومانداشىسى، كەيىننەن ءوزىمنىڭ مايدان كومانداشىم بولعان ك. ك. روكوسسوۆسكييدىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن ەسىمە ءتۇسىرىپ ءوتتىم:
«سول جاق قاناتتا، ۆولوكولامسكىنى باتىس پەن وڭتۇستىك-باتىستان رۋزا وزەنىنە دەيىن قورعاپ، مايدان رەزەرۆىنەن كەلگەن 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسى تۇردى. ونىڭ كومانديرى گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ تا، كوميسسارى س. ا. ەگوروۆ بولاتىن. سانى جاعىنان دا، جابدىقتالۋى جاعىنان دا مۇنداي ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ساي ديۆيزيانى ءبىز كوپتەن كورمەگەن ەدىك. كومانديرلەرى شەتىنەن ساقاداي ساي ەكەن، ال ساياسي قىزمەتكەرلەرى قازاق ءسسر-نىڭ پارتيا، سوۆەت اكتيۆىنەن ىرىكتەلىپ الىنىپتى. ديۆيزيانى جاساقتاۋ ىسىنە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى اسا زور كومەك كورسەتىپتى...
ۆولوكولامسك ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا پانفيلوۆ ديۆيزياسى ءوزىن ماڭگىلىك وشپەس داڭققا بولەدى، ارميادا دا ونى پانفيلوۆ ديۆيزياسى دەپ اتاۋشى ەدى. 316-شى ديۆيزيا سولداتتارى دا: «ءبىز — پانفيلوۆشىلارمىز!» دەيتىن. قالىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ وسىنداي سۇيىسپەنشىلىگى مەن سەنىمىنە يە بولعان گەنەرال ەڭ باقىتتى گەنەرال!»
وسى ارادا مارشال جۋكوۆتىڭ ۆولوكولامسك باعىتىندا بولعان اسكەرلەرگە بەرگەن ايگىلى باعاسى جانە ەسىمە ءتۇستى. «جاۋدىڭ 5ء-شى ارميالىق كورپۋسى، ودان سوڭ تاعى ەكى موتورلى كورپۋسى شابۋىل جاساعان ۆولوكولام باعىتىندا ۋر بولىمشەلەرى تاباندى قورعانىس ۇرىستارىن جۇرگىزدى. بۇل جەردە جاڭادان قۇرىلعان 16-شى ارميانىڭ بولىمدەرى دۇشپانعا قيان-كەسكى قارسىلىق كورسەتتى. گەنەرال-مايور ي. ۆ. پانفيلوۆ باسقارعان، كەيىننەن 8ء-شى گۆارديالىق اتاعى بەرىلگەن اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى» دەگەن ەدى ول.
— موسكۆاعا ەكىنشى شابۋىلى كەزىندە، — دەپ باۋىرجان تەمەكىسىن تۇتاتىپ الىپ، اڭگىمەسىن جالعادى، — فاشيستەر، گ. ك. جۋكوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «يسترا باعىتىنا ەكى تانك ديۆيزياسى مەن ەكى جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىن ايداپ سالدى. دۇشپان ءبىزدىڭ 150 جەنىل تانكىمىزگە قارسى 400 ورتاشا تانكىن جىبەردى. قيانكەسكى ۇرىستار بولدى. اسىرەسە ءبىزدىڭ اتقىشتىق ديۆيزيالارىمىز، اتاپ ايتقاندا گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆتىڭ 316-شى، پولكوۆنيك ا. پ. بەلوبورودوۆتىڭ 78ء-شى جانە گەنەرال پ. ن. چەرنىشيەۆتىڭ 18ء-شى ديۆيزيالارى، 23، 27، 28 دەربەس تانك بريگادالارى جانە گەنەرال-مايور ل. م. دوۆاتوردىڭ اتتى اسكەر توبى ەرەكشە تاباندىلىقپەن كۇرەستى».
بۇل ي. ۆ. ءستاليننىڭ گ. ك. جۋكوۆكا تەلەفون سوعىپ: «ءسىز موسكۆانى قورعاپ قالاتىندىعىمىزعا سەنەسىز بە؟ مەن مۇنى قاتتى قينالا سۇراپ تۇرمىن. ءسىز، كوممۋنيست رەتىندە، ادالىن ايتىڭىز» دەپ سۇرايتىن كەزى-اۋ دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— 27-28 نويابردە ءبىزدىڭ اسكەرلەر لەنينگراد تاسجولىنىڭ بويىنان نەمىستەرگە قارسى ءىرى-ىرى قارسى شابۋىلدار باستادى، — دەدى باۋكەڭ دە الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي، ويلانا وتىرىپ. — ءسويتىپ، 4-5 دەكابردە موسكۆا تۇبىندە قورعانىس ۇرىستارى توقتاپ، ەندى ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ شابۋىل ۇرىستارى باستالدى. موسكۆاعا جيىرما بەس كيلومەتر قالعان جاۋ، ءجۇز — ەكى ءجۇز ەلۋ كيلومەتر جەرگە كەيىن شەگىندىرىلىپ تاستالدى. سونىمەن موسكۆا تۇبىندە نەمىستەردىڭ ون ءبىر تانك ديۆيزياسى، ءتورت موتورلى جانە جيىرما ءۇش جاياۋ اسكەر ديۆيزياسى تالقاندالدى. نەمىستەر موسكۆا تۇبىندە ءۇش ءجۇز مىڭ ادامىنان ايرىلدى.
18 نويابردە ءبىزدىڭ ديۆيزيامىزدىڭ كومانديرى گەنەرال پانفيلوۆ وپات بولدى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن كومانديرلەردىڭ ءبىرى بۇيرىقتى ورىنداي المادىڭ دەپ 1073ء-شى پولكتىڭ كومانديرى مايور ەليندى ورنىنان الىپ تاستادى دا، مەنى كوماندير ەتىپ تاعايىندادى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول ەليندى قايتادان ورنىنا قويىپ، مەنى مالىكتەردىڭ 1075ء-شى پولكىنا كومانديردىڭ ورىنباسارى ەتىپ جىبەردى...
وسى ارادا ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ءۇزىلىپ قالدى. ويتكەنى سىرتقى ەسىك شىلدىراپ، ىشكە ءبىر توپ ادام كىرىپ كەلدى. ولار جامبىل وبلىسىنىڭ ازاماتتارى ەكەن. باۋكەڭنىڭ جامبىلدا وتكىزىلەتىن الپىس جاسقا تولۋ تويىنا بايلانىستى كەلىپتى. مەن قاعازىمدى جيناپ، كەتۋگە ىڭعايلاندىم.
— قاراعىم، قالعانىن كەيىن اڭگىمەلەسەرمىز، — دەدى باۋىرجان ماعان. — مەن جامبىلعا بارىپ، وسى تويدى وتكىزىپ كەلەيىن. سودان سوڭ ەكەۋىمىز تاعى دا جولىعىسامىز عوي.
باۋىرجاندىكىنەن شىعىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ مەن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋلليننەن ەستىگەن اڭگىمەلەرىمدى ەسىمە ءتۇسىردىم. مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا ماكەڭ مومىشۇلىن ەڭ العاش قالاي كورگەنىن، ارتىنان ونىمەن قالاي ىستەس بولعانىن ۇزاق جىر ەتىپ بايانداپ بەرگەن ەدى. تەررەنكۋردە ءجۇرىپ ماكەڭ ايتقان اڭگىمەلەر مىناداي بولاتىن.
ءىىى
— 1941 جىلدىڭ 15 دەكابرىندە ءبىزدىڭ ديۆيزيا شەپ قۇرىپ جاتقان يسترا وزەنىنىڭ بويىنان كەيىن شەگىندىرىلىپ، دەمالىسقا شىعارىلدى، — دەپ باستاعان ەدى اڭگىمەسىن مالىك. — ءبىزدىڭ پولك موسكۆادان 40 شاقىرىمداي جەردەگى ناحابينو ستانسياسىنىڭ تۇبىندەگى ەكى-ۇش سەلوعا جايعاستى.
ادامداردى جاڭا جايعاستىرىپ بولا بەرگەن كەزىمىزدە ديۆيزيا شتابىنان بۇيرىق كەلدى. وندا: «پولكتاعى ۇلتى ورىس ەمەس كومانديرلەر مەن ساياسي قىزمەتكەرلەر بۇگىن، 16 دەكابردە، ساعات 18.00-دە تەگىس ديۆيزيا شتابىنا كەلسىن» دەلىنىپتى.
روتا، باتالونداردان ءبارىمىزدى جيناتتىرىپ جاتىر.
— ۋوۋ، نە بوپ قالدى؟
— نەگە شاقىرتىپ جاتىر؟
ەشكىم بىلمەيدى.
پولك كوميسسارى احمەتجان مۇحامەدياروۆ ءبارىمىزدى ءتىزىم بويىنشا تۇگەندەپ، ديۆيزيا شتابىنا الىپ ءجۇردى. جولدا مۇحامەدياروۆتان سۇرايمىز:
— جولداس كوميسسار، ايتساڭىزشى، ءبىزدى نەگە شاقىرىپ جاتىر؟ — دەيمىز.
— بىلمەيمىن، — دەپ كوميسسار باسىن شايقايدى. راسىندا دا بىلمەيدى ەكەن.
ءسويتىپ ءبىزدىڭ پولكتان كوميسسارىمىز مۇحامەدياروۆتان باستاپ، بالتابەك جەتپىسبايەۆ، ەرباتىر ەرمەكوۆ، تايىر ساتايەۆ، مەن بار تاعى باسقا تولىپ جاتقان ادام كەشكە شىنى قاردى شىقىر-شىقىر تاپتاپ، دارنو دەريەۆنياسىنداعى ديۆيزيا شتابىنا كەلدىك. كەلسەك، شاقىرىلعان جالعىز ءبىز عانا ەمەس، باسقا پولكتەردەن دە جينالعاندار كوپ ەكەن. شتابتاعى كەزەكشى وفيسەر تۇنەپ شىعۋ ءۇشىن ءبىزدى ۇي-ۇيگە ءبولدى دە:
— ديۆيزيا كوميسسارى سىزدەردى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ساعات وندا قابىلدايدى، — دەدى.
— ە، جارايدى.
بالتابەك ەكەۋىمىز اياڭداپ وزىمىزگە كورسەتكەن ۇيگە قاراي كەلدىك. كىرسەك ءۇي تولى قاپتاعان قارا كوز كومانديرلەر ەكەن. ىشكە كىرگەننەن كەيىن، الپامساداي بوپ ەسىك الدىنا تۇرا قالدى دا:
— و، كوزدەرىڭنەن اينالايىن، امان-ساۋ بارسىڭدار ما، باۋىرلارىم! — دەپ بالتابەك تەبىرەنە سالەم بەردى.
وتىرعانداردىڭ ءبىرسىپىراسى بالتابەكتى بىلەدى ەكەن.
— ۋا، باتالوننىي بالتابەك كەلدى.
— جوعارى شىعىڭدار، — دەسىپ ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى.
تەك ۇستىنە اق توندى جەلبەگەي جامىلىپ توردە وتىرعان، قايراتتى قارا شاشى تانككە توسقاۋىلعا قاققان ايقىش-ۇيقىش رەلستەي تىكىرەيگەن، ەكى كوزى وتتاي جايناعان، جاعىنا پىشاق جانىعانداي، ۇزىن بويلى ارىق قارا كوماندير عانا ورنىنان تۇرمادى. بالتابەك سالەم بەرگەندە ونىڭ بەتىنە جالت ەتە قاراپ، ءون بويىن تەز شولىپ ءوتتى دە، قوزعالماستان وتىرا بەردى. باسقالار بالتابەككە ەمىرەنە ءۇن قاتىپ جاتقاندا، ونىڭ بەتى بۇلك ەتكەن جوق. قازىرگى اكادەميا الدىنداعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تاس مۇسىنىندەي بوپ ءۇنسىز قالدى.
ونىڭ قاسىندا وتىرعان ادام ماعان تانىس بوپ شىقتى. ول دا مەنى تانىپ، ورنىنان تۇردى.
— و، مالىكپىسىڭ؟ — دەپ مەنى قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى.
ول مۇقامەتقۇل ءىسلامقۇلوۆ ەدى. مۇقامەتقۇل بۇرىن «سوسياليستىك قازاقستاندا» ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بوپ قىزمەت ىستەگەن. مەن ونىمەن سوندا از كۇن سەكرەتارياتتىڭ ادەبي قىزمەتكەرى بولعان كۇنىمنەن ءبىلىس ەدىم. ەكەۋمىز حال-جاي، امان-ساۋلىق سۇراستىق. ءبىز عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى-اق شۇرقىراسىپ جاتىر. ويتپەي دە قايتسىن، كەشە ەشەلون-ەشەلون بولىپ، جەر قايىستىرىپ، الماتىدان كەلگەن تانىس ازاماتتاردىڭ بۇگىندە قاتارى قاتتى سيرەپ قالعان. بىرەۋدەن بىرەۋ دوس-تۋىستارىن، جولداس-جورالارىن سۇراپ، كىمنىڭ قالاي قازا بولعانىن ءبىلىسىپ جاتىر.
— مالىك، سەن باۋكەڭدى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەپ مۇقامەتقۇل مەنىڭ ءجۇزىمدى توردەگى تىكىرەيگەن شاشتى قازاققا قاراي بۇردى. ونىڭ سۋىق تۇسىنە قايتادان كوزىم تۇسكەندە بۇرىن كورمەگەن كىسىم بولسا دا، «بىلمەيمىن» دەپ ايتا المادىم، بوگەلىپ قالدىم. سونى اڭعارعان مۇقامەتقۇل تەز تانىستىرا باستادى. — باۋكەڭ بۇرىن ءبىزدىڭ ءى-شى باتالوننىڭ كومانديرى ەدى. 1073 پولكتىڭ كومانديرى بوپ تاعايىندالعانىنا جارتى ايداي عانا بولدى. ءجۇر، سالەم بەر اعاڭا.
كەروسين شامنىڭ قارا كولەڭكە جارىعىندا يىعىنا تون جامىلىپ وتىرعان كومانديردىڭ اسكەري لاۋازىمىن اڭعارا المادىم. ونىڭ ۇستىنە مۇقامەتقۇل اعاڭا سالەم بەر دەگەن سوڭ ونىمەن ىلەسە قاسىنا تامان كەلدىم دە:
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — دەپ قولىمدى سوزا باستادىم.
تىك شاش كوماندير ماعان تىكىرەيە ءبىر قاراپ، ورنىنان تۇردى دا، قولىن بەردى:
— باۋىرجان مومىش ۇلى!
ونىڭ ماعان قولىن بەرەردەگى تىكىرەيە قاراعانى وڭمەڭىمنەن ءوتىپ كەتتى. مەنىڭ: «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ سالەم بەرگەنىمدى ول: «سەن، نەمەنە، اكەڭنىڭ اۋلىندا ءجۇرمىسىڭ الدە مەنى قازاقتىڭ باتاگوي شالى دەپ تۇرمىسىڭ؟» — دەپ جاقتىرمادى-اۋ دەپ ويلادىم دا، بەكەر «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن ەكەنمىن دەپ وكىندىم. ءوستىپ قىسىلعان مەن وعان ءوز ءجونىمدى دە ايتا الماي قالدىم.
مەنىڭ وسى قاتەمدى تۇزەتكىسى كەلگەندەي مۇقامەتقۇل:
— بۇل — مالىك دەگەن باۋىرىڭىز، باۋكە، — دەدى.
باۋىرجان ءلام دەمەستەن وتىرا بەردى. ماعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، مۇقامەتقۇلعا باس تا يزەگەن جوق.
اقشامدا جامىراعان قوزىداي شۋلاسىپ تابىسقان قازاق كومانديرلەرى ءبىرسىپىرا شۋىلداسىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرىستى دا، شاي ىشىسكەننەن كەيىن جاتۋعا ىڭعايلاندى. ەكى ايدان بەرى بەل شەشپەستەن سان ءولىپ، سان ءتىرىلىپ، ابدەن شارشاپ جۇرگەن جىگىتتەر جانتايىسىمەن-اق قور ەتە قالىستى.
بۇرىن ءبارىمىز ءبىر قالادا تۇرىپ، ءبىر ديۆيزيانىڭ قۇرامىنا كىرىپ، جاۋمەن سوعىسۋعا بىرگە كەلسەك تە، ءبارىمىز ءبىر كۇن، ءبىر ساعاتتا دۇشپانمەن ايقاسقا ءتۇسىپ، الپىس كۇن بويىنا تالاي قاسىرەتتى كورىپ، قاتار جۇرسەك تە، وسى جاتقان كومانديرلەر مەن ساياسي جەتەكشىلەر كوبىمىز ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز بىلمەيتىنبىز. 1075ء-شى پولكتاعى كاپيتان لىسەنكونىڭ باتالونى سياقتى، 1073ء-شى پولكتا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ باتالونى دا گەنەرال پانفيلوۆتىڭ رەزەرۆى بولعانىن، مومىش ۇلى باتالونىنىڭ 22-25 وكتيابردە جاۋمەن قورشاۋدا سوعىسقانىن، تاس مۇسىندەي بوپ جارالعان تىكىرەيگەن شاش اعا لەيتەنانتتىڭ تەمىردەي باسشىلىعىمەن ول باتالوننىڭ قورشاۋدى بۇزىپ، قايتادان ديۆيزياعا قوسىلعانىن، ودان كەيىن سول باتالوننىڭ 16-20 نويابردە گوريۋنى دەريەۆنياسىنىڭ تۇبىندە تاعى دا قورشاۋدا بولىپ، جاۋدى كۇيرەتكەنىن، تاعى دا ءوز ديۆيزياسىمەن ەرلىكپەن كەلىپ قاۋىشقانىن مەن بىلمەيتىن ەدىم. سول سياقتى وكتيابردىڭ 18-21 كۇندەرى مەنىڭ روتامنىڭ دا وستاشيەۆو تۇبىندە قورشاۋدا بولىپ، روتادان ءتىرى قالعان 24 ادامعا ورمان ىشىندە بوسىپ جۇرگەن 119 جاۋىنگەردى قوسىپ، ديۆيزياعا اكەلگەنىمدى، ودان كەيىن، 16-17 نويابردە، اۆتوماتشىلار روتاسى دەپ اتالعان 13 اۆتوماتشىمەن شيريايەۆو دەريەۆنياسى ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا ءبىزدىڭ جاۋدىڭ ەكى تانكىن، 150-دەي سولداتىن جويعان ازىن-اۋلاق ەڭبەگىمىزدەن باۋىرجان دا بەيحابار بولاتىن. «ءبىر كەشتە «باۋىرجان مومىش ۇلى» دەگەن ەكى-اق ءسوز اۋزىنان شىققان تاس ءتۇيىن بوپ العان مىناۋ قايراقتاي قازاق بۇرىن كىم بولدى ەكەن؟» دەپ ويلاپ جاتىپ، مەن دە ۇيقىعا كەتتىم. باۋكەڭمەن ءبىرىنشى كەزدەسكەندەگى سول كەسكىنى، سول ەكى ءسوزى ءومىر بويى مەنىڭ ويىمدا قالدى.
IV
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ءبارىمىز ديۆيزيا كوميسسارى سەرگەي الەكساندروۆيچ ەگوروۆ جايعاسقان ۇيگە جينالدىق. كوميسساردىڭ ءۇيى شاقىرىلعان ادامدارعا اۋزى-مۇرنىنان شىعا لىق تولدى. سىيماعان ادامدار ەسىكتى اشىپ قويىپ، سىرتتان تىڭداپ تۇردى. ويتكەنى جۇزدەن اسا ادام شاعىن كولحوزدىڭ كىشكەنتاي كەڭسەسىنە قايدان سىيسىن.
جۇرت جايعاسقانداي بولىپ، دابىر باسىلعاننان كەيىن ديۆيزيا كوميسسارى سوزگە كىرىستى.
الدىمەن ول ديۆيزيانىڭ ەكى ايلىق جاۋىنگەرلىك جولىنا شولۋ جاسادى. تاياۋ كۇندەردە ديۆيزيا قاتارىن تولىقتىرۋ ءۇشىن جانا كۇش كەلىپ قوسىلا باستايتىنىن ايتتى.
— ءبىراق، مەن سىزدەردى مۇنى ايتۋعا شاقىرعانىم جوق. مەن سىزدەرگە باسقا نارسە ايتقالى تۇرمىن. ول مىناۋ.
كوميسسار بوگەلىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءبىزدىڭ بەتىمىزگە بايىپپەن قاراپ شىقتى. «ول نە بولدى ەكەن» دەپ، ءبىز دە ىنتىعا تۇستىك.
— ول مىناداي ماسەلە، — دەدى كوميسسار الدەن ۋاقىتتا ءسوزىن قايتادان ساباقتاپ. كوميسساردىڭ ءبىز ءۇشىن اسا مانىزدى، الدە ءبىر اۋىر جايدى تىكە ايتا الماي، بوگەلەكتەپ تۇرعانى اڭعارىلدى، — وسى ءقازىر، سىزدەر مەن ءبىز اسا اۋىر ۇرىستاردى باسىمىزدان كەشىرىپ، دەم الىسقا شىققان ساتىمىزدە سوناۋ الماتىدا جاڭادان تاعى ءبىر ۇلتتىق قۇراما جاساقتالىپ جاتقان كورىنەدى. ول قۇراما ديۆيزيا ما، بريگادا ما — انىعىن بىلمەيمىن...
— ول ءبىزدىڭ 100ء-شى بريگادا عوي، ماكە، — دەدىم مەن، —دەكابردىڭ 5ء-ى كۇنى اسكەرگە الىنىپ، كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ ءتورت بۇرىشىنان تۇگەل ەشەلون بولىپ، الماتىعا قۇيىلعانبىز، جاڭا جاساقتالىپ جاتقان 100ء-شى بريگاداعا كەلگەنبىز...
— ءيا، سول ەكەن، ونى ارتىنان بىلدىك قوي. ال ەگوروۆتان ەستىگەن ساتتە بىلگەنىمىز جوق.
— مىنە، سول قۇراماعا وسى وتىرعان سىزدەردى تەگىس جىبەرۋ تۋرالى بۇيرىق كەلدى، — دەدى ەگوروۆ داۋسىن باسەڭدەتىپ، — سىزدەرگە ەلگە بارىپ، سول قۇرامانىڭ جاۋىنگەرلەرىن ۇيرەتىپ، سودان كەيىن سوعىسقا باستاپ كەلۋ مىندەتى جۇكتەلەتىن كورىنەدى. مىنە مەن سىزدەرگە وسىنى ايتۋعا شاقىردىم. كانە، بۇعان سىزدەر قالاي قارايسىزدار؟
مۇنى ەستىگەندە العاشىندا ءبارىمىز بىردەي ءۇنسىز قالدىق. ودان كەيىن بارىپ اركىمدەردىڭ ءوزارا كۇبىرى ءبىلىندى. سىرت جاقتاعىلاردىڭ:
— ءوي، نە دەيدى؟ — دەگەن سۇراعى، وعان الدە كىمنىڭ:
— وي، ەلگە قايتاتىن بولىپپىز! — دەپ كوتەرىڭكى ۇنمەن ايتقان جاۋابى ەستىلىپ جاتتى.
ءوز باسىم كوميسساردىڭ بۇل سۇراعىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم. مىناداي قيان-كەسكى ۇرىستان كەيىن كىمنىڭ ەلگە بارعىسى كەلمەيدى. وسى وتىرعانداردىڭ كوبىنىڭ ءۇيى الماتىدا. وندا بۇلاردىڭ ايەلدەرى، بالا-شاعالارى، اكە-شەشەلەرى بار. الماتىعا بارساق، قايتا اينالىپ سوعىسقا كەلگەنشە ءبىرسىپىرا ۋاقىتتى تۋعان-تۋىسقاندارىمىزدىڭ قاسىندا وتكىزەمىز. ەگەر شىن سولاي دەگەن بۇيرىق بولسا، باراتىن شىعارمىز. بارماعانعا قايتەمىز، ءبىز سولداتپىز عوي. سولدات بۇيرىققا باعىنادى. مىنەكي، مەنىڭ ويىم وسىعان تىرەلدى.
ءبىراق كوپكە دەيىن جۇرت سىبىر-كۇبىردەن ارتىققا بارمادى. ەشكىم دىبىس شىعارىپ، كوميسساردىڭ سۇراعىنا تىكەلەي جاۋاپ بەرمەدى. تەك ءار بۇرىشتان جىمىڭداعان ەرىن مەن كۇلىمدەگەن كوزدەر عانا بۇل بۇيرىقتى ىشتەي قۋانا قۇپتاعاندارىن تانىتتى. سول كەزدە:
— ماعان رۇقسات ەتىڭىز، جولداس كوميسسار! — دەگەن وزگەشە ءبىر وكتەم ءۇن ساڭق ەتە قالدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن سەلك ەتە ءتۇستىم. ويتكەنى مەن مۇنداي بىردەن جۇرەكتى ءدىر ەتكىزىپ، سولق ەتكىزىپ ميعا شاباتىن، مويىن بۇرعىزبايتىن كۇشتى، اسەرلى، سونىمەن بىرگە بۇلقىنتىپ-بۇلتارتپايتىن قۇدىرەتتى ءۇندى بۇرىن ەشقاشاندا ەستىمەگەن ەدىم. الدە ءبىر ءقاۋىپ تونگەندە تەك قياداعى قىران عانا وسىلاي شاڭق ەتە تۇسەتىن بولار دەپ ويلادىم دا، تەز باسىمدى كوتەرىپ الدىم. قاراسام كەشەگى تاس ءمۇسىن اعا لەيتەنانت ەكى كوزىن ەگوروۆقا نايزاداي شانشىپ، تىپ-تىك بوپ تۇرەگەپ تۇر ەكەن. قايراتتى قارا شاشى سوياۋ-سوياۋ بولىپ تىكىرەيىپ كەتىپتى. ءبىر كوزىم تۇسكەندە جاۋ تانكى كەلەتىن جولعا ايقىش-ۇيقىش ەتىپ شانىشقان شويىن رەلستەر بىرتىندەپ بيىكتەپ، قالىڭ قارا ورمانعا اينالىپ كەتكەن سياقتى بوپ كورىندى. «بۇل نە ايتار ەكەن؟» دەپ ويلاپ، ەندى ونىڭ سوزىنە قۇلاعىمدى توستىم.
— مەن سولداتپىن، — دەپ باستادى مومىش ۇلى ءسوزىن كوميسسار باس يزەپ، سويلەۋىنە رۇقسات ەتكەننەن كەيىن. — مەن بۇيرىققا باعىنامىن. ەگەر ءبىزدى جاڭادان جاساقتالىپ جاتقان باسقا ديۆيزياعا جىبەرۋ جايىنداعى بۇيرىققا قول قويىلعان بولسا، وندا مەن وسى ءقازىر-اق الماتىعا قاراپ تارتا بەرەمىن... — وسى كەزدە جۇرت ونىڭ ءسوزىن قوستاعانداي بوپ، گۋىلدەسىپ كەتتى. «اپىراي، مىنا تاس قايراق قازاق مەنىڭ كوكەيىمدەگى ءسوزدى قالاي ءدال تاۋىپ ايتتى؟» دەپ ويلاپ، مەن دە باس يزەپ قالدىم.
ءبىراق باۋىرجان ءسوزىن بولگەندى ۇناتپاعانداي، قاباعىن قاتتى شىتىپ، توقتاپ قالدى. ونى اڭعارعان جۇرت تا تىنىشتالدى. اعا لەيتەنانت العاشقى اۋەنىمەن جايلاپ ايتىپ، ءسوزىن قايتادان جالعاستىردى.
— الماتىدا مەنىڭ ايەلىم مەن بالام بار، وندا بارسام مەن ءبىر كۇن دە بولسا سولاردىڭ قاسىندا بولامىن. مىناداي قىرعىن سوعىستان كەيىن وسىنداي مۇمكىنشىلىك تۇرعاندا كىمنىڭ ەلگە بارعىسى كەلمەيدى؟!
وسىلاي دەپ ول وتىرعان جۇرتتى قاتۋلى قاباقپەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، وتتى كوزىن قايتادان كوميسسارعا بۇردى. «اپىر-اي، مىنانىڭ كورىپكەلى بار ما — قالاي ادامنىڭ ىشىندەگىنى ءدال تابادى» دەگەن وي تاعى كەلدى مەنىڭ باسىما. وسىنى ويلاپ ۇلگەرگەنىمشە الاتاۋدىڭ اق يىعى قايتادان شاڭق ەتىپ، شىڭ-قۇزدى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— جوق، جولداس كوميسسار! مەنىڭ كەۋدەمدە ادامدىق تىلەك، اكەلىك مەيىردەن باسقا جاۋىنگەرلىك ار مەن نامىس بار. ول وسى وتىرعان بارىمىزگە ورتاق نامىس. كانە، ايتىڭىزدارشى وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندە جارالانباعان جان بار ما؟ جوق قوي! ەندەشە بۇل ديۆيزيانىڭ جۇرگەن جولىندا كولكىپ ءبىزدىڭ قىپ-قىزىل قانىمىز قالدى. ديۆيزيانىڭ گۆارديا اتاعىن الۋىنا ءبارىمىزدىڭ دە ەڭبەگىمىز ءسىڭدى. ولاي بولسا وسىندا قالۋعا ءبىزدىڭ قاقىمىز بار. وسى ديۆيزيا قۇرىعان جەردە ءبىزدىڭ دە ءبىرىمىز قالماي قۇرىپ، ءبىتۋىمىز كەرەك! ال ديۆيزيا قۇرۋعا ءتيىس ەمەس، قۇرىمايدى. ەندەشە اقىرعى قاسىق قانى بويىندا جۇرگەن ازاماتتار وسى ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا بولىپ، جەڭىسكە جەتۋگە مىندەتتى!
اعا لەيتەنانتتىڭ ناق-ناق ەتىپ ايتقان جىگەرلى سوزدەرى نايزاعاي وتىنداي جارقىلداپ، جانىمدى وسقىلادى. ورىسشا مۇدىرمەي سويلەيتىن شەشەندىگى جانە ءسۇيسىندىردى. جالعىز مەن عانا ەمەس، جينالعان جۇرت تەگىس دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر كىسىدەي بوپ تىنىپ قالدى.
— جاۋىنگەرلىك ار-نامىسىم مەنەن وسىندا، جاۋىنگەر جولداستارىمنىڭ قانى توگىلگەن ديۆيزيادا قالۋىمدى تالاپ ەتەدى. ولگەن جولداستارىمنىڭ ارۋاعى قاشان قاتاردان شىققانىمشا وسى ديۆيزيا تۋىنىڭ استىندا بولۋىمدى تالاپ ەتەدى. ەگەر مەن بۇل جەردەن كەتىپ قالسام، وندا مەنى ولگەن سولداتتارىمنىڭ رۋحى قارعايتىن بولادى!
جوعارىدا وتىرعاندار دا — ادام. ادامدىق سوزدەرگە ولار دا قۇلاق اسادى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى ولارعا جەتكىزۋلەرىڭىز كەرەك...
— ايتىلدى، جولداس مومىش ۇلى، — دەدى ەگوروۆ جايلاپ قانا. — ءبىراق جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى ول بولمايدى دەپ كەسىپ ايتتى بىزگە.
ول كەزدە ءبىز باتىس مايدانىنا قارايتىنبىز. مايداندىق اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى بۋلگانين بولاتىن.
— وندا، ءسىز، ءوز ءسوزىڭىزدى ايتتىڭىز، — دەدى مومىش ۇلى ىركىلمەستەن. — ەندى بۋلگانين جولداسقا ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى جەتكىزىڭىز. ءبىزدى قوزعاماسىن. ەگەر ول ءوزى شەشە الماسا جوعارىعا بايانداسىن. شىنتۋايتقا كەلگەنگە گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ وفيسەرلەرى شىنى كوزدەرى جىلتىراپ ماگازين سورەسىندە تۇرعان ويىنشىق ەمەس قوي، جولداس كوميسسار.
ول سوڭعى سوزدەردى بەتىنە تۇگى تەۋىپ، قاتۋلانىپ ايتتى. «ءبالاي، مۇنىسى بەكەر بولدى-اۋ. مۇنىسىنا تەز كوميسساردان كەشىرىم سۇراساشى»، — دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. ويلادىم دا قايتادان باۋىرجاننىڭ بەتىنە قارادىم. ال ول ايتقان سوزىنە ايىلىن دا جياتىن ەمەس. كوميسسارعا يەگىن كوتەرە ەجىرەيە قاراپ تۇردى دا:
— مەن سولداتپىن! — دەدى قايتادان. — سولداتشا سوعىسا بىلۋگە دە مىندەتتىمىن. سولداتتىڭ جۇرەگىندەگى ءسوزدى ايتۋعا دا ءتيىستىمىن. مەنىڭ ءسوزىم وسى، جولداس كوميسسار.
مەن كوميسسار بۇل سوزگە شامداناتىن شىعار دەپ ساسقالاقتادىم. كوميسسار مىنا قازاقتىڭ سوزىنە اشۋلانىپ، ءبارىمىزدى الماتىعا قۋىپ جىبەرمەسە نەعىلسىن دەپ قورىقتىم. ويتكەنى بۇل كەزدە ىشتەي باۋىرجان جاعىنا شىعىپ، ونىڭ ۇسىنىسىن جان-تانىمەن ءۇنسىز قوستاپ وتىرعان بولاتىنمىن.
ءبىراق كوميسسار ويتپەدى. سابىرمەن ەكى رەت باسىن يزەدى دە:
— مەن ءسىزدى ۇقتىم، جولداس مومىش ۇلى! ۇقتىم، — دەپ ويلانا ءۇن قاتتى. — تاعى كىمدە پىكىر بار؟
باۋىرجان ورنىنا وتىردى. مەن «ۋھ!» دەپ وسى كەزدە تىنىسىمدى ءبىراق الدىم. وسى كۇننەن باستاپ مەنىڭ باۋىرجانعا ىقىلاسىم اۋدى. وعان دەگەن ەڭ العاشقى سۇيىسپەنشىلىك وتى مەنىڭ جۇرەگىمدە سول ساتتە تۇتانىپ ەدى. مەنىڭ باۋكەڭە دەگەن ماحابباتىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول قالپىندا مازداۋدا.
— مەنىڭ دە پىكىرىم وسى! — دەدى پولك كوميسسارى مۇحامەدياروۆ ورنىنان تۇرىپ. — تەك قانا وسى!
ودان كەيىن، توبەسى تۇندىككە تىرەلىپ، بالتابەك جەتپىسبايەۆ تۇرەگەلدى.
— ءبارىمىزدىڭ دە ايتار ءسوزىمىز وسى، — دەدى ول. — ءبىز ءوز ديۆيزيامىزعا قالۋعا ءتيىسپىز.
— باسقا ديۆيزيانى وزگە ازاماتتار تاربيەلەپ اكەلسىن، — دەدى ءىسلامقۇلوۆ شيىرشىق اتا سويلەپ. — ءبىزدى بەرمەڭىزدەر، قوزعاماڭىزدار.
جۇرت:
— ءبىزدى وسىندا قالدىرىڭىزدار!
— قۋماڭىزدار! — دەپ شۋلاپ كەتتى.
— باسقا پىكىر جوق پا؟ — دەدى ەگوروۆ جىگىتتەرگە جىميا قاراپ.
— جو-وق! — دەدىك ءبارىمىز ءبىر اۋىزدان ءۇن قاتىپ.
تەك باۋىرجان عانا قىبىر ەتپەستەن ءۇنسىز قالدى. ول ءوزىنىڭ كەشەگى تاس ءمۇسىن بەينەسىنە قايتادان كىردى.
ەگوروۆ يۆان ۆاسيليەۆيچ پانفيلوۆپەن ۇزەڭگىلەس بولعان اسا بايسالدى كىسى ەدى. جوعارىنىڭ بۇيرىعىن بىزگە ايتۋىن ايتسا دا، جىگىتتەرىمنەن ايرىلىپ قالامىن با دەپ ىشتەي ساسقالاقتاپ وتىرسا كەرەك.
V
سەرگەي الەكساندروۆيچ ەگوروۆ ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىزدىڭ پىكىرىن بىلگەننەن كەيىن قاس-قاباعى جازىلىپ، جايدارلانا باستادى. سودان سوڭ ون جاعىندا تۇرعان بىلعارىمەن تىستالعان تەلەفون اپپاراتىن الدىنا قاراي تارتتى.
— ال وندا، — دەدى ەگوروۆ وڭ قولىن بىلعارى قاپتاعان اپپاراتتىڭ ۇستىنە سالىپ تۇرىپ، — سىزدەردىڭ وسى ويلارىڭىزدى ايتىپ، اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسىمەن ءوز كوزدەرىڭىزشە سويلەسەمىن. ايتپەسە ەگوروۆتىڭ قۋعىسى كەلدى دەپ ويلايتىن تۇرلەرىڭىز بار كورىنەدى سىزدەردىڭ...
وسىلاي دەپ كوميسسار كۇلدى. كوميسساردى قوستاپ، ءبىز دە كۇلدىك. مەن تاعى دا باۋىرجانعا قارادىم: ونىڭ ەرىنىنەن ءدىر ەتكەن قيمىل سەزىلگەن جوق قارشىعا كوزىن كوميسساردىڭ يىعىنان اسىرا، قابىرعادا تۇرعان كىشىرەك سۋرەتكە قاداپ، تاعى دا ءۇنسىز قالدى.
ەگوروۆ اپپاراتتىڭ قابىن اعىتىg، ترۋبكانى قۇلاعىنا توستى. ءبىز تىم-تىرىس بولىپ، دارنو دەريەۆنياسى مەن موسكۆا اراسىندا بولعان تاريحي سوزگە قۇلاق تىكتىك.
دارنو: جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى، سالەمەتسىز بە؟ مەن 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كوميسسارى ەگوروۆپىن.
موسكۆا: سالەمەتسىز بە، جولداس ەگوروۆ. قۇلاعىم سىزدە.
دارنو: ديۆيزياداعى ۇلتى ورىس ەمەس كومانديرلەر مەن ساياسي قىزمەتكەرلەردى تىلعا جىبەرۋ جايىنداعى كەشەگى بۇيرىقتىڭ جايىن حابارلايىن دەپ ەدىم.
موسكۆا: ادامدارىڭىز ءازىر بولدى ما؟ قانشا كىسى؟
دارنو: ءقازىر مەنىڭ الدىمدا 115 كوماندير مەن ساياسي قىزمەتكەر وتىر، جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى. بۇل جولداستارعا مەن بۇيرىقتىڭ ءمان-جايىن ايتىپ ءتۇسىندىردىم. ءبىراق...
موسكۆا: نەمەنە، تىلعا بارمايمىز دەي مە؟
دارنو: بۇيرىق بولسا، — بارامىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بار دەيدى.
موسكۆا: قانداي ءوتىنىش؟
دارنو: كومانديرلەر مەن ساياسي قىزمەتكەرلەر ءبىر اۋىزدان وزدەرىن وسى ديۆيزيادا قالدىرۋدى وتىنەدى، جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى. بۇل جولداستار ماعان بىلاي دەپ وتىر. ەگەر نەمىستەرگە ءالىمىز كەلمەسە موسكۆانى قورعاپ، ءبارىمىز دە وسى جەردە ولەمىز. نەمەسە 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا جەڭىسكە جەتىپ، وسى ارادان بەرلينگە دەيىن بارامىز! — دەيدى. ولار وسى ءوتىنىشىنىڭ اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى ارقىلى جوعارعى باس قولباسشىعا جەتكىزىلۋىن سۇرايدى.
موسكۆا: ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز، جولداس ەگوروۆ.
دارنو: مەنىڭ جارتى جانىم وسىلاردىڭ كەۋدەسىندە، جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى. بۇلارسىز مەن قالاي ءومىر سۇرەمىن...
وسى كەزدە ەكى جاق تا ءۇنسىز قالدى. كوميسساردىڭ مىنا سوزدەرى دە، جاڭاعى باۋىرجان سوزدەرىندەي، ساي-سۇيەگىمىزدى سىرقىراتىپ جىبەردى. باقسام بالتابەك گيمناستەركاسىنىڭ جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتىپ جاتىر ەكەن. وسى كەزدە موسكۆا داۋسى ترۋبكادان قايتا ەستىلدى.
موسكۆا: وندا مەنى جارتى ساعاتتاي كۇتىڭىزدەر. جولداستاردىڭ تىلەگىن جوعارى قولباسشىعا جەتكىزەيىن.
دارنو: قۇپ، جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى.
كوميسسار جايلاپ ترۋبكانى ورنىنا قويدى. ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلەتىنىنە كوزى جەتپەي، ونىڭ دا ىشتەي مازاسىز كۇيگە كوشكەنى اڭعارىلدى. سودان كەيىن باسىن كوتەرىپ:
— جولداستار، سىرتقا شىعىپ، تەمەكى تارتىپ كەلۋلەرىڭىزگە رۇقسات، — دەدى.
جىگىتتەر 10-15 مينۋتتا تەمەكىلەرىن تارتىپ ۇلگىرىپ، قايتادان ۇيگە كىردى. مەن الدىن الا كەلىپ، كوميسسارعا تاقاۋ جەردەگى ورنىما جايعاستىم. اركىم-اق جارتى ساعاتتىڭ تەز بولۋىن كۇتىپ، شىدامسىزدانا ساعاتتارىنا قارايدى. مەن دە دامىلسىز ساعاتىما ۇڭىلەمىن. جيىرما مينۋتتان كەيىن بىلعارى قاپتى تەلەفون شىلدىر ەتە قالدى. العاشقىداي ەمەس، كوميسسار ترۋبكانى قولى قالتىراپ ارەڭ قۇلاعىنا جەتكىزدى.
داۋىس: ءسىزسىز بە، جولداس ەگوروۆ؟
ەگوروۆ: ءيا، مەنمىن، جولداس اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسى. ءسىزدى تىڭداپ تۇرمىن.
ەگوروۆتىڭ قولى عانا ەمەس، داۋسى دا دىرىلدەپ، بۇزىلىڭقىراپ شىقتى.
موسكۆا: جوعارعى قولباسشى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا كومانديرلەرى مەن ساياسي قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىلەگىن قابىل الدى.
دارنو: راقمەت، جولداس اسكەري سوۆەت مۇشەسى. جوعارى قولباسشىعا راقمەت جانە سىزگە راقمەت.
موسكۆا: جولداستاردى بولىمدەرىنە قايتارىپ، بۇرىنعى قىزمەتتەرىڭىزگە كىرىسە بەرىڭىزدەر.
ەگوروۆ: قۇپ، جولداس...
وسى كەزدە باتالوننىڭ بالتابەك «ۋرالاپ» كەپ قويا بەردى. وعان ورنىمىزدان ۇشىپ تۇرىپ، ءبارىمىز قوسىلدىق. ەگوروۆتىڭ بۋلگانينگە ايتقان سوڭعى سوزدەرىن ەستىمەي دە قالدىق. كوزى شۇڭىرەيىپ، ەكى-ۇش سوعىستا ارسا-ارسا بوپ قاتتى جۇدەگەن، اسىرەسە موسكۆامەن سويلەسكەن سوڭعى مينۋتتاردا بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتكەندەي، الدە ءبىر اۋىر ۇرىستان جاڭا شىققانداي بوپ قاجىعان كوميسسار، ترۋبكانى اپپاراتقا قويىپ، قۋانىشىن جاسىرا الماي، ەلجىرەي كۇلىمدەپ، ورنىنان كوتەرىلدى.
مىنە، ەندى ويلاپ قاراسام باۋكەڭنىڭ سول جولعى، 1941 جىلدىڭ 16 دەكابرىندە موسكۆادان قىرىق شاقىرىم جەردەگى دارنو دەريەۆنياسىنداعى بۇرىنعى كولحوز كەڭسەسىندە، ديۆيزيا كوميسسارى ەگوروۆتىڭ الدىندا سويلەگەن ءسوزى تالاي ادامنىڭ تاعدىرىن وزگەرتىپ، جۇلدىزىن جاندىرعان تاريحي ءسوز بولعان ەكەن. سول سوزىمەن ول ءوزىن دە، وزگەنى دە قولىنان جەتەكتەپ، ماڭگىلىك داڭقتىڭ تابالدىرىعىنان اتتاتىپتى. ولاي دەيتىنىم سول جولى باۋىرجان سويلەمەسە، ءبارىمىز: «ە، جوعارعى جاقتىڭ بۇيرىعى سولاي بولسا، وندا نە شارا» دەپ الماتىعا اتتانىپ كەتسەك، ەڭ الدىمەن 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا بۇل دارەجەدە، بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك داڭققا يە بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى؟ ءاي، بولماس ەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، ءبىز كەتىپ قالساق تا 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا كوپ گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەر ەدى. وعان داۋ جوق. ءبىراق ول تاماشا ءداستۇرى بار، تاريحي ادامدارى كەپ سوۆەت ارمياسىنداعى ەڭ ءماشھۇر ديۆيزيا بولىپ اتاعى جايىلماس ەدى. ەگەر باۋىرجان سول جولى ديۆيزيادان كەتىپ قالسا، ونىڭ ءوز اتاعى دا ءدال مۇنداي دارەجەگە جەتپەس ەدى. گەنەرال پانفيلوۆ ءوز قولىمەن شىنداعان بۇل ديۆيزيا تالاي جۇلدىزدى باتىرلاردى شىعاردى، سولارمەن بىرگە جۇلدىزسىز جۇلدەلى باۋىرجان ەسىمىن بۇكىل ەلىمىزگە پاش ەتتى. ال باۋىرجان ءوز ديۆيزياسىن بۇكىل الەمگە تانىتتى. ءسويتىپ ديۆيزيا باۋىرجاندى داڭقتى ەتتى. باۋىرجان ديۆيزيانىڭ دانقىنا داڭق قوستى. ءبىزدىڭ ديۆيزيادان شىققان بارلىق باتىرلاردان باسقا اتتارى ەرەكشە اتالاتىن ەكى ادام بار. ونىڭ ءبىرى پانفيلوۆ بولسا، ەكىنشىسى باۋىرجان. پانفيلوۆ 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ دانالىعى بولسا، باۋىرجان ديۆيزيانىڭ ار-نامىسى بولدى. پانفيلوۆ اسقار تاۋداي اتاقتى ديۆيزيانىڭ تابانى بولسا، باۋىرجان ونىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولدى. پانفيلوۆ ديۆيزيانىڭ جۇرەگىندەگى لاۋلاعان وتى بولسا، باۋىرجان ونىڭ لاپىلداعان جالىنى بولدى. پانفيلوۆ ديۆيزيا ەرلىگىنىڭ اسپانى بولسا، باۋىرجان سول اسپاننىڭ توسىندە جارقىراعان جارىق جۇلدىزى، توبەدەن اۋماس تەمىر قازىعى بولدى. ەگەر سول جولى ديۆيزيادان باۋىرجان كەتىپ قالسا، وندا الەكساندر بەكتىڭ اتاقتى «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى تۋماس ەدى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابى دۇنيەگە كەلمەس ەدى. ەگەر باۋىرجان سول جولى اناداي ءسوز سويلەپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە ديۆيزيادا ۇستاپ قالماسا، وندا مىنا مەن دە ءدال بۇگىنگى دارەجەمە جەتپەس ەدىم دەپ ويلايمىن.
مىنەكي، مەنىڭ باۋىرجاندى ءبىرىنشى رەت كورۋىم وسىلاي. «ءبىر كورگەن — ءبىلىس، ەكى كورگەن — تانىس» دەيدى عوي قازاق. ەندى مەن ونىمەن جاقىن ءبىلىسىپ، تانىسقانىمدى ايتايىن ساعان.
سودان، باۋىرجاننىڭ وجەتتىگى ارقاسىندا الماتىعا بارمايتىن بوپ موسكۆادان رۇقسات العاننان كەيىن، ءبارىمىز ءوز پولكتارىمىزعا كەلدىك. جاۋىنگەرلەردى ءارى تىنىقتىرىپ، ءارى سوعىس ىسىنە ۇيرەتە باستادىق. ويتكەنى سوعىس دەگەننىڭ ءوزى وقۋ سياقتى عوي: وقىعان ۇستىنە وقي بەرگەننىڭ ارتىقتىعى جوق. سول سياقتى سوعىس ونەرىن بىلگەن ۇستىنە بىلە بەرۋ پارىز. ديۆيزيانى تولىقتىرۋ ءۇشىن جاڭادان ادامدار كەلگەنشە وسىنداي ارەكەت جاساپ جاتتىق.
VI
1942 جىلى 5 يانۆاردا پولك كوميسسارى احمەتجان مۇحامەدياروۆ مەنى نوۆو-نيكولسكىدەگى شتابقا شاقىردى. پولك ناحابينودان وسىندا كوشكەن بولاتىن.
— ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا كەلدىم، جولداس كوميسسار،— دەپ بايان ەتتىم ۇيگە كىرگەننەن كەيىن.
— كەلسەڭ شەشىن دە جوعارى شىق، — دەدى كوميسسار. شىقتىم. بارلىق باتالون كوميسسارلارى جينالعان ەكەن. سولاردىڭ اراسىن نۇسقاپ:
— ءسىز جولداس باۋىرجان مومىشۇلىن تانيسىز با؟ — دەدى كوميسسار.
قاراسام انادا، ديۆيزيا شتابىندا كورگەن قارشىعا كوز كوماندير ءبىزدىڭ كوميسسارلاردىڭ اراسىندا وتىر ەكەن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ونى كورگەندە جۇرەگىم ءبىرتۇرلى بوپ لۇپىلدەي سوعىپ كەتتى.
— تانيمىن، جولداس كوميسسار.
— وندا جاقسى. باۋىرجان ءبىزدىڭ پولككە قىزمەتكە كەلىپ وتىر. پولك كومانديرىنە ورىنباسار بوپ تاعايىندالدى.
— ۋاقىتشا ما، الدە تۇپكىلىكتى بوپ تاعايىندالدى ما؟ — دەپپىن مەن اۋزىما باسقا ءسوز تۇسپەي.
— ونى بولاشاق كورسەتەر، — دەپ كوميسسار اڭگىمەنى تەز باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى.
«ە، جارايدى، — دەپ ويلادىم مەن. — ايتەۋىر بىزگە كەلسە بولدى».
ديۆيزيا العاش ۇرىسقا كىرگەندە ونىڭ پولكتەرىندە اۆتوماتشىلار روتاسى دەگەن بولعان جوق. تەك ون ءبىرىنشى نويابردە نەمىستەر دۋبوسەكوۆاعا بار كۇشتەرىن توگىپ، موسكۆاعا ەكىنشى رەت ەمىنە باستاعان ساتتە پولكوۆنيك كاپروۆ پەن كوميسسار مۇحامەدياروۆ مەنى العى شەپتەگى اتقىشتار روتاسىنان شاقىرىپ الىپ، تەزدەتىپ اۆتوماتشىلار روتاسىن قۇرۋعا بۇيرىق بەردى.
— سەن سول روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى بولاسىن، كومانديرىڭدى كەيىن تاعايىنداپ بەرەمىز. كەرەكتى ادامداردى باتالونداردان الاسىڭ. ولارعا بۇيرىق بەرىلدى، — دەدى.
— ە، جارايدى، باتالوندار تاڭداۋلى ادامدارىن بەرسە بولدى.
ماعان روتا قۇرۋ ءۇشىن كومەككە پولك كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى، ۇنەمى باتالونداردا جۇرەتىن بولعاندىقتان «باتالوننىي بالتابەك» اتانعان جەتپىسبايەۆتى قوسىپ بەردى.
قاتارى وتكەن ۇرىستاردا ازايىپ، العى شەپكە تۇرعان باتالوندار تاڭداۋلى ادامدارىن بەرمەي، اۆتوماتشىلار روتاسىن قۇرۋ كەشەۋىلدەپ قالدى. نە ءبارى قاراماعىمدا 13 اۆتوماتشى عانا جينالعان كۇنى — 15 نويابردە كاپروۆ ماعان بۇيرىق بەردى.
— قاراماعىڭداعى اۆتوماتشىلار روتاسىمەن شيريايەۆو سەلوسىن قورعاۋعا ءبىرىنشى روتاعا كومەكتەسەسىڭ، — دەدى.
— ە، جارايدى. ءبىراق ءبىزدى روتا دەپ ايتۋعا كەلەر مە ەكەن، ون ءۇش قانا ادامبىز عوي، — دەدىم مەن.
— كەلگەندە قانداي. ءبىر اۆتوماتشىڭ مينۋتىنا ەكى ءجۇز وق شىعارا الادى. ول بۇكىل ءبىر وتدەلەنيەنىڭ شىعاراتىن وعىمەن پارا-پار. سوندا 13 اۆتوماتشىڭ اتقىشتار روتاسىنىڭ 13 وتدەلەنيەسىنە تەڭ.
— ە، قۇپ ولاي بولسا، — دەپ مەن بۇيرىق ورىنداۋعا كەتتىم. ءبىزدىڭ روتاعا ءالى كوماندير تاعايىندالماعان بولاتىن. روتا اتالعان 13 ادامعا ءوزىم ءارى كوماندير، ءارى ساياسي جەتەكشى بولدىم. ەرتەڭىندە نەمىستەردىڭ دۋبوسەكوۆا رازەزىنە قاراي قيان-كەسكى شابۋىلى باستالدى. وسى ۇرىستاردا اۆتوماتشىلار وزدەرىنىڭ قايراتىن كورسەتتى دە. سودان كەيىن ديۆيزيا دەمالىسقا شىقتى دا، اۆتوماتشىلار روتاسى ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ تولىقتىرىلماي كەلە جاتقان بولاتىن.
مۇحامەدياروۆ ماعان تاياۋ كۇندەردە پولكتى تولىقتىرۋعا قازاقستاننان ادامدار كەلەتىنىن ايتتى.
— ولاردى جاقسىلاپ قابىلداۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇردىق. سونىڭ ءبىر مۇشەسى ەتىپ ءوزىڭدى بەكىتتىك. روتاڭنىڭ كومانديرىنە سولوۆيەۆ تاعايىندالدى. سونى قاسىڭا الا وتىرىپ، كەلگەن ادامداردان اۆتوماتشىعا لايىقتىلارىن تانداپ الىڭدار.
— ە، ماقۇل.
— كوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلى مومىش ۇلى جولداس. بۇگىننەن باستاپ وسى كىسىمەن بايلانىستى بول.
— ە، جارايدى.
سونىمەن كوميسسياعا دەپ ءبىر ءۇي ءبولىندى. ول توقىما فابريكاسىنىڭ كەڭ كلۋبى ەكەن. ءبىز سوندا وتىرامىز. كەلگەن ادامداردى قابىلداپ، باتالون-باتالونعا بولەمىز. ءبىر توپ جاڭا الىنعان جاستار كۇندىز كەپ قالسا، كەلەسى توبى تۇندە كەلەدى. بۇل ەكى ارادا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا سويلەسىپ، اڭگىمەلەسۋلەرىنە دە ۋاقىت بار.
ءبىر كۇنى وسىنداي ءبىر ارەدىكتە باۋىرجان ماعان قاراپ:
— ال، اڭگىمە ايتىڭىز، جولداس پوليترۋك، ءبىزدى وسىلاي زەرىكتىرىپ قوياسىز با؟ — دەدى.
ونى ەڭ العاش دارنو دەريەۆنياسىندە تۇندە كورگەنىمدە ەكى-اق اۋىز ءسوز ەستىپ، كوڭىلىم تولماي قالعان. «وزىنەن باسقا اعا لەيتەنانت جوقتاي، وقجەتپەستىڭ تاسىنداي بوپ مەلشيگەنى نەسى؟» دەپ ويلاعانمىن. ەرتەڭىندە ونىڭ ەگوروۆ الدىندا سويلەگەن ءسوزىن تىڭداپ، وتكەن تۇندە عانا تاس ءمۇسىن دەپ تانىعان ادامىنىڭ اۋزىنان ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىن جىگەرلى، جالىندى، سانالى سوزدەر ەستىگەندە ونىڭ اتالى وي، وكىم ۇنىنە ءتانتى بوپ عاجاپتانعانمىن.
مىنە، سودان كەيىن بۇل ادام ءبىزدىڭ پولكقا كەلدى. كەلە سالا جۇرتپەن شۇيىركەلەسىپ تە كەتكەن جوق وقشاۋ دا قالعان جوق. ناعىز اسكەري ادامعا ءتان ىشكى ىرعاقپەن، كوبىنە ءۇنسىز ءجۇرىپ جاتتى. از سويلەپ، كوپ تىڭداپ ءجۇردى. ونىڭ ۇنسىزدىگىنىڭ ءوزى اۋىزدى جاي جۇمىپ وتىرعاندىق ەمەس، ىشكى تەگەۋىرىندى تەجەگەن، ءجون-جوسىقتى ەكشەگەن پاراساتتىلىقتى تانىتاتىن ەدى. سونىمەن بىرگە ونىڭ ءجۇزى جىلىعان ساتكە الدانىپ قالۋعا دا بولمايتىن. ول ورىنسىز قىلىق، وعاش ءسوزدى بىردەن تىيىپ تاستايتىن ورلىلىگىمەن دە تانىلىپ قالعان بولاتىن.
مىنە، سول ادام ماعان ءبىرىنشى رەت جىلى ۇشىراپ، ءتىل قاتتى. انادا «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەنىم ءۇشىن ءۇنسىز جازعىرعانى جادىمدا ساقتالىپ قالعان مەن بۇل جولى ساقتانا جاۋاپ قايتاردىم.
— نە ايتايىن، جولداس كاپيتان؟
— ەلدەن حات بار ما؟
— كەشە الماتىدان، ءسابيت مۇقانوۆتان حات الدىم.
— نە جازىپتى؟
— ساكەڭ ءبىز امان-ساۋمىز، جاۋدى جەڭىپ قايتىڭدار. «قوبىلاندى باتىرىڭ» سەنى كۇتىپ جاتىر، — دەپتى.
— ول نە؟
— ول مەنىڭ «قوبىلاندى باتىر» دەگەن اتپەن جازىپ، قورعاپ ۇلگىرە الماي كەتكەن ديسسەرتاسيام. سوعىسقا كەتەردە امانات دەپ سول كىسىنىڭ قولىنا بەرىپ كەتىپ ەدىم.
— ءسابيت جاقىنىڭىز با ەدى؟
— جوق.
— وندا قالاي تانىسىپ ءجۇرسىز؟
— ول ۇزاق اڭگىمە عوي، جالىقپاساڭىز ايتايىن، جولداس كاپيتان...
VII
سىرتتان توپىرلاي باسقان اياق دىبىسى ەستىلدى. سىقىرلاپ ەسىك اشىلىپ، ىشكە جاڭا كوماندا كەلىپ كىردى. مەن بارىپ، بۇرىشتاعى ديۆاندا ۇيىقتاپ جاتقان جولداستاردى وياتتىم. كوميسسيا مۇشەلەرى تەگىس ۇستەل باسىنا جايعاسىپ، قارسىمىزداعى ۇزىن سكامەيكادا وتىرعان التى-جەتى جىگىتپەن اڭگىمەلەسۋگە كىرىستىك. ءباpi دە قازاق جىگىتتەرى ەكەن. جيىرماعا جاڭا عانا ىلىنگەن جاستار. ءبىز سۇراق قويا باستادىق.
— قايدان كەلدىڭدەر، جىگىتتەر؟
ولار قوزىداي ماڭىراسىپ، قوسىلا جاۋاپ بەردى.
— الماتىدان.
— 100ء-شى بريگادادان.
— قاي وبلىستانسىڭدار؟
— شىعىس قازاقستاننانبىز.
— سەمەيدەنبىز.
— تالدىقورعاننان كەلدىك.
— الماتى قالاي، جاقسى ما؟
— جاقسى.
— ال ەندى بىر-بىرلەپ فاميليالارىڭدى ايتىڭدار.
وسى كەزدە وتكىر كوزدى قارا تورى جىگىت ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بىردەن بىرنەشە فاميليانى شۇبىرتا جونەلدى.
— توقتاروۆ — باتتالوۆ — نۇربوسىنوۆ.
— ءوز فاميلياڭ كىم؟ — دەدى باۋىرجان وعان وتتى كوزىن قاداپ.
— توقتاروۆ — باتتالوۆ — نۇربوسىنوۆ، — دەدى قارا تورى جىگىت قايتادان تايسالماستان.
— نەمەنە سەنىڭ فاميلياڭ وسىنداي ۇزاق با؟ الدە ءبىر ءوزىڭنىڭ ءۇش فاميلياڭ بار ما؟
— جوق، جولداس كاپيتان. بۇل مىنا ۇشەۋىمىزدىڭ فاميليامىز، — دەپ ول قاسىنداعى دەمبەلشە سارى مەن سۇڭعاقتاۋ اققۇبا جىگىتتى نۇسقادى. — وسى ۇشەۋمىز التايدان، لەنينوگورسكىدەن كەلدىك. قورعاسىن زاۆودىنىڭ جۇمىسشىسىمىز. الماتىدا، ءجۇزىنشى بريگادادا بىرگە بولدىق.
وسى كەزدە مەن ورنىمنان تۇرىپ، كورشى بولمەدەن روتامنىڭ كومانديرى اعا لەيتەنانت سولوۆيەۆتى ەرتىپ كەلدىم.
— وسى توپتاعى جىگىتتەر بىزگە لايىق سياقتى، — دەدىم.
تەگى، جاڭا مەن ورنىمنان تۇرىپ كەتكەن كەزدە باۋىرجان جىگىتتەرگە بىرگە بولعىلارىڭ كەلسە سەندەردى اۆتوماتشىلار روتاسىنا جىبەرەيىك دەگەن بولۋى كەرەك. مەن سولوۆيەۆتى ەرتىپ قايتا كەلگەندە جاڭاعى قارا تورى جىگىت باۋىرجانعا بىلاي دەپ سۇراق قويىپ تۇر ەكەن.
— اۆتوماتشى دەگەن نە؟
— وزگەلەر وقتى دۇشپانعا بىر-بىرلەپ اتسا، اۆتوماتشى وقتى جاۋدىڭ باسىنا ۋىستاپ توگەدى، جاڭبىرداي جاۋدىرادى.
— ەندەشە ۇشەۋىمىزدى دە سوعان جازىڭىز.
باۋىرجان سولوۆيەۆ ەكەۋمىزگە قاراپ يەك قاقتى. مەن جىگىتتەردى تىزىمگە الا باستادىم.
— قانە، اۆتوماتشى بولامىن دەگەن ازاماتتار اتى-جوندەرىڭدى ايتا بەرىڭدەر.
ولار اتى-جوندەرىن ايتىپ تۇردى، مەن جازىپ جاتتىم.
— توقتاروۆ تولەگەن.
— باتتالوۆ جۇماجان.
— نۇربوسىنوۆ ءجۇنىس.
— حاسەنوۆ ءجۇمادىل.
— نىسانوۆ بايەدىل.
— ءجۇنىسوۆ قايىربەك.
— وتستاۆيت! — دەدى باۋىرجان ءجۇنىسوۆ دەگەن فاميليانى قاعازعا جازا بەرگەنىمدە.
مەن قويا قويدىم. باۋىرجان اياڭداپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى دە، جاس جاۋىنگەرگە سۇراق قويدى.
— قايدان كەلدىڭ؟
— «اقبۇزاۋدان».
— «اقبۇزاۋىڭ» نە؟
جىگىتتەر تەگىس دۋ كۇلىپ جىبەردى. ولارمەن قوسا ءجۇنىسوۆتىڭ ءوزى دە كۇلدى.
— اۋىل، كولحوز، جولداس كوماندىر.
باۋىرجان كۇلگەن جىگىتتەرگە سۇستانا كوز تاستادى دا:
— «اقبۇزاۋ» كولحوزىندا كىم بوپ قىزمەت ىستەدىڭ؟ — دەدى جاس جاۋىنگەرگە.
— تراكتوريست بولدىم، جولداس كوماندىر.
— وندا سەن اۋىلىڭنىڭ بەلدى ازاماتى ەكەنسىڭ. — باۋىرجان ءتورتباق دەنەلى قازانباس جىگىتتىڭ ارقاسىنان ءبىر قاعىپ قويدى.
— ال مايداندا سەنىڭ مىنەتىن تۇلپارىڭ تانك بولۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ پولكتا تانك جوق. سوندىقتان پۋلەمەتشى بولساڭ قايتەدى؟
— ءسىز بول دەسەڭىز بولايىن، جولداس كوماندىر.
— ەسىڭدە بولسىن: «ماكسيم» پۋلەمەتىنىڭ نەمىستەرگە قاھارى كەيدە تانكتەن كەم تۇسپەيدى. ءبىراق ونى باپتاپ ۇستاۋىڭ، جورىقتاردا ۇنەمى يىعىڭا سالىپ، ارقالاپ ءجۇرۋىڭ كەرەك.
— جارايدى، جولداس كوماندىر.
باۋىرجاننىڭ جۇقالتاڭ ەرىنى جىميىپ، كوزىنەن جىلى كۇلكى ۇشقىندادى.
— شيىرشىق اتقان مىنا جىگىتتەردىڭ اۆتوماتشى بولعاندارى دۇرىس. ال ساعان اۆتومات ارقالاتىپ قويۋ مىناداي ازامات تۇلعاڭا وبال عوي. سەنىڭ اۆتوماتىڭ پۋلەمەت بولسىن.
جىگىتتەر دە، ءبارىمىز دە كۇلىسىپ جاتىرمىز. تراكتوريست جىگىت تە كۇلىپ، قايتا-قايتا باسىن يزەدى.
بۇل كۇلكى مايدانعا جاڭا كەلگەن جىگىتتەردىڭ تەرىسىن كەڭىتكەن ءبىر شۋاقتى ءسات بولدى. بالكىم، وسى ءسوز، وسى كۇلكىنى ولار ءومىر بويى ەستەرىندە ساقتاپ قالار. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە ولارعا كومانديردىڭ بۇل ءازىل-قالجىڭى دەمەۋ بولار.
ارينە، بۇل وي ول كەزدە باۋىرجاننان باسقامىزدىڭ باسىمىزعا كەلگەن جوق ەدى. ءقازىر ويلاسام باۋىرجان سونىڭ ءبارىن جىگىتتەرگە جىگەر بەرۋ ءۇشىن ادەيى ايتقان ەكەن عوي.
— قاتارداعى جاۋىنگەر ءجۇنىسوۆتى 1-باتالونعا، پۋلەمەت روتاسىنا جازىڭىز، — دەدى باۋىرجان سودان سوڭ پولككە كەلگەن جاۋىنگەرلەردى تىزىمدەپ وتىرعان حاتشىعا قاراپ. — باسقالارى اۆتوماتشىلار روتاسىنا بەرىلسىن.
— ماكە، — دەدىم مەن وسى ارادا مالىكتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — جاڭاعى ءجۇنىسوۆ دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالاسى ەدى. جاسىنان اكە-شەشەسىز جەتىم ءوستى. ەر جەتكەن سوڭ تراكتوريست بولدى. مەكتەپتە جۇرگەنىمىزدە باسقالار كلاستىڭ ەسىگىن قولىمەن يتەرىپ، نە اياعىمەن تەۋىپ اشسا، قايىربەك باسىمەن ءسۇزىپ اشاتىن. سوندىقتان ول اۋىلىمىزدا شويىنباس اتانىپ ەدى. 1941 جىلى دەكابردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ اۋىلدان ءبىر جىلى تۋعان ءتول ون بەس بالا اسكەرگە الىندىق. الماتىدا ۇيىمداسقان ءجۇزىنشى بريگاداعا كەلدىك. ويدا جوقتا ءبىر كۇنى كەشكە ساپقا تىزىلدىك.
— 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا تولىقتىرۋعا ءوز ەركىمەن بارامىن دەگەندەر ءبىر ادىم العا شىعىندار، — دەدى.
ارتيللەريا ديۆيزيونىنان ءبىرىنشى بوپ مەن شىقتىم. ءبىراق مەنى جىبەرمەي، بريگاداعا الىپ قالدى. سول جولى ءبىزدىڭ اۋىلدان كەلگەن بالالاردىڭ كوپشىلىگى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانى تولىقتىرۋعا كەتتى. سوعىس بىتكەننەن كەيىن سول ون بەستەن تورتەۋىمىز عانا اۋىلعا ورالدىق. جاڭاعى ءسىز ايتقان قايىربەك مارقۇم دا مايداندا قازا بولدى.
— ەندەشە ءبىز سەنىڭ جەرلەستەرىڭمەن بىرگە سوعىستىق، — دەپ مالىك اڭگىمەسىن ارى قاراي جالعادى.
وسىدان كەيىن باۋىرجان پولككە جاڭادان كەلگەندەردىڭ الدىندا قىسقاشا ءسوز سويلەدى.
— سەندەر 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا كەلدىڭدەر، — دەدى ول. — قازاقستاندا قۇرىلعان بۇل ديۆيزيا قازاق حالقىنىڭ ارىنىڭ التىن تۋى ەكەنىن ءارقاشان دا ەستەرىندە ساقتاڭدار. سەندەر سول اتاقتى ديۆيزيانىڭ 1075ء-شى پولكىنىڭ قاتارىن تولىقتىرىڭدار. بۇل پولكتىڭ كومانديرى پولكوۆنيك كاپروۆ جولداس، كوميسسارى احمەتجان مۇحامەدياروۆ دەگەن كىسى. مەن پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارىمىن. فاميليام مومىش ۇلى. باسقا سۇراق بار ما؟
— جوق.
— وندا وزدەرىڭنىڭ بولىنگەن بولىمدەرىنە بارىڭدار. سەندەردى ءقازىر ءار باتالوننان كەلگەن بايلانىسشىلار باستاپ اكەتەدى. ەندى العى شەپتە، جاۋمەن جاعالاس ۇستىندە كەزدەسەيىك. جاۋدان قورىقپاڭدار. وعان جەڭىلەمىن دەپ ەمەس، جەڭەمىن، قۇريمىن دەپ ەمەس، قۇرتامىن دەپ ۇمتىلىڭدار. ءارقاشاندا وسىنداي ويدا بولىپ قارۋلارىڭدى جاقسى بىلىڭدەر. ءتارتىپ جاعىنا بەرىك بولىڭدار. ويتكەنى ءتارتىپ جاۋىنگەردىڭ ءبىرىنشى قارۋى. ونسىز ەشبىر قارۋدىڭ قۋاتى جوق. جاعالارىڭ جىرتىلماسىن! جولدارىن بولسىن. ناپراۆو! ستارشينام — ۆەستي ليۋدەي ۆ سۆوي پودرازدەلەنيا! نا ۆىحود، شاگوم مارش!
قازاقشا باستاعان ءسوزىن باۋىرجان وسىلاي دەپ كوماندامەن، ورىسشا اياقتادى. جىگىتتەردىڭ جىگەرلەنە سوققان تابانى كلۋبتىڭ ەدەن تاقتايىن دىرىلدەتىپ جىبەردى.
VIII
ديۆيزيانى تولىقتىراتىن جاۋىنگەرلەر كەلىپ بولعاننان كەيىن ءبىز روتامىزعا كەتتىك. باۋىرجان مەن بالتابەك شتابتا قالدى. روتادا ءبىز جاڭا جاۋىنگەرلەردى سوعىس ونەرىنە جاتتىقتىرۋمەن شۇعىلداندىق. كۇن سايىن ولارعا اسكەري ازىرلىك ساباقتارىمەن قوسا، ساياسي ساباق تا وتكىزەمىز. ساياسي ساباقتىڭ دا تاقىرىبى ءارتۇرلى: جاۋىنگەردىڭ بورىشى، سوۆەت جاۋىنگەرىنىڭ مورالدىق تۇلعاسى، پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ ەرلىك داستۇرلەرى ت. ت. وسى تاقىرىپتارعا كۇن سايىن دايىندالا وتىرىپ، باۋىرجاننىڭ كەيبىر سوزدەرىن ەرىكسىز ەسكە الاتىن بولدىم. ونىڭ: «پوليترۋك ءسوزى جاۋىنگەرگە جىگەر بەرۋ ءۇشىن، ونىڭ نامىسىن قايراۋ ءۇشىن قاجەت»، «ەلىن سۇيگەن جاۋىنگەر ەر بولادى»، «جىگەرسىز ءسوز جۇرەككە جەتپەيدى»، «باسقا جازۋشىلار قاعازعا جازسا، ءبىز جاۋىنگەرلەردىڭ جۇرەگىنە جازامىز»، «باسقالار سيامەن جازسا، ءبىز قانىمىزبەن جازامىز»، «ءتارتىپ — جاۋىنگەردىڭ ءبىرىنشى قارۋى» دەگەن سوزدەرى ەسىمدە ساقتالىپ قالىپتى. ونىڭ مەنىڭ جاي سويلەيتىنىمدى مىنەگەن تەڭەۋلەرى دە اپ-اشتى بوپ ويىمدا ءجۇردى. ءبىراق ول تەڭەۋلەر ەسىمە تۇسكەن سايىن مەن شيراۋعا تىرىستىم.
1942 جىلدىڭ 11 يانۆارىندا جاڭا كۇش قوسىلىپ، تولىقتىرىلعان ءبىزدىڭ ديۆيزيا ەشەلونعا تيەلىپ، قايتادان جورىققا اتتاندى. جاتتىعۋ جۇمىسى، ۆاگون ىشىندە دە جۇرگىزىلىپ جاتتى. التى كۇننەن كەيىن دۆورسى دەگەن ستانسيادا پوەزدان تۇستىك تە، جاياۋ جورىققا كوشتىك. فيەۆرالدىڭ باس جاعىندا قاندى ۇرىسقا قايتادان كىردىك. ءبىز باۋىرجانمەن جولدا دا، جورىقتا دا، ۇرىستا دا ۇنەمى كەزدەسىپ وتىردىق. ول تۋرالى مەنىڭ «سۇراپىل جىلدار» كىتابىمنىڭ «تولەگەن توقتاروۆ» دەگەن تاراۋىندا تولىق ايتىلعان. ءبىزدىڭ ەرلىگىمىز دە سوندا سۋرەتتەلگەن. ەندى مەن ساعان سول ۇرىستار كەزىندەگى باۋىرجانمەن سوڭعى كەزدەسكەنىمدى ايتايىن.
22 فيەۆرال كۇنى تۇندە ءبىزدىڭ باتالوننىڭ باسشىلارى گۋنديلوۆيچ پەن تروفيموۆتى، اۆتوماتشىلار روتاسىنىڭ كومانديرى سولوۆيەۆ پەن پوليترۋك مەنى پولك شتابىنا شاقىردى. كىشكەنە اعاش ءۇيدىڭ شاعىن بولمەسىندە، جەز قۇتىدا لاپىلداي جانعان كۇيەلى ماي شامنىڭ جارىعىمەن ءبارىمىزدى باۋىرجان قابىلدادى. پولك كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى بالتابەك تە وسىندا ەكەن.
— جولداستار! تۇندەلەتىپ شاقىرتقانىما رەنجىمەڭىزدەر. بىرىنشىدەن، سىزدەردى ەرتەڭگى مەرەكەمەن — سوۆەت ارمياسىنىڭ 24 جىلدىعىمەن قۇتتىقتايمىن. — وسىلاي دەپ ول ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدى الدى. — ەكىنشىدەن، وسى شابۋىلدا ديۆيزيانىڭ اۆانگاردى بولعان پولكتىڭ ماڭداي باتالونى مەن ونى قولداۋشى اۆتوماتشىلار روتاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرىن جوعارى ناگراداعا ۇسىنۋ ءۇشىن قوسىمشا ماتەريالدار بەرۋ جونىندە گەنەرال چيستياكوۆتان تىعىز تۇردە بۇيرىق كەلدى. ول ماتەريالدار تاڭەرتەڭ ديۆيزيادا، ودان سوڭ جوعارىدا بولۋى ءتيىس.
الدىمەن ول بىزدەن تولەگەن توقتاروۆ تۋرالى سۇرادى.
— ماعان ءبىزدىڭ ديۆيزيا قىراندار ۇياسى بولىپ كورىنەدى، — دەدى باۋىرجان. — ال اسپاندا سامعاپ جۇرگەن قىراندى بىرىن-بىرىنەن ايىرۋ قيىن. سول سياقتى ءار دەريەۆنيانى جاۋدان بوساتقان سايىن مالاقايلارىنىڭ قۇلاقتارى دەلدەڭدەپ جاۋدى جايپاپ جۇرگەن كوك كوز، قارا كوز باتىرلاردىڭ ءبىرىن ەكىنشىسىنەن بولە تانۋ قيىن. تولەگەن سول قارا دومالاقتىڭ قايسىسى؟
باۋىرجان الدىمەن سولوۆيەۆ پەن ماعان قارادى.
— ءسىز ونى بىلەسىز، — دەدى سولوۆيەۆ، — وتكىر كوزدى، قارا تورى جىگىت بولاتىن.
— قازاقتىڭ كوپشىلىگى قارا تورى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە مىناداي اياز قارىپ، دومبىققان بەتتەردىڭ ءبارى دە قارا تورى بوپ كورىنەدى عوي، جولداس اعا لەيتەنانت.
— ونىڭىز راس. ءبىراق تولەگەن ەرەكشە جاۋىنگەر ەدى. وعان ءسىزدىڭ كوز توقتاتپاۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. 5 فيەۆرال كۇنگى ۇرىستا ول جەتى ءفاشيستى جەر جاستاندىرىپ، ەكەۋىن تۇتقىنعا الدى. ونىڭ بىرەۋى وفيسەر ەكەن. ولاردى تولەگەن مالىك ەكەۋمىزدىڭ قاسىمىزعا ايداپ اكەلگەن كەزدە جولداس پولكوۆنيك كاپروۆ ەكەۋىڭىز كەلدىڭىزدەر. جاڭاعى وفيسەرمەن سويلەسىپ، ونىڭ قاي بولىمدىكى، قانشا كۇشتەرى بارىن سۇرادىڭىزدار.
باۋىرجان باسىن يزەدى.
— بۇل وقيعا ەسىمدە. ول نوۆو-سۆينۋحوۆو دەريەۆنياسىندا ەدى عوي. ءبىراق وندا مەن ول جىگىتتىڭ ءاتى-جونىن سۇراماپپىن.
— ونى سۇراۋعا مۇمكىندىك بولدى ما، جولداس كاپيتان. سول ساتتە نەمىستەردىڭ كەزەكتى قارسى شابۋىلى باستالدى عوي.
وسىدان كەيىن مەن باۋىرجاننىڭ ەسىنە تولەگەننىڭ العاش پولككە كەلگەن ءساتىن ءتۇسىردىم.
— بالتابەك، تولەگەننىڭ كومسومول بيلەتىن مەن ساعان بەرىپ ەدىم عوي. سوندا سۋرەتى بولاتىن.
— ءيا، ءقازىر، — دەپ بالتابەك سۋمكاسىنان تولەگەننىڭ كومسومول بيلەتىن الىپ، باۋىرجانعا بەردى.
باتىردىڭ سۋرەتىن كورىپ جىبەرىپ، باۋىرجان ونى بىردەن ەسىنە ءتۇسىردى. — ا، بۇل سونداعى فاميلياسى ۇزىن جىگىت قوي؟ ءۇش فاميليانى قوساقتاپ ءبىراق ايتاتىن؟
— ءيا، سول.
— ەندى ەسىمە ءتۇستى. ونىڭ انا ەكى جولداسى بار ما؟
— بار. امان. بىرەۋى ءسىزدىڭ كوزىڭىزشە نەمىس تانكىن قۇرتتى.
ءىح
ول وقيعا بىلاي بولعان ەدى. فيەۆرال شايقاستارىنىڭ باس جاعىندا كاپروۆ اۋىرىپ، ون شاقتى كۇن شانادا ءجۇردى. پولكتىڭ بارلىق ۇرىسىن باۋىرجان باسقاردى.
باتالون نوۆو-سۆينۋحوۆوعا ۇمتىلعاندا وعان كومەك كورسەتۋگە ازىرلەنىپ اۆتوماتشىلار ورمان شەتىندە وتىرعان ەدى. وسى ارادا ۇرىستى باسقارىپ تۇرعان باۋىرجان:
— مالىك، اناۋ سارايدىڭ تۇبىندە تانك تۇر. سونى قۇرتۋعا ءبىر ادام جىبەر، — دەدى.
مەن باتتالوۆتى جۇمسادىم. ول تانكقا لاقتىراتىن كەسپەلتەك گراناتىنىڭ ەكەۋىن الدى دا، ىلگەرى بارىڭقىراپ بارىپ، تايسالاقتاپ كەيىن شەگىندى.
— اناۋىڭ قورقىپ تۇر، شاقىر بەرى، — دەدى باۋىرجان. .
مەن شاقىردىم. باتتالوۆ كەلدى.
— ءاي، سەنىن كەۋدەڭدە نامىس بار ما؟ — دەدى باۋىرجان وعان ءزىلدى ۇنمەن.
— بار، — دەدى جاۋىنگەر ساسقالاقتاپ.
— بولسا تەز بار دا، انا تانكتى قۇرت. ەگەر قورقىپ، كۇيبەكتەدىڭ بار عوي، وندا سەنى اتا-باباڭنىڭ ارۋاعى اتادى. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، جولداس كاپيتان. مەن نەمىسشە «قولىڭدى كوتەر!» دەگەندى قالاي ايتادى دەپ سۇراماق ەدىم.
— ونى نە قىلاسىڭ؟ قولىن كوتەرتىپ، نەمىسپەن قۇدا بولايىن دەپ پە ەدىڭ؟ «حەندە حوح!» دەيدى. بار، جونەل! — دەدى باۋىرجان.
باتتالوۆ تۇرا جونەلدى. باعاناداعىداي ەمەس، شيراق قيمىلمەن تايسالماستان ىلگەرى ۇمتىلدى. ءبىر كەزدە باۋىرجان نۇسقاعان سارايدىڭ تۇبىنەن قارا ءتۇتىن بۇرق ەتە ءتۇستى.
الدەن ۋاقىتتا باتتالوۆ قايتىپ كەلىپ، بۇيرىقتىڭ ورىندالعانىن باياندادى.
— ەڭبەگىڭ ءۇشىن ەل اتىنان العىس جاريالايمىن، — دەدى باۋىرجان. — ءبىراق سەن العاشىندا قورىقتىڭ-اۋ دەيمىن.
— تەمىر توندى پالەدەن تايسالعانىم دا راس، — دەدى جاۋىنگەر شىنىن ايتىپ. — ءبىراق ءسىزدىڭ اتا-باباڭنىڭ ارۋاعى اتادى دەگەن ءسوزىڭىز جانىما باتىپ كەتتى.
— جارايدى، جىگىت ەكەنسىڭ! — دەدى باۋىرجان باتتالوۆتى قاعىپ. — بار، جاۋمەن ءارقاشان دا جاقسىلاپ سوعىس.
مەن باۋىرجانعا وسى ەپيزودتى ايتتىم.
— ول تولەگەن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى مە ەدى؟
— ءيا، باۋكە.
سودان سوڭ مەن سۋمكامنان قارا داپتەرىمدى سۋىرىپ، سوندا جازىلعاننىڭ تولەگەن تۋرالىسىن وقىپ بەردىم. وندا تولەگەننىڭ ءار كۇنگى قيمىلى، ەرلىگى سۋرەتتەلىپ، قانشا ءفاشيستى جويعانى باياندالعان ەدى. ەڭ سوڭىندا ىشىنە وق تيگەن تولەگەننىڭ ىشەگىن شۇباتىپ ءجۇرىپ، نەمىس وفيسەرىن وعى تاۋسىلعان اۆتوماتپەن ۇرىپ ولتىرگەنىن ايتتىم دا:
— تولەگەن ادامگەرشىلىگى مول قامقور كوڭىلدى جولداستارىنا قايىرىمدى ازامات بولاتىن. تولەگەن قاسىمىزدا جۇرگەندە ورتامىزدا لاۋلاعان وت كەلە جاتقانداي بولۋشى ەدى. ول ءوز جانىنىڭ جالىنىمەن وزگەنى دە قىزدىرىپ، باسقالاردىڭ دا جۇرەگىنە وت بەرىپ، جىگەرىن تۇتاتىپ وتىراتىن ەر ەدى، — دەپ ءسوزىمدى اياقتادىم.
بۇدان كەيىن گۋنديلوۆيچ، تروفيموۆ، جەتپىسبايەۆ تولەگەن تۋرالى مەنىڭ جازبالارىما قوسىمشا دەرەكتەر بەردى.
باۋىرجان مەنىڭ داپتەرىمدى سۇراپ الىپ، تولەگەننىڭ كومسومول بيلەتىن سونىڭ ىشىنە سالدى دا:
— راقمەت بارلەرىڭىزگە، — دەدى بىزگە قاراپ. — ەسىل ازاماتتاردىڭ ەرلىك تاريحىن ەستە ساقتاعاندارىڭىز ءۇشىن ەرتەڭگى ۇرپاق سىزدەرگە رازى بولۋعا ءتيىس.
سودان سوڭ باۋىرجان ماعان بۇرىلدى دا:
— وسىنىڭ ءبارىن قالدىرماي قاعازعا جازىپ جۇرگەنىن ءۇشىن ساعان كوپ راحمەت، مالىك، — دەدى. ول ساتتە مەن باۋىرجاننىڭ بۇل سوزىنە ءمان بەرگەنىم جوق. بىرنەشە كۇن بەل شەشپەستەن ۇرىستا ءجۇرىپ قالجىراعان باسىم جىلى جەرگە كەلگەننەن كەيىن ماۋجىراپ، ۇيقىم كەلىپ ءولىپ وتىر ەدىم. — ەندى سەن اۋىز بولمەگە، سينچەنكونىڭ قاراماعىنا بارا تۇر. مىنا جولداستارمەن سويلەسەتىن تاعى ءبىر ءسوزىمىز بار.
— ە، جارايدى، — دەپ تونىمدى سۇيرەتىپ تورگى بولمەدەن شىقتىم.
اۋىز بولمەدە باۋىرجاننىڭ اتقوسشىسى. نيكولاي سينچەنكو ۇستەل جاساپ، بەس كىسىگە ءدام ازىرلەپ وتىر ەكەن. ۇيقى قىسىپ كەلە جاتقان مەن ەدەنگە جانتايا كەتىپ ەدىم، سينچەنكو يىعىمنان جۇلقىلادى.
— جولداس پوليترۋك، ساعات ءقازىر 00.30 — سوۆەت ارمياسى مەيرامىنىڭ كۇنى باستالدى. باسىڭىزدى كوتەرىپ، ۇستەلدەن ءدام تاتىڭىز، ءجۇز گرامم جۇتىپ جىبەرىڭىز. جولداس كاپيتان ماعان سىزدەرگە ءدام تاتىرىپ جىبەر دەپ بۇيىرعان.
ۇيقىلى كوزىممەن سينچەنكونىڭ ايتقانىن ورىندادىم دا، قايتادان جانتايىپ، لەزدە قور ەتە ءتۇستىم..
ءبىر كەزدە مەنى جۇلقىلاپ وياتىپ جاتىر.
— مالىك، تۇر، كەتەمىز، — دەيدى.
ساعاتىما قاراسام 2.30 بولىپتى. گۋنديلوۆيچ، تروفيموۆ، جەتپىسبايەۆ، سولوۆيەۆ تورتەۋى سينچەنكونىڭ داستارقانىن جايعاستىرىپ جىبەرىپتى.
باۋىرجان ىشكى بولمەدە جالعىز قالدى. بەسەۋىمىز دالاعا شىقتىق. بالتابەك بىزبەن قوش ايتىستى دا، جاتقان ۇيىنە قاراي بۇرىلىپ كەتتى. قالعان تورتەۋىمىز قاراڭعى ءتۇندى ۇڭگىپ، شىنى قاردى شىقىرلاتىپ، ءوز بولىمىمىزگە قاراي بەت تۇزەدىك.
— مالىك، — دەدى گۋنديلوۆيچ جولدا كەلە جاتىپ، — كاپيتان بىزدەن جاڭاعى تولەگەن جايىن سۇراعانداي ەتىپ، سەن تۋرالى دا كوپ دەرەكتەر سۇراپ الدى. ءبىز سەنىڭ نوۆو-سۆينۋحوۆو، بورودينو ءۇشىن بولعان ۇرىستارداعى ەرلىگىڭدى ايتتىق. جەتپىسبايەۆ وتكەن وكتيابر، نويابر ۇرىستارىنداعى ەڭبەگىڭدى دە قالدىرعان جوق...
23 فيەۆرال كۇنى كۇندىز، ءتۇس كەزىندە، قالىڭ اعاش ىشىندەگى الاڭعا ءاربىر باتالوننان توپ-توپ جاۋىنگەرلەر كەلە باستادى. بۇلار وتكەن شابۋىلداردا ەرەكشە ەرلىكتەر جاساعانى ءۇشىن ۇكىمەت ناگراداسىنا ۇسىنىلعان كومانديرلەر مەن جاۋىنگەرلەر ەدى. بۇگىن — سوۆەت ارمياسىنىڭ 24 جاسقا تولعان ۇلى مەيرامى كۇنى ولارعا وردەندەر مەن مەدالدەر تاپسىرىلماق. ورمان ىشىندەگى الاڭعا سول ءۇشىن جينالىپ جاتىرمىز.
ءبىز كەزدە كاپروۆ، مۇحامەدياروۆ، مومىش ۇلى تاعى باسقا كومانديرلەر كەلدى. پولكوۆنيك كاپروۆ ءبىزدى سوۆەت ارمياسىنىڭ كۇنىمەن قۇتتىقتادى. كوماندوۆانيەنىڭ تاپسىرماسىن ويداعىداي ورىنداعانى ءۇشىن وسى جينالعان جىگىتتەردىڭ تەگىس ناگرادتالعانىن ايتىپ، ولارعا وردەندەر مەن مەدالدەر تاپسىردى.
رامازان ەلەبايەۆ، الەكساندر سولوۆيەۆ، بالتابەك جەتپىسبايەۆ، پاۆەل گۋنديلوۆيچ، اۆتوماتشىلاردان جۇماجان باتتالوۆ، ىڭكاربالا يمانبەكوۆ ت. ت. قىزىل تۋ وردەنىن الدى. اۆتوماتشى تولەگەن توقتاروۆ پەن اۆتوماتشىلار روتاسىنىڭ پوليترۋگى مالىك ءعابدۋلليننىڭ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانى جاريالاندى...
نەگە قۋانبايمىن! قۋانىشىمدا شەك بولعان جوق، ارينە. ەندى تەزىرەك ۋكاز شىقسا ەكەن دەپ الابۇرتتىم. العاشىندا ۋكاز شىققانشا مۇنى ەشكىمگە ايتپايىن، ەلدەگى اعايىن، دوستار گازەتتەن وقىپ، ءبىراق ءبىلسىن دەپ تە ويلادىم.
ءبىراق ايتپاۋعا.. ءداتىم شىدامادى، ىشىمە سىيمادى. ءبىراز كۇن تىستەي قاتىپ، شىداپ ءجۇردىم دە، اقىرى العاشقى حاتتى الماتىعا جولدادىم. سول كۇنى كۇندىز روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسىنەن جوعارىلاپ، باتالون كوميسسارى بوپ تاعايىندالعان ەدىم. ءبىر جاعىنان بۇل دا ءبىر قوسالقى قۋانىش بوپ، جانىمدى تۇرتكىلەسە كەرەك.
اقىرى نە كەرەك، تۇندە، جەر تولەنىڭ ورتاسىنا جاعىلعان وتتىڭ باسىندا وتىرىپ، جۇرەك جارعان جاڭالىعىمدى بىلاي دەپ اقىلشى اعا، اسىل ۇستازىم مۇحتار اۋەزوۆكە جولدادىم:
قىمباتتى مۇحا!
13. ىى-دە جازعان حاتىڭىزدى الدىم. امانشىلىعىڭىزعا قۋانىشتىمىن. مەن دە امان-ساۋمىن. تالاي تاس قاماۋدى تالقانداپ بۇزىپ، جاۋدى قۋىپ بارامىز. ساقىلداعان ايازدا، سارتىلداعان سوعىس ساحناسىندا قولدان كەلگەن كۇشتى جۇمساپ جاتىرمىز. مەن ناگرادقا قىزىل جۇلدىز وردەنىن الدىم. جاقىندا ءبىر تاماشا وپەراسيا جاساپ، نەمىستىڭ «قۋ باس» دەپ اتالاتىن ديۆيزياسىنىڭ شتابىن تالقانداپ شىقتىق. وسى وپەراسيادا تاماشا ەرلەر شىقتى. ءبىزدىڭ پولكتان ءۇش ادامدى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىندى: 1) پوليترۋك كلوچكوۆ، ول ششەرباكوۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا ايتىلعان 28 باتىردىڭ قولباسشىسى ەدى. 2) توقتاروۆ تولەگەن دەگەن قىزىلاسكەر، ريددەر قورعاسىن زاۆودىنان كەلگەن جاس، 21-دەگى جۇمىسشى. 3) مەن. تاياۋ كۇندە ۋكاز بولىپ قالار.
ديۆيزيا كولەمىندە ابىرويىم جاقسى، ءبارى قۇرمەتتەيدى. اسىرەسە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرىنا ۇسىنىلعان سوڭ كومديۆتىڭ ءوزى قولىمدى الىپ امانداسادى.
ءقازىر روتانىڭ پوليترۋگى ەمەسپىن، باتالون كوميسسارىمىن. جۇمىس كوپ، وسى كەزدە قىزۋ مايداندامىز. بۇل حاتتى وتتىڭ ساۋلەسىندە بوي باسىلىپ، ءتۇن تۇسكەن كەزدە ءسىزدىڭ حاتقا جاۋاپتى تەزدەتۋ رەتىندە اسىعىس جازدىم. الىشەردىڭ قايدا ەكەنىنەن حابارىم جوق.
تاعى دا حات جازارمىن. حوش، ساۋ بولىڭىز. ەڭبەك تۆورچەستۆو مايدانىندا جاقسى-جاقسى شىعارمالار جازۋىڭىزعا تىلەكتەسپىن.
ءىنىڭىز مالىك
5. III. 42 ج. پوليەۆايا پوچتوۆايا ستانسيا 993، 1075 سپ، 2-باتالون، م. عابدۋللين»
مىنە، باۋىرجاندى ءبىزدىڭ پولكتان سوڭعى رەت كورگەنىم سول جولى، 23 فيەۆرال كۇنى بولدى. ۇستىندە قارا بۋركا، باسىندا پاپاحاسى بار، ول وزگە كومانديرلەردەن يىعى اسىپ، تىپ-تىك بولىپ، سۇستى ءجۇزى جۇمسارىپ، وتتى، ويلى قارا كوزدەرى ناگرادتالعان ەرلەرگە جىلى نۇر توگىپ، مەيىرلەنە قاراپ تۇردى.
سودان ەكى كۇن كەيىن — 25 فيەۆرالدا باۋىرجان بىزدەن قايتادان ءوزىنىڭ 1073-پولكىنا كەتتى، سول پولكتىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ول حاباردى ەستىگەندە كوڭىلىم قاتتى قۇلازىدى. ويتكەنى بۇل كەزدە مەن باۋىرجاندى قاتال، قاھارمان كوماندير دەپ قانا مويىنداپ قويماي، سونىمەن بىرگە وعان اعا، دوس رەتىندە دە باۋىر باسىپ قالعان ەدىم.
ارتىنان باۋىرجان 9-گۆارديالىق ديۆيزياعا كوماندير بولىپ كەتتى. ودان سوڭ باس شتابتىڭ اكادەمياسىنا وقۋعا باردى. بۇل ەكى ورتادا مەن دە ءبىرسىپىرا قىزمەتكە اۋىستىم. سول جىلى 5 مارتتا، جارالانىپ كەتكەن تروفيموۆتىڭ ورنىنا، گۋنديلوۆيچ باتالونىنا كوميسسار بولىپ بەكىدىم. ودان كەيىن پولك ۇگىتشىسى بولدىم. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العاننان كەيىن، 1943 جىلدىڭ فيەۆرالىندا كالينين مايدانى ساياسي باسقارماسىنىڭ ۇگىتشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. وسى كەزدەردە باۋىرجانمەن ۇزبەي حات جازىسىپ تۇردىم.
بۇل كەزدە ءبىز تەررەنكۋردىڭ ءۇشىنشى كيلومەترىنەن قايتىپ، «ارمان» كينوتەاترىنا تاقاپ قالعان ەدىك. مالىك ەندى اڭگىمەسىن تۇجىرۋعا كىرىستى.
— مىنەكي، مەنىڭ باۋىرجانمەن بىلىستىگىم وسىلاي. ءوزىڭ دە سوعىستا بولدىڭ، سوعىستىڭ جايىن جاقسى بىلەسىڭ عوي. بىردەن باتىرلىق ەڭبەك ەتسەڭ دە، بىردەن باتىر اتاعى بەرىلمەيدى. ەكى رەت ەرلىگىڭ تانىلعاندا ەسەپكە الىناسىڭ. بەس رەت باتىلدىعىن بىلىنگەندە عانا باتىر اتاعىنا جەتەسىن. وندا دا ەكىنىڭ ءبىرى جەتە بەرمەيدى. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعادى. ال ءجۇز جۇيرىك، مىڭ تۇلپار قاتار شاپسا، ولار قانشا وقتاي جۇيتكىگەنىمەن، بىرىنەن ءبىرى وزا المايدى. وزسا دا بىرىنەن ءبىرى قارا ءۇزىپ كەتپەيدى. سۇڭقارلار قاناتتاس سامعايدى، تۇلپارلار قابىرعالاس زىمىرايدى. تۇلپاردان تۇلپار وزباعانىمەن، ولاردىڭ ارتىندا ور بولىپ ىزدەرى قالادى. سول سياقتى ءبىزدىڭ 316 ديۆيزيا تۇلپارلار توعىسقان جەر ەدى. ءبىزدىڭ 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا باتىرلار باس قوسقان ۇيا ەدى. جەكە باتىرلاردان جالپى باتىر شىڭداعان دۇكەن ەدى.
مىڭ ادام بىرلەسىپ باتىرلىق ءىس اتقارادى. ءبىراق اتاق نازارى سونىڭ بىرەۋىنە عانا تۇسەدى دە، ونىڭ كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز بوپ قادالادى. مەن سول بولسام، باۋكەڭ اتاق نازارى تۇسپەگەن، ءبىراق تاريحتىڭ نازارى تۇسكەن، ءبىر ءوزى جۇزدەن اسا ەرلىك جاساعان، مەن سياقتى جۇزدەگەن جۇلدىزدى، جۇلدىزسىز باتىرلاردى باۋلىعان ۇستا، ۇستاز، ارداگەر ازامات قوي!
ح
وسىدان كەيىن دە كوپ كۇندەر ءوتتى، كوپ وقيعالار بولدى. الدىمەن باۋكە تۋعان جەرى جۋالى اۋدانىندا ءوزىنىڭ الپىس جاسقا تولعان تويىن وتكىزدى. ول توي ودان كەيىن الماتىدا جالعاستى.
وسى تويلاردى اتقارعاننان كەيىن باۋكەڭنىڭ كارتەيگەندەگى جان سەرىگى كاماش قايتىس بولدى. ودان كەيىن قان مايداندى بىرگە كەشكەن جاۋىنگەر ءىنىسى، جان دوسى مالىك عابدۋللين دۇنيە سالدى. ولاردىڭ ارتىنان اسقار تاۋداي اعاسى ءسابيت مۇقانوۆ قايتپاس ساپارعا ول كەتتى. وسىنىڭ ءبارى باۋكەڭە سوققى ۇستىنە سوققى بولىپ ءتيىپ، ونىڭ اۋزىنان شىققان كۇيىنىش سوزدەرى جالپاق جۇرتقا ەستىلىپ جاتتى. العاش ايەلى ولگەن كەزدە ءبىر زامانداسى كەلىپ، پەنسياعا شىعىپ — قىزمەت، كولىكتەن ايرىلىپ — قور بوپ قالدىم دەگەندە، باۋكەڭ وعان: «قورلىقتىڭ كوكەسىن كەمپىرىن ولگەندە كورەرسىڭ» دەپتى. مالىك قايتىس بولعاندا:
— ەندى ءبىزدىڭ شاڭىراقتارعا شارتىلداپ ناجاعاي تۇسە باستادى. «تەپەر پو ناشيم كۆادراتام بيۋت. — كەزەك ەرەسەن ەر ۇرپاققا كەلدى»، — دەپ شوكە ءتۇسىپ وتىرىپ قالىپتى.
سابەڭ قايتىس بولعان كەزدە باۋكەڭ ايتتى دەگەن مىنا ءبىر ءسوز جانە تارادى. ءسابيت پەن عابيت الاتاۋ مەن قاراتاۋداي پانام ەدى. ەندى ونىڭ دا بىرىنەن ايرىلدىم با؟ — دەپتى.
كۇز ءوتتى. قىس كەتتى. جاز شىقتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە باۋكەڭ ەكەۋىمىز ۇزاق ۋاقىت ءۇزىلىپ قالعان ديالوگتى قايتادان جالعاستىردىق.
التىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. ءسىز يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆ دەگەن كىسىنى بىلەسىز عوي؟
باۋىرجان. بىلەمىن. گەنەرال-پولكوۆنيك، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى.
اۆتور. سول كىسى «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىندا جاريالانعان ەستەلىك كىتابىنىڭ ءبىر جەرىندە بىلاي دەپ جازىپتى. وقۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. «1073ء-شى اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى مايور باۋىرجان مومىشۇلىن مەن سوعىستان بۇرىن بىلەتىنمىن. ءبىز قيىر شىعىستا بىرگە قىزمەت ەتكەنبىز. ول قازاق ۇلتىنان شىققان، العان بەتىنەن قايتپايتىن، قاتال مىنەزدى، سىمباتتى كەلگەن جاس كوماندير بولاتىن.
ونى ەرەكشە ەرلىگى مەن تاپقىرلىعى ءۇشىن پانفيلوۆتىڭ وزگەشە جاقسى كورگەنىن دە بىلەتىنمىن. موسكۆا تۇبىندە ونىڭ باتالونى پولكتان حابار-وشارسىز كۇيدە، بىرنەشە كۇن قورشاۋدا قالىپ، قالىڭ جاۋمەن قيان-كەسكى ۇرىس جۇرگىزگەن. ەكى تاۋلىككە سوزىلعان قىرعىن سوعىستا گۆاردياشىلار ءتورت جۇزدەن استام فاشيستەردىڭ كوزىن جويىپ، ولاردىڭ ۆولوكولام تاسجولى ارقىلى جاساعان شابۋىلىن تىرپ ەتكىزبەي بوگەپ تاستاعان. سودان كەيىن ورمان ىشىندە مانيەۆر جاساي وتىرىپ، وزدەرىن قورشاعان جاۋ شەڭبەرىن تاس-تالقان ەتىپ بۇزىپ شىعىپ، پولككە كەلىپ قوسىلعان بولاتىن.
وسى ۇرىستان كەيىن پانفيلوۆ مومىش ۇلىنىڭ باتالونىن ءوزىنىڭ رەزەرۆى ەتىپ ۇستاپ، ونى ەڭ قيىن-قىستاۋ جەرلەردەگى ۇرىستارعا جىبەرىپ وتىردى. سونىڭ بارىندە دە باتالون ۇزدىكسىز جەڭىسكە يە بولدى.
بۇلاردان باسقا مومىش ۇلىنىڭ ماعان ۇنايتىن تاعى ءبىر قاسيەتى بولاتىن، ول ونىڭ شىنشىلدىعى ەدى. مەن ونىڭ قانشا قيىن بولسا دا، ءتىپتى وزىنە سودان زيان كەلسە دە تەك قانا شىندىقتى ايتاتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. ءوزىنىڭ باعىنىشتىلارىنان دا ول وسىنى تالاپ ەتەتىن».
مىنە وسىلاي دەگەن...
باۋىرجان. مۇنى نەعىل دەيسىڭ؟
«مۇنى نەعىل دەيسىڭ؟» سونداي ءسوز بولا ما ەكەن؟ بۇعان مەن قۋانامىن، شاتتانامىن، ماقتانامىن! كەشە بەيبىت كۇندە بىرگە بولعان، ودان سوڭ ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان قاھارلى جىلداردا قاتار ءجۇرىپ قابىرعادان قان كەشكەن قارت گەنەرال سەنى ماقتاپ وتىر. سەنىڭ ەرلىگىڭدى، ورلىگىڭدى ايتادى. اتاقتى پانفيلوۆتىڭ ءوزىڭدى جانىنداي جاقسى كورگەنىن باياندايدى. ءتىپتى سەنىڭ جاس شاعىنداعى سىمباتىڭدى دا سۇيسىنە ءسوز ەتەدى. «ءيىر بۇتاقتى ەمەن شىنار بولۋعا قۇمار بولمايدى» دەپ ءوزىڭ ايتقانداي، سەنىڭ ەگدە تارتقانداعى مىناۋ ەمەندەي قالپىڭا قىزىعامىن مەن. سەنىڭ بويىڭداعى ساف التىنداي ساقتالىپ كەلە جاتقان گەنەرال ايتقان شىنشىلدىققا سۇيسىنەمىن. مەن عانا ەمەس، بۇكىل ەل سۇيسىنەدى ساعان. سوندىقتان دا بالا كۇنگى دوسىڭ ءابدىلدا اقىن سەنىڭ قازىرگى كۇيىڭدى بىلاي دەپ سۋرەتتەدى:
ويلاسا وت كۇندەردى، قان مايداندى،
قامىقپاي، قاسىرەتسىز ءسوز ايتا المايدى.
ەلەستەپ قانسىراعان قايران دوستار،
سولارعا: «قايداسىڭ؟» دەپ ايقايلايدى...
تارىلىپ كۇيكى تارتقان كوك كەۋدەسى،
سەكىلدى توزعان تۇلعا كولەڭكەسى.
ويلاسا وت كۇندەردى الادى وكسىپ،
قازاقتىڭ اي ءمۇيىزدى اق سەركەسى
نەعىل دەيىن مەن؟ گەنەرال مەن اقىننىڭ سەنىڭ ءور تۇلعاڭدى سۋرەتتەگەن ءسوزى مەن جىرىن ماقتانىش ەتەمىن مەن! سوندىقتان دا ونى، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولىپ، قۋانا ايتىپ وتىرمىن ساعان. نەمەنە، مۇرتىڭ ەدىرەيىپ سونشاما شۇقشيا قالدىڭ ماعان؟
ارينە، باۋكەڭە مەن بۇل سوزدەردى ايتقانىم جوق. ايتپايتىنىم ول ءوزىن ماقتاعاندى ۇناتپايدى. ال وزگە كەيبىر جولداستاردى ماقتاعان اۋزىڭنان تيتتەي ءسوز شىقسا-اق بولدى، ولار سەنى توقتاتىپ قويىپ، وزدەرىن وزدەرى ماقتاي جونەلگەندە سەن اڭىرايىپ اۋزىڭدى اشاسىڭ دا قالاسىڭ... باۋكەڭ ولاي ەمەس. ءوزىن ماكتاي باستاساڭ ول سەنىڭ ءسوزىڭدى ەستىمەگەن كىسى سياقتانىپ، ءتۇسىن سۋىتىپ ءۇنسىز قالادى. سەنىڭ ايتقانىنىڭ شىن-وتىرىگىن ساراپتاپ، سىناپ وتىرعان سياقتانادى. سودان كەيىن: «تيت-تا-تيت-تا-تي-تاتا!» دەپ باسىن ءبىر جاعىنا قاراي بۇرىپ كەپ جىبەرەدى. ونىسى ساعان: «وت-تا-وت-تا-وت-تاي بەر» دەگەن سياقتى بوپ سەزىلەدى دە، سەن شايناماي جۇتقان استاي عىپ، ماقتاۋ ءسوزىڭدى كىلت توقتاتۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ.
چيستياكوۆتىڭ ءسوزىن العاش وقي باستاعانىمدا باۋكەڭ كوڭىلدى سياقتى ەدى. «مەن ول كەزدە جاس بولعانمىن» دەپ اراسىندا ءازىل دە ايتىپ قالدى. سول ىڭعايمەن مەن دە گەنەرالدىڭ ءسوزىن اياقتاپ، باۋكەڭنىڭ بەتىنە كوڭىلدەنە قاراعانىمدا: «مۇنى نەعىل دەيسىڭ؟» دەپ ول بىردەن گۇر ەتە قالدى. وسى كەزدە مەنىڭ كوز الدىما تاعى دا ارىستان ەلەستەپ كەتتى. سيركتىڭ ارەناسىنا شىققان ارىستان العاشقى ەكى-ۇش نومەردى بۇلجىتپاي ورىندايدى. ارىستاننىڭ «ءتىل العىشتىعىنا» ۇيرەتۋشى دە، كورەرمەندە دە قۋانىپ، كوڭىلدەنىپ قالادى. ءسويتىپ جۇرگەندە اڭ پاتشاسى كەنەت ارس ەتە ءتۇسىپ، كەلەسى نومەرلەردى ورىنداۋدان باستارتادى. ۇيرەتۋشى ۇزىن تاياعىن سەرمەپ، ارىستاندى ىرقىنا كوندىرە الماي الەك بوپ قالادى. ارىستان تاياقتى تىستەلەپ ىرىلداعاندا زال تولى جۇرتتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، يمانى قاسىم بولادى. ول ءبىراق ىرعىپ بارىپ اناۋ تاياعىن شوشاڭداتقان ۇيرەتۋشى سورلىنىڭ پارشا-پارشاسىن شىعارماسا يگى ەدى دەپ زارەسى كەتەدى. مەن باۋىرجاننىڭ قاسىندا وتىرعاندا بىرنەشە رەت وسىنداي سەزىمدە بولدىم — ارىستانمەن ءبىر كلەتكانىڭ ىشىندە بەتپە-بەت قالعان ۇيرەتۋشى ىسپەتتەندىم. ۇيرەتۋشىنىڭ ءارتۇرلى ءادىس-ايلا، قارۋ-قۇرالدارى بار شىعار. مەندە ول جوق قوي... باۋىرجاننىڭ ارىستاندىكىندەي ءتىسى مەن تىرناعى جوق ەكەنىن، ءتىپتى ونىڭ ارىستان ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرسام دا، ول گۇر ەتىپ بەتىمە قاراپ، جالت-جۇلت ەتكەن كوزى مەن جىبىرلاعان مۇرتىنا كوزىم تۇسكەندە ساسقالاقتاپ ءوزىمنىڭ ادامنىڭ ۇيىندە نەمەسە ارىستاننىڭ كلەتكاسىندا تۇرعانىمدى اڭعارا الماي قالعان الدەنەشە ساتتەرىم بولدى. مۇنى مەن قىزدىرمانىڭ قىزىل ءسوزى ءۇشىن ايتىپ وتىرعانىم جوق. باۋىرجاندى بارلىق ادام بالاسىنان وزگەشە جارالعان جان ەتىپ كورسەتۋ نيەتىنەن دە اۋلاقپىن. مۇنى مەن اڭگىمەلەسۋشى ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى پسيحولوگيالىق بايلانىستى كورسەتۋ ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىن.
ءسويتىپ، جاڭا عانا ءازىل ايتقان باۋكەڭنىڭ مەن ءۇش-تورت ابزاستى وقىپ شىققانشا وزگەرە قالعانىن بىلگەننەن كەيىن، ءوزىم دە كوڭىلدى كۇيدەن اۋىسىپ، بىردەن سالماقتى بولا قالدىم.
ءىى
اۆتور. گەنەرال چيستياكوۆپەن ءسىزدىڭ العاش قالاي تانىسقانىڭىزدى سۇرايىن دەپ ەدىم. جانە ءوزىڭىزدىڭ قيىر شىعىس اڭگىمەسىن كەيىن تولىق ەتىپ بايانداپ بەرەمىن دەگەن ۋادەڭىز دە بار ەدى.
باۋىرجان. سولاي ما ەدى؟ وندا ايتۋعا بولادى. يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆپەن مەن قيىر شىعىستا كەزدەستىم... قيىر شىعىس! — باۋىرجان موينىن ىرعاي بۇرىپ، ماعان ۇدىرەيە قارادى. ونىڭ موينىن بۇلاي بۇرعانى الدەنەگە وكىنىپ، باس شايقاعانى سياقتى دا بوپ كورىندى. سول بۇرىلعان قالپىندا ءسال وتىردى دا، ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى. — قيىر شىعىس — جاس ادامدى شىنىقتىرىپ، شىندايتىن، ەزدى — ەر، ەگدەنى — كەمەڭگەر ەتىپ شيراتاتىن ولكە عوي، شىركىن! تەمىر سوعاتىن جەردى نە دەيدى، ۇستا دۇكەنى دەي مە؟ اۋىلدا اياق استىندا جاتقان ۇساق-تۇيەك تەمىردى جيناپ سول دۇكەنگە الىپ كەلىپ كورىكتىڭ وتىنا سالساڭ، ول توستەن تاعا بولىپ تاپتالىپ، شەگە بولىپ شيراتىلىپ شىعىپ جاتپاۋشى ما ەدى؟ ەگەر ولپى-سولپى ادامدى كوك مۇزعا كىرش-كىرش قادالاتىن قۇرىش ەمشەكتى تاعاداي ءيىپ، شەگەدەي شىمىر ەتىپ شىعاراتىن دا دۇكەن بولادى دەپ ەسەپتەسەك، مەن ونداي دۇكەندى قيىر شىعىس جەرى، سونىڭ تابيعاتى دەر ەدىم. قيىر شىعىستىڭ قىستاعى الپىس گرادۋس ايازى مەن جازداعى جەتپىس گرادۋس ىستىعى ادامدى شىڭدالماس ەركىنە قويمايدى-اۋ، شىركىن! يت تۇمسىعى وتكىسىز نۋ ورمان، كوك اسپانعا شانشىلارداي بوپ شىرقاي وسكەن قالىڭ قاراعاي، ءتۇزۋ تەرەك، تىپ-تىك قايىڭدار، ولاردىڭ اراسىنداعى شالعىنى سالت اتتى ادامنىڭ بەلۋارىنان كەلەتىن جاسىل ءشوپتى الاڭدار، سىلدىراعان بۇلاق، سارقىراعان وزەندەر، جۇتقان سايىن كوكىرەگىڭدى كەرنەپ، كوڭىلىڭدى سەرگىتە تۇسەتىن شيپالى اۋا!.. عاجاپ قوي، عاجاپ قيىر شىعىس تابيعاتى. ونى ساعان سۋرەتتەپ بەرۋگە ءتىلىم جەتپەيدى مەنىڭ. اينالانىڭ ءبارى كوركەم، ءبارى كورىكتى، ءبارى عيبرات الارلىق. تابيعاتتىڭ ءوزى-اق ادامعا الۋان ءتۇرلى ساباق بەرىپ تۇرعان تارىزدەنەدى. قاراعايدىڭ تۇزۋلىگى ساعان ەكى يىعىڭدى سالبىراتپاي تىك ءجۇرۋدى ۇيرەتەدى. اسپانعا شاپشي اتىلعان اق سۇتتەي اق قايىندار سەنى ادالدىق پەن پاكتىككە شاقىرادى. اۋزىن ارانداي اشقان اش ايداھاردىڭ جۇتقىنشاعىنداي مي باتپاعى ءولىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ءومىر ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسۋدىڭ ءتاسىلىن جانە ۇقتىرادى. قيىر شىعىستىڭ ورتتەي جازى سەنى ۇستا كورىگىنىڭ وتىنا كومىلگەن تەمىردەي قىزدىرسا، ونىڭ اقىرعان ايازى سول ىستىق تەمىردى شىڭداۋ ءۇشىن سۋىق سۋعا مالعانداي شىجىلداتادى. ءوز باسىم سول قيىر شىعىس تابيعاتىنىڭ تاماشا دۇكەنىندە سوعىلعان شەگەمىن دەپ ەسەپتەيمىن. قيىر شىعىس دۇكەنىندە مىڭداعان «شەگەلەر» سوعىلدى. مەن سولاردىڭ ءبىرى عانامىن. ۇستاسىز ۇستا دۇكەنى بولمايدى عوي. مەنى، مەنىڭ تۇستاستارىمدى بولات «شەگە» ەتىپ، سومداپ سوققان ۇستا بليۋحەر بولاتىن! مەن ءوز ومىرىمنەن قيىر شىعىستى ءبىر مينۋت ءبولىپ تاستاي المايمىن.
وسىلاي دەپ ول ءسوزىن توقتاتتى دا، «ى-ى-ىم...» دەپ مەنىڭ بەتىمە قارادى. ونىسى ماعان «سەن مەنىڭ بۇل سوزدەرىمدى ۇعاسىڭ با، تۇسىنەسىڭ بە؟» — دەگەن سياقتى بوپ كورىندى. سويتكەنشە بولعان جوق، ول بىردەن مىناداي سۇراق قويدى.
— سەن ءوزىڭ بليۋحەردى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
مەن قاپەلىمدە نە بىلەمىن، نە بىلمەيمىن دەي الماي ءۇنسىز قالدىم. ويتەتىن سەبەبىم باياعىدا، تۋعان اۋىلىم «اقبۇزاۋ» ورتالاۋ مەكتەبىنىڭ جەتىنشى كلاسىندا وقىپ جۇرگەن بالا كۇنىمدە ءبىز وقيتىن كلاسس بولمەسىنىڭ قابىرعاسىندا بەس مارشالدىڭ ۇلكەن پورترەتتەرى تۇرۋشى ەدى. ول پورترەتتەر تەرەزە جاقتاعى پارتالاردىڭ تۇسىنا ىلىنگەندىكتەن كەيبىر بالالار: «مەن ۆوروشيلوۆپىن»، «مەن بۋدەننىيمىن»، «مەن بليۋحەرمىن» دەپ ماقتانىپ، كەۋدەلەرىن قاعىپ جۇرەتىن. بىرەۋ ەگوروۆ، بىرەۋ تۋحاچيەۆسكيي بوپ جانە شىعا كەلەتىن. ءوز تۇسىمدا ەشقانداي سۋرەت بولماعاندىقتان مەن «مارشال» دارەجەسىنە جەتە الماي قالدىم. قايىربەك، قىلىشحان، بايەدىل، بەرىكحان، نۇرشيلان دەگەن دوستارىم «بەس مارشال» اتاندى. اتاق دەگەن كيىن عوي، شىركىن! ءوزىڭ بولىپ العاننان كەيىن وزگەنى بولدىرعىڭ، ءوز شەنىڭە جاقىنداتقىڭ كەلە مە؟ ولار دا ءبىزدى «مارشالدىق» پارتاعا جاقىنداتپايتىن، قانشا جالىنساق تا قاستارىنا وتىرعىزبايتىن ەدى. ءبىراق وبالى نە كەرەك، ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا سول «بەس مارشال» ءبىزدىڭ اۋىلدان ەڭ ءبىرىنشى بوپ نەمىس-فاشيستەرىمەن شايقاستى. بەسەۋى دە، بالا كۇنگى ارماندارىن اقتاپ، ەرلىك ولىممەن قازا تاپتى. سوناۋ بالا كۇنىمدە، «مارشالدىق» دارەجەگە كوتەرىلە الماعاندىقتان با، ايتەۋىر، مەن مارشالداردىڭ ءومىربايانىنا ىقىلاستى بولعانىم جوق. باۋكەڭنىڭ «بليۋحەردى بىلەسىڭ بە» دەگەن سۇراعىنا ۇندەي الماي قالعانىم سوندىقتان ەدى.
مەنەن جاۋاپ بولماعان سوڭ ول:
— «كاحوۆكا» دەگەن اتاقتى ءاندى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ ماعان قايتادان سۇراق قويدى.
— بىلەمىن، — دەدىم مەن. — Heگە بىلمەيىن، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قارساڭىندا «كاحوۆكا، كاحوۆكا! رودنايا ۆينتوۆكا!» دەپ تالاي شىرقاعان ءانىمىز ەدى عوي ول ءبىزدىڭ.
— ال پەرەكوپ پەن ۆولوچايەۆكانى ەسىتۋىڭ بار ما؟
— بار، — دەدىم تاعى دا. — نەگە ەستىمەيىن، ازامات سوعىسى كەزىندە وتاننىڭ وڭتۇستىگى مەن قيىر شىعىسىندا قىزىل ارميا ەرلىگىنىڭ ەڭ بيىككە لاۋلاعان ەكى جالىنى ەمەس پە ەدى ول ەكەۋى!
— اسكەردە جۇرگەندە «دالنيەۆوستوچنايا» دەگەن ءاندى ايتۋشى ما ەدىڭدەر؟
— ايتاتىنبىز، — دەدىم مەن. — ونىڭ مىناداي قايىرماسى ءالى ەسىمدە:
ستويم نا ستراجە
ۆسەگدا، ۆسەگدا،
نو ەسلي سكاجەت
سترانا ترۋدا:
— پريسەلوم توچنىم
ۆراگۋ ۆ ۋپور!
دالنيەۆوستوچنايا،
داەش وتپور!
— مۇنىڭ كەيىننەن وزگەرتىلگەن نۇسقاسى عوي، — دەدى باۋكەڭ، ماعان باسىن يزەپ. — بۇرىن بۇل قايىرمانى ءبىز ىلعي بىلاي دەپ ايتۋشى ەدىك:
ستويم نا ستراجە
ۆسەگدا، ۆسەگدا،
نو ەسلي سكاجەت
سترانا ترۋدا:
ۆينتوۆكۋ ۆ رۋكي!
ۆ كارەر!
ۆ ۋپور!
توۆاريشش بليۋحەر،
داەش وتپور!..
وتىز التىنشى جىلدىڭ مارتىندا مەن قايتادان اسكەرگە الىندىم. تاشكەنتتەن پوەزعا وتىرىپ، قيىر شىعىسقا كەتتىم دەپ ەدىم عوي. پوەزد توقتاماستان ون ءتورت كۇن جۇيتكىدى، ونى دا ايتقان شىعارمىن. ءسويتىپ مەن قىزىلتۋلى دەربەس قيىر شىعىس ارمياسىنىڭ (ورىسشا قىسقارتىپ وكدۆا دەپ اتايتىن) قاراماعىنا كەلدىم. وندا وكدۆا-نىڭ دا، ونىڭ كومانداشاسى ۆاسيليي كونستانتينوۆيچ بليۋحەردىڭ دە اتاعى جەر جارىپ تۇرعان بولاتىن. سول كەزدە ايتىلاتىن بۇكىل سوۆەت ارمياسىنىڭ گيمنىنە اينالعان جاڭاعى «دالنيەۆوستوچنايا» مەن «ەسلي زاۆترا ۆوينا» اندەرى جانە باسقا جىرلار تىكەلەي قيىر شىعىس ارمياسىنا ارنالىپ شىعارىلعان ەدى. ولاي بولاتىن سەبەبى ول كەزدە وتانعا ءقاۋىپ ۇنەمى شىعىس جاقتان ءتونىپ تۇردى. ورىس اق گۆاردياشىلارىمەن اۋىز جالاسقان جۇڭگو ميليتاريستتەرى بۇرىننان كەلىسىپ، شارتپەن پايدالانىپ وتىرعان كۆجد-عا شابۋىل جاسادى. جاپوندار جارباڭداپ، حاسان كولىنە قاراي جۇگىردى. ءسويتىپ ولار سسسر-عا قارسى سوعىس اشپاق بولدى. ءبىراق بليۋحەر باستاعان داڭقتى قيىر شىعىس ارمياسىنىڭ قاھارىنا ۇشىراعاننان كەيىن ولار ك..... قىستى. تۇسىنىكتى مە ساعان بۇل ءسوز؟.. ال بليۋحەر اتى انمەن شىرقالاتىن ناعىز ەرلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىز كومانداشىمىزدىڭ ءومىربايانىن بەس ساۋساعىمىزداي ءبىلۋشى ەدىك. ول شارۋا سەمياسىنان شىققان، ءوزى جۇمىسشى بوپ وسكەن كىسى ەدى. دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىسقا سولدات بوپ قاتىسىپ، اۋىر جارالانعان. جاراسىنىڭ اۋىرلىعى سونشا، ونى ەكى رەت ءولدى دەپ ەسەپتەپ لازارەتتەن شىعارىپ، ءمايىتحاناعا اپارىپ تاستاعان. ءبىراق ول ەكى رەتتە دە ەسى كىرگەننەن كەيىن، مورگتاعى ولىكتەردىڭ اراسىنان شىعىپ، قايتادان لازارەتكە بارعان. ومىردە تەمىردەن قاتتى، بولاتتان بەرىك ادامدار بولادى. ۆاسيليي كونستانتينوۆيچ سونداي جانداردىڭ ءبىرى ەدى. ءسويتىپ ول جيىرما بەس جاسىندا ارميادان بوساتىلادى، قايتادان جۇمىسشى بوپ ىستەيدى. پارتياعا وتەدى. ەلدە سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا جان-تانىمەن ات سالىسادى. ول كىسىنىڭ بۇدان كەيىنگى ەرەسەن ەرلىكتەرىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ۆاسيليي كونستانتينوۆيچتىڭ ءومىرى جاي ءومىر ەمەس، تەك قانا ەرلىكتەن تۇراتىن ءومىر ەدى. ونىڭ ون سەگىزىنشى جىلى دۋتوۆشىلاردى تالقانداعاننان كەيىن، بۇلىكشىل چەحوسلوۆاكيا كورپۋسى مەن اق باندالاردىڭ قورشاۋىندا قالعان سوۆەت اسكەرىن باستاپ، ءبىر جارىم مىڭ كيلومەتر جول ءجۇرىپ، ورال تاۋىنان ءوتىپ قىزىل ارمياعا قوسىلۋىنىڭ ءوزى وزگەشە جىر. وسى ەرلىگى ءۇشىن ول اتا وردەنمەن ناگرادتالدى. اتا وردەن دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟ تۇسىنبەسەڭ تىڭدا، سوۆەت وداعىندا تۇڭعىش شىعارىلعان قىزىل تۋ وردەنى. ول ازامات سوعىسىنىڭ مايدانىندا قاھارماندىق ەرلىك كورسەتكەن قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىن ناگرادتاۋ ءۇشىن شىعارىلدى. 1918 جىلى 30 سەنتيابردە ۆسيك ماجىلىسىندە قىزىل تۋ وردەنىن كىمگە ءبىرىنشى بەرۋ تۋرالى ماسەلە قارالادى. سوندا ياكوۆ ميحايلوۆيچ سۆەردلوۆ ورنىنان تۇرىپ، ەڭ ءبىرىنشى سوۆەتتىك وردەندى بليۋحەرگە بەرۋ جايىندا ۇسىنىس جاسايدى. ودان ەكى جىل كەيىن، 1920 جىلى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى، ال 1930 جىلى لەنين وردەنى مەن قىزىل جۇلدىز وردەنى، 1935 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنى شىعارىلدى. ودان كەيىنگى وردەندەر وتان سوعىسى كەزىندە شىقتى. قىزىل تۋ ەلىمىزدەگى ەڭ تۇڭعىش وردەن بولسا، بليۋحەرگە ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى بەرىلسە، سوندا ول اتا وردەنمەن ناگرادتالعان بولا ما، جوق پا؟ ءوزىڭ ويلاشى، كانە. ودان كەيىن سول قىزىل تۋ وردەنىمەن ول تاعى ءتورت رەت ناگرادتالدى. ال قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ەلىمىزدە ەڭ ءبىرىنشى بوپ ناگرادتالعاننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ بىلمەسەڭ — ول دا بليۋحەر. بۇل وردەن وعان قىزىلتۋلى دەربەس قيىر شىعىس ارمياسىنىڭ شەكارا كۇزەتىندەگى جاۋىنگەرلىك تابىستارى ءۇشىن بەرىلدى. ءسويتىپ، 1930 جىلى مايدا بليۋحەر بەس قىزىل تۋ وردەنى مەن قىزىل جۇلدىز وردەنىنىڭ ەلىمىزدەگى ەڭ تۇڭعىش كاۆالەرى بولدى. ول كەزدە قىزىل تۋ وردەنىمەن ءبىر رەت ناگرادتالۋدىڭ ءوزى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العاننان كەم ەمەس-تى. جاڭا مەن سەنەن كاحوۆكا، پەرەكوپ، ۆولوچايەۆكانى بىلەسىن بە دەپ سۇرادىم عوي. سۇراعان سەبەبىم ۆاسيليي كونستانتينوۆيچ سول جەرلەردەگى ۇرىستارعا تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ، قىزىل ارميانىڭ داڭقىن كوككە كوتەرگەن كىسى. ول سوۆەت مەملەكەتىنىڭ قاس جاۋى كولچاكتىڭ اسكەرلەرىن تالقانداۋشىلاردىڭ ءبىرى. پارتيا قايدا جۇمساسا سوندا باردى. سۋن يات-سەن باستاعان قىتايدىڭ ريەۆوليۋسيالىق ۇكىمەتىنىڭ اسكەري باس كەڭەسشىسى دە بولدى. ون ءبىر جىل وكدۆا-نى باسقارىپ، قيىر شىعىستىڭ وتانىمىزدىڭ بەرىك قامالىنا اينالۋىنا بار كۇشىن جۇمسادى. سوندىقتان دا ول تاعى دا ەكى رەت لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدى. وتىز بەسىنشى جىلى وعان س. م. بۋدەننىي، ق. ە. ۆوروشيلوۆ، ا. ي. ەگوروۆ جانە م. ن. تۋحاچيەۆسكييمەن بىرگە سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى اتاعى بەرىلدى. ءسويتىپ ول ەڭ العاشقى بەس مارشالدىڭ ءبىرى بولدى...
ءىىى
مەنىڭ كوز الدىما اۋىل مەكتەبى كلاسس بولمەسىنىڭ قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان بەس مارشالدىڭ سۋرەتى ەلەستەدى. ول كەزدە بەس مارشالدىڭ سۋرەتتەگى ءتۇرى-تۇسىن ءبىز بەس ساۋساعىمىزداي ءبىلۋشى ەدىك. ۆ. ك. بليۋحەردىڭ پورترەتى ءۇشىنشى بوپ تۇراتىن. ومىراۋى وردەنگە تولى، كەڭ ماڭدايلى، قويۋ قاستى، قوڭقاق مۇرىن كىسى ەدى. پورتۋپەيدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ءبىز ونىڭ ون يىعىنداعى جالپاق سىزىقتى بىرەۋىمىز اسپا بەلبەۋ دەپ، ەكىنشىمىز قىلىشتىڭ باۋى دەپ تالاساتىنبىز..:
اۆتور. بالا كۇنىمدە بليۋحەردىڭ پورترەتىن كورگەن ەدىم.
باۋىرجان. ول تالانتتى، قاتال قولباسشىلىعىنىڭ ۇستىنە ويشىل، شەشەن، سونداي ءبىر سۇيكىمدى دە جان ەدى. سەن سۋرەتىن كورسەڭ مەن ونىڭ ءوزىڭ كورگەن كىسىمىن، قاراعىم. ۆاسيليي كونستانتينوۆيچتىڭ قولىنان سىيلىق العانمىن.
اۆتور. سونى ايتا كەتپەيسىز بە؟
باۋىرجان. ايتايىن. — باۋكەڭ تەمەكى الىپ تۇتاتتى دا، بۇرق ەتكىزىپ ءتۇتىن شىعارىپ، تۇتىنگە ىلەستىرە ءسوزىن جالعادى. — ۇيدە قادىرلەيتىنىڭ دە، قورقاتىنىڭ دا اكەڭ بولسا، سولداتتىڭ اسكەردەگى اكەسى — كومانديرى. ۇيدە ايەلىڭدى قانداي ارداقتاساڭ، اسكەردە قارۋىڭدى سونداي ماپەلەپ ۇستاۋعا ءتيىسسىڭ. بۇل — بۇلجىمايتىن زاڭ. بۇل زاڭعا ءبىز دە باعىنعامىز، باسقالار دا باعىنادى. ول كەزدە ءبىز ۆوروشيلوۆ، بۋدەننىي، بليۋحەر سياقتى مارشالداردى قۇدايداي كورۋشى ەدىك. ال وزىمىزبەن ىستەس، ۇستاز كومانديرلەرىمىزدى جاۋىنگەرلىك جانە ساياسي ازىرلىكتەگى ۇزدىك ىسىمىزبەن قۋانتۋعا تىرىساتىنبىز.
ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا ارميادا ۆينتوۆكانىڭ كۋلتى كۇشتى بولدى. اسكەري ءان مەن جىردىڭ قايسىسىن الساڭ دا ءپىسمىللاسى ۆينتوۆكادان كەلەتىن. الگى ايتقان «كاحوۆكاڭ» دا ۆينتوۆكادان باستالاتىن. «س يۋگا ۋرالا تى سو منوي شاگالا» دەپ باستالاتىن تاعى ءبىر ءان بار ەمەس پە ەدى. ونىڭ اياعى بىلاي اياقتالاتىن:
ەح، بەي، ۆينتوۆكا، مەتكو، لوۆكو،
بەز پوشادى پو ۆراگۋ!
يا تەبە، مويا ۆينتوۆكا،
وستروي سابلەي پوموگۋ!
وسىلاي دەپ ارتىنان وعان قىلىشتى قوساقتاپ قوياتىن. كەيىنىرەك بارىپ تانك، ارتيللەريا، لينكورلار تۋرالى دا جىرلار شىعا باستادى عوي. مەن ۆينتوۆكامەن بۇرىننان دوس بولاتىنمىن. سوناۋ تەرمەزدە ۆينتوۆكادان ءۇش مينۋتتا وتىز ەكى وق شىعارىپ، ونىڭ جيىرما ەكىسىن نىساناعا تيگىزگەن مەرگەندىگىم ءۇشىن گەنەرال كوگوسوۆتان العىس العانمىن. ايتايىن دەپ وتىرعانىم قىلىشپەن قالاي كوڭىلدەس بولعانىم جانە ونىڭ مەنى قالاي كۇلكىگە ۇشىراتقانى جايىندا.
ءوزىڭ بىلەسىڭ، قىلىش اتتى اسكەردىڭ قارۋى عوي. جاياۋ اسكەرگە قىلىش تا ءبىر قىرعىش تا ءبىر. مەن قيىر شىعىسقا كەلگەننەن كەيىن پولكتىق باتارەيانىڭ باسقارۋ ۆزۆودىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدىم. بۇرىن بانكتە ەسەپ-قيساپ قىزمەتىندە بولعانىمدى ەسكەرىپ، كوۆالەنكو مەنى وسى جۇمىسقا جىبەردى. باسقارۋ ۆزۆودى دا باتارەيانىڭ ناعىز ەسەپ-قيساپتى كەرەك قىلاتىن جەرى. ءتۇسىنۋشى مە ەدىڭ ونى؟ — «مەن «ابدەن تۇسىنەمىن» دەگەن يشارامەن ەكى-ۇش رەت باسىمدى يزەپ قالىپ، جازۋىمدى جازا بەردىم. — ءاي، شىبىنداعان اتشا باسىڭدى نەگە يزەيسىڭ؟ ءتىلىن بار ەمەس پە، ايتپايمىسىڭ دۇرىستاپ؟ — مەن باۋكەڭنىڭ قولما-قول ءتيىستى تەڭەۋ تابا قوياتىنىنا رازى بوپ كۇلدىم دە، بۇرىن ءوزىمنىڭ دە ارتيللەريست بولعانىمدى ايتتىم. «سينۋس، كوسينۋستىڭ ناعىز كەرەك جەرى سول عوي» دەدىم. — ە، باسە، سولاي دەپ اندا-ساندا ءۇنىڭدى شىعارىپ قويساڭشى. ايتپەسە اڭگىمەڭدى قاسىنداعى كىسىگە ەمەس، قارا تاسقا ايتىپ وتىرعانداي بولادى ەكەنسىڭ.
مەن تاعى دا جىميدىم. ءوزىنىڭ اكە جۇزىندەي مەيىرىمدى كۇلكىسىمەن، تاناۋى جالپايىپ، باۋكەڭ دە كۇلدى. باۋكەڭنىڭ كۇلەتىن ورنى بار ەدى: مۇدىرمەستەن مەرگەننىڭ وعىنداي قاداپ، قاتارىنان ەكى تەڭەۋ ايتىپ تاستاۋ جازۋشى ادام ءۇشىن از ولجا ەمەس قوي. مەن ونى وبەكتىم ەسەبىندە مىسىقشا اڭدىپ وتىرمىن دەسەم دە، مىسىقتىڭ جەلكەسىندە تىرناعى سويديعان ارىستان تۇرعانىن اڭعارماپپىن. ءوز باسىم اڭگىمە ايتقاندا، وعان سونشا بەرىلىپ كەتەمىن دە، تىڭداۋشىعا باقىلاۋ جاساي الماي قالامىن. ال باۋكەڭ بولسا اڭگىمەسىن دە تياناقتاپ ايتادى، تىرپ ەتكىزبەستەن تىڭداۋشىنى دا باعىپ وتىرادى. بۇل ءبىر مەزگىلدە ءارى اڭگىمە ايتىپ، ءارى شىعارما جازىپ وتىرعانمەن پارا-پار. ءبۇيتىپ ەكى جۇمىستى بىردەن اتقارۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ءىس. باۋكەڭنىڭ باسقامىزدان ارتىقشىلىعىنىڭ ءبىرى وسى قاسيەتى بولار دەپ ويلادىم.
— ول كەزدە زەڭبىرەكتەردى اتقا جەگىپ سۇيرەيتىنبىز. سوندىقتان ارتيللەريستەر تەگىس قوقاڭداپ اتقا ءمىنىپ جۇرەتىنبىز. ال قازاق ءۇشىن اتقا ءمىنۋ — اسپاندا قۇس بوپ سامعاۋ ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. باتارەياعا بەرىلگەن كوپ جىلقىنىڭ ىشىنەن مەن وزىمە سۇتتەي ءاپپاق، سۇلىكتەي جىڭىشكە، ەكى قۇلاعى تاس توبەسىنە شانشىلعان، قاراكوز اتتى تاڭداپ الدىم. بالا كۇنىندە وزىنە ارنالعان تايىنىڭ جۇگەنىن تاڭەرتەڭ كويلەگىنىڭ سىرتىنان قوسا كيىپ، جىلقىعا قاراي جۇگىرىپ وسكەن قازاق بالاسى قامبار اتانىڭ تۇلپارىن قالاي تاڭداۋدى بىلەدى عوي. اقبوز اتىم ايتۋلى جىلقى بولدى. ول جەلگەندە جەلگە ءمىنىپ كەلە جاتقانداي جەلپىنەسىڭ. ونىڭ شابىسىن كولدەنەڭنەن قاراعاندا الىس ورمانعا ات ەمەس، اق نايزا سۇڭگىپ بارا جاتقانداي اسەر الاسىڭ. ال اياڭى، اباي ايتقانداي، «تىماقتى الشى كيگىزگەندەي» ەدى. استىمدا اقبوز ات كوسىلە اياڭداپ كەلە جاتقاندا باسىمداعى شلەمىمنىڭ شوشاعى سان رەت ۇزارىپ قيىر شىعىس قاراعايلارىنىڭ توبەسىمەن تالاي رەت تالاسقان بولار دەپ ويلايمىن.
ارميادا سپورتقا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. بۇل ءوزى وتە دۇرىس نارسە. مەن ات سپورتىمەن دە، جاياۋ سپورتپەن دە قاتتى شۇعىلداناتىنمىن. جالعىز مەن عانا ەمەس، مەنەن الدەقايدا ۇلكەن باتالون، پولك، ديۆيزيا كومانديرلەرى دە سپورتپەن قاباعات اينالىساتىن. سپورتسمەن بولۋ قىزىل ارميا كومانديرلەرىنە قاجەت قاسيەتتەردىڭ ءبىرى بوپ ەسەپتەلەتىن. ۇلكەن كومانديرلەر ويتكەن سوڭ ءبىز قالىسامىز با؟ بىزدەن كورگەندى قىزىل اسكەرلەر قابىلداماي ما؟ ال مەنىڭ سپورتشى رەتىندەگى اتىمدى شىعارعان سول اق بوز ات بولدى. اقبوز ات مانەجعا شىققاندا ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، ءارتۇرلى كەدەرگىلەردەن ور قويانداي ورعۋشى ەدى.
ديۆيزيادا بىرنەشە پولك بار. بىزدىكى 306-شى پولك بولاتىن. ءبىر كۇنى مەنىڭ مانەجدە اقبوز اتپەن ورعىتىپ جۇرگەنىمدى پولكوۆنيك كوۆالەنكو كورىپ قالىپ، قاسىنا شاقىردى. قۇيعىتىپ جەتىپ باردىم.
— اتتى اسكەر ويىندارىنىڭ ءبارىن دە بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ول تىزگىنىن جۇلقىپ تىقىرشىق اتقان استىمداعى اقبوز ات پەن ماعان كەزەك قاراپ.
— ۇيرەندىم، جولداس پولكوۆنيك.
— مىلتىقتا مەرگەن ەكەنىڭدى بىلەمىن، ال قىلىشتان قالايسىڭ؟ — دەدى بەلىمدەگى قىلىشتى يەگىمەن نۇسقاپ.
— ونى دا سىلتەيمىن، جولداس پولكوۆنيك.
— وندا سەنى پولكتاعى ات سپورتى كومانداسىنىڭ كاپيتانى ەتىپ تاعايىندايمىن.
— قۇپ بولادى! — دەپ ون قولىمدى شەكەمە قويىپ، اقبوز اتتىڭ تىزگىنىن تارتىپ كەپ قالىپ ەدىم، ول اسپانعا تىك قارعىپ، نايزاداي شانشىلا قالدى. مۇنى اتتى اسكەرلەردىڭ تىلىندە «سۆەچكا» دەپ اتايدى. قازاقشا «مايشام» دەگەن ءسوز عوي. اقبوز ات اسپانعا سەكىرگەندە شىنىندا دا لاۋلاپ جانىپ تۇرعان مايشام ءتارىزدى بوپ كورىنۋشى ەدى.
ءسويتىپ مەن كوماندا كاپيتانى بولدىم. بارلىق باتالونداردان تاڭداپ ءجۇرىپ، اتىمەن وتىز ادام ىرىكتەپ الدىم. اسكەري ازىرلىكتەن كەيىن تىنباستان ءارتۇرلى جاتتىعۋلار جاسايمىز. وڭدى-سولدى قىلىش سىلتەپ، بار پارمەنىمەن شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ەكى جاعىنا قادالعان جاس شىبىقتى شيق-شيق قيامىز. نەشە الۋان كەدەرگىلەردەن ات قارعىتامىز. كەيبىر كەدەرگىلەردەن ات سەكىرتكەندە يمانىڭ قاسىم بولادى: نە اتىڭ جالتارادى، نە ءوز جۇرەگىن داۋالامايدى. ءبىراق قالاي دا كەدەرگىنى الۋىڭ كەرەك، ويتپەسەڭ سەن بۋدەننوۆشى ەمەسسىڭ: وندا ارعىماق اتتىڭ بەلىن قايىستىرماي، جاياۋ ءجۇرۋىڭ كەرەك. جاۋىنگەر اتتىڭ ۇستىندە جاۋ جۇرەك جىگىت قانا وتىرۋعا ءتيىس. ات سپورتىنىڭ قاعيداسى وسى.
IV
ءبىر كۇنى كوۆالەنكو مەنى شتابقا شاقىرتىپ الدى دا، ديۆيزيا بويىنشا اسا جاۋاپتى جارىس وتكىزىلەدى. سوعان جاقسىلاپ ازىرلەنىڭدەر. ءبىزدىڭ پولككە باعا سەنىڭ كومانداڭ ارقىلى بەرىلەدى. سەندەر جاقسى بولساڭدار، پولك تە جاقسى، سەندەر سۇرىنسەڭدەر پولكتىڭ دا سۇرىنگەنى، — دەدى. سودان كەيىن ويلانىپ وتىردى دا:
— ەسىڭدە بولسىن، بۇل بايقاۋعا كومانداشىنىڭ ءوزى كەلىپ قالۋى مۇمكىن، — دەدى. — ەندى سەندەردىڭ جاتتىعۋلارىڭدى كۇن ارا ءوزىم بارىپ، باقىلاپ وتىرامىن!
كومانداشى كەلەدى دەگەننەن كەيىن بىزدە ەس قالعان جوق. اتى جەر جارعان اتاقتى قولباسىنىڭ الدىنان سۇرىنبەي وتسەك، ونى سىرتىنان دا بولسا ءبىر كورسەك دەيمىز. ءبىر اي بويى تىنباستان اتتارىمىزدى جاراتىپ، ءوزىمىز اتىمىزبەن قوسىلا جاراپ، قاتتى دايارلىق جاسادىق. كەدەرگىنىڭ قاندايىن دا بولسا الامىز دەگەن سەنىمدە بولدىق.
سونىمەن، بايقاۋ وتەتىن كۇن دە جەتتى. پولكتاردىڭ قۇراما باتالوندارى لەك-لەك بوپ ساپقا ءتىزىلىپ، ءان شىرقاپ، اياقتارىن ناق-ناق باسىپ، ديۆيزيا يپپودرومىنا قاراي اعىلدى. سپورت جارىسىنا قاتىساتىن كوماندالار يپپودرومعا ەرتەرەك كەلىپ، ءوزىمىز الۋعا ءتيىستى كەدەرگىلەردى كورىپ، جەر جاعدايىمەن تانىسىپ العانبىز. سودان كەيىن ديۆيزيانىڭ جينالۋىن كۇتىپ تۇرىپ، مەن كولوننالاردىڭ شىرقاپ كەلە جاتقان اندەرىنە قۇلاق توستىم. بۇل ءبىر عاجاپ كورىنىس ەكەن. ءار كولوننانىڭ ءانى ءارتۇرلى. ءبىر جاقتاعى توپ «كاحوۆكانى» ايتىپ كەلە جاتسا، ەكىنشى ءبىر توپ «پو دولينام ي پو ۆزگوريام» دەپ باستاپ (بۇل جەردە باۋىرجان اندەتە جونەلدى):
ەتيح لەت نە سمولكنەت سلاۆا،
نە پومەركنەت نيكوگدا.
پارتيزانسكيە وتريادى
زانيمالي گورودا.
ي وستانۋتسيا، كاك سكازكا،
كاك ماياچنىە وگني.
شتۋرموۆىە نوچي
سپاسسكا، ۆولوچايەۆسكيە دني،—
دەپ شىرقايدى. ەندى ءبىر توپ:
ستويم نا ستراجە ۆسەگدا، ۆسەگدا، نو ەسلي سكاجەت سترانا ترۋدا: — ۆينتوۆكۋ ۆ رۋكي! كارەر! ۆ ۋپور! توۆاريشش بليۋحەر، داەش وتپور! —
دەپ قۇيقىلجىتادى. باسقا ءبىر كولوننا: «پو ۆوەننوي دوروگە، شەل ۆ بوربە ي تريەۆوگە بويەۆوي ۆوسەمنادساتىي گود» دەپ، اتتى اسكەر جىرىن اعىتىپ كەلە جاتسا، وعان ىلەسە كەلە جاتقان ەكىنشى توپ:
نا گرانيسە تۋچي حوديات حمۋرو،
كراي سۋروۆىي تيشينوي وبيات.
ۋ ۆىسوكيح بەرەگوۆ امۋرا
چاسوۆىە رودينى ستويات، —
دەپ «ءۇش تانكيست» ءانىن زاۋلاتادى. ەندى ءبىر بۇيىردەن ارتيللەريستەر ءانى ەستىلەدى.
ارتيللەريستى! توچنەي پريسەل! رازۆەدچيك — زوروك، ناۆودچيك — سمەل! ۆراگۋ مى سكاجەم: «ناشۋ رودينۋ نە ترون — نە تو وتكروەم سوكرۋشيتەلنىي وگون!»
دەپ دىك-دىك باسىپ، جەر سولقىلداتىپ ولار كەلەدى. تاعى ءبىر كولوننا كۇمپىلدەگەن وركەسترگە قوسىلىپ، دۇنيەنى جاڭعىرتا جانە شىرقايدى:
ەسلي زاۆترا ۆوينا، ەسلي ۆراگ ناپادەت،
ەسلي تەمنايا سيلا ناگريانەت
— كاك ودين چەلوۆەك، ۆەس سوۆەتسكيي نارود
زا سۆوبودنۋيۋ رودينۋ ۆستانەت!
نا زەملە، ۆ نەبەساح ي نا مورە
ناش ناپيەۆ ي موگۋچ، ي سۋروۆ:
— ەسلي زاۆترا ۆوينا،
ەسلي زاۆترا ۆ پوحود،
بۋد سەگودنيا ك پوحودۋ گوتوۆ!
جۇزدەگەن جالىندى جاس ازاماتتاردىڭ كۇمىس كومەكەيلەرىنەن توگىلگەن بۇل قۋاتتى اندەر، ادامنىڭ جانىن جانيتىن جىگەرلى سوزدەر تىڭداۋشىنىڭ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ، تەبىرەنتىپ جىبەرەرلىك ەدى. ويتكەنى ءان سوزدەرىنىڭ بارلىعى جاي سوزدەر ەمەس، ول سوزدەر ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ، ارميامىزدىڭ تاريحى بولاتىن. ول سوزدەردە حالىق جۇرەگىنىڭ قاسيەتتى ءپاتريوتيزمى جاتقان-دى. سول ءپاتريوتيزمنىڭ ارقاسىندا كەيىن وتانعا وپاسىزدىقپەن شابۋىل جاساعان نەمىس فاشيستەرىن كۇل-تالقان ەتىپ جەڭىپ شىقتىق ەمەس پە ءبىز.
سونىمەن، ءبىر كەزدە بىزگە سيگنالمەن «ازىرلەنىڭدەر» دەگەن كوماندا بەرىلدى. ديۆيزيامىزدىڭ كومانديرى كومبريگ دوتول دەگەن كىسى ەدى. ءوزى بۇرىنعى كاۆالەريست بولاتىن. كوماندىنى سول كىسىنىڭ ءوزى بەرىپ تۇردى. مىنبەدە ونىمەن قاتار تۇرعان ءتورتباق كىسى كوماندارم بولار دەپ ويلاپ، قايتا-قايتا سوعان قاراي كوز تىگەمىز.
ەڭ الدىمەن باسقا ەكى پولكتىڭ كوماندالارى ءوتتى. اسكەر تىلىندە «كونكۋر-يپپيك» دەپ اتالاتىن تەرمين بار. بۇل ات سپورتى جارىستارىندا الىنۋعا ءتيىس ەڭ اۋىر كەدەرگىلەر. ونىڭ ءوزى بىرەسە قۇزار بيىكتەن قارعيتىن، بىرەسە جالپاق وردان ورعيتىن قيىن-قيىن ون ءۇش كەدەرگىدەن تۇرادى. كوماندا تەگىس سونىڭ ون ۇشىنەن بىردەي مۇدىرمەي وتۋگە ءتيىس.
العى ەكى كوماندا كەدەرگىلەردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن توپتاسىپ، جاقسى بارعاندارىمەن، جەتىنشى، سەگىزىنشى كەدەرگىلەردەن-اق قوجىراي باستادى. بىرەۋدىڭ ءوزى قورقىپ، بىرەۋدىڭ اتى ۇركىپ، قيىن كەدەرگىلەردەن سەكىرە الماي، بۇرىلىپ كەتىپ جاتتى. ات كەدەرگىدەن قارعىعاندا تاقىمى بوساپ كەتىپ، ونىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقاندار دا بار. ەرتوقىم اتتىڭ ارقاسىنا قانداي قابىسىپ تۇرسا، تاقىم دا ەر-توقىمعا سونداي جابىسىپ جاتۋى كەرەك. تاقىمىڭ ءسال بوساپ كەتسە بولدى، اتتىڭ ەكپىنىمەن كەۋلەگەن جەل ەكى تىزەڭدى ەكى جاققا كەرىپ كەتەدى دە قاتتى جەلدە ىققا قاراي ۇشقان قارعاعا ۇقساپ، قالباڭ ەتە تۇسەسىڭ. ولاردىڭ قۇلاعاندارىن كورىپ، ءوز جىگىتتەرىمە تاقىمدارىڭدى مىقتاپ ۇستاڭدار دەپ ەسكەرتىپ مەن تۇرمىن. اقىرى ول ەكى كوماندادان ەشكىم دە ەڭ سوڭعى ون ءۇشىنشى بوگەتتى الا المادى.
ءبىر كەزدە:
— 306-پولك كومانداسىنىڭ كاپيتانى الاڭعا شىق! — دەگەن كوماندا ەستىلدى.
اقبوز اتتى ەكپىندەتە قۇيعىتىپ مانەجعا مەن شىقتىم. ءتارتىپ بويىنشا كوماندا كاپيتانى اتىن شوقىراقتاتىپ وتىرىپ، مانەجدى ءبىر اينالىپ شىعۋى كەرەك. مانەجگە كىرە اقبوزدىڭ ەكپىنىن تەجەپ، ادۋىن شوقىراققا سالدىم دا، ءوزىم، تىرناقتارىمەن تۇعىرىن بۇرگەن قارشىعاداي قازديىپ، ەر-توقىم ۇستىندە قاتتىم دا قالدىم. ويتەتىن سەبەبىم ات شوقىراق شابىسقا كوشكەندە كەيبىرەۋلەردىڭ قۇيرىعى قولباڭداپ، ەردى سولق-سولق سوعىپ وتىرادى. ول اتقا اۋىر تيەدى جانە ونىڭ بەلىن كەتىرەدى. سوندىقتان مۇنداي كەزدە ات ۇستىندەگى ادامنىڭ قۇيرىعى ەردىڭ ارتقى قاسىنا ۆينتتەپ تاستاعانداي بوپ قوزعالماستان قاتىپ قالۋى كەرەك. سوندا شاۋىپ كەلە جاتقان اتقا ارقاسىنداعى ادامنىڭ سالماعى ءوز دەنەسىنىڭ سالماعىنداي كورىنىپ، ەنتىكپەي ەركىن كوسىلەدى. ءوستىپ، قۇيرىعىمدى ەردىڭ ارتقى قاسىنا بەرىك قىپ «ۆينتتەپ» الدىم دا، باستىقتار تۇرعان تريبۋنا جاققا كوز جىبەردىم.
كومبريگ ءدوتولدىڭ ون جاعىنداعى قىرىقپا مۇرتتى ءتورتباق ادامنىڭ مارشال بليۋحەر ەكەنىن بىردەن اڭعاردىم. ەكى قولىمەن بىردەي پورتۋپەياسىنان ۇستاپ، ماعان شانشىلا قاراپ تۇر ەكەن. سول ساتتە مەن مارشالدىڭ قوس قاراشىعى ىشىندە تيتىمدەي اق نوقات بولىپ ءوتىپ بارا جاتقان بولارمىن دەپ ويلادىم. مارشال كوزىنىڭ قاراشىعىنا ءىلىنۋ سولدات ءۇشىن وزگەشە باقىت قوي، شىركىن!
سودان كەيىن مەن كوماندامدى ەرتىپ، ارەناعا تارتتىم. كوماندادان مەنىڭ وق بويى الدا وتىرۋىم كەرەك. ونىنشى كەدەرگىدەن وتكەنشە ارتىما قاراعانىم جوق. ويتكەنى ول كەدەرگىلەردى مەنىڭ جىگىتتەرىم مۇدىرتپەي الۋعا ءتيىس. ءار كەدەرگىنىڭ تۇسىنداعى توپ-توپ تۇسكەن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن-اق ولاردىڭ جۇپ جازباي كەلە جاتقانىن مولشەرلەپ وتىردىم.
ون ءبىرىنشى كەدەرگى جالپاق وردان سەكىرۋ ەدى. «اتاڭ تايبۋرىل قازان قالاسىن اينالا قورشاعان جەتى قابات وردان سەكىرىپ ەدى، اتاڭا تارتقان ات بولساڭ ىرعى، اينالايىن» دەپ اقبوزدىڭ بۇيىرىنە شپوردى سوندا سالدىم. اقبوز ور قويانداي ىرعىپ، وردىڭ ار جاعىنا بارىپ دىك ەتە ءتۇستى. «اتاڭنان اينالايىن، جانۋار!» دەپ، اقبوزدى جالىنان ءبىر قاعىپ قالدىم دا، ون ەكىنشى بوگەتكە قاراي ۇمتىلدىم. ۇمتىلا بەرە ارتىما كوز سالىپ ەدىم، ەكى جىگىتىم ار جاقتا قالىپ قويىپتى دا، وزگەلەرى وردىڭ بەر جاعىنا دىك-دىك ءتۇسىپ، سودان سوڭ قاتارلاسا قايتادان مەنىڭ سوڭىمنان سالدى. ون ەكىنشى كەدەرگى ونشا قيىن ەمەس ەدى. قالعانىمىز ودان دا تەگىس وتتىك. ەندى ەڭ سوڭعى كەدەرگىگە قاراي لاپ قويدىق. بۇل ەڭ قيىن كەدەرگى ەدى. بيىكتىگى ءۇش مەتر جاردان سەكىرۋگە اتتىڭ اتى، جىگىتتىڭ جىگىتى عانا شىدايدى. وعان تاقاعاندا اتتارى جارق بەرىپ، تالاي ادام جەردە دومالاپ جاتادى. اقبوز ات قانشا سەنىمدى بولسا دا، ون ءۇشىنشى بوگەتكە قاراي شاپقاندا ونىڭ تىزگىنىن تاس قىپ ۇستاپ الدىم. بيىك جارعا جاقىنداعان سايىن اتىم تايسالاقتاي باستادى. «جوق، مەنى تاستاپ كەتە المايسىڭ، — دەدىم مەن وعان. — سەكىرەمىز، قۇلاساق بىرگە كەتەمىز!» ات كوندى. سودان كەيىن قۇيىنداي زىمىراپ كەلدى دە، ساداقتىڭ وعىنداي سوزىلىپ، بوگەتتىڭ ۇستىنەن قالقىدى. سەكىرىس كەزىندە ات ۇستىندەگى ادام قۇيرىقتى ەردەن قوزعاماي، نوقاتتان-نوقات اۋدارماي قاتىپ قالۋى كەرەك. ايتپەسە ات قۇلايدى. وردان ورعىعان، بيىكتەن قارعىعان ات ۇستىندە تاستاي قاتىپ، تاپجىلماي وتىرۋ ءۇشىن دە جىگەر، قايرات، ۇستامدىلىق كەرەك! ال، ات جالىنا جارماسقان ەكەنسىڭ، ونداي قاسيەتتى ءوز بويىڭنان تابۋعا ءتيىسسىڭ. اتىمنىڭ ءتورت تۇياعى نايزاداي شانشىلىپ كەپ، جەرگە كىرش ەتە قاتار قادالعاندا عانا ول قاسيەتتەردىڭ ءوز بويىمدا بار ەكەنىن اڭعاردىم. ءۇش مەتر بيىكتەن سوزىلا سەكىرىپ، جەرگە توپ ەتە تۇسكەندە جانۋارىم مىسىقتاي بوپ كىشىرەيىپ كەتكەن سياقتى ەدى. تابانى توپىراققا تيگەننەن كەيىن ول ورعي سەكىرىپ، قايتادان بيىكتەپ شىعا كەلدى. بۇكىل يپپودروم شارتىلداتا شاپالاق سوقتى. جوق، ونداي جىگەر، قايرات جالعىز مەندە عانا ەمەس، مەنىڭ كوماندامداعى جىگىتتەردە دە بار ەكەن. ءتورت جىگىتىم تاعى دا بوگەتتەن توپ ەتىپ اسىپ، سوڭىمنان ىلەستى. ولارعا دا دۋ ەتىپ الاقان تاعى دا سوعىلدى.
ءسويتىپ كوماندامداعى ون بەس ادامنىڭ بەسەۋى ون ءۇش بوگەتتەن بىردەي مۇدىرمەي ەتتى. ون ءۇشى ون ەكى كەدەرگىنى ءمىنسىز الدى. سول اققان بويدا كوماندامدى تەگىس جيناپ، ساپقا ءتىزىپ الدىم دا، اسكەري بوكەن جەلىسپەن ارەنانى ءبىر اينالىپ شىقتىق. تريبۋناعa تاقاعاندا ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي ات ۇستىندە قازديىپ تىك تۇرا قالىپ، قولىمىزدى شەكەمىزگە قويىپ، ساليۋت بەردىك. سودان سوڭ ەر-توقىمعا قايتادان وتىرا قالىپ، ارەنانىڭ سىرتىنا شىعىپ تۇردىق.
ءبىر كەزدە رەپرودۋكتوردان ساڭقىلداپ، كومديۆتىڭ ءۇنى ەستىلدى.
— ۇزدىك ازىرلىگى ءۇشىن 306-شى پولكتىڭ بۇكىل كومانداسىنا العىس جاريالايمىن. ال، كوماندا كاپيتانى لەيتەنانت مومىشۇلىنا سىيلىققا ساعات بەرىلەدى. ونى كوماندارم، سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى ۆاسيليي كونستانتينوۆيچ بليۋحەر ءوز قولىنان تاپسىرادى.
وركەستر «دا-دا-دا-دات» دەپ قوشەمەت كورسەتىپ، بۇكىل يپپودروم تاعى دا قول سوقتى. تاعى دا ءدوتولدىڭ كومانداسى ەستىلدى.
— 306-شى پولك كومانداسىنىڭ كاپيتانى مىنبەگە كەلسىن!
تاقىمدى قىسىپ كەپ قالىپ ەدىم، اقبوز ات العا قاراي اق نايزاداي شانشىلا سىلتەدى. مەن تاعى دا جارق ەتىپ تريبۋنانىڭ قارسىسىنان شىعا كەلدىم. وعان ون مەتر قالعاندا اتىمنىڭ باسىن تارتىپ كەپ قالىپ ەدىم، قۇيرىق-جالى شاشىراپ، ول اسپانعا اق فونتان بولىپ اتىلدى. تريبۋناداعى باستىقتارعا وسىلاي سالەم بەردىم دە، كوككە شاپشىعان اقبوزدىڭ الدىڭعى ەكى اياعى جەرگە تۇسكەنشە مەن دە ونىڭ ۇستىنەن تومەن قاراي ىرعىدىم. ەكەۋىمىزدىڭ اياعىمىز دىك ەتىپ توپىراققا قاتار ءتيدى. بۇل دا اقبوز ات ەكەۋىمىز عانا جاساي الاتىن وزگەشە پريەمداردىڭ ءبىرى ەدى. سودان كەيىن «ەڭكەي» دەپ، اقبوز اتقا كوماندا بەردىم. ول الدىڭعى ەكى اياعىن بۇگىپ، تىزەسىمەن جەر باسىپ، تريبۋناعا قاراي ءۇش رەت شۇلعىدى. سالدەن كەيىن، مەنەن بۇيرىق كۇتىپ تۇرعان اتىما «تۇر!» دەدىم. اتىم قارعىپ تۇردى دا، قوس قۇلاعىن توبەسىنە شانشىپ، تىپ-تىك بولا قالدى. ات پەن سولدات ەكەۋمىز قازديىپ قاتار تۇرمىز. مولشەرلى سەكۋندتار وتكەننەن كەيىن مەن قىلىشىمدى جارق ەتكىزىپ قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، ماڭدايىما كوتەرە ۇستاپ، اسكەري ادىممەن دىك-دىك باسىپ، شپورلارىم زىڭ-زىڭ ەتىپ تريبۋنانىڭ الدىنا كەلىپ مارشالعا ساليۋت بەردىم. قاراسام كومبريگ ءدوتولدىڭ دە، پولكوۆنيك كوۆالەنكونىڭ دا قۋانعاننان ەستەرى شىعىپ كەتىپتى. ەكى ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتىپ، ماعان قاراپ باستارىن يزەي بەرەدى. كوماندارم ساعاتتى قولىنا ۇستاپ، قويۋ قارا مۇرتىنىڭ استىنان جۇمساق قانا جىميىپ تۇر ەكەن. قىلىشىمدى قىنابىنا سالدىم دا، لىپىپ تريبۋناعا كوتەرىلدىم.
— ءسىزدىڭ كوماندانىڭ ونەرىنە وتە قۋانىشتىمىن. ءسىزدىڭ زور تابىسقا جەتۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن، جولداس لەيتەنانت. جىگىتتەرىڭىزگە مەنەن دە العىس ايتۋىڭىزدى وتىنەمىن، — دەپ كوماندارم مەنىڭ قولىمدى قىستى دا، ەكىنشى قولىنداعى ساعاتتى بەردى. مارشالدىڭ ءتۇسى سونشا سۋىق بولعانىمەن، ءسوزى سونداي جىلى ەكەن. بەتىڭە جىميا قاراي سويلەگەندە تۋرا تۋعان اكەڭنىڭ لەبىزىن تىڭداپ تۇرعانداي رۋحتانادى ەكەنسىڭ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن! كومانداما ءسىزدىڭ العىسىڭىزدى دا ايتىپ بارامىن، جولداس مارشال، — دەپ وڭ قولىمدى شەكەمە كوتەردىم دە، مەن مىنبەدەن ءتۇستىم. ءسويتىپ مەن مارشال بليۋحەرگە قىلىشپەن ساليۋت بەرىپ، ونىڭ قولىنان ساعات العان كىسىمىن، قاراعىم. ءقازىر «ەشكىم دە ۇمىتىلمايدى، ەشكىم دا ەسكەرۋسىز قالمايدى» دەگەن ۇران بار عوي. ەندەشە ءبىز سولداتتان باستاپ مارشالعا دەيىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل دەتالدى مەن ساعان سوندىقتان ايتىپ جاتىرمىن.
V
وسىلاي دەپ باۋكەڭ ءبىر بوگەلدى دە، تەمەكىسىنە قول سوزدى. پاچكادان ءبىر سيگارەت الىپ، ونى اسىقپاي ۇزىن اق مۇشتىگىنە سۇعىندىرا باستادى. ونىڭ ەتسىز سالالى ساۋساقتارىنا قاراي وتىرىپ، مەن ارەنادا اقبوز اتپەن شاپقىلاپ جۇرگەن جيىرما جەتى جاسار جىگىت باۋىرجاندى كوز الدىما ەلەستەتتىم. اقبوز اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، الدىمەن اتىنا «سالەم» بەردىرىپ، ارتىنان ءوزىنىڭ اياعىن دىك-دىك باسىپ، شپورلارى سىڭعىر-سىڭعىر ەتىپ كەلىپ قىلىشىن جارق ەتكىزىپ، مارشالعا ساليۋت بەرگەنىنە ءسۇيسىندىم.
وسى ارادا باۋكەڭنىڭ 1956 جىلى ارميادان بوساپ، الماتىعا كەلگەن بەتىندە كورسەتكەن ءبىر مىنەزى تۋرالى جۇرت اۋزىندا جۇرگەن اڭگىمە ەسىمە ءتۇستى. ءبىر كۇنى باۋىرجان ماۋزەرىن تاعىپ، قىلىشىن اسىنىپ، اقساقال جازۋشىلارعا سالەم بەرۋ ءۇشىن پولكوۆنيك فورماسىمەن جازۋشىلار وداعىنا كەلەدى. كەلسە پرەدسەداتەلدىڭ بولمەسىندە كرەسلوعا شىرەنە شالقايىپ، تىعىرشىقتاي قارا دومالاق بىرەۋ تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىرادى. ول ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «و، سوباكوۆود» دەپ قويىپ، قارق-قارق كۇلىپ، ۇزاق سويلەسەدى. وڭ قولىمەن ۇستەل ۇستىندە جاتقان كوزىلدىرىگىن ءيىرىپ جانە ويناپ وتىرادى. باۋىرجان ونىڭ قارسىسىنا كەلىپ، ءۇن-تۇنى قاققان قازىقتاي بوپ قاقايادى دا تۇرادى. تىعىرشىق قارا ارەڭ دەگەندە ءسوزىن ءبىتىرىپ، ترۋبكانى جابا بەرگەندە، باۋىرجان:
— ۆستات! — دەپ اقىرىپ كەپ قالادى.
انا جىگىت ساسقالاقتاپ ورنىنان اتىپ تۇرادى. جالما-جان كوزىلدىرىگىن كيىپ، الدىندا تۇرعان ايبىندى پولكوۆنيككە، كەشىرىم سۇراعانداي، جالتاق-جالتاق قارايدى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەپ باۋىرجان سۇستانا ءۇن قاتادى.
— مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارى بولامىن، — دەيدى ول.
— سەن سەكرەتار بولساڭ... — دەپ ول كەزدە مۇرتى جوق باۋىرجان ەرنى جىبىرلاپ، قۇلاعىن قايشىلاعان تىستەۋىك جىلقىعا ۇقساپ، يەگىن كوتەرىپ كەپ قالادى. سودان كەيىن شپورىن سىڭعىرلاتا ەكى اياعىن سارت ەتكىزەدى دە، قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ كەپ الادى. ونى جارق-جۇرق ەتكىزىپ، جوعارى قاراي ەندى كوتەرە بەرگەندە سەكرەتار ساسقانىنان سىپ بەرىپ ۇستەلدىڭ استىنا كىرىپ كەپ كەتەدى.
— مەن باۋىرجان مومىشۇلىمىن! — دەپ باۋىرجان قىلىشىن ساليۋت بەرگەن اتتى اسكەر تارتىبىنشە سەرت ۇستاپ، قازديىپ تۇرا قالادى.
— ويباي... باۋكە... كەشىرىڭىز... ءسىز ەكەنىڭىزدى... بايقاماي قالدىم، — دەيدى زارەسى ۇشىپ كەتكەن باستىق ءار ءسوزىن ارەڭ ايتىپ. — عافۋ ەتىڭىز.
— شىق بەرى، — دەيدى باۋىرجان.
— قىلىشىڭىزدان قورقامىن، — دەيدى اناۋ.
— ءوي، نەگە قورقاسىن؟ مەن ساعان جازۋشىلار وداعىنىڭ گەنەرالى دەپ ساليۋت بەرىپ تۇرمىن عوي، — دەيدى بۇل.
سەكرەتار بۋىنى دىرىلدەپ، قاپەلىمدە ورنىنان تۇرا المايدى.
— شىرەنىپ وتىرعانعا باتىر ما دەسەم، بالا ەكەنسىڭ عوي! — دەپ باۋىرجان قىلىشىن سارت ەتكىزىپ قىنابىنا سالادى دا، كەيىن بۇرىلىپ، ەتىگىندەگى شپورى زىڭ-زىڭ ەتىپ، ەسىككە قاراي اياڭدايدى. اۋىز بولمەدەگى حاتشى قىز بەن ونىڭ قاسىندا تۇرعاندارعا سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ:
— مىنا كابينەتتەگى ۇستەلدەرىڭنىڭ استىندا ءبىر بالا جاتىر. سونى تۇرعىزىپ الىڭدار، — دەپ شىعىپ جۇرە بەرەدى.
بۇل سول كەزدەگى ءبىر جاس باسشى مەن باۋىرجان اراسىندا بولعان جاي ەدى. ول جىگىتتىڭ باۋكەڭنىڭ قىلىشىنان قورقىپ، ستول استىنا كىرىپ كەتكەنى تاعى دا كوز الدىما ەلەستەپ، بۇرىن تالاي كوزدەن جاس شىققانشا كۇلگەن بۇل وقيعاعا تاعى دا ءبىر جىميىپ الدىم. سودان سوڭ: «ە، باۋكەڭنىڭ ونىسى بىرەۋدى شاۋىپ تاستاۋ ءۇشىن ەمەس، ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن ەسكى داعدىسى ەكەن عوي. تەگى، بار قارۋىن تاعىنىپ، جازۋشىلار وداعىنا باراردا قازاق ادەبيەتىنىڭ مارشالى دەپ ءسابيت مۇقانوۆقا قىلىشپەن ساليۋت بەرۋ ويىندا بولعان-اۋ. وداقتا ءسابيت بولماعان سوڭ، «قورىقسا قورىقسىن، قورىقپاسا» باۋىرجان ماعان چەست بەردى» دەپ ماقتانىپ ءجۇرسىن دەپ، ونىڭ ورنىندا شىرەنىپ وتىرعان قورقاق جىگىتتى قالجاق ەتىپ وتە شىققان عوي باۋكەن» دەپ ويلادىم.
باۋىرجان. ايتا بەرەيىن بە، الدە بىردەڭەنى ويلاپ وتىرسىڭ با؟
اۆتور. قۇلاعىم سىزدە، باۋكە.
باۋىرجان. سودان مەنىڭ شاباندوز اتىم جايىلىپ كەتتى. اقبوز ات ەكەۋمىزدىڭ اتاعىمىز اسپانعا شىقتى. اسىرەسە ءوزى كاۆالەريست دوتول بايعۇستىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. «كومانداڭمەن تەگىس شاۋىپ بارا جاتقان ات ۇستىندە تىك تۇرىپ چەست بەرگەندەرىڭ، ءوز اتىڭا تىزەرلەتىپ «سالەم» جاساتقانىڭ — ءبارى تاماشا، ءبارى توتەنشە بولدى. بۇل ەكى نومەر داعدىلى ات ويىندارىنا قوسقان سەنىڭ ءوز جاڭالىعىڭ. وزىڭە تاپسىرىلعان ءىستى ءارقاشاندا وسىلاي تۆورچەستۆولىقپەن اتقارا ءبىل. بۇل كومانديرگە قاجەتتى ەڭ تاماشا قاسيەت» دەپ تالاي رەت ايتىپ ءجۇردى. سودان كەيىن كومديۆ مەنى بارلاۋ ۆزۆودىنىڭ كومانديرىنەن تاۋلى جەردە اتقا تەڭدەپ جۇرەتىن باتارەيانىڭ كومانديرى ەتىپ جوعارىلاتتى. بۇرىنعىشا 306-شى پولكتىڭ ات سپورتى كومانداسىنىڭ كاپيتانى بولىپ قالا بەردىم. بۇل ماسەلەدە پولكوۆنيك كوۆالەنكو ماعان بۇتىندەي سەنىپ الدى.
ءسويتىپ، وتان اياسىندا قيىر شىعىستىڭ عاجاپ تابيعاتىنىڭ قۇشاعىندا اسكەري ازىرلىگىمىزدى ارتتىرىپ، شىنىعىپ، شيراپ ءجۇرىپ جاتتىق. كۇن سايىن دەنەمىز شىمىر تارتىپ، ويىمىز وسە ءتۇستى. وتان دەگەن ۇعىمىمىز ۇلعايىپ، وعان دەگەن ماحابباتىمىز ارتا بەردى. ويتكەنى شەشەڭدى دە تۋعان كۇننەن باستاپ ەمەس، ەسەيىپ، ەرجەتكەننەن كەيىن عانا جاقسى كورەسىڭ عوي. وتان دا سول سياقتى. ونىڭ دا ءقادىرىن ءوز ۇيىڭنەن ۇزاپ شىققاندا عانا بىلەسىڭ. ونىڭ ۇلىلىعىن دا سوندا تانيسىڭ. سوندىقتان جاس ازاماتتاردى اسكەر قاتارىنا العاندا ولاردى ءوز اۋىلىنان الىسقا اپارىپ تاربيەلەگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. اسكەري قىزمەتتى الىسقا وتەگەن ازامات وتان دەگەن تۋعان ءۇي، تۇرعان قالاڭ عانا ەمەس ەكەنىن جان-تانىمەن، بۇكىل تىرشىلىك بولمىسىمەن تۇسىنەدى. ال اۋىلىنان ۇزاپ شىقپاعان جاستىڭ وتان تۋرالى ۇعىمى تەوريا تۇرعىسىندا عانا بولادى. الىستا ءجۇرىپ، جۇرەگىن ساعىنىش كەرنەمەسە ول ءوز اۋىلىنىڭ دا ءقادىرىن بىلمەيدى. قيىر شىعىس مەنىڭ اۋىلىمنىڭ، اعايىننىڭ ءقادىرىن بىلدىرگەن، وتانىمنىڭ ويى قىرىن تانىتقان، ونىڭ كوپ ۇلتتى ۇرپاعىنىڭ وكىلدەرىمەن تۋىستاستىرىپ، دوستاستىرعان ۇلى ۋنيۆەرسيتەتىم، مەكتەبىم بولدى. ءومىردىڭ قيلى-قيلى قيىنشىلىقتارىنان جان-جاقتى ساباق بەرىپ شىڭداعان ۇستازىم دا سول قيىر شىعىس دەر ەدىم.
وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى ءبىر مەكتەپ قوي. وڭتۇستىكتىڭ جىلى جاز، جىلىمشى قىسىنا ۇيرەنگەن ادام العاشىندا، قيىر شىعىستىڭ كۇز بەن قىسىنا كوندىگە الماي قينالادى. ال وعان كوندىكتىڭ-اق قۇرىشتاي بولىپ شىڭدالىپ شىقتىم دەي بەر. ال جازىنىڭ ءوزى جاڭبىردان كوز اشتىرمايدى. مايدان باستاپ اۆگۋستكە دەيىن ءتورت اي توبەڭنەن سورعالاعان سۋ سۇيەگىڭنەن وتەدى. سوعان قاراماستان سولدات جورىقتا جۇرەدى. كۇنى بويى تولارساقتان ساز كەشىپ كەلىپ، كەشكە، جاڭبىردىڭ استىندا وتىرىپ، جورىق قازانىنان اس ىشەدى. تۇندە، جاڭبىردىڭ استىندا جاتىپ، تىنىعىپ ۇيىقتايدى تاڭەرتەڭ، جەلدىرتە ايداعان توپتى تۇيەدەي بوپ توبەڭنەن جوڭكىلگەن بۇلتتاردىڭ جەر ىزعان شۋدالارىنان ۇستاپ، نەمەسە جانتايا جاۋعان جاڭبىردىڭ كەرەگەسىن تەپكىلەپ، تاعى دا ىلگەرى تارتاسىڭ. تاپ بەرگەن جاۋدان وتاندى قورعاۋ ءۇشىن وسىلاي ازىرلەنەسىڭ. ەگەر ءتورت اي بويى كەندىر ارقاندى سۋعا سالىپ قويساڭ ول ءشىرىپ كەتەدى. ال ادام شىنىعىپ، شيراي بەرەدى ەكەن. ول ءۇشىن ادام ءوزىنىڭ ءبىر ءجىبىن ىشتەن ۇنەمى شيراتىپ وتىرۋى كەرەك. «جاۋىن — جازدىڭ سىلەكەيى»، «جاۋىننان قورىققان جاۋعا جەم بولادى» دەپ، قاجىماي قايراتتانا بەرۋى قاجەت.
ال قيىر شىعىستىڭ قىسى قانداي دەسەڭشى! سۋ قوسىلماعان تازا سپيرت ءىشىپ كورگەنىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟ بولسا ەڭ العاش سونىڭ ءجۇز گراممىن بايقاماي تارتىپ جىبەرگەندە تىنىس ورنىڭ بىتەلىپ قالعان سياقتانىپ، ساسقالاقتاماپ پا ەدىڭ؟ ءدال سونداي بولىپ، قيىر شىعىس ايازى تىنىسىڭدى تارىلتىپ، دەم الدىرماي، اپشىڭدى قۋىرا كەپ جونەلگەندە جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ عوي، شىركىن. ءبىراق ول العاشقى كۇندەردە عانا سولاي بوپ كورىنەدى، ارتىنان وعان دا ۇيرەنىپ كەتەسىڭ.
VI
بىردە باتارەيانى باستاپ، تاكتيكالىق ساباق وتكىزۋ ءۇشىن قالىڭ ورمانعا قاراي كىرىپ كەلە جاتتىم. اينالا اپپاق قار، اياز الپىس گرادۋسقا جۋىق ەدى. اياق استىنان كۇن كۇركىرەگەن سياقتانىپ، ءبىر نارسە شاتىر ەتە قالدى. جازعى جاۋىندا اسپاندى قاق جارىپ ءوتىپ، جاقىن تۇسقا نايزاعاي كەلىپ تۇسكەندەي بولدى. دۇرسىلدەگەن دىبىسى دۇنيەنى سولقىلداتىپ جىبەردى. اتىم دا جارق بەردى، ءوزىمنىڭ دە زارەم ۇشىپ كەتتى. قىستى كۇنى كۇن كۇركىرەمەيدى. ول كەزدە بومبانىڭ جارىلىسىن ەستىگەمىز جوق. سوندىقتان جەر جارىلعان ەكەن دەپ، اينالاما الاقتاي قاراپ، اتىمنىڭ تىزگىنىن تارتا بەردىم. ونداعى ويىم جەر جارىلسا اتىم الىپ قاشقان كۇيى سول جارىققا قويىپ كەتپەسىن دەگەنىم. سويتسەم وڭ جاقتا، ءجۇز. مەتردەي جەردە اپپاق قار اسپانعا قۇيىنداي شانشىلىپ تۇر ەكەن. جەردەن لاپ ەتىپ اق ءتۇتىن كوتەرىلىپ، سول كوتەرىلگەن جەرىنە تومەندەپ، قايتادان شوگە باستاعانعا ۇقسادى. ونىڭ اينالاسىنداعى اعاشتار ساتىرلاپ، بىرىنە-بىرى ءۇن قاتقان ىسپەتتەندى. ساتىر-سۇتىر بىردەڭەلەر ءبىزدىڭ جانىمىزعا دا تاقاۋ كەلىپ، اق قارعا سۇڭگىپ جاتتى. «انانىڭ بىرەۋىن الىپ كەل دەپ ات قوسشىمدى جۇمساپ ەدىم، اعاشتىڭ بارماقتاي-بارماقتاي ەكى-ۇش سىنىعىن الىپ كەلدى... سويتسەك ول ايازدىڭ قىسىمىنان بىتشىت بوپ جارىلىپ كەتكەن ۇلكەن قاراعاي ەكەن. شاۋىپ بارىپ ونىڭ ورنىن كوردىك. تەك ارسا-ارسا بولىپ اعارىپ، سوزساڭ قۇشاعىڭ ارەڭ جەتەرلىك ءتۇبىر عانا جاتىر. ونىڭ قازديعان قىرىق مەترلىك تۇلعاسىنان تۇك تە قالماعان، اياز قىسىمىمەن شراپنەلشە شاشىراپ جان-جاققا ۇشقان دا كەتكەن. ماعان العاشىندا اسپانعا كوتەرىلگەن اق قۇيىنعا ۇقساپ، ودان سوڭ شوگىپ بارا جاتقان اق ءتۇتىن تارىزدەنىپ كورىنگەن سول جارىلعان قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنىڭ قارى ەكەن. دىڭگەگى وپات بولعان بۇتاق بەيشارالار جاقىنداعى اعاشتارعا اسىلا سالبىراپ قالىپتى.
بۇدان كەيىن دە ءبىز تالاي اعاشتىڭ اجالى ايازدان كەلگەندىگىنىڭ كۋاسى بولدىق. قاراعايلاردىڭ ايازعا شىداماي سان رەت اسپانعا راكەتاشا اتىلعانىن كوردىك. ودان بۇرىن كۇزدە داۋىل قۇلاتىپ، جەرگە باس ۇرىپ، كولدەنەڭدەپ سۇلاپ جاتقان تالاي بايتەرەكتەردى كەزدەستىرۋشى ەدىك. جىعىلعان اعاش جولىمىزدى بوگەپ، ولاردى اينالىپ ءوتىپ، الەك بولاتىنبىز. سوعان قاراعاندا بۇل ەشكىمگە يىلمەستەن تىك تۇرىپ وپات بولعان اسەم ءولىم ەكەن-اۋ دەپ سان ويلاعانىم بار. ۇمىتپاسام، داپتەرلەرىمنىڭ بىرىندە قاتتى ايازدا تىك تۇرىپ ولگەن قاراعايدى ماداقتاعان ولەڭىم دە بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ قاي داپتەردە ەكەنىن ساعان ءقازىر تاۋىپ كورسەتە المايمىن مەن.
سونىمەن بىرگە قيىر شىعىستىڭ قىستا سوققان ىزعىرىق جەلى جانە ەسىمنەن كەتپەيدى. جاياۋ جۇرگەن ادام جەلدىڭ وتىنە ونشا ۇرىنبايدى. ونىڭ ۇستىنە ول ءوز قيمىلىمەن ءوزى جىلىنىپ وتىرادى. كورەسىنى ات ۇستىندەگى ادام كورەدى. اتقا جەككەن زەڭبىرەكتەرىڭدى سۇيرەتىپ، راسچەتتاردى وعان جاياۋ ىلەستىرىپ جورىقتا جۇرگەنىندە، كولوننانىڭ باسىندا ات ۇستىندە كەلە جاتقان ساعان الدىڭنان سوققان ىزعىرىق كەۋدەڭنەن نايزاداي قادالادى-اۋ كەلىپ. قىرىق نايزا بىردەن سۇققىلاپ جاتقانداي بولادى. شينەل مەن فۋفايكانىڭ ايازعا ءالى كەلگەنىمەن، ىزعىرىققا شاماسى جەتپەيدى.
ءوستىپ قينالىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى پولك ماگازينىندە شيىرشىقتاۋلى كلەەنكاعا كوزىم ءتۇستى. كادۋىلگى داستارقان ەتىپ ستولعa جاباتىن كوك الا شاقپاقتى كلەەنكا. سودان ءبىر بەس مەترىن ساتىپ الىپ كەلدىم دە، اتقوسشىم ەكەۋىمىز سەرتەك تىگۋگە كىرىستىك. كەلەسى جولى سول سەرتەكتى گيمناستەركانىڭ سىرتىنان كيىپ الىپ ەدىك، كوزىڭ جاماندىق كورمەسىن، راقات بولدى دا قالدى. كلەەنكا دەگەنىڭىز ىزعىرىق جەلدىڭ نايزاسىن دەنەگە دارىتپايتىن ەجەلگى باتىرلاردىڭ اق ساۋىتىنان، نەمەسە حاندار كيگەن كىرەۋكەدەن كەم ەمەس ەكەن. سودان سوڭ ماگازيندەگى قالعان كلەەنكانى ءوز اقشاما ساتىپ اكەلدىم دە، سەرتەك ەتىپ تىگىپ، ىشتەرىڭنەن كيىپ الىڭدار دەپ، باتارەيانىڭ زەڭبىرەك اتىنا مىنەتىن جىگىتتەرگە ۇلەستىرىپ بەردىم. وسىدان كەيىن كۇنى بويى جۇرسەك تە مەن ات ۇستىنەن تۇسپەيمىن. باسقا كومانديرلەر الدان سوققان جەلگە شىداماي، اتتارىنان قايتا-قايتا دومالاپ ءتۇسىپ، جاياۋ جۇگىرەدى.
ءبىر كۇنى كومانديرلەردىڭ ءبىرى:
— باۋىرجان، سەن ۇنەمى شانشىلىپ ات ۇستىندە وتىراسىڭ. مىنا ىزعىرىق جەلدىڭ وتىنە قالاي شىدايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى. — سەنىن بويىندا وزگەشە قۇر قۇپيا كۇش بار ما وسى؟
— بار، — دەدىم مەن. — ول قۇپيانى مەن ساعان كازارماعا بارعان سوڭ كورسەتەمىن.
— راس پا؟
— راس
كازارماعا كەلگەن سوڭ مەن وعان ىشىمدەگى كلەەنكا سەرتەكتى كورسەتتىم. سودان كەيىن وزگە وفيسەرلەر دە ىشتەرىنەن كلەەنكا سەرتەك كيىپ جۇرەتىن بولدى.
ءبىز ءسىبىردىڭ ايازىندا وسىلاي شىڭدالدىق قاراعىم. كەيىن، موسكۆا تۇبىندەگى سوعىستاردا سول شىڭدالۋدىڭ شاپاعاتىن سان رەت كوردىم. قيىر شىعىستىڭ قاتتى ايازدارىندا شىنىققان مايلى موسكۆا تۇبىندەگى سۋىقتار ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىكتىڭ جىلىمىق قىسى سياقتى عانا بوپ قالدى. مەن وندا قولىمدى بيالايعا سۇقپاستان اياعىما ىلعي حروم ەتىك كيىپ ءجۇردىم. ماسەلە ەتىكتە نەمەسە قولعاپتا ەمەس. مەنىڭ بۇكىل ىسىمدە، مىنەزىمدە بارشا ارەكەت، قيمىل-قايراتىمدا، تيتتەي دە بولسا، سول شىڭدالۋدىڭ ءىزى، اسەرى جاتتى. جاز بويى جاۋاتىن جاۋىندار دا، وكپەگە نايزاداي قادالعان قاتتى جەلدەر دە، تىك تۇرىپ «ولگەن» قاراعايلار دا ەسىمە ءتۇستى. سونىڭ ءبارى ماعان بەرگەن تابيعات مەكتەبىنىڭ ساباعى ەكەن-اۋ دەپ، مەنى قيىندىققا كونبىس ەتىپ تاربيەلەگەن ءبىر ۇستازىمنىڭ قيىر شىعىس بولعانىن ماقتانىش ەتىپ ءجۇردىم. ال ورتا ازيانىڭ جىلى جاعىندا ءوسىپ، قازاقستان مەن ءسىبىردىڭ سۋىعىن كورمەگەن جىگىتتەردىڭ قىستا قالاي بۇرسەڭدەگەندەرىن مايداندا سەن ءوزىڭ دە تالاي رەت كورگەن شىعارسىڭ. مەنىڭ اسكەرگە الىنعان جىلى جاقتىڭ ازاماتتارىن سۋىق جاقتا شىڭداۋ كەرەك دەيتىنىمنىڭ ءمانىسى، مىنە، وسى، قاراعىم.
— ال ەندى سەن كىشكەنە دەم الا تۇرعىن. مەن ءقازىر كەلەيىن، — دەپ باۋكەڭ ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. دەنەسى ءالى دە تىپ-تىك. تەك تەبىندەپ شىققان بۋرىل شاشتى باسىن عانا ءسال ەڭكەيتە ۇستاپ بارادى. يىعى دا قۋشيماعان، بويى دا شوكپەگەن. شىنىندا دا، وسىنىڭ ءبارى اسكەري تاربيەنىڭ ارقاسى-اۋ دەپ ويلادىم ىشىمنەن. وسى ارادا ەرتەرەكتە ەستىگەن «بويى بار بىزدەن گورى بيىگىرەك» دەگەن ولەڭ جولى ەسىمە تۇسە كەتتى. بۇل باۋكەڭ تۋرالى ولەڭ ەدى. ونى شىعارعان قازاقتىڭ ارداگەر اقىنى قاسىم امانجولوۆ بولاتىن. ول ولەڭدى ءبىز ءساتى ءتۇسىپ اقىننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، قولما-قول كوشىرىپ العانبىز.
VII
1948 جىلى اۆگۋست ايىنىن ىشىندە «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ رەداكتورى موسكۆاعا ءبىر جىلدىق وقۋعا كەتىپ، ونىڭ ورنىنا امانتاي بايتانايەۆ قالدى. امانتاي، كازگۋ-دە بىرگە وقيتىن تانىستىعى بويىنشا، مەنى گازەتتىڭ پيونەر جانە مەكتەپ بولىمىنە مەڭگەرۋشى ەتىپ قابىلدادى. ول جاڭا وقۋ جىلى باستالۋعا ون شاقتى كۇندەي قالعان ۋاقىت ەدى. امانتاي مەنى قابىلداي سالا بۇيرىق بەردى. گازەتتىڭ ءبىرىنشى سەنتيابردە شىعاتىن نومەرىنە ءبىر جاقسى اقىننىڭ جاقسى ولەڭىن ازىرلە، بۇگىننەن باستاپ زاكاز بەر دەدى.
بولىمدە مەنەن باسقا المابەك دەيتىن قولاعاشتاي مۇرنىنىڭ استىنا تەكشەلەپ مۇرت قويعان تاعى ءبىر جىگىت بار ەكەن. سوعان كەلىپ اقىلداسىپ، ولەڭدى كىمگە زاكاز بەرەمىز دەپ ەدىم، ول بىردەن قاسىمعا بەرۋ كەرەك دەدى. ءوزى دە ولەڭ جازاتىن المابەك، قاسىممەن تانىس بولۋى كەرەك، ول ولەڭدى اقىننىڭ ۇيىنە بارىپ، ەرتەڭ جازدىرىپ اكەلەمىن دەپ ماعان ۋادە ەتتى. ءبىراق ەرتەڭىندە اقىننىڭ ولەڭىن ەمەس، ۋادەسىن اكەلدى. سەندەردىڭ گازەتتەرىڭ بالالاردىڭ گازەتى عوي، بالا ۇعىمىنا لايىقتاپ ءبىر ولەڭ جازىپ، رەداكسيالارىنا ءوزىم اپارىپ بەرەيىن دەپتى. باۋىرجان تۋرالى ءبىر كەرەمەت ولەڭ جازعان ەكەن، قاسىم ماعان وقىپ بەردى دەپ، المابەكتىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ وتىردى.
كەلەسى كۇنى بولمەمىزگە قاسىم كىرىپ كەلدى. ول كەزدە رەداكسيانىڭ ەكى بولمەسى عانا بولاتىن دا، ونىڭ ءبىرىندى وڭاشا رەداكتور، ەكىنشىسىندە ماشينيستكامەن قوسا بارلىق قالعان اپپارات وتىراتىن. قاسىمدى سىرتىنان جاقسى بىلەتىن ءبىز ورنىمىزدان تەگىس اتىپ تۇردىق. اقىن سىپايى عانا باس يزەپ، بارىمىزبەن امانداستى. سودان سوڭ باسقالارىمىزدىڭ بارىمىزگە ءبىر-بىر قاراپ الىپ، بىردەن المابەككە قاراي اياڭدادى. ونىڭ قاسىنا وتىرىپ، اكەلگەن ەلەڭىن وقۋعا كىرىستى. ءبىز تىم-تىرىس بوپ تىڭداي قالدىق. ءۇش شۋماقتان تۇراتىن ولەڭنىڭ مازمۇنى مىناداي ەكەن. جەتپىستەگى شال جەتى جاسار نەمەرەسىن جەتەكتەپ مەكتەپكە قاراي اكەلە جاتادى. مەكتەپكە جەتكەنشە اسىعىپ شال ءسۇرىنىپ، بالا جۇگىرىپ كەلەدى. مەكتەپتىڭ قاسىنا توقتاي قالىپ اتاسى نەمەرەسىنە تاعى دا اقىلىن ايتادى: جاقسى وقى، اقىلدى بول دەيدى. مەكتەپتەن كەلەر زامان شۋىنداي بولىپ، جاس بالدىرعانداردىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. نەمەرە اتاسىنىڭ قولىنان سىتىلىپ، جۇگىرىپ بارىپ سولارعا قوسىلادى. «جەتى كەتتى جۇگىرىپ، جەتپىس قالدى ءۇڭىلىپ» دەپ ولەڭ اياقتالادى.اقىن ولەڭىن ءوزىنىڭ جىڭىشكە داۋسىمەن اسىقپاي ماقامداپ وقىپ شىقتى دا، «جەتپىس قالدى ءۇڭىلىپ» دەگەننەن كەيىن، سول شالدىڭ بەينەسىن ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا ەلەستەتكىسى كەلگەندەي، موينىن سوزا ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ بەتىمىزگە تاعى دا ءبىر-بىر قاراپ ءوتتى.
— ولەڭ وسى. سەندەرگە بۇل ۇناي ما، ۇناماي ما، بىلمەيمىن، — دەدى ول سودان سوڭ.
— ۇنايدى.
— وتە جاقسى.
— ناعىز ءبىزدىڭ گازەتكە لايىق ولەڭ، — دەستىك ءبىز.
— اقىن شابىتتانىپ قالدى.
— ەندەشە الىڭدار، — دەپ ماشينكاعا باسىلعان نۇسقاسىن ۇسىندى.
— ولەڭدى اقىننىڭ قولىنان الىپ جاتىپ المابەك:
— اعا، كەشەگى «باۋىرجان» دەگەن ولەڭىڭىزدى وقىپ بەرىڭىزشى بىزگە ،— دەپ قولقا سالدى.
قاسىم بالسىنگەن جوق. كوستيۋمنىڭ ىشكى قالتاسىنا قولىن سۇعىپ، ءتورت بۇكتەۋلى قاعاز الىپ، ونى جازىپ الدىنا قويدى دا، جاڭاعىدان وزگەشە ينتوناسيا، وزگەشە پافوسپەن وقي جونەلدى. ءبىز بۇرىن باۋىرجاندى كورمەگەن ەدىك. ولەڭ وقىلىپ بولعاندا باۋىرجان قاسىمىزدا تۇرعانداي بوپ كورىندى.. ولەڭنىڭ كۇشى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى بۋىپ تاستاعانداي بولىپ، قاپەلىمدە ەشقايسىمىز ءلام دەي الماي قالدىق. جاستىق باتىلسىزدىعىمىزدان با، الدە تاجىريبەسىز شالالىعىمىزدان با، كىم ءبىلسىن، بۇل ولەڭدى قاشان، قالاي شىعاردىڭىز، باۋىرجاندى كورىپ پە ەدىڭىز؟ — دەپ تە سۇراي الماپپىز. تەك «راحمەت، اعا!» دەۋگە عانا شامامىز كەلدى. اقىندىق قۋاتىنىڭ اسەرىن انىق سەزىنگەن قاسىم وقىپ بولعاننان كەيىن قاعازدارىن قايتا بۇكتەدى دە:
— ءما، وسى دانانى ساعان سىيلادىم، — دەپ المابەككە بەردى. سودان كەنىن اقىن قىرانداي قومدانىپ ورنىنان تۇردى دا:
— قوش بولىڭدار دەپ، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
قاسىمنىڭ «قازاقستان پيونەرىنىڭ» وتىنىشىمەن جازىپ اكەلگەن ولەڭىنىڭ اتى «جەتپىس پەن جەتى» ەدى. ءۇش شۋماقتان تۇراتىن سول ولەڭ ءۇش بولىمنەن قۇرالعان كارتينا سياقتى بولىپ، ماڭگى مەنىڭ كوز الدىمدا قالدى. ىلعي ءبىرىنشى سەنتيابردە مەكتەپكە بارا جاتقان بالالاردى كورگەن سايىن مەنىڭ ويىما جەتپىستەگى شال مەن جەتى جاسار بالا تۇسەتىن. كوز الدىما رەداكسيا بولمەسىنەن شىعىپ بارا جاتقان اقىن ەلەستەيتىن... ال قاسىم كەتىسىمەن ءبىز ونىڭ باۋىرجان تۋرالى ولەڭىن بىرنەشە دانا ەتىپ ماشينكاعا باستىرىپ، قولما-قول جاتتاپ العان بولاتىنبىز.
— باۋكەڭ بولمەگە قايتا كەلىپ كىرگەنشە، مەن ول ولەڭدى شۋماق-شۋماعىمەن ەسىمە ءتۇسىرىپ ءوتتىم.
— ول ولەڭ مىناداي ەدى:
ءبىر داۋىل ساپىردى كەپ ءورت تەڭىزىن، تەڭسەلتىپ تەمىر توپان دۇنيە ءجۇزىن. بەتىنە تۋعان جەردىڭ وشپەستەي عىپ ەر جازدى ءوز قانىمەن جۇرگەن ءىزىن!
ناق سول كەز ەستىدىم مەن ەر ءدۇبىرىن، اتاعى اتىن الىپ كەلدى بۇرىن. ۇستىندە تۋعان ەلدىڭ تۇردى تولقىپ: «باۋىرجان مومىش ۇلى» دەگەن ءبىر ءۇن.
اقىننىڭ اق سۇڭقارداي جۇرەگى بار، القىندىم ءبىر كورۋگە بولىپ قۇمار. كوكتەمدە كۇركىرەگەن كۇن داۋسىن جەر ەستىپ، جەلكىلدەگەن گۇل ىنتىزار!
قان مايدان قاتالاتىپ شولدەگەندە، كەز بولدىم جالتىلداعان ەكى كولگە كول ەمەس، كوزدەرى عوي باۋىرجاننىڭ، ەلەستەپ مىڭ كورىنەر ءبىر كورگەنگە.
بويى بار بىزدەن گورى بيىگىرەك، تىپ-تىك بوپ ابىرويىن تۇرعان تىرەپ.
توپ جارا كورىنسىن دەپ ەكى يىعى، تۋعان جەر جاراتىپتى ونى ىرىرەك.
ويى بار بىردە داۋىل، بىردە جالىن، تەڭىزدەي تەبىرەنتكەن تەرەڭ جانىن. العانداي بويعا جيىپ بار قۋاتىن. كەشەگى ءوزى كەشكەن وقيعانىڭ.
كەيدە ول كوك سەمسەرلى گەنەرالداي، كەيدە ول كۇي كوڭىلدى اقىن جانداي. ءومىردىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ورەسى ورەن ويدىڭ تارتىلعانداي.
جان ۇقپاس جۇمباق ەمەس ءبىر جاسىرىن، ايتادى ول تىكە قاراپ جۇرتقا سىرىن. جاراتپاس جاماپ-جاسقاپ جۇرت ەسكىسىن، سوعادى ءوز دۇكەنى ءسوز اسىلىن.
ويى بار قيالىنىڭ قاناتىندا، اداسپاس اپارىپ ءبىر سالساڭ تىڭعا... ءبىر داۋرەن ويناپ-كۇلىپ وتىرعانى، جالتىلداپ ەكى كوزى قارسى الدىندا.
باتىرىم — باۋىرجانىم!» دەيدى حالقىم، الىپ ۇش اقىن جۇرەك ەردىڭ دانقىن كەلەشەك كەلە جاتىر كورەمىن دەپ، تىك باسىپ تۋعان جەردە جۇرگەن قالپىن.
اعامىز اتاعىنا اسقار تاۋ تەڭ. جاۋ كەلسە — جاۋ بۇيرەكتەي ەتەر جاۋكەم ەمەندەي ەرەگەسەر سۇراپىلىمەن، باسىمەن بۇلتتى جايپاپ ءبىزدىڭ باۋكەڭ!
بۇل ولەڭ بولمەدە وڭاشا وتىرعان مەنى ەداۋىر ويعا قالدىردى. قاسىم اقىن باۋىرجاننىڭ وتان سوعىسى كەزىندەگى ەرلىگىن، ءوزى كورگەن كەلبەتىن تاماشا ەتىپ سۋرەتتەپ كەتكەن. سونىمەن بىرگە ول: «كەلەشەك كەلە جاتىر كورەمىن دەپ، تىك باسىپ تۋعان جەرگە جۇرگەن قالپىن» دەپ، وزگەلەرگە دە مىندەت ارتقان. باتىردىڭ ءومىرىنىڭ ءاربىر ءساتىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، ءوزى سياقتى ەتىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتۋدى باسقالارعا پارىز ەتكەن. ول اقىن جوق بۇگىن. ول باتىر ورتامىزدا ءجۇر ءقازىر. ءبىراق باسقالار كەتكەن جاققا باتىر دا كەتەدى. حالىق ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن باۋىرجاننىڭ ءوزى ءۇشىن وعاش باسقان جەرلەرى كوپ. بىرەۋگە ۇناعان، بىرەۋگە جاقپاعان جايلارى بار. باتىردىڭ باتىل ءومىرىنىڭ ۇزىن ۇرعا، جەكە دەتالدارىن جۇرتقا جەتكىزۋ جونىندەگى اۋىر مىندەتكە مەن ارقامدى توسىپپىن. ول جۇكتى ءتيىستى جەرگە جەتكىزە الامىن با؟ باۋكەڭنىڭ كوبىنە ءتۇزۋ، كەيدە شالىس باسقان ىزدەرىن قۋالايمىن دەپ ءجۇرىپ ءسۇرىنىپ كەتپەيمىن بە؟ سوندا: «قولىڭ كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە قىستىرما» دەپ بىرەۋلەر ازۋ ءتىسىن اقسيتا كورسەتىپ تۇرماي ما ماعان؟ بۇل ولەڭدى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ اياداي بولمەسىندە قۇدىرەتتى ۇلى اقىن امانجولوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ساتتە سودان جيىرما بەس جىل كەيىن مەن دە باۋكەڭ تۋرالى بىردەڭە جازارمىن دەپ ويلاپپىن با، ءسىرا. العاشىندا بۇل شاعىن وچەرك جازۋ ءۇشىن عانا كولعا الىنعان ءىس ەدى. ءبىراق سول ماقساتتان تۋعان دۇنيە وچەركتىڭ بەسىگىنە سىيمادى. ودان اۋماقتىراق نارسە جازۋ قاجەت بولدى. وسى نيەتپەن باۋكەڭمەن بىرگە وسكەن، قاتار قىزمەت ەتكەن كوپتەگەن ادامدارمەن سويلەستىم. ونىڭ تۋىپ وسكەن جەرىن دە ىزدەپ بارىپ كوردىم. زامانداستارىنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى، باۋكەڭ جايىنداعى ەل ىشىندەگى ءاربىر اڭىزدى ءبىرىن قالدىرماستان قاعازعا ءتۇرتىپ الىپ وتىردىم. سوندا مەنىڭ كوزىم جەتكەنى باۋكەڭ تۋرالى اڭىز دەپ ايتىلىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى دە شىندىق: بولعان وقيعا، ىستەلگەن ءىس، ايتىلعان سوزدەر ەكەن. جانە بۇل اڭىزداردىڭ بارلىعى دا باۋكەڭنىڭ اسكەردەن بوساعاننان كەيىنگى نەمەسە ونىڭ اسكەردە ءجۇرىپ ەل اراسىنا كەلگەن كەزدەگى مىنەز-قىلىقتارىنا بايلانىستى. سوندا ءبىزدىڭ بۇل كىتاپتى ءشۇۋ باسىندا «اقيقات پەن اڭىز» دەپ اتاعانىمىز دۇرىس بوپتى. اقيقات باتىردىڭ اسكەردەگى ءومىرى دە، اڭىز — ونىڭ ازاماتتىق ءومىرى ياعني ەل ىشىندەگى ەركەلىك قىلىقتارى ەكەن. وسى اقيقات پەن اڭىزدى انىقتاي، تولىقتاي ءتۇسۋ ماقساتىمەن، مىنەكي، باۋكەڭە بۇگىن تاعى كەلدىم.
VIII
مەن وسىلاي دەپ وتىرعاندا اۋىز بولمەدەن باۋكەڭ كىرىپ كەلە جاتتى. قاسىم: «اعامىز اتاعىنا اسقار تاۋ تەڭ، جاۋ كەلسە — جاۋبۇيرەكتەي ەتەر جاۋكەم!» دەپ جازعان كەزدە بۇل كىسى وتىز سەگىز جاستا ەدى. ول شاقتا باۋكەڭنىڭ تۇلا بويى تولعان قايرات بولاتىن. ءقازىر وسى كىسىنىڭ بويىندا ماعان «ۆستات!»، «مولچات!» دەپ اقىرعاننان باسقا نە قالدى ەكەن دەپ، اقىرىن ونىڭ بەتىنە قارادىم. ونىڭ ەدىرەيگەن شاشى، تىكىرەيگەن مۇرتى، شانشىلا قاراعان كوزى قارت باتىردىڭ بوي قايراتى ازايسا دا، وي قايراتى ءالى دە مول ەكەنىن تانىتقانداي ەدى. ول ورنىنا وتىرىپ جاتىپ، بىلاي دەپ ماعان ءۇن قاتتى.
باۋىرجان. سەنىڭ ەندىگى اڭدىپ وتىرعانىن مەنىڭ چيستياكوۆپەن ەڭ العاش قالاي كەزدەسكەنىم عوي.
اۆتور. ءيا، باۋكە.
باۋىرجان. ەندەشە ارى قاراي تىڭداعىن... اسكەردىڭ الۋان ءتۇرلى ويىنىن ويناپ، وتاننىڭ تىنىشتىق قامىن ويلاپ ءجۇرىپ جاتتىق دەدىم عوي. «شەكارا قۇلىپتا» دەگەن قاناتتى ءسوز ءبىزدىڭ قيىر شىعىس ارمياسىنىڭ كولباسى بليۋحەردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ەدى. ۆاسيليي كونستانتينوۆيچ ول ءسوزدى پارتيانىڭ ون جەتىنشى سەزىندە ايتقان بولاتىن. وكدۆا-نىڭ داڭقتى تاريحى دا، جاۋىنگەرلىك ءىسى دە شىندىققا اينالعان وسى ەكى سوزبەن بەينەلەندى. سوندىقتان دا ونى قۇتتىقتاپ، ءستاليننىڭ ءوزى تەلەگرامما بەردى. ال قورعانىس حالىق كوميسسارى كليمەنت ەفرەموۆيچ ۆوروشيلوۆ ارنايى ساپارمەن قيىر شىعىسقا كەلىپ قايتتى. حاباروۆسك قالالىق سوۆەتىنىڭ سالتاناتتى ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە ول بليۋحەر جولداستىڭ باسشىلىعىمەن دەربەس قيىر شىعىس ارمياسى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ويداعىداي اقتاپ شىقتى دەگەن بولاتىن. سول جولى ۆوروشيلوۆ ادال ەڭبەگى ءۇشىن، ريەۆوليۋسيا ىسىنە شەكسىز بەرىلگەندىگى ءۇشىن، بارلىق قاھارماندىق قىزمەتى ءۇشىن دەپ اتاپ-اتاپ ايتىپ، بليۋحەردىڭ كەۋدەسىنە ءوز قولىمەن لەنين وردەنىن قاداعان تۇعىن. ول 1931 جىلى اۆگۋستا بولاتىن. ال 1938 جىلى اۆگۋستا حاسان كولىندە شەكارانى بۇزعان جاپون اسكەرلەرىن تاس-تالقان ەتىپ، وكدۆا ءوزىن تاعى دا وشپەس داڭققا بولەدى... ءبىراق سول جىلدىڭ كۇزىندە بليۋحەر قايعىلى قازاعا دۋشار بولدى...
ال، ساعان بۇل اڭگىمە قيىر شىعىستىڭ ەمەس، بليۋحەردىڭ جىرى بوپ كورىنىپ وتىرعان بولار. ءسوزىمنىڭ باس جاعىندا مەن قيىر شىعىستى بليۋحەرسىز كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن دەپ ەدىم عوي. سول ايتقانىم ايتقان. بۇل تەك بليۋحەردىڭ جىرى عانا ەمەس، ادامگەرشىلىكتىڭ دە جىرى. سونىمەن بىرگە بۇل مەنىڭ ساعان ايتىپ وتىرعان سىرىم دا. سەن جازۋشىسىڭ، مەن وبەكتىمىن. ال سەن شىن جازۋشى بولساڭ وندا مەنىڭ جان تەبىرەنىستەرىمدى دە ءبىلۋىڭ كەرەك. ويتكەنى:
تاعدىر ماعان دارىتپادى كوكتەمىن. ۇقتىم ءبارىن، ءومىر دەگەن — وت دەدىم! دۇشپانداردان كوپ اتىلدى ماعان وق! تاعدىر ءادىل — مەنىڭ وعان وكپەم جوق!
تۇسىنىكتى مە ساعان؟
اۆتور. تۇسىنىكتى، باۋكە.
باۋىرجان. تۇسىنىكتى بولسا سول!.. سودان ءبىر كۇنى تاعى دا ءبىز — ات سپورتىنىڭ كوماندالارى ارەناعا شىقتىق. بۇل جولعى جارىس رۋبكادان وتەتىن بولدى. رۋبكا دەپ شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن قىلىشتى وڭدى-سولدى سەرمەپ، جولعا شانىشقان شىبىقتاردى شاۋىپ ءتۇسىرۋدى ايتادى. شانشىلاتىن شىبىقتىڭ سانى ون ءۇش. بۇل جارىستا سول ون ءۇش شىبىقتى تەگىس قيىپ تۇسىرگەن عانا وزادى.
بۇرىن مۇنداي جارىستاردا كوماندانى كانىگى كاۆالەريست ءدوتولدىڭ ءوزى بەرۋشى ەدى. بۇل جولى بىزگە كوماندانى ديۆيزيانىڭ شتاب باستىعى بەرە باستادى.
— كومبريگ قايدا؟ — دەدىم مەن قاسىمداعى كومانديرلەردىڭ بىرىنە.
— كومبريگ دوتول كەشە قىزمەتىنەن بوسادى. ونىڭ ورنىنا چيستياكوۆ دەگەن مايور كوموندير كەلىپتى، — دەدى ول.
توبەمنەن تاعى دا ءبىر شەلەك سۋىق سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ويتكەنى ءدوتولدى سونىڭ الدىندا عانا كورگەن بولاتىنمىن. شتابقا جينالعان بولىمشە كومانديرلەرىنە اعالىق اقىلىن ايتىپ تاراتقان ەدى. بۇل جولعى ءسوزىن ول، حاسان كولىنىڭ تاجىريبەسىنە نەگىزدەپ، قىزىل اسكەرلەردىڭ جورىق پەن شابۋىلدان باسقا ءاربىر بوس مينۋتىڭ وكوپ پەن ور قازۋعا جۇمساۋى كەرەكتىگىن قاتتى ەسكەرتتى. ونىڭ سوندا ايتقان: «وكوپ — الىنباس قامال»، «ورداعىعا وق تيمەيدى» دەگەن ناقىل ىسپەتتەس ەكى ءسوزى ەرەكشە ەسىمدە قالعان بولاتىن. سول ەكى ءسوز، ءتىپتى، ءومىر بويى ەسىمنەن شىققان ەمەس. مىنەكي، وسىنداي ۇستاز، اقىلشى كومانديرىڭنەن ايرىلساڭ قالاي قامىقپاسسىڭ...
ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ كەزەگىمىز كەلدى. ءوز ادامدارىمدى باستاپ، مەن ارەناعا تارتتىم. اقبوز اتتىڭ تىزگىنىن تارتا ۇستاپ، شىبىقتاردى سارت-سۇرت وتاپ كەلەمىن. ءوزىڭ قىلىش ۇستاپ كورىپ پە ەدىڭ؟ ونى قالاي سىلتەۋدى بىلەسىڭ بە؟ بىلمەسەڭ ونىڭ دا تولىپ جاتقان تاسىلدەرى بار. الدىمەن سەن ءبىر مەتر ۇزىن قىلىشتىڭ ۇشىنان باستاپ تۇتقاسىنا دەيىن، شالعى وراقتىكى سياقتى، قىلپىلداپ تۇرعان ءجۇز ەكەن دەپ ويلاما. ولاي ەمەس، قىلىشتىڭ «وتكىر ۇشى» دەپ اتالاتىن ءبىر قارىس باسى عانا وتكىر. شاباتىن نارسەڭە سول جەرىن ءدال كەلتىرە سىلتەۋىڭ كەرەك. جانە قىلىشتىڭ نىسانانى قىرقىپ ءتۇسۋى تەك شابۋشىنىڭ قول كۇشىنە عانا بايلانىستى ەمەس. وعان ءۇش فاكتور كەرەك. ونىڭ ءبىرىنشىسى — اتتىڭ ەكپىنى، ەكىنشىسى — اتتىڭ دەنە اۋىرلىعى، ءۇشىنشىسى — قىلىش سىلتەۋشىنىڭ قول قايراتى. بۇل ۇشەۋى بىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى. شاۋىپ كەلە جاتىپ سىلتەگەن قىلىشپەن ادامدى ايقارا ءتىلىپ تۇسۋگە بولادى. ويتكەنى وندا جوعارىدا ايتىلعان ءۇش فاكتور بىردەي ۇشتاسادى. ال ايانداپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن قىلىشىڭدى قانداي قۇشىرلانىپ سىلتەسەڭ دە جاياۋ جاۋدى ورىپ تۇسە المايسىڭ جارالى ەتىپ قالدىراسىڭ. سەبەبى وندا اتتىڭ شابىس ەكپىنى مەن دەنە سالماعى قاتىسپاي، سىرتتا قالادى. ات، ءارقاشاندا ءوز دەنەسىن ءوزى جوعارى سەرپي شابادى. سەكىرگەننەن كەيىن ونىڭ تابانى جەرگە تيەرگە دەيىنگى تومەن قاراي باساتىن سالماعى بار ەمەس پە؟ مىنە، شاپقان اتتىڭ سول تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقانداعى سالماعى مەن قىلىشتى سىلتەۋ كۇشى قاتار كەلۋى كەرەك. سوندا سەن شانشىلعان شىبىقتى دا شيك ەتكىزەسىڭ، جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرىن دە ءتىلىپ تۇسەسىڭ. تۇسىنىكتى مە ەندى ساعان؟ تۇسىنىكتى بولسا مەن اقبوز اتپەن ىزعىتىپ، جاس شىبىقتى جاۋداي وتاپ كەلە جاتتىم. ارەنانىڭ ورتا تۇسىنا كەلە بەرگەندە كوزىمنىڭ قالاي تريبۋناعا قاراي بۇرىلىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن. جاڭا كومديۆ الاسالاۋ ادام ەكەن. ال دوتول ۇزىن بويلى كىسى ەدى. ونىڭ جوقتىعىن بىردەن سەزدىم دە، كوڭىلىم ءبىرتۇرلى بولىپ كەتتى. دەرەۋ ءوزىمدى ءوزىم قاتايتىپ، كەلەسى شىبىقتى شابۋعا ىڭعايلانا اتىمنىڭ قوس بۇيىرىنە شپوردى قاداپ كەپ قالدىم. وسىنىڭ ءبارى قاس قاققانشا بولدى. ىلەزدە قىلىشىم دا كۇنگە شاعىلىسا جارق ەتە ءتۇستى. سول-اق ەكەن يپپودروم تولى جۇرت دۋ كۇلدى. نە بوپ قالدى دەپ جالما-جان ەكى جاعىما كەزەك قارادىم. سويتسەم، كومديۆتىڭ قايعىسىنا كۇيىنىپ، شپوردى قاتتىراق باسىپ جىبەرسەم كەرەك، ات قۇيرىعىن شوشاڭ ەتكىزگەندە مەن قۇيىرشىقتىڭ ءدال ۇشىن شىبىقپەن قوسا ورىپ جىبەرىپپىن. ارينە، مۇنداي جارىستار كەزىندە اتتىڭ قۇيرىعىن، قۇلاعىن شاۋىپ الۋ دەگەن ۇلكەن ماسقارا. سول ماسقارا بولعان قالپىمدا مەن قالعان شىبىقتاردى دا تەگىس ءمىنسىز وتاپ ءتۇسىردىم. ءبىراق ول ەسەپكە الىنبادى.
ءىح
سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءبىزدىڭ 306 پولكتىڭ كومانديرى پولكوۆنيك كوۆالەنكو دا اۋىسىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا جۋراۆليەۆ دەگەن مايور كەلدى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ 105 اتقىشتار ديۆيزياسى مايورلار باسقارعان ديۆيزياعا اينالدى.
وسى كۇندەردىڭ بىرىندە مەن ديۆيزيا شتابىنا شاقىرىلدىم. چيستياكوۆقا باراسىڭ دەدى.
بۇل تەگىن شاقىرۋ بولمادى دەپ ويلادىم. باياعىدا ءبىر جەڭگەمىز اعامىز ۇرايىن دەپ شوقپارىن الا جۇگىرگەندە: «ءويبۋ ك...... تيسە كوندىك، باسقا تيسە ولدىك قوي ەندى» دەپ باسىن قورعاپ، بوكسەسىن توسا بەرگەن ەكەن دەيدى. سول جەڭگەمىز ايتقان ەكىنىڭ ءبىرى بولار دەدىم دە، قۇيرىعىنىڭ كىشكەنتاي جاراسىن مىقتاپ تانىپ تاستاعان اقبوز اتقا ەر سالدىم. «ە، جانۋار، — دەدىم وعان ىشىمنەن، — ءۇش جىل جان سەرىگىم بولىپ ەدىڭ، مەنىڭ ساعان وكپەم جوق. وسى ويدان كەيىن اقبوز ات ءىشىن تارتىپ، كۇرسىنەتىن شىعار دەپ ەدىم. ول ويتپەدى. ەكى كوزى شوقتاي جايناپ، باسىن قايتا-قايتا شۇلعىپ، مەنىڭ تەز ارقاسىنا شىعۋىمدى تىلەگەندەي، تىقىرشىق اتتى. اتام قازاق ەمەس پە، اتىمنىڭ بۇل مىنەزىن جاقسىلىققا جورىپ، ديۆيزيا شتابى قايداسىڭ دەپ، جورىتا كەپ جونەلدىم.
ءبىراق ول ات تا، مەن اداممىن عوي. ادام بولعان سوڭ ويلاۋعا مىندەتتىسىڭ. ءبىرازدان كەيىن اق بوزدىڭ باسىن تەجەپ، اياڭعا كوشىردىم دە، قالىڭ ويعا كەتتىم.
ءوستىپ جەلە-جورتىپ كەلە جاتقاندا ەڭ الدىمەن مەن قيىر شىعىسقا اتتاناردا الاقانىن جايىپ، اق ساقالى جەلكىلدەپ اق باتاسىن بەرگەن اكەم ەسكە ءتۇستى. ودان كەيىن قاراتاۋ مەن الاتاۋ كەزەك كوز الدىما كەلدى. بۇلاقتارى سىلدىراعان، اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى سىبدىراعان الماتى ەلەستەدى. وسىنداي ەكى ۇداي ويمەن شتابقا جەتتىم.
مايور چيستياكوۆ كوزىڭ كىسىگە شۇيىرە قارايتىن، ۇشكىر تۇمسىق ۇشكىر يەكتى ءتورتباق سارى كىسى ەكەن. ول مەنى نە اشۋلى، نە اشۋسىز ەمەس كۇيدە قارسى الدى. مەن بۇيرىق بويىنشا كەلگەنىمدى ايتىپ، راپورت بەرگەننەن كەيىن، باس-اياعىما بايىپپەن قاراپ الدى دا، وتىرۋعا رۇقسات ەتتى. كومديۆتىڭ ستولىنان بۇيرەكتەۋ ەكىنشى ستولدىڭ باسىندا ءبىر اعا لەيتەنانت وتىردى.
— وتكەن جولعى جارىستا اتتىڭ قۇيرىعىن شاپقان باتىر ءسىزسىز عوي؟ — دەدى چيستياكوۆ سودان سوڭ.
— ءدال سولاي.
— مەن سوندا ءسىزدى جاياۋ اسكەرگە جىبەرەيىن دەگەن ويعا كەلىپ ەدىم.
— ىقتيار وزىڭىزدە، جولداس مايور.
— ءبىراق ءسىز اتقا مىنە بىلەدى ەكەنسىز. بۇرىنعى جارىستاردا جامان باعا الماپسىز.
ە، بۇل مەنىڭ بليۋحەردەن ساعات العانىمدى بەتىمە باسايىن دەپ وتىر ەكەن ءدال ويلادىم دا:
— ءدال سولاي، — دەدىم تاعى دا.
— دەگەنمەن، ءسىز سياقتى كانىگى كاۆالەريستكە ات قۇيرىعىن شاۋىپ تاستاۋ دەگەن كەزدەيسوق ءىس ەمەس قوي. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى سول ساتتە ءبىر نارسە ويلاعان جوق پا ەدىڭىز؟
— ءدال سولاي، جولداس مايور.
— نە ويلاپ ەدىڭىز؟ تەك قانا شىنىڭىزدى ايتىڭىز. — مايور ماعان تەسىلە قارادى. اسپانداي ءمولدىر كوكشىل كوزىندە تۇنىپ تۇرعان وي بار ەكەن. «شىنىمدى ايتسام، شىنىمدى شىنجىر عىپ بايلاپ الاسىڭ-اۋ» دەپ بوگەلىپ قالدىم. وسى كەزدە ويىما اكەمنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «ولسەڭ دە وتىرىك ايتپا» دەپ ءجيى ايتىپ وتىراتىن وسيەتى ءتۇستى.
— كومانديرلەرىم ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، — دەدىم مەن دە وعان تىكە قاراپ.
— ولاردى جاقسى كورەتىن بە ەدىڭىز؟
— ءيا.
— نە ءۇشىن جاقسى كوردىڭىز؟
— ادىلدىگى ءۇشىن، اسكەري ونەرگە جەتىكتىگى ءۇشىن، جاۋىنگەردىڭ جانىن ۇعا بىلەتىن زەردەلىلىگى ءۇشىن، — دەدىم مەن ءار ءسوزىمدى ناقتىلاي ايتىپ.
— زەردەلىلىگى ءۇشىن، — دەدى ول مەنىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزىمدى، نە كەكەتكەنى، نە ماقۇلداعانى بەلگىسىز، قايتالاپ ايتىپ.
— بىلەمىن، جولداس مايور. ءسىز شىنىڭىزدى ايت دەگەن سوڭ ايتىپ تۇرمىن. جانە مەنىڭ حالقىمدا «ولسەڭ دە وتىرىك ايتپا» دەگەن ماقال، وسيەت ءسوز بار.
— حالقىڭىزدىڭ تاعى قانداي ماقالدارىن بىلەسىز؟
— «جان — ارىمنىڭ ساداعاسى»، «ءوز ەلىمنىڭ باسى بولماسام دا، سايىنىڭ تاسى بولايىن»، «ەل جاۋسىز بولمايدى، جەر تاۋسىز بولمايدى» ت. ب.، جولداس مايور. مەنىڭ حالقىمنىڭ ماقال-ماتەلدەرىن تۇگەل جيناپ باستىرسا، بەس تومنان اسادى. ءبىراق ونىڭ ءبارى تەگىس حاتقا تۇسپەگەن.
— ۋستاۆتى دا حالقىڭىزدىڭ ماقالىنداي بىلەسىز بە؟
— ارميا مەنىڭ ەكىنشى انام، جولداس مايور. انانىڭ ءالديىن بىلمەگەن — ۇل بولمايدى، ۋستاۆتى بىلمەگەن — سولدات بولمايدى.
— مەن ءسىزدىڭ شىنشىلدىعىڭىزدى سىيلايمىن، — دەدى ويلانىپ وتىرىپ مايور. — ءبىراق بۇدان بىلاي ءتىلىڭىزدى تىسىڭىزبەن قۇلىپتاپ ۇستاڭىز. — سودان كەيىن ول ءتۇسىن سۋىتىپ، ماعان سۇق ساۋساعىن بەزەدى.
— تۇسىنىكتى، جولداس مايور.
— ال ءسىزدى اتتىڭ قۇيرىعىن شاۋىپ العانىڭىز ءۇشىن مەن جازالاۋعا ءتيىسپىن. اتىڭىزدى لازارەتكە وتكىزەسىز. ونىڭ قۇيرىعى جازىلعانشا ءوزىڭىز جاياۋ جۇرەسىز.
— قۇپ، جولداس مايور.
— نەمەن كەلدىڭىز؟
— سول اتپەن، جولداس كومديۆ.
— وسى ارادان ءسىزدىڭ پولكقا دەيىن نەشە شاقىرىم جەر؟
— ون شاقىرىم.
— سوعان دەيىن اتىڭىزدى جەتەكتەپ جاياۋ باراتىن بولاسىز. اياق ارتپايسىز.
— قۇپ.
كۇن جاۋىن، جەر باتپاق ەدى. اتىمدى شىلبىرىنان جەتەكتەپ، تولارساقتان ساز كەشىپ، شارشاپ-شالدىعىپ پولككە كەلدىم. مەنى اڭدىپ، ارتىمنان ەرىپ وتىرعان ەشكىم دە جوق، شتابتان بىلاي شىعا اتىما ءمىنىپ الۋىما دا بولاتىن ەدى. ءبىراق مەن اقبوزعا اياق ارتپادىم. ول مەنىڭ قورىققاندىعىم دا، قۋانعاندىعىم دا ەمەس. قانعا سىڭگەن ادىلدىكتىڭ، ادالدىقتىڭ زاڭى سولاي ەدى. مىنە چيستياكوۆپەن مەن ەڭ العاش وسىلاي تانىسقانمىن. ونىڭ كىسىگە شۇيىلە قارايتىن وتكىر كوزى، ۇشكىر تۇمسىعى مەن ۇشكىرلەۋ يەگى كوز الدىمدا ساقتالىپ قالدى.
سودان كەيىن ول ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ پولكقا كەلدى. پولكتىڭ وفيسەرلەر قۇرامىمەن تانىستى. ءوزى جيىرما جىلعا جۋىق جاياۋ اسكەر ساپىندا تاربيەلەنگەن كىسى عوي: تۋرنيك، سناريادتىڭ بارىپ تۇرعان شەبەرى ەكەن. بىزگە ەمتيحاندى دا سودان باستادى.
پولك كومانديرى جۋراۆليەۆ بىر-بىرلەپ وفيسەرلەردىڭ فاميلياسىن، شەنىن، قىزمەتىن ايتىپ تۇرادى. چيستياكوۆ كەزەگى كەلگەن وفيسەردى نە تۋرنيككە، نە برۋسقا شاقىرادى. الدىنا ەت جەڭدىلەۋ بىرەۋ كەلسە، ونى ساعاتىنا قاراپ تۇرىپ جاياۋ جۇگىرتەدى.
ءبىر كەزدە جۋراۆليەۆ:
— لەيتەنانت مومىش ۇلى، باتارەيا كومانديرى، — دەپ مەنىڭ ءاتى-جونىمدى اتادى. تابانىممەن جەردى تەسەردەي تەپكىلەپ، اسكەري ادىممەن مايورعا ءۇش ادىم قارسى كەلىپ توقتادىم. چيستياكوۆ بەتىمە قاراپ ءسال تۇردى دا:
— لەيتەنانت، انادا پولكقا دەيىن جاياۋ كەلدىڭىز بە؟ — دەدى ءسال كۇلىمسىرەپ.
— ءدال سولاي! — دەدىم مەن كۇلمەستەن.
— مەن سىزگە سەنەمىن، — دەدى مايور باسىن يزەپ. — جاي سۇراپ جاتىرمىن.
سودان كەيىن ول تۋرنيككە قاراي يەگىن نۇسقادى دا:
— كۇنشە دوڭگەلە!— دەپ بۇيىردى ماعان.
مايوردىڭ «مەن سىزگە سەنەمىن!» دەگەن سوزىنە رۋحتانىپ كەتتىم دە، جولبارىستاي ىرعىپ تۋرنيككە سەكىردىم. سارت ەتىپ ەكى قولىم تەمىرگە تيىسىمەن ەكى اياعىمدى بىرىكتىرىپ، ۇزىن دەنەمدى العا قاراي نايزاداي سىلتەپ كەپ قالدىم. سودان دوڭ، كوزدى اشىپ جۇمعانشا لىپ ەتىپ تۋرنيككە كوتەرىلدىم دە، كۇن بوپ دوڭگەلەندىم. سولنسە جاساعاندا ءبىراق رەت اينالۋ كەرەك. ويتكەنى ول اۋىر نومەر. ال مەن تۋرنيكتە ماشينانىڭ دوڭگەلەگىندەي زىرىلدادىم. سودان سوڭ قارعىپ جەرگە ءتۇستىم دە:
— مەن ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ورىندادىم، جولداس مايور، — دەدىم.
— وتە جاقسى، — دەدى مايور.
كوپ ۇزاماي چيستياكوۆ مەنى قايتادان ديۆيزيا شتابىنا شاقىرتتى. باردىم.
— اتىڭنىڭ قۇيرىعى جازىلدى ما؟ — بولدى ونىڭ ماعان ءبىرىنشى قويعان سۇراعى.
— ءدال سولاي، — دەدىم مەن قىسقاشا جاۋاپ بەرىپ.
— دەمەك، ەسكى جارا ءبىتتى دەگەن ءسوز عوي؟
— مال دارىگەرى سولاي دەيدى، جولداس مايور.
— وندا مال دارىگەرىنە راقمەت. ال اڭگىمە بىلاي، — دەدى كومديۆ ءتۇسىن جىلىتا سويلەپ. — سەن ارتيللەريانى جاقسى ءبىلىپ الدىڭ، باسقارۋ ۆزۆودىندا بولدىڭ، باتارەيا كومانديرىسىڭ. سەن سياقتى جاس كومانديرلەردىڭ ارتيللەريانىڭ عانا ەمەس، جاياۋ اسكەردىڭ دە جۇيە-جۇيەسىن ءبىلۋى قاجەت. سول سەبەپتەن سەنى باتالون شتابىنىڭ باستىعى ەتىپ، 267ء-ىش پولكقا جىبەرگەلى وتىرمىن. قارسى ەمەسپىسىڭ؟
— قارسى ەمەسپىن، — دەدىم مەن. «ونەردى ۇيرەن دە — جيرەن» جانە «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەگەن قازاق ماقالى بار. ارتيللەريست ونەرىن ۇيرەنگەنىم راس. ارتيللەريادا ءجۇرىپ كاۆالەريست تە بولدىم. ەندى بۇنى دا بىلۋگە ىقىلاستىمىن. وتان قورعاۋ ءۇشىن كەرەك ونەردىڭ ءبارىن دە ءبىلۋىمىز ابزال عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى چيستياكوۆ قۋانا كۇلىمسىرەپ. — سەن مەنىڭ ويىمدى ءدال ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ. شتاب ونەرى ارمياداعى ەڭ ۇلكەن ونەر. مەن سەنى سول ونەردى ۇيرەنۋگە جىبەرىپ وتىرمىن. ساعان ازىرگە كورسەتەتىن قولما-قول كومەگىم مىناۋ عانا. — ول ستولىنىڭ تارتپاسىن اشىپ، ماعان ب. م. شاپوشنيكوۆتىڭ «ارميانىڭ ميى» دەيتىن اتاقتى كىتابىن ۇسىندى. — وسىنى وقىپ، ارتىنان ماعان قايتارىپ بەرگىن.
— سەنىمىڭىزگە راقمەت، — دەپ باسىمدى يزەدىم دە، كومديۆ ۇسىنعان كىتاپتى الدىم.
يۆان ميحايلوۆيچ مەنى ەكىنشى بولمەگە وزىمەن بىرگە شاي ىشۋگە شاقىردى. شاي ۇستىندە ول ءوز ومىرىنەن، ءوز تاجىريبەسىنەن ءبىراز جايلاردى اڭگىمە ەتىپ ايتتى. مەن ونىڭ وزىمە بايلانىستى قويعان سۇراقتارىنا قىسقا عانا جاۋاپ بەرىپ وتىردىم.
ءسويتىپ، مەن باتالون شتابىنىڭ باستىعى بولىپ جوعارىلادىم. سەنبەسەڭ مىنا كۋالىكتى وقى، — دەپ باۋكەڭ قاسىنداعى پاپكادان ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الىپ، مەنىڭ قولىما ۇستاتتى دا، ءوزى قايتادان شىلىم تارتۋعا كىرىستى.
مەن قاعازدى الىپ، وقىپ شىقتىم. ماشينكاعا باسىلعان كۋالىكتە بىلاي دەپ جازىلىپتى:
كۋالىك
بەرىلدى باۋىرجان مومىش ۇلى جولداسقا، سەبەبى ول جۇمىسشى-شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ كادرىندا 267 اتقىشتار پولكىندا باتالون شتابىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەيدى.
كۋالىك مەرزىمى 1940 جىلدىڭ 1 مايىنا دەيىن. ادرەس: پريمورە ولكەسىنىڭ ۋسسۋريي وبلىسى.
267ء-شى اتقىشتار پولكى شتابىنىڭ باستىعى كوپقاريەۆ».
كۋالىكتى وقىعاننان كەيىن ونىڭ شتەمپىلىنە كەز جۇگىرتتىم. وندا مىناداي سوزدەر بار ەكەن: «سسسر —جشقا. 105 اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 267 اتقىشتار پولكى، ساپ قىزمەتى ءبولىمى. 14 دەكابر 1939 ج. № 14/1239 چەرنياتين پوس.»
كۋالىكتىڭ بارلىق سوزدەرىن تەگىس داپتەرىمە كوشىرىپ الدىم دا، قاعازىن باۋكەڭنىڭ وزىنە قايتارىپ بەردىم.
اۆتور. سەندىم، باۋكە.
باۋىرجان. سەنسەڭ سول. ال ەندى ساعان چيستياكوۆپەن ودان كەيىنگى جولىققانىمدى ايتايىن.
يۆان ميحايلوۆيچ دەگەن كىسى سىرت تۇلعاسىنا، ءسوز الپەتىنە قاراعاندا ۇشقارى مىنەزدى ادام سياقتى كورىنەتىن ەدى. ال شىندىعىندا ول ۇلكەن ويدىڭ دا، مول تاجىريبەنىڭ دە ادامى بولاتىن. ولاي بولاتىن سەبەبى بار ەكەن. بۇرىنعى تۆەر گۋبەرنياسى، قازىرگى كالينين وبلىسىنىڭ پەرزەنتى يۆان ميحايلوۆيچ ون جەتى جاسىندا ءوزى تىلەنىپ سولداتقا كەتىپتى. سودان ون بەس جىل بويىنا ءبىر پولكتا بولىپ، پولك كومانديرىنە دەيىن كوتەرىلەدى. جيىرماسىنشى جىلدار كومانديرلەرىنىڭ اياقتارىنا شاركەي كيىپ جۇرەتىن قيىن-قىستاۋ كۇندەرىنىڭ ءبارىن دە باسىنان كەشىرەدى. كومديۆتىڭ:
ءبىر روتاداعى 4 - 5 كومانديرگە ءبىر پار عانا ەتىك تيەتىن دە، ونى ءبىز كەزەكپەن كيۋشى ەدىك، — دەگەن ءسوزىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنمىن.
وتىز التىنشى جىلى ساۋاتتى، تاجىريبەلى كومانديرلەر ىرىكتەلىپ، قيىر شىعىسقا جىبەرىلگەندە چيستياكوۆكە دە 92 اتقىشتار ديۆيزياسىنا جولداما بەرىلەدى. ديۆيزيا شتابى وپەراتيۆتىك ءبولىمىنىڭ باستىعى بوپ بىرنەشە جىل قىزمەت ىستەيدى. سودان ءبىزدىڭ 105ء-شى ديۆيزياعا كوماندير بوپ كەلدى عوي.
يۆان ميحايلوۆيچ ءوزى دە وتە ءتارتىپتى كىسى ەكەن، وزگەدەن دە ءتارتىپتى قاتاڭ تالاپ ەتتى. ول كىسى جەڭىستىڭ ءتورت شارتى بار دەپ ەسەپتەيتىن. ول شارتتار: 1) جاعدايدى ءدال ۇعۋ؛ 2) تەز، ءارى دۇرىس شەشىم قابىلداۋ؛ 3) شتابتىڭ ىسكەرلىگى؛ 4) سولداتتىڭ ەرلىگى مەن تاباندىلىعى دەيتىن. ديۆيزيادان كەتەر-كەتكەنشە وسى ماسەلەلەرگە ۇنەمى نازار اۋدارىپ وتىردى. ءوزىنىڭ ىسكەرلىگى، جىگەرلىلىگى، مول تاجىريبەمەن ۇشتاسقان ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا يۆان ميحايلوۆيچ ءبىزدىڭ ديۆيزيادان كورپۋس كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جوعارىلاپ كەتتى.
سودان كەيىن مەن چيستياكوۆپەن 1942 جىلدىڭ باسىندا قايتادان كەزدەستىم. ەندى مايور ەمەس، گەنەرال-مايور چيستياكوۆپەن جۇزدەستىم. پانفيلوۆ ولگەننەن كەيىنگى ەكى ايدىڭ ىشىندە ەكى كوماندير ورنىنان بوساتىلدى دا، ديۆيزيامىزعا ءۇشىنشى كوماندير بول چيستياكوۆ تاعايىندالدى. ون سەگىزىنشى يانۆاردا ول 8-گۆارديالىق پانفيلوۆ اتىنداعى ديۆيزيانىڭ شتابى تۇرعان ناحابينو سەلوسىنا كەلدى. وسى جەرگە بارلىق كومانديرلەر جينالىپ، جانا كومديۆپەن جۇزدەستىك. مەن ونى ءبىر كورگەننەن-اق تانىدىم. العاشىندا ول ما، ول ەمەس پە دەپ ءشۇبالانىپ كەلگەن ەدىم. ويتكەنى ومىردە فاميلياسى بىردەي كىسىلەر كوپ كەزدەسە بەرەدى عوي. سويتسەم سول كىسى، بۇرىنعى كومانديرىم ەكەن. دەنەسى دە سول ءتورتباق كۇيىندە، مۇرنى دا، يەگى دە ۇشكىر قالپى. قاتتى قاجىپ، جۇدەگەنى كورىنەدى. بۇرىنعىسىنشا كىسىگە ءسال كۇلىمسىرەپ، شۇيىلە قارايدى ەكەن.
تانىسام دا مەن گەنەرالعا قاراي تۇرا جۇگىرمەدىم. كەلىپ توقتاعان جەرىمدە قوزعالماستان تۇرا بەردىم. «گەنەرال مەنى تانىر ما ەكەن، تانىماس پا ەكەن؟ تانىسا — جاقىندارمىن، تانىماسا — ءۇن-تۇنسىز جۇرە بەرەرمىن» دەپ ويلادىم.
جۇرت جينالىپ بولعان سوڭ ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعى ي. ي. سەرەبرياكوۆ پەن كوميسسار س. ا. ەگوروۆ ەكەۋى كەزەكتەسىپ، ءبىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى، لاۋازىم، دارەجەمىزدى اتاپ ايتىپ، گەنەرالعا تانىستىرا باستادى. اتى بۇرىن اتالعاندار قاسىنا بارىپ، گeنەرالدىڭ قولىن الىپ جاتتى. گەنەرال ءارقايسىسىمىزدىڭ بەتىمىزگە شۇيىلە قاراپ، ىشتەي باعا بەرىپ، ويلى قالىپتا تۇردى.
— الەكساندر فوميچ گالۋشكو — ديۆيزيا ساياسي ءبولىمىنىن باستىعى.
— پودپولكوۆنيك گەورگيي فەدوروۆيچ كۋرگانوۆ — 857ء-شى ارتپولكتىڭ كومانديرى.
— مايور گريگوريي ەفيموۆيچ ەلين — 1073ء-شى پولكتىڭ كومانديرى.
— پولكوۆنيك زينوۆيي سامويلوۆيچ شەحتمان — 1077ء-شى پولكتىڭ كومانديرى.
— كاپيتان باۋىرجان مومىش ۇلى — 1075ء-شى پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى...
— توقتاڭىز توقتاڭىز، — دەدى چيستياكوۆ كوميسسار ەگوروۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— فاميلياسى كىم دەيسىز، قايتا ايتىڭىزشى.
— كاپيتان باۋىرجان مومىش ۇلى، 1075ء-شى پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، — دەپ قايتالادى ەگوروۆ.
— بۇل مەنىڭ مومىشۇلىم ەمەس پە؟ — دەدى گەنەرال ماعان قاراي بۇرىلىپ.
— ءدال سولاي، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن، — ءبىر ءجۇز بەسىنشى قيىر شىعىس ديۆيزياسىنان.
— استىنا اقبوز ات ءمىنىپ، بەلىنە قىلىش تاعىپ جۇرەتىن؟
— ءدال ءوزى، جولداس گەنەرال.
— ءقازىر دە قىلىشى بەلىندە، اقبوز اتى ەسىك الدىندا بايلاۋلى تۇر، — دەدى كومديۆپەن تانىسۋعا كەلگەندەردىڭ ءبىرى. ول راس ەدى. مەن مۇندا دا اقبوز ات ءمىنىپ جۇرەتىنمىن. وسىندا ءبىر جەردە اسكەري فوتوگراف نارسيسسوۆتىڭ مەنى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا اقبوز اتىنىڭ ۇستىندە تۇسىرگەن سۋرەتى جاتقان دا بولۋى كەرەك.
گەنەرال ءبىر ادىم شەگىنىپ، مەنى باسىمنان اياعىما دەيىن كۇلىمسىرەي شولىپ شىقتى. جاڭا كومديۆ ءبىزدى كولحوزدىڭ قىستاي وت جاعىلماعان سۋىق كلۋبىندا قابىلداعاندىقتان ءبارىمىز دە سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشپەگەنبىز. مەنىڭ يىعىمدا بۋركام بار ەدى. ەلدەن ەرەكشە بوپ تۇرعاننان كەيىن سودان شىعاردى ما، گەنەرال:
— ءسىز ءقازىر باگراتيونعا دا، چاپايەۆقا دا ۇقسايسىز، — دەدى.
— جوق، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن كۇلمەستەن، جىميماستان ءتۇسىمدى سۋىققا سالىپ. — مەن تەك مومىشۇلىنا عانا ۇقسايمىن.
گەنەرال ءسال بوگەلىپ، مەنىڭ بۇل جاۋابىما ءمان بەرە وي جۇگىرتىپ ءوتتى. سودان كەيىن قايتادان كۇلىمسىرەدى دە:
— ءيا، ءيا. ءسىز 1938 جىلعى مومىشۇلىنا وتە ۇقسايسىز. سولاي ەمەس پە؟ — دەدى.
— ءدال سولاي.
— سىزبەن كەزدەسكەنىمە ەتە قۋانىشتىمىن! — دەپ گەنەرال قۇشاعىن جايدى. — اكەسى ءولىپ، اركىمنەن ءسوز ەستىپ، كوزگە تۇرتكى بولىپ جۇدەپ جۇرگەن جەتىم بالانى بىرەۋ ەسىركەپ ماڭدايىنان سيپاسا قانداي بولۋشى ەدى. سول سياقتى مەنىكى، دە ىشىمدەگى قاتتى بۇرالعان دومبىرا شەگى سياقتى بىردەڭەلەر بىرت-بىرت ءۇزىلىپ كەتكەن سياقتى بولدى. ءبىراق تەز بويىمدى جيىپ، بوساعان كوڭىلىمدى قاتايتىپ الدىم. سودان كەيىن قازاقشا قوس قولىمدى قۋسىرىپ كەۋدەمە باستىم دا، گەنەرالدىڭ الدىنا كەلىپ، باسىمدى ءيىپ، تىزەمدى بۇكتىم، الىس ساپاردان كەلگەن بالانىڭ اكەگە بەرەر سالەمىن جاسادىم. گەنەرال ەكى يىعىمنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، ورنىمنان تۇرعىزدى دا، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ەكى بەتتەن كەزەك سۇيىستىك.
وزگە جۇرت اڭ-تاڭ كۇيدە، تىم-تىرىس بولىپ قالدى. گەنەرال مەنى قۇشاعىنان بوساتتى دا:
— عاپۋ ەتىڭىزدەر، جولداستار، — دەپ جان-جاعىنا قارادى. — ءبىز قيىر شىعىستا بىرگە قىزمەت ەتىپ ەدىك. بۇل مەنىڭ باتارەيا كومانديرىم، مەن مۇنىڭ ديۆيزيا كومانديرى بولدىم. مىنە، موسكۆا تۇبىندە مەن بالاسىمەن كەزدەسكەن اكەدەي بولىپ تۇرمىن.
— ارينە، ارينە، — دەسىپ كەيبىرەۋلەر باس يزەستى. كەيبىرەۋلەر: ديۆيزيا كومانديرلەرى وسىنى-اق جاقسى كورە بەرەدى ەكەن» دەگەندەي، ماعان الا كوزدەرىمەن قاراستى. «قالاي قاراساڭ، ولاي قارا، ءبىزدىڭ بىرگە قىزمەت ەتكەنىمىز راس» دەپ، ءمىز باقپاستان مەن تۇردىم.
ءبىزدىڭ بارىمىزبەن تانىسىپ بولعاننان كەيىن جاڭا كومديۆ ءبىزدى قىسقاشا ءوز ومىربايانىمەن تانىستىردى. ءبىزدىڭ 105-ديۆيزيادان كورپۋس كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بوپ كەتكەننەن كەيىن چيستياكوۆ ۆلاديۆوستوكتەگى اسكەري ۋچيليششەنىڭ باستىعى بولادى. ودان سوڭ بۇرىنعى ءوزى ورىنباسار بوپ ىستەگەن كورپۋسقا كوماندير بوپ تاعايىندالىپ قايتا كەلەدى. سودان 1941 جىلدىڭ باسىندا باس شتاب اكادەمياسىنا وقۋعا جىبەرىلەدى. سوعىس باستالعاننان كەيىن موسكۆانى قورعاۋعا قاتىسادى. بىرنەشە كۇن بەل شەشپەستەن ءجۇرىپ، تەڭىزشىلەر بريگاداسىن باسقارادى. ءسويتىپ موسكۆا تۇبىنەن نەمىستەردى كەرى قايتارعان قاھارمان قۇرامالاردىڭ ساپىندا بولادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن وعان قىزىل تۋ وردەنى مەن گەنەرال اتاعى بەرىلەدى. سول العى شەپتە جۇرگەن قالپىندا چيستياكوۆ ءبىزدىڭ ديۆيزياعا جىبەرىلەدى.
— جاڭا كاپيتان مومىش ۇلى ايتقانداي، ءار كوماندير بىر-بىرىنە ۇقسامايدى، — دەدى ول ءسوزىنىڭ اياعىندا. — باگراتيون بىرەۋ، چاپايەۆ دارا كۇيىندە قالادى. ونىڭ ۇستىنە ەشقاشان دا ەكىنىڭ ءبىرى پانفيلوۆ بولا المايدى. ەندەشە مەن سىزدەرگە پانفيلوۆتىڭ ورنىن ولقىسىز باسامىن دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق تيتتەي دە بولسا پانفيلوۆقا ۇقساۋعا تىرىسامىن. بۇل مەڭىن ابىرويلى بورىشىم. ال سىزدەر پانفيلوۆ بار كەزدەگىدەن تيتتەي دە تومەندەمەۋگە تىرىسىڭىزدار. ءسويتىپ، سىزدەر بولىپ، ءبىز بولىپ، ءبارىمىز پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ اتاعىن تۇسىرمەيىك، وتان ءۇشىن وپات بولعان ءقادىرلى گەنەرالدىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەيىك.
وسى ساپاردان مەن پولكقا قاتتى تەبىرەنىپ قايتتىم. تەبىرەنەتىن سەبەبىم قۇداي ماعان سەزىمتال، سەرگەك جۇرەك بەردى. ونىڭ ۇستىنە، ءوتىمدى زاتقا وتپەيتىن نارسەنى قالايدا قوساقتاپ ساتاتىن كەيبىر ساتۋشىلار سياقتى، قىڭىرلىقتى جانە ماعان بەردى. «بۇكىردى كور تۇزەتەدى» دەيتىن ورىس ماقالى بار. ال اسكەردە قىڭىردى كوماندير تۇزەتەدى. ارينە، كومانديردىڭ ءبارى بىردەي قيسىققا تەز بولا المايدى. بولا المايتىنى بىرەۋدىڭ شەبەرلىگى جەتپەيدى، بىرەۋدىڭ ماتەريالعا ءالى كەلمەيدى. سويتەدى دە ونى تۇزەتەمىن دەپ نە سىندىرىپ، نە ءبۇلدىرىپ الادى. «ماتەريال» دەپ وتىرعانىم ادام، سولدات ەكەنىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ. اۋىلدا سىنىقتى سيپاپ وتىرىپ ورنىنا تۇسىرەتىن سىنىقشىلار بولادى. سول سياقتى اقىلدى كومانديرلەر دە اقىرماي-اق سەنى ىرقىنا كوندىرىپ، تۇزەتىپ الادى. تۇزەتپەسە سول قيسىق كۇيىندە كادەگە جاراتادى. ويتكەنى ولار قىلىش قايقى بولسا دا ءوز قىزمەتىن ءتۇزۋ اتقاراتىنىن بىلەدى. قۇداي مەنى قيسىق قىپ جاراتسا دا، الدىمنان ىلعي جاقسى كومانديرلەردى كەزدەستىردى. كەشەگى پومكومۆزۆود رەدين، پولكوۆنيك كوۆالەنكو، كومبريگ دوتول، گەنەرال پانفيلوۆ وسىنداي وزگەشە جاندار ەدى. ولاردىڭ الدىندا ەمەليانوۆ، دۋبوۆيك، بارحان ءتارىزدى ۇستازدارىم تاعى بولدى. رەدين ولگەندە بىرگە تۋعان ىنىمنەن اجىراعان ىسپەتتەندىم. كوۆالەنكودان اجىراعاندا — اعامنان، دوتول كەتكەندە — اكەمنەن ايىرىلعانداي بولىپ ەدىم. ال پانفيلوۆ وپات بولعاندا — ءىنىم، اعام، اكەم ۇشەۋى قاتار ولگەندەي كۇيگە ءتۇستىم. كوپ كۇيزەلىپ، ىشىمنەن كوپ كۇڭىرەندىم. ءومىر بويى پانفيلوۆتىڭ ورنىن وكسۋمەن وتەتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم.
— سەن ءوزىن بايقاپ، اڭعارىپ ءجۇرسىڭ بە، بىلمەيمىن، — دەدى باۋكەڭ بۇل تۇستا سەزىن سوزا، جايلاپ ايتىپ. — ادامداردا ءبىر جامان ادەت بار عوي. ول — كۇنشىلدىك، كورە الماۋشىلىق. بۇگىنگىگە جاعىنۋ ءۇشىن بۇرىنعىنى جامانداپ شىعا كەلۋشىلىك. ءوزىمدى عانا ماكتا، وزگەنىڭ اتى ءوشسىن دەۋشىلىك. ولگەننىڭ ابىرويىن قىزعانۋشىلىق. وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى سۋىتىپ، ونىڭ اتاعىنا بايلانىستىنىڭ ءبارىن اياققا تاپتاۋعا تىرىسۋشىلىق. وسىنداي وڭباعان ادەتى بارلار ءبىزدىڭ ديۆيزيامىزدان دا تابىلدى.
جەتىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. وتكەن جولى ءسىز پانفيلوۆ دۇنيەدەن قايتىپ، ديۆيزياعا چيستياكوۆ كەلگەنگە دەيىن جەتىم بالاداي قام كوڭىل كۇيدە ەدىك دەدىڭىز عوي. ونىڭ ءمانىسىن ايتىڭىزشى.
باۋىرجان. ونىڭ ءمانىسى مىناداي. پانفيلوۆ 1941 جىلى 18 نويابردە وپات بولدى. چيستياكوۆ ءبىزدىڭ ديۆيزياعا 1942 جىلدىڭ 18 يانۆارىندا كەلدى. وسى ەكى ايدىڭ ىشىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى كوماندير اۋىستى. تۇلپار ديۆيزيانىڭ تەگەۋىرىنىنە شىدامادى. ويتكەنى ولار تايبۋرىلدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان قوبىلاندى ەمەس-تى. ول ەكەۋىنىڭ ءبىرى اسا ۇشقالاق كىسى بولىپ شىقتى. ۇشقالاقتىعى سونداي، اركىمگە شىڭكىلدەپ سوقتىعا بەردى. ماعان: «سەن پانفيلوۆتىڭ ەركەسىسىڭ. سەندەي ەركەنىڭ ەنەسىن ۇرامىن!» دەپ ۇرىندى. تەگى ول مەنىڭ باتالونىمنىڭ قىناپتاعى قىلىش سياقتى، پانفيلوۆتىڭ رەزەرۆىندە بولعانىن، ال گەنەرال قىلىشىن قىنابىنان قيىن-قىستاۋ كەزدەردە سۋىرىپ قيامەت كەزەڭدەرگە سىلتەگەنىن ايتاتىن بولار.
اۆتور. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابىڭىزدا ديۆيزيا كومانديرلەرىنەن تەك پانفيلوۆ پەن چيستياكوۆتى عانا كورسەتىپسىز. ونىڭ وسىنداي سەبەبى بار ەكەن عوي:
باۋىرجان. ءيا...
اۆتور. ءسىز اتىن ايتپاساڭىز دا مەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن، باۋكە. پانفيلوۆتان كەيىن ەكى ايدا اۋىسقان ەكى كوماندير شەلۋدكو مەن ريەۆياكين. ءسىز الدىڭعىسىن ايتىپ وتىرسىز عوي؟
باۋكەڭ بەتىمە اجىرايا قارادى دا، ۇندەمەدى. ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى.
باۋىرجان. سوعىستا كىمدى كىم ەركەلەتەدى؟ سوعىستا وزگە ەمەس، ءوز بالاڭدى دا الديلەي المايسىڭ. پانفيلوۆتىڭ مەنى ەركەلەتپەك تۇرعاي، قاراماعىندا سولدات بوپ جۇرگەن تۋعان قىزىنىن دا ماڭدايىنان سيپاۋعا مۇرشاسى بولعان جوق. ال سوعىس ەركەلىكتى ەمەس، ەرلىكتى ۇناتادى. سوعىسقا ەركە ەمەس، ەل باستايتىن سەركە كەرەك. مىنە، وسىنى ۇعۋعا ميى جەتپەدى عوي ونىڭ.
اۆتور. مەن ءسىز جايىندا، 8-گۆارديالىق ديۆيزيا تۋرالى ارحيۆتەن كوپتەگەن ماتەريال كوشىرىپ الدىم، باۋكە. سوندا ءسىزدىڭ اتىڭىزعا جازىلعان مىناداي ءارى بۇيرىق، ءارى جولداما قاعاز بار:
جولداما قاعاز.
اعا لەيتەنانت مومىشۇلىنا!
وسىنى الىسىمەن سىزگە پولكقا باسشىلىق ەتۋ ءىسىن مايور ەلينگە تاپسىرىپ، 1075 اتقىشتار پولكىنا بارىپ، پولك كومانديرىنىڭ مىندەتىن قابىلداپ الۋ بۇيىرىلادى.
نەگىز: ديۆيزيا كومانديرىنىڭ نۇسقاۋى.
شتاب باستىعى پولكوۆنيك (سەرەبرياكوۆ)
سوعىس كوميسسارى
اعا باتالون كوميسسارى (پوگورەلوە)
4 دەكابر 1941 ج.».
№ 4/0412
وسىلاي دەپ شتاب باستىعى مەن كوميسسار ەكەۋى قول قويىپ، ءمور باسقان. ءبىراق ءسىز 1075 پولكقا كوماندير ەمەس، ورىنباسار بولدىڭىز عوي. بۇل دا سول الاساپران كەزەڭنىڭ ءىزى ەمەس پە؟
باۋىرجان. ول قاعازعا كومديۆتىڭ قولى قويىلماعاننان-اق ءبىلىنىپ تۇر عوي. ەرتەڭ قاعازدا مەنىڭ قولىم جوق دەپ، تايقىپ بەرۋگە جاقسى ەمەس پە؟ ال، پانفيلوۆ پولك كومانديرى تۇرعان، باتالون كومانديرىنە جىبەرگەن بۇيرىعىنا دەيىن ءوزى قول قوياتىن.
اۆتور. دۇرىس ايتاسىز. ماسەلەن، گەنەرالدىڭ باتالون كومانديرى سىزگە جولداعان بۇيرىعىنىڭ فوتو كوشىرمەسى دە بار مەندە. وندا بىلاي دەپ جازىلعان:
«سەركيا گ.
1073 اتقىشتار پولكى ءى-شى باتالونىنىڭ كومانديرىنە
جاۋىنگەرلىك تاپسىرما № 014
316-شى ديۆيزيانىڭ شتابى گۋسەنوۆو 18. 11. 41 ج. 4.00
1. لىسيەۆو، شيشكينونى دۇشپاننىڭ تانكتەرى مەن جاياۋ اسكەرى باسىپ الدى. ماترەنينودا 50ء-شى اتتى اسكەر ديۆيزياسى شەپ قۇرىپ جاتىر.
بۇيىرامىن:
2. تانك ءقاۋپى كۇشتى اۋدان ماترەنينو ستانسياسىن، گوريۋنى مەن پوكروۆسكوە سەلولارىن تانكپەن كۇرەسەتىن وتريادتىڭ (پتو) 768ء-شى ارتپولكىمەن جانە 1ء-شى گۆارديالىق تانك بريگاداسىنىڭ 6 تانكى، سول سياقتى موتواتقىشتار باتالونىمەن بىرلەسىپ — تاباندى تۇردە قورعاۋعا ءتيىسسىز.
مىندەت: جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى مەن تانكتەرىن ۆولوكولامسك، يسترا تاس جولىنا شىعارماۋ. 298،0 بيىگى اۋدانىنا كۇشەيتىلگەن كۇزەت قويىڭىز.
مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىم گۋسەنوۆو.
ورىندالۋىن 18. 11. 41 ج. 8.00-دە حابارلاڭىز.
ديۆيزيا كومانديرى گەنەرال-مايور (پانفيلوۆ).
ديۆيزيا ۆوەنكومى اعا باتالون كوميسسارى (ەگوروۆ).
شتاب باستىعى پولكوۆنيك (سەرەبرياكوۆ).
1ء-شى ءبولىمنىڭ باستىعى كاپيتان (گوفمان)».
باۋىرجان. ءيا، بۇل مەنىڭ پانفيلوۆتان العان اقىرعى بۇيرىعىم بولدى. وقىپ بولعاننان كەيىن گەنەرالدىڭ حاتىن پلانشەتىمە سالماي، ءتورت بۇكتەپ گيمناستەركامنىڭ ومىراۋ قالتاسىنا جايعاستىردىم دا، بۇيرىقتى ورىنداۋ قامىنا كىرىستىم.
ءىى
اۆتور. ول جاعدايدى ءسىز «موسكۆا ءۇشىن شايقاستىڭ» ەكىنشى كىتابىندا تولىق جازدىڭىز عوي.
باۋىرجان. ءيا. ونداعى وننان اسا تاراۋ سول كەزدەگى جاعدايدى سيپاتتاۋعا جانە ءبىزدىڭ گەنەرالدىڭ سوڭعى بۇيرىعىن قالاي ورىنداعانىمىزدى بايانداۋعا ارنالدى. گەنەرال قاعازعا اتالعان قىستاقتاردى «تاباندى تۇردە قورعاۋعا ءتيىسسىز» دەپ كورسەتكەنىمەن، ديۆيزيا ساياسي ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى فەدور تولستۋنوۆتان اۋىزشا ايتقان سالەمىندە «بۇگىن مەن ەرتەڭ شىداپ بەرسىن، اسىرەسە، تاس جولدىڭ بويىنداعى گوريۋنىنى قولدان شىعارماي مىقتى ۇستاسىن» دەپتى.
شىبىن جاندى شۇبەرەككە تۇيدىك تە، گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋعا كىرىستىك. تابانىمىزدى گوريۋنىعا تاس قىپ تىرەپ، تاپجىلماستان جاتىپ الدىق. بۇل ەكى قولدى باسقا جاستاپ، وكوپ ىشىندە قاننەن-قاپەرسىز شالجيىپ جاتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مۇنىڭ ءمانىسى شارت ەتىپ اسپان جارىلعانداي بولىپ جۇزدەگەن جاۋ سناريادتارى اجال بوپ ىسقىرىپ، ىسىلداپ، زۋىلداپ ۇستىڭنەن ءتونىپ كەلە جاتقاندا توبە قۇيقاڭ شىمىرلاپ سونى ەستىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ءمانىسى سول سناريادتار جارق-جۇرق ەتىپ جارىلىپ، ارس-ۇرس ەتىپ توپىراق قاپقان ساتتە وتىرعان وكوبىڭ سولق ەتە ءتۇسىپ، جۇرەگىن اۋزىڭا تىعىلسا دا سوعان تىرپ ەتپەي شىداۋ دەگەن سەز. مۇنىڭ ءمانىسى جاۋ سامولەتتەرى ۇستىڭە شىعىپ الىپ كەلى تۇيگەندەي توبەڭنەن بومبامەن تۇيگىشتەگەندە سوعان كونۋ كەرەك دەگەن ءسوز. وق، جارىقشاق ءتيىپ، جانىنداعى سەرىكتەرىڭ كوز الدىڭدا جان ءتاسىلىم ەتىپ جاتقاندا، تاماعىڭا ىستىق تاس كەپتەلگەندەي بولىپ، جانىڭ قينالا قايعىرۋ دەگەن ءسوز. ءسويتىپ جاتىپ، وكوبىڭا قاراي جورتىپ كەلە جاتقان تەمىر اجداھا — تانكتەرمەن ايقاسۋ، ولارعا بىر-بىرلەپ قارا كەبىن كيگىزىپ، قارا تۇتىنگە وراۋ دەگەن ءسوز. قارا قۇرىمداي قاپتاپ كەلە جاتقان جاياۋ اسكەرگە قورعاسىن وقتى قارسى الدىنان سوققان تەمىر جاڭبىرداي جاۋدىرىپ، جايناپ، ءتىرىسىن بەتتەتپەي كەرى قايتارۋ دەگەن ءسوز. بۇل جانتالاسىپ كەيىن شەگىنۋ، الاسۇرىپ العا ۇمتىلۋ دەگەن ءسوز. نە جاۋ سەنى جەرمەن جەكسەن ەتىپ تاپتاپ كەتۋى كەرەك، نە جاۋدىڭ بەتىن شيەدەي قىلىپ سەنىڭ ىلگەرى باستىرماي ۇستاپ تۇرۋىڭ كەرەك. مىنەكي، توسقاۋىلعا قالعان بولىمشەگە تاعدىردىڭ تارتار سىيى وسى. ەكىنىڭ ءبىرى، باسقا ەشقانداي جول جوق.
بۇيرىقتى العان كۇنى تۇسكە دەيىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر جاۋدىڭ ءۇش تانكىسىن قۇرتىپ، تالاي اسكەرىن جەر جاستاندىردى. باتالون تۇستەن كەيىن دە ولاردىڭ بىرنەشە اتاكاسىن تويتاردى. كەشكە قاراي ولار اتاكاعا تاعى ازىرلەنىپ جاتتى. وسى كەزدە ماعان مىناداي ءبىر باتىل وي كەلدى. كۇن بولسا سۋىق — وتىز گرادۋس اياز. بۇلاردىڭ ەمەشەسى قۇرىپ تۇرعانى كەشكە دەيىن وسى گوريۋنىنى الىپ، تۇندە وسىندا راقاتتانىپ ۇيىقتاپ شىعۋ عوي. گوريۋنىنى السا بۇلار تۇنگە قاراي ءبارى ءبىر ىلگەرى باسپايدى، جايباراقات جايلى توسەككە جانتايادى. ەندەشە ولاردىڭ وسى اتاكاسىن تويتارعاننان كەيىن باتالوندى گوريۋنىدان شىعارىپ، ورمان ىشىنە شەگىندىرەيىن. نەمىستەر كەلىپ مۇندا جايعاسسىن. سول كەزدە باتالوننىڭ جۇدىرىعىن مىقتاپ ءتۇيىپ اكەپ، بۇلاردى قاپىدا قايتادان تۇيگىشتەيىن.
وسى شەشىمگە تابان تىرەي بەرگەنىمدە ەكىنشى ءبىر كۇدىك كولبەڭ ەتە قالدى. بەرىك جاتقان باتالوندى ورنىنان تۇرعىزىپ سەن قاشا جونەلگەندە، ول گوريۋنىعا قاراماي، سونىڭا ءتۇسىپ قۋىپ بەرسە قايتەسىڭ. وندا سەن قىستاقتى ادەيى تاستاپ، گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن قاساقانا ورىنداماعان بولاسىڭ دەدى كۇدىك. جوق نەمىستەردىڭ ويتەرلىك شاماسى جوق. ولار گوريۋنىعا كىرسە، ودان اتتاپ ىلگەرى باسپايدى. سوندا ولاردى ءبىز جاقسىلاپ جامساتامىز. بۇيرىقتى ورىنداۋ دەگەن قويعان جەردە قاقايىپ قاتىپ قالۋ ەمەس قوي. ول بۇيرىقتى ءارتۇرلى مانيەۆر جاساپ تا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جاۋدى وسى ارادا كىدىرتە تۇرۋ. ولاي بولسا دۇشپانمەن ارى يتەرىسىپ، بەرى يتەرىسىپ، تەكە تىرەس بوپ تۇرعانشا، ونى جاڭاعىداي ايلا جاساپ، كۇيرەتە نەگە كىدىرتپەيمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز جاۋدىڭ تەحنيكاسى مەن ءتىرى كۇشىن كوپتەپ قۇرىتا بەرۋ عوي. سويتسەك بىزگە كىم ۇرىسادى. قازاقتا «اپاما دا بارايىن، تايلاعىمدى دا ۇيرەتە كەلەيىن» دەگەن ناقىل ءسوز بار. سول ايتقانداي، بۇيرىقتى دا ورىنداساق نەمىستەردى دە ويسىراتا قۇرتساق بىزگە كىم كىنا تاعادى؟
اقىرى، كۇدىك جەڭىلدى دە، باتىلدىق بەل الدى. جاۋدىڭ كەزەكتى اتاكاسىن تويتارعاننان كەيىن مەن گوريۋنىنى تاستاپ شىعىڭدار دەپ باتالونعا بۇيرىق بەردىم. مۇنى ەستىگەندە تولستۋنوۆتىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— مۇنىڭ نە، ەسىڭ دۇرىس پا؟— دەدى.
— دۇرىس، — دەدىم مەن. سودان كەيىن وعان ويىمدى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. العاشىندا ول مەنىڭ كوڭىلىمە كەلگەن كۇدىكتىڭ سويىلىن سوعىپ تۇردى دا، ارتىنان:
— جارايدى، نار تاۋەكەل. ءبىر ءىس باستاعان ەكەنسىڭ، ارتىن كۇتەيىك، — دەدى.
سونىمەن ءبىزدىڭ باتالون تاس ءتۇيىن بوپ، گوريۋنىدان شىقتى دا، سونىڭ جەلكەسىندەگى ورمانعا كەلىپ كىردى. ونى كورگەن نەمىستەر ورىستار قاشتى دەدى دە، الدارىنا ەكى تانك سالىپ، وزدەرى تورت-تورتتەن ساپقا تۇرىپ، شۇبالعان ۇزىن كولوننا بولىپ گوريۋنىع. ۇمتىلدى. دۇربىمەن قاراپ ساناپ تۇرمىز، شاماسى ءتورت ءجۇز قارالى ادام. ولار دەريەۆنياعا جەتىسىمەن تانكتەرىن، زەڭبىرەكتەرىن تاستاي سالىپ، ۇي-ۇيگە سۇنگىپ كىردى دە كەتتى. ءبىرازدان كەيىن كوشەدە باقىرتىپ تاۋىق شىڭعىرتىپ، شوشقا قۋىپ، مارە-سارە بولدى دا قالدى. بۇل كەزدە ءبىز ءۇش توپقا ءبولىنىپ، دەريەۆنيانى ءۇش جاعىنان قورشاۋعا الدىق تا، ولاردىڭ اۋزى ىستىق اسقا ەندى تيە بەرگەندە ويراندى سالىپ كەپ جىبەردىك. ەكىلەنە سوققان ءۇش توپ نەمىستەردىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. تۋرا ولاردى جۋساتىپ سالدى. تانك زەڭبىرەكتەر ءبىر وق شىعارماستان وڭكيىپ-وڭكيىپ كەشەدە قالدى. قۇتىلسا ءبىر ون شاقتى-اق ادام قۇتىلىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، وزگەسى تەگىس قۇرىدى. ءسويتىپ ءبىز ەكى تانك، ەكى زەڭبىرەك، تولىپ جاتقان اربا، ءتورت ستانوكتى پۋلەمەت ولجالادىق. ءۇش شتاب ماشيناسى تولا دوكۋمەنتتەرىمەن قولىمىزعا ءتۇستى. تولستۋنوۆ مەنى قۇتتىقتاپ جاتىر.
— بۇيرىقتى بەرۋىن بەرسەم دە، ويىم ورىندالماي قالا ما دەپ زارە-قۇتىم قالعان جوق. فەديا... جىگىتتەرگە راقمەت، — دەدىم مەن.
ءىىى
اۆتور. سودان كەيىن نە بولدى، باۋكە؟
باۋىرجان. سودان كەيىن ءۇي-ۇيدى ارالاپ ءجۇرىپ، ولارعا جايعاسقان جىگىتتەرگە راقمەت ايتىپ شىقتىم. كەلە سالا كۇيرەگەن نەمىس باتالونى شتابىنىڭ بارلىق دوكۋمەنتتەرىمەن ارتىندىرىپ-تارتىندىرىپ، ءوزىم گەنەرالدىڭ اتىنا جاۋىنگەرلىك اقپار جازىپ، تۇندەلەتىپ باتالون شتابىنىڭ باستىعى راحيموۆتى ديۆيزيا شتابىنا جونەلتتىم.
تۇندە قاتتى ۇيىقتاپ كەتسەم كەرەك، بىرەۋ يىعىمنان قوزعاپ وياتادى. اتىپ تۇرسام — راحيموۆ ەكەن.
— گۋسەنوۆودان كەلدىم. ونداعىلار قاتتى قۋانىپ قالدى. مىناۋ سىزگە جولداعان سەرەبرياكوۆتىڭ حاتى، — دەپ حابيبوللا ماعان راپورت بەردى دە، ۋمارلانعان داپتەر بەتىنە قىزىل قارىنداشپەن جازىلعان ءبىزدىڭ ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعى سەرەبرياكوۆتىڭ حاتىن قولىما ۇستاتتى. اشىپ وقىپ جىبەرسەم، مىناداي سوزدەرمەن باستالعان ەكەن: «جولداس مومىش ۇلى! گەنەرال دا، ءبىزدىڭ بارلىعىمىز دا ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزعا ريزامىز...» سودان كەيىن گەنەرالدىڭ اسىعىس تۇردە كومانداشىعا كەتكەنىن، بىزگە راقمەت ايتىپ، الداعى ۋاقىتتا دا ابىرويلى بولۋعا تىلەك بىلدىرگەنىن حابارلاپتى. مۇندايدا «قاتىنى ۇل تاپقانداي قۋاندى» دەيدى عوي قازاق. ال مەن قاتىنىم ءبىر ۇل ەمەس، بەس ۇل تاپقانداي قۋاندىم.
سونىمەن، نە كەرەك، ءبىز قاسىق قانىمىز قالعانشا جاۋمەن كۇرەسىپ، گەنەرالدىڭ جوعارىداعى № 014 بۇيرىعىن ورىندادىق. باسقا بولىمدەرىمىزدىڭ جىلجىپ، كەيىن شىعىپ جايعاسۋلارىنا جاعداي جاسادىق. ءبىزدىڭ بۇيرىقتى ورىنداۋىمىزعا «كاتيۋشا» ديۆيزيونىنىڭ كومانديرى كاپيتان كيرسانوۆ، ديۆيزيا ارتپولكىنىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ پەن ارتيللەريا باستىعى پودپولكوۆنيك ماركوۆ ويداعىداي ادامشىلىق، ازاماتتىق، ءتىپتى تۋىسقاندىق كومەك كورسەتتى. ولار شەگىنىپ، ەكىنشى پوزيسياعا اۋىسقاننان كەيىن ءبىز جاۋمەن تاعى ءبىر كۇن بەتپە-بەت ارپالىستىق تا، ءۇشىنشى كۇنى قورشاۋدا قالدىق. بىزگە كومەككە بەرىلگەن تانكتەردىڭ سەپتىگى تيمەدى. ولاردىڭ توپاس پودپولكوۆنيك كومانديرى بىزگە تەك قورعانىستا تۇرىڭدار دەپ ايتقان دەپ، باتالونعا كومەك بەرمەدى. موتواتقىشتار باتالونى ءبىرىنشى كۇنى بۇعىپ جاتتى دا، ەكىنشى كۇنى ەشكىمگە ايتپاستان كەيىن قاراي شەگىنىپ، قاشىپ كەتتى. جاۋ وتىندە جالعىز قالعان باتالون قانسىرادى. سەرگەي تانكوۆ سياقتى ەرجۇرەك روتا كومانديرىنەن ايرىلدىق. ونداعان اسىل جىگىتتەر وپات بولدى. باتالون مەنىڭ ءوز دەنەم، ءوزىمنىڭ تۇلا بوي، تۇتاس تۇلعام ەدى. وعان تيگەن وق، كىرش-كىرش كىرىپ، مەنىڭ ءتانىمدى دە تىلگىلەپ جاتتى. وققا ۇشقان ءاربىر سولداتپەن بىرگە ءوز دەنەمنىڭ دە كلەتكالارى قوسا ءولىپ جاتقان سياقتاندى. ەندى ماعان باتالوننىڭ قالعان كۇشىن شاشىراتپاي، شۋماقتاي جيناپ الىپ كەيىن شەگىنۋدەن باسقا جول قالمادى. گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ورىندادىق. ەندەشە باتالونعا ەشكىمنىڭ رەنجيتىن دە، ۇرىساتىن دا ءجونى جوق. ەندىگى مىندەت، قورشاۋدا قالدىق دەپ ۇنجىرعانى تۇسىرمەي، باتالوندى نايزالى ۆينتوۆكاداي كەزەي ۇستاپ، جولىققان جاۋدى جايراتىپ ەتىپ، ديۆيزياعا قايتا قوسىلۋ بولدى. ءبىزدىڭ بولىمدەردىڭ تاكتيكالىق ەسەپپەن جوسپارلى تۇردە قالدىرىپ كەتكەن جەرلەرىن يەمدەنە ىلگەرى ۇمتىلعان نەمىستەردەن قالىسپاي، قاتارلاسا قوزعالىپ بەردىك. ولار ماسايراپ ۆولوكولام تاس جولىمەن كەلەدى. تاس جولدى قۋالاي سوزىلعان ورمان ىشىمەن ولاردى مىسىقتاي اڭدىپ ءبىز كەلەمىز. ويىمىز مىنا نەمىستەردىڭ العى شەپكە ءدۇمىن تيگىزبەي تۇرىپ، وزدەرىمەن جاعالاسا بارىپ، ىلگەرى ءوتىپ كەتۋ.
سوعىستا سولدات سورلىنى اڭديتىن جاۋ كوپ قوي، قاراعىم. وعان الدان اتىلعان وق تا، سنارياد تا، مينا دا، توبەدەن توگىلگەن بومبا دا — ءبارى جاۋ. «ورداعى سولداتقا وق وتپەيدى» دەپ باياعىدا كومبريگ دوتول ايتقانداي، وقتان قورعانارسىڭ، سناريادتان ساقتانارسىڭ، بومبادان دا قۇتىلارسىڭ. ءبىراق سولداتتى قۇتقارمايتىن تاعى ءبىر جاۋ بار. ول — ۇيقى. قازاق اتامىزدىڭ «ۇيقى — دۇشپان» دەگەن دانالىق ءسوزىن بالا كۇنىمىزدە اۋىلداعى اقساقالدارىمىزدىڭ اۋزىنان سان رەت ەستىسەك تە، سونىڭ ءمانىن ۇعىپپىز با، قاراعىم. ونىڭ ءمانىن سوعىستا ءبىراق ۇقتىق قوي. جالعىز بۇل عانا ەمەس، سوعىس اتالارىمىزدىڭ تالاي اسىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ۇقتىردى بىزگە. «ات باسىنا كۇن تۋسا — اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر، ەر باسىنا كۇن تۋسا — ەتىكپەنەن سۋ كەشەر». «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا»، «اتادان ۇل، انادان قىز ايرىلىپ، كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن اعىزامىن» دەگەن سياقتى نەلەر سوزدەردىڭ شىندىعىن سەزدىك قوي سوندا.
ءسويتىپ، ءۇش كۇن بويىنا نەمىستەردىڭ ارتيللەرياسىنا الدىرماعان، تانكتەرىنەن تايسالماعان، بومبالاۋىنا بولماعان باتالوندى اپ-ساتتە ۇيقى ءولتىرىپ كەتە جازدادى. نەمىستەرمەن جانتالاسا جارىسىپ كەلە جاتقان ءبىز گۋسەنوۆو ورمانىنىڭ شەتىنە ىلىكتىك. ارينە، ديۆيزيا شتابى بۇرىنعى ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. ديۆيزيانىڭ ءىزىن شولىپ، باعدارىن بىلۋگە شولعىنشىلار جىبەردىك تە، ولار كەلگەنشە ەكى ساعاتتاي دەمالۋعا ۇيعاردىق. ءاربىر ون ادامنىڭ التاۋىن ۇيىقتاتىپ، تورتەۋىن تاباندارىنان تىك تۇرعىزىپ قويدىم. ءسويتىپ ءبىر ساعاتتان كەزەك ۇيىقتاسىن دەدىم. بۇعان دەيىن ءوزىم دە ۇيىقتاماي، ەشكىمدى دە ۇيىقتاتپاي ايۋداي اقىرىپ كەلە جاتقانمىن. ويتكەنى جورىق، ۇرىس جەزىندە ۇيقىعا كەتكەن سولدات — ءولى سولدات. ونى اكە-كوكە دەپ ەشقاشان دا وياتا المايسىڭ.
كولوننانى ارالاي شىعىپ، ءبىر ۇلكەن اق قايىڭنىڭ قاسىنا كەلىپ، سونىڭ وق تيگەن قابىعىن الاقانىممەن سيپاپ، يىعىممەن سۇيەنە بەرگەنىم ەسىمدە. قايىڭنىڭ ءاپپاق قابىعىن ايەلىمنىڭ يىعى دەپ ويلاپ قالدىم با، قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر سوعان سۇيەنە سالا قور ەتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ايەلدى ويلاساڭ-اق قىرسىققا قامالدىڭ ەمەس پە، اق قايىڭ مەنى قۇشاعىنا الىپ، الديلەي جونەلىپتى... وق الماعان سولداتتى ۇيقى وسىلاي ءۇن-تۇنسىز بايلاپ-ماتاپ الا قويىپتى. ەسىڭدە مە، قوبىلاندى باتىردى ۇيقى جەڭگەندە جاۋلارىنىڭ جينالىپ كەلىپ، بايلاپ الاتىن جەرى بار ەدى عوي. ءدال سونداي بوپ، باتالون باتىر دا قولعا ءتۇسىپ قالا جازدادى.
العاشىندا قۇلاعىما الىسىراقتان پىر-پىر اتىلعان اۆتومات داۋسى كەلدى. ول وشە قالعان ساتتە «ءوزى اۆتومات پا، پۋلەمەت پە» دەپ ويلادىم. «نەمىس پۋلەمەتى دۇڭكىلدەي اتىلسا كەرەك ەدى. بىزدىكى ساق-ساق ەتىپ زىركىلدەي جونەلۋگە ءتيىس. ەكەۋىنە دە ۇقسامايدى. اۆتومات بولار» دەدىم. سويتكەنشە بولعان جوق الگى ءۇن ءسال جاقىنداي ءتۇسىپ، قايتادان ەستىلدى. «ءا، اۆتومات ەكەن» دەدىم. وعان قارسى ءتىپتى جاقىننان قاقالا شىعىپ، ۇزاعىراق بەزىلدەگەن تاعى ءبىر ءۇن شىقتى. «بۇل دا اۆتومات» دەدى سانام. دۇبىرلەپ، دۇركىرەگەن اياق دىبىسى ءبىلىندى. «ات شاپشاڭ»، «اش كوزىڭدى» دەگەن تانىس داۋىستار ەستىلدى. كوزىمدى اشايىن دەسەم، اشا المايمىن. تۇرايىن دەسەم، تۇرا المايمىن. اينالادا نە بوپ جاتقانىن بىلمەيمىن. جاقىنداعى ءدۇبىر ۇزاپ بارادى، الىستاعى اۆتومات ءۇنى جاقىنداپ كەلدى. جاقىننان شىڭعىرعان الدە ءبىر جىلقىنىڭ ءۇنى قۇلاعىما كەلدى. كوزىمدى اشىپ الىپ، جاندارمەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم. جان-جاعىما قاراسام باتالونىم بىت-شىت بوپ قاشىپ بارادى. ۇستەرىنە اق حالات كيگەن ءبىر ۆزۆودتاي نەمىس ولارعا وق اتىپ، ماعان قاراي قاپتاپ كەلەدى. تاياۋ جەردە تۇرعان كۋحنيالاردىڭ جەگۋلى تۇرعان اتتارىنىڭ بىرىنە وق ءتيىپ، قۇلاپ ءتۇسىپتى. ول جانتالاسا ارتقى اياعىن سەرمەپ جاتىر. اينالامنان وق زۋ-زۋ ۇشكىرىپ وتەدى. توبە قۇيقام شىمىرلاپ، دەنەم اعاش بوپ سىرەسىپ قالعان سياقتاندى. پيستولەتىمدى سۋىرايىن دەسەم قولىمدا جان جوق، دابىستايىن دەسەم اۋزىم يكەمگە كەلمەيدى. بىتكەن، قۇرىعان دەگەن وسى ەكەن دەپ ويلاپ، قاداداي قاقشيىپ، مەلشيدىم دە قالدىم. سول ساتتە:
— كەيىن! كەيىن جۇگىرىڭدەر، كومبات قالىپ قويدى! — دەپ ىشقىنا ايعاي سالعان تولستۋنوۆتىڭ ءۇنى قۇلاعىما كەلدى.
IV
اۆتور. ونىڭ ارتى نە بولدى، باۋكە؟
باۋىرجان. ونىڭ ارتى ءجۇن-تۇتىن اتىسقا اينالدى. مەنىڭ جانىمنان وق ەكى جاققا قاراي ەرسىلى-قارسىلى زىمىرادى. مەندە ەندى قوزعالۋعا دارمەن قالمادى. كوزىم قاراۋىتىپ، ەندى وق تيەدى-اۋ، ەندى قۇلايمىن-اۋ دەپ تۇرعاندا باتالون جاقتان بىرەۋدىڭ «ۋرا!» دەپ ايعاي سالعان داۋسى شىقتى. توپ-توپ دۇرسىلدەگەن اياق ءدۇبىرى ەستىلدى.
— اعاتايىم-اي، بارسىڭ با؟ — دەپ ەنتىگە جۇگىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى بوپ كەلىپ مەنى جالمۇحامەد بوزجانوۆ قۇشاقتاي الدى. ەكەۋىمىزدىڭ دە كوزىمىزدەن جاس ىرشىپ كەتتى.
اجال ادامعا ءارتۇرلى بەينەدە كەلەدى. وق، وت، سۋ، اشتىق اۋرۋ بولىپ اڭديدى. وسىلاردىڭ ءبارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سوڭىما سالىپ، ەكى كوزى ەكى تەسىك بولىپ ۇڭىرەيگەن قۋ باس اجال ساۋدىراعان ساۋساعىن ماعان قاراي سان رەت سوزىپ ەدى. بۇل جولى ول موينىما ۇيقىنىڭ ارقانىن لاقتىرىپ، بۇلقىنتا بۋالدىرىق سالعان ەدى. ءبىراق جاۋىنگەر سەرىكتەرىم، ادال دوستارىم، بولات باتالونىم مەنى بۇل تۇزاقتان دا قۇتقارىپ اكەتتى، قاراعىم. بۇل ۇرىس نە ءبارى ون مينۋتقا عانا سوزىلدى. الايدا، وسى ون مينۋت ىشىندە مەن ءدال ءبىر ون جىلعا قارتايعان شىعارمىن دەپ ويلايمىن.
سونىمەن باتالون قورشاۋدان شىقتى. دومنا پەشىنىڭ ماڭىندا بولعانىڭ بار ما ەدى؟ باسىنا كيىز قالپاق كيگەن بولات قورىتۋشى قازاندا وت بوپ بالقىپ جاتقان بولاتتى قولىنداعى ۇزىن كوسەۋىمەن جان-جاعىنا وت شاشىراتا كوسەپ-كوسەپ المايتىن با ەدى. رۋدانىڭ ەرىمەي جاتقان تۇسىن تانىپ، وعان كوسەۋىن جانە سىلتەيدى. ءسويتىپ ول قولىنداعى كوسەۋ ارقىلى قازانداعى قۇرىشتىڭ تەگىس بالقۋىنا كومەكتەسەدى. جارق-جۇرق جالىن شاشىپ، بۇرق-سارق قايناپ جاتقان قۇرىش وتتىڭ ورتاسىن سۇڭقىلاپ-سۇڭقىلاپ سۋىرىپ العان ۇزىن كوسەۋ سياقتى، ۇزىن كولوننا بوپ شۇباتىلىپ ورماننان شىعىپ، ءبىزدىڭ باتالون 1941 جىلدىڭ 21 نويابرىندە تاڭەرتەڭ ديۆيزيا شتابى تۇرعان دەريەۆنياعا قاراي بەت تۇزەدى. باتالون قىزىل وتتان سۋىرىلعان قۇرىش كوسەۋ بولسا، وندا باسىنا كيىز قالپاق كيگەن بولات بالقىتۋشى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ءوزى دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن. سودان كەيىن وسىدان ءبىر اي بۇرىن، بەس كۇن، بەس ءتۇن قورشاۋدا بولىپ، 20 وكتيابردە باتالوننىڭ ديۆيزياعا كەلىپ قوسىلعانى ەسىمە ءتۇستى. سونداعى گەنەرالدىڭ الدىمنان شىعىپ، راپورت بەرۋگە مۇرشامدى كەلتىرمەي الاقانىمدى قوس قولداي قىسىپ، اكەمدەي ەمىرەنىپ، شەكسىز قۋانىشپەن قارسى العانى كوز الدىما كەلدى. يۆان ۆاسيليەۆيچتى بۇل جولى دا ءسويتىپ قۋانتامىز دەپ ماساتتاندىم كوڭىلىمدى قۋانىش كەرنەپ.
سودان كەيىن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ساپتىڭ الدىنا تولستۋنوۆتى قالدىرىپ، ءوزىم بۇيىردەن تۇرىپ، باتالونعا كوز سالدىم. جىگىتتەرىم روتا-روتا بولىپ، ەڭسەلەرىن كوتەرە ۇستاپ، اياقتارىن ادىمداي باسىپ كەلەدى. جول شەتىنە شىققان مەنى كورگەننەن كەيىن بويلارىن جيىپ، ودان سايىن شيراقتانا ءتۇستى. ءوز روتالارىن باستاپ ەفيم فيليمونوۆ، سەمەن كرايەۆ، جالمۇحاممەد بوزجانوۆ (ونى تانكوۆتىڭ ورنىنا تاعايىنداعانمىن) بارا جاتىر. ءبىر تۇستا فەلدشەر كيرەيەۆ، لەيتەنانت بوريسوۆ، ايۋ دەنەلى ارتيللەريست اندرەيەۆ كەتىپ بارادى. ءار جەردەن كۋرباتوۆتىڭ، سينچەنكونىڭ، حاسەنوۆتىڭ توبەلەرى كورىنەدى. ەڭ سوڭىندا كەشە جىگىتتەر بايلاعان ءبىر تانك ولجاسى بار اسپاز جان پايزييەۆ تومپاڭداپ ول كەتىپ بارادى. جاياۋلاردىڭ ارتىنان اتقا جەگىلگەن زەڭبىرەكتەر، دوڭعالاقتى كۋحنيالار، جارالىلار تيەلگەن اربالار ۇزىن كوش بوپ شۇبالىپ ولار كەلەدى. سولارعا كوز سالىپ، سىرتىم سۇستى كورىنگەنىمەن، ىشتەي تەبىرەنىپ تۇردىم. «وتقا سالسا كۇيمەيتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن بولات باتالونىم مەنىڭ! — دەدىم وز-وزىمنەن كۇبىرلەپ. — باتىر جىگىتتەرىم، اسىل ازاماتتارىم، اينالدىم سەندەردەن. اينالدىم وسىنداي ۇل تاۋىپ، تاربيەلەگەن انالارىڭ مەن اتالارىڭنان سەندەردىڭ!»
دەريەۆنياعا جارتى شاقىرىم قالعاندا الدىمىزدان ءبىر سالت اتتى شاۋىپ شىقتى. توقتاتىپ ءجون سۇرادىق. ءبىر بولىمشەگە اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان شابارمان ەكەن.
— مىناۋ تۇرعان كولپاكي دەگەن دەريەۆنيا، ديۆيزيا شتابى وسىندا، — دەدى ول. — ءبىراق... گەنەرال پانفيلوۆ قايتىس بولعان. ونىڭ ورنىنا شەلۋدكو دەگەن پولكوۆنيك كوماندير بوپ كەلدى.
وسى قارالى حاباردى ايتتى دا، ول اتىنا قامشى باسىپ جونەلە بەردى. پانفيلوۆ ءولىپتى دەگەن حابار تاراعاندا باتالون داۋىل شايقاعان سانسىز تەرەكتەي تەڭسەلىپ كەتتى. ارسالاڭداپ الىستان كەلگەن جولاۋشىعا ۇيىنە كىرە بەرگەندە «اكەڭ ءولدى» دەپ ەستىرتكەنمەن بىردەي بولدى بۇل حابار.
جاڭا عانا ەكپىندى كەلە جاتقان ءبىزدىڭ ەڭسەمىز ءتۇسىپ كەتتى. بەس ءجۇز مەتر جەرگە سۇيرەتىلىپ ارەڭ جەتتىك. باتالوندى شتابتىڭ قاسىنا ساپقا تۇرعىزدىم دا، باياندايىن دەپ ءوزىم ىشكە كىردىم. بۇل جولى ماعان قۇشاعىن جايا ەشكىم دە قارسى شىققان جوق. شتابتا پولكوۆنيك شەلۋدكو، ديۆيزيا كوميسسارى ەگوروۆ جانە شتاب باستىعى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ ۇشەۋى وتىر ەكەن. مەن شەلۋدكوعا قاراپ:
— جولداس پولكوۆنيك، 1073ء-شى پولكتىڭ 1-باتالونى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ديۆيزيانىڭ قاراماعىنا كەلدى. بايانداپ تۇرعان باتالون كومانديرى اعا لەيتەنانت مومىش ۇلى، — دەدىم.
— ءىھى... «گەنەرال پانفيلوۆتىڭ تاپسىرماسىن...»، — دەپ پولكوۆنيك مەنى كەكەگەندەي بوپ ەزۋىن تىرجيتتى. — پانفيلوۆتىڭ ەمەس، قىزىل ارميانىڭ تاپسىرماسىن دەڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت.
— ماعان بۇيرىقتى قىزىل ارميانىڭ گەنەرالى پانفيلوۆ بەردى. مەن سونى ايتىپ تۇرمىن، جولداس پولكوۆنيك.
ەگوروۆ پەن سەرەبرياكوۆ مويىندارىنا سۋ كەتكەندەي بۇقيىپ، تومەن قارادى. پولكوۆنيك ەزۋىن تاعى ءبىر تىرجيتتى دا:
— باتالوندى ءوز پولكىڭىزعا اپارىپ قوسىڭىز، — دەدى.
مەن شتابقا اياعىمدى شيراق باسىپ، ءجىتى اياڭداپ كىرگەن سياقتى ەدىم. شتابتان باتالوننىڭ قاسىنا كەلگەندە اكەنىڭ ولگەنىنە كوزى جەتىپ، ونىڭ قاڭىراپ قالعان قارا شاڭىراعىنان قۇر سۇلدەرى شىققان جولاۋشى جىگىتكە ۇقسادىم. وتكەن جولى ءدال وسىلاي قورشاۋدان شىعىپ كەلگەنىمىزدە پانفيلوۆ باتالوندى الدىمەن ديۆيزيا شتابىنىڭ باسىندا تاماقتاندىرىپ، جىگىتتەرگە جىلى ءسوز بەن العىسىن ايتىپ، سودان كەيىن پولككە جونەلتىپ ەدى. بۇل جولى ولاي بولمادى. ەكى كۇننەن بەرى ءنار تاتپاعان جىگىتتەر ىشەكتەرى شۇرىلداپ، پولككە دەيىن تاعى دا ون شاقىرىم اش سالپاقتايتىن بولدى. سوعان اشۋلاندىم با، الدە جىگىتتەردى شيراتايىن دەدىم بە مەن ولارعا قۇشىرلانا قاتتى ايعايلاپ كوماندا بەردىم:
— باتالون! وڭعا! 1073ء-شى پولكتىڭ شتابىنا قاراي قارىشتاڭدار! — دەدىم دە، ءوزىم تولستۋنوۆتىڭ قاسىنا كەلىپ، ونىمەن قاتارلاسا اياڭدادىم. وسىمەن ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى. ۇرىستان قالجىراعان، ۇيقىدان قاجىعان، ءارى اشىققان ازاماتتار قىڭق ەتپەستەن سوڭىمنان ىلەسىپ جۇرە بەردى.
ال پولكتەگىلەر ءبىزدى الدەقايدا جىلى قارسى الدى. پولك كومانديرى مايور ەلين مەن كوميسسار لوگۆينەنكو ءبىزدى سالتاناتپەن قارسى الماق بوپ، الدىمىزعا ءبىر روتانى ءتىزىپ قۇرمەتتى قاراۋىل قويىپتى. مەن باتالوندى توقتاتىپ، وڭعا بۇرىپ، ساپتى تەگىستەپ بولدىم دا، قاتار تۇرعان ول ەكەۋىنە راپورت بەردىم.
— جولداس كوماندير! جولداس كوميسسار! سىزدەردىڭ قاراماقتارىڭىزداعى پولكتىڭ ءبىرىنشى باتالونى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، قايتىپ كەلدى، — دەدىم.
پولك كومانديرى ەلين مەنىڭ راپورتىمدى قابىلدادى دا، قاتتى سىلكىپ قولىمدى قىستى. كوميسسار لوگۆينەنكو «كوماندير ساعان قولىن عانا بەردى. مىنە مەنىڭ سەنى قالاي قۇرمەتتەيتىنىمدى كوردىڭ بە؟» دەگەندەي، قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، ەكى بەتىمنەن كەزەك ءسۇيدى. سودان كەيىن توقتالماستان ءسوز سويلەپ كەتتى. سويلەي بىلەتىن زار جاق كىسى ەدى. ءبىزدى پانفيلوۆتىڭ تاپسىرماسىن ابىرويمەن ورىنداپ كەلگەنىمىزبەن قۇتتىقتاپ، جۇرتتى ۇيىتىپ تاستادى. سەندەردى ءولىپ قالدى دەپ ەسەپتەپ ەدىك دەدى. اراسىنا جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى ولەڭىنىڭ جاتتاپ العان ءبىر شۋماعىن دا قىستىرىپ جىبەردى. پانفيلوۆتىڭ ءداستۇرىن ساقتايىق دەپ كەلدى دە، دەرەۋ «جاڭا كومانديردىڭ باسشىلىعىمەن جاڭا جەڭىستەرگە جەتەيىك»، «جانا كوماندير بىزگە بىلاي دەدى»، «جاڭا كومانديردىڭ ساليقالى نۇسقاۋى ءارقايسىسىمىزدىڭ جادىمىزدا بولسىن» دەپ ەكىنشى انگە كوشتى. ەڭ سوڭىندا ول بىزگە پانفيلوۆتىڭ 18 نويابردە قازا بولعانىن ەستىرتتى.
مىنەكي، ول بۇيرىقتىڭ تاريحى وسىلاي، قاراعىم.
V
اۆتور. راحمەت، باۋكە. بۇل اڭگىمە پولك كومانديرى كەزىڭىزدە سىزگە ديۆيزيا كومانديرى ءوزى قول قويماي كوميسسار مەن شتاب باستىعىنا قول قويدىرىپ جىبەرگەن بۇيرىقتان شىعىپ كەتتى عوي.
باۋىرجان. ءيا، مەن پانفيلوۆتىڭ باتالون كومانديرىنە بەرگەن بۇيرىعىنا دا ءوزى قول قوياتىنىن ايتتىم.
اۆتور. ايتپاقشى پانفيلوۆتىڭ وسى بۇيرىعىنا بايلانىستى سىزگە ءبىر ايتايىن دەگەنىم بار ەدى.
باۋىرجان. ايتقىن.
اۆتور. وسى بۇيرىقتىڭ كوشىرمەسىن ءسىز «گەنەرال پانفيلوۆ» اتتى كىتابىڭىزدا كەلتىرگەنسىز، باۋكە. ءبىراق قۇيرىقتاعى «ماترەنينودا 50 كم شەپ قۇرىپ جاتىر» دەگەن ءسوز كىتاپتىڭ 112 بەتىندە «ماترەنينودا نومەرى جوق اتقىشتار ديۆيزياسى (ەد) شەپ قۇرىپ جاتىر» دەپ قاتە كەتىپتى. سول سياقتى پوكروۆسكوە دەگەن سەلو — موكروۆسكوە، 768 ارتپولك — اتقىشتار پولكى بولىپ ءجۇر. ارينە بۇل ءسىزدىڭ ەمەس، سىزگە كومەكشى رەتىندە بۇيرىقتىڭ كوشىرمەسىن سالىستىرىپ وقىعان ادامنىڭ كىناسى. ول قاتەنى ءسىز گەنەرال دوۆاتوردىڭ اتتى اسكەر كورپۋسىنا قارايتىن 50 كاۆديۆيزيا ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن جىبەردى دەپ وتىرعانىم جوق، باۋكە. كىتابىڭىزدىڭ كەيىنگى باسىلىمىندا مۇنداي تاريحي دەرەكتەردىڭ دۇرىستىعىن ەسكەرۋىڭىز كەرەك دەگەنىم عوي. ونىڭ ۇستىنە فوتو كوشىرمەدە ونىڭ قانداي ديۆيزيا ەكەنى كومەسكى شىعىپتى، «د»-سى ايقىن دا، ونىڭ الدىنداعى ءارپى ادام تانىعىسىز.
باۋىرجان. ونى سەن قالاي ايقىندادىڭ؟
اۆتور. مەنىڭ قولىمداعى ارحيۆ كوشىرمەلەرىندە «ۆولوكولامسك وپەراسياسى» دەگەن دوكۋمەنت بار. 16 ارميا وپەراتيۆتىك ءبولىمىنىڭ 1 بولىمشەسىنىڭ باستىعى مايور سوكولوۆ قول قويعان سول دوكۋمەنتتە موسكۆا تۇبىندەگى 1941 جىلى 14 وكتيابردەن 16 نويابرگە دەيىنگى ۇرىستاردىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى بەرىلگەن. سوندا بۇل ۇرىستارعا 50ء-شى كاۆديۆيزيا مەن 786ء-شى ارتپولكتىڭ قاتىسقانى كورسەتىلگەن.
باۋكەڭ ماعان سۇزە قارادى دا، ۇندەمەدى. بۇل كىسى ماعان يلانباي وتىر ما دەپ ويلادىم دا، ءسوزىمدى ءارى قاراي جالعادىم.
اۆتور. باۋكە، بۇل قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىنەن الىنعان دوكۋمەنت. سەنبەسەڭىز ءوزىڭىز قارارسىز: «ف. 16 ا. وپ. 5916، د. 54-57، ل. 1-4».
باۋىرجان. ءوي، سەن ءوزىڭ دوكۋمەنتشىل ەكەنسىڭ عوي.
اۆتور. جۇرت سىزگە وتىرىك ايتساڭىز دا سەنەدى. ال ماعان دوكۋمەنت بولماسا كىم سەنەدى، باۋكە؟
باۋىرجان. سوندا سەن مەنى وتىرىكشى دەمەكسىڭ بە؟
اۆتور. جوق، باۋكە، جاي اشەيىن ءسوزدىڭ ءسىراعىسى عوي.
باۋكەڭ مەنىڭ بۇل سوزدەرىمدى تىڭداعان جوق، الدە نە ويىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي، باسىن تومەن سالىپ، ءۇنسىز وتىردى. سالدەن كەيىن بارىپ ەڭسەسىن كوتەردى.
باۋىرجان. ءيا. گەنەرال دوۆاتور گەنەرال پانفيلوۆتان ءبىر اي كەيىن قازا تاپتى. ەكەۋى دە ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەر ەدى. ەكەۋى دە جاس كەتتى: پانفيلوۆ قىرىق سەگىزىندە، دوۆاتور وتىز سەگىزىندە وپات بولدى.
اۆتور. سول ەرلەر قورعاعان ءومىردىڭ راقات، قىزىعىن قازىرگى جاستار كەرىپ جاتىر.
باۋىرجان. جاستار اكەلەردىڭ قانىمەن كەلگەن راقاتتى قادىرلەي بىلسە ەكەن. ەلدى، جەردى سول ەرلەرشە ءسۇيىپ، وتان ءۇشىن وتقا تۇسۋگە ءازىر بولا بىلسە ەكەن... ال، جارايدى. مەنىڭ ءبىر كۇدىگىم بولىپ وتىر.
اۆتور. قانداي، باۋكە؟
باۋىرجان. سەن وقۋشىڭدى جالىقتىرىپ الىپ جۇرمەس پە ەكەنسىڭ دەگەن.
اۆتور. سەبەپ؟
باۋىرجان. ويتكەنى ەكەۋىمىز ءسال بۇيرەكتەۋ اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتتىك. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ جەلىسى چيستياكوۆ تۋرالى ەمەس پە؟ ەندى سوعان ورالساق دەيمىن.
اۆتور. قۇپ، باۋكە.
باۋىرجان. جوعارىدا ناحابينو سەلوسىنان چيستياكوۆپەن جۇزدەسكەننەن كەيىن قاتتى تەبىرەنىپ قايتتىم دەدىم عوي. راس، پانفيلوۆ ولگەندە مەن ءوزىمدى دە، ديۆيزيانى دا باقىتسىز ەكەن دەپ ويلادىم. سول ويدا ۇزاق ءجۇردىم. وق پەن وتتىڭ ىشىندە جۇرگەن ەكى اي — از ۋاقىت ەمەس، قاراعىم. ەندى مىنە ديۆيزياعا كوماندير بولىپ چيستياكوۆ كەلدى. «جوق ءبىز باقىتسىز ەمەس ەكەنبىز» دەگەن قورىتىندى جاسادىم. سولداتتىڭ باقىتى دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ عوي سەن. ول كومانديردەن قاتىن اپەر دەمەيدى، پاتەر سۇرامايدى. نەمەسە مەنى نە كانديدات، نە دوكتور ەتىپ، اقشامدى كوبەيت، قىزمەتىمدى جوعارىلات دەمەيدى. وعان تەك قانا بەيىل، ىقىلاس، ادامگەرشىلىك قاتىناس قاجەت. قاتەسى بولسا قاتتى ايتقانعا سولدات ەشقاشان دا رەنجىمەيدى. ءبىراق كەمشىلىگىمدى قورلاماي كورسەت دەيدى. بۇيرىعىڭدى دۇرىستاپ بەرىپ، ولىمگە ايداساڭ دا جىلى قاباقپەن جۇمسا دەيدى. مىنە، ونىڭ باقىتى وسى. ال كومانديرىن شىن سىيلاعان سولدات جاۋدان جەڭىلمەيدى، ءولىمدى دە جەڭىپ شىعادى. ويتكەنى ونىڭ بويىندا بۇيرىقتىڭ كۇشى عانا ەمەس، ار مەن ۇياتتىڭ، كومانديرگە، قولباسشىعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كۇشى قوسا جۇرەدى. بۇل جەڭىس ءۇشىن اسا قاجەتتى فاكتور. سۋۆوروۆتىڭ، كۋتۋزوۆتىڭ سولداتتارىنىڭ جەڭىمپاز بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جاتىر. ال جۇزدەگەن، مىڭداعان جاۋىنگەرگە ءوزىڭدى جاقسى كوردىرۋ وڭاي ءىس ەمەس، قاراعىم. وعان ەڭ الدىمەن اقىل، قايرات، ادامگەرشىلىك قاجەت.
ال ەندى مەن ساعان ديۆيزياعا چيستياكوۆ كەلگەن كەزدەگى جالپى جاعدايدى ايتىپ تۇسىندىرەيىن. مۇنى جازاسىڭ با، جازبايسىڭ با — ءوزىڭ ءبىل.
اۆتور. ايتا بەرىڭىز، باۋكە.
باۋىرجان. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى ءداۋىرى كۇردەلى-كۇردەلى ەكى كەزەڭگە بولىنەدى عوي. ونىڭ ءبىرىنشىسى — 1941 جىلدىڭ يۋن — نويابر ايلارى. بۇل سوۆەت ارمياسىنىڭ ستراتەگيالىق قورعانىس جاساي وتىرىپ، فاشيستەردىڭ سوۆەت وداعىن «تۇتقيىلدان» تالقانداپ جىبەرەمىز دەگەن جوسپارىن كۇل تالقان ەتۋى. گيتلەر ارمياسىنىڭ ەمەس، ونىڭ جوسپارىنىڭ كۇيرەتىلۋى، تۇسىنىكتى مە؟ ەكىنشى كەزەڭ —1941 جىلدىڭ دەكابرى مەن 1942 جىل اپرەلىنىڭ اراسى. بۇل ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدىڭ قارسى شابۋىلعا شىعىپ، باسقىنشىلاردى باتىسقا قاراي تىرقىراتا قۋعان شاعى. مىنە وسى ەكى كەزەڭدە دە ءبىزدىڭ ديۆيزيا بەلسەنە ات سالىستى. العاشقىسىندا ونى گەنەرال پانفيلوۆ، سوڭعىسىندا گەنەرال چيستياكوۆ باسقاردى. پانفيلوۆتىڭ جاڭاعى № 014 بۇيرىعىنا بايلانىستى اڭگىمەلەر سول ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ — موسكۆاعا قاراپ شابىنىپ بوي بەرمەي كەلە جاتقان قاڭتاردىڭ قارا بۋراسىن تىزەدەن، تىرسەكتەن ۇرىپ توقتاتىپ، ونى شوگۋگە ءماجبۇر ەتكەن كەزدىڭ وقيعالارى. كارتادان حابارىڭ بولسا، كوزىڭدى سال، — باۋكەڭ تاياعىن الىپ، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان جالپاق كارتانى نۇسقادى.
— مىناۋ ۇلكەن جۇلدىز عوي موسكۆا. ءبىزدىڭ جەتى مايدانىمىز موسكۆاعا يىعىن تىرەپ تۇرىپ جاۋمەن شايقاستى. ولار: لەنينگراد، ۆولحوۆ، سولتۇستىك-باتىس، كالينين، باتىس، وڭتۇستىك باتىس، وڭتۇستىك مايداندارى دەپ اتالدى. نەمىس اسكەرلەرى وسى جەتى مايدانعا قارسى ءۇش توپقا ءبولىنىپ شابۋىل جاساپ كەلە جاتتى. ولار «سولتۇستىك» ارميالارىنىڭ توبى، «ورتالىق» ارميالارىنىڭ توبى جانە «وڭتۇستىك» ارميالارىنىڭ توبى دەپ اتالدى. ءبىر كەزدە ناپولەون روسسياعا شابۋىل جاساعاندا وسىنداي ءۇش باعىتتى بەلگىلەپ الىپ: «ەگەر كييەۆتى قۇلاتسام وندا روسسيانى اياعىنان العانىم؛ ەگەر پەتەربۋرگتى باسىپ السام، وندا باسىنان جۇلمالاعانىم؛ ال موسكۆانى السام، وندا روسسيانىڭ جۇرەگىن شۇقىپ جەگەنىم» دەگەن ەدى. گيتلەر تۇتقيىلدان سونىڭ ۇشەۋىن دە بىردەن الىپ، ناپولەونعا ۇقسايمىن نەمەسە ۇستازىمنان دا وزىپ تۇسەمىن دەپ ويلادى. «مىسىقتىڭ كوزىن اشپاعان بالاسى ارىستانعا قانداي ۇقساسا، گيتلەر دە ناپولەونعا سونداي ۇقسايدى» دەپ ستالين ونى ءتىرى كۇنىندە-اق ءولتىرىپ سالعان بولاتىن. مىنە، موسكۆاعا وتىز بەس شاقىرىم قالعاندا ءبىز تىزەدەن سوعىپ توقتاتاتىن قارا بۋرا گيتلەردى ناپولەون دارەجەسىنە كوتەرۋگە ءتيىستى سول «ورتالىق» ارميالارىنىڭ توبى ەدى. سونىمەن قاتار وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتەگى انا ەكى بۋرا دا جەتكەن جەرلەرىنە شوگىپ-شوگىپ قالدى. ەندىگى مىندەت سول شوگىپ جاتقان ەسىرىك بۋرالاردى تۇرتكىلەپ ورىندارىنان تۇرعىزىپ، باستارىن كەرى بۇرعىزىپ، كەلگەن جاقتارىنا قاراي ايداۋ ەدى. ايداعاندا سويىل شوقپاردى ۇستى-ۇستىنە سالىپ، ولاردىڭ ەندى كەيىن بۇرىلۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەۋ قاجەت بولدى. سويىل، شوقپار دەپ وتىرعانىم بومبا، سنارياد، مينا ەكەنى تۇسىنىكتى عوي. مىنە بۇل مىندەت ەڭ الدىمەن، اعايىندى توعىز باتىر ءتارىزدى سوۆەتتىك توعىز مايداننىڭ ۇشەۋىنە: باتىس (كومانداشىسى گ. ك. جۋكوۆ)، كالينين (كومانداشىسى ي. س. كونيەۆ)، جانە وڭتۇستىك-باتىس (كومانداشىسى س. ك تيموشەنكو) مايدانىنا جۇكتەلدى. بۇلار قارسى شابۋىل جاساپ، جاۋدى موسكۆا تۇبىنەن جەلكەلەپ قۋۋعا ازىرلەندى. بۇل ءۇش مايداننىڭ قاراماعىنداعى ارميالاردا سەگىز ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام، 6808 زەڭبىرەك پەن مينومەت، 782 تانك جانە 545 سامولەت بولدى. ال موسكۆا تۇبىنە كەلىپ تىرەلگەن جاۋدىڭ ادام سانى بىزدىكىنەن — 1،25 ەسە، تانكتەرى — 2،2 ەسە، زەڭبىرەك پەن مينومەتتەرى — 2،1 ەسە، ال سامولەتتەرى—1،7 ەسە كوپ بولاتىن.
ونىڭ ەسەسىنە ءبىزدىڭ ءاربىر سولداتتىڭ كوكىرەگىندە جاۋعا دەگەن ءتۇپسىز وشپەندىلىك، وتانعا دەگەن ماڭگىلىك ماحاببات، كومانديرگە، قولباسشىعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك بار ەدى. ورىسشا مۇنى نەناۆيست، ليۋبوۆ ي پرەداننوست دەپ اتايدى. بۇل ۇشەۋىنە جاۋدىڭ ەشبىر قارۋى تەڭ كەلە المايدى جانە ەشبىر جاۋ كوكىرەگىندە وسى ءۇش وزگەشە قارۋى بار سولداتتى ەشقاشاندا جەڭە المايدى. جازدىڭ با؟ مەنىڭ ءۇش توپقا ءبولىنىپ موسكۆاعا قاراي ۇمتىلعان جاۋ اسكەرلەرىن كىسىگە قاراي شاباتىن قۇتىرعان ءۇش بۋراعا، ءبىزدىڭ توعىز مايداندى توعىز باتىرعا تەڭەپ جانە باسقا دا ماقال، ناقىلدار شىعارىپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم سەنىڭ وقۋشىلارىڭا تۇسىنىكتىرەك بولسىن دەگەنىم. ايتپەسە بۇل تۇسىڭ، كافەدرادان وقىلعان كەزەكتى لەكسيا سياقتى كوڭىلسىزدەۋ بولادى.
VI
اۆتور. باۋكە، وتتان ۇشقان ۇشقىن ءتارىزدى بولىپ، ءسىزدىڭ اۋىزىڭىزدان تەڭەۋ، ناقىل، مەتافورا دەگەندەردىڭ جارق-جۇرق ۇشىپ جاتاتىنىنا تاڭ قالامىن. جانە ءسىز وسىنشاما وقيعا، سيفرلاردى قالاي ولەڭدەي ەتىپ جاتتاپ العانسىز؟
باۋىرجان. كومپليمەنتتى قاتىندار جاقسى كورەدى. سەن سولارعا ايتقىن مۇنىڭدى. ال مەن اسكەري اكادەميادا لەكسيا وقىعان كىسىمىن. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
اۆتور. تۇسىنىكتى.
باۋىرجان. تۇسىنىكتى بولسا ارى قاراي كەتتىك. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ موسكۆا تۇبىندەگى قارسى شابۋىلى 1941 جىلدىڭ 5 - 6 دەكابرىندە باستالدى. 1942 جىلعى يانۆاردىڭ باسىندا موسكۆا تۇبىنەن باستالعان بۇل قارسى شابۋىل سوۆەت ارمياسىنىڭ جاپپاي شابۋىلىنا ۇلاستى. توعىز باتىر تۇگەلدەي بىلەكتى سىبانىپ تاستاپ، نەمىستەردى وقپەن وسىپ، وتپەن ءۇيتىپ، بومبامەن جەلكەلەپ، كەلگەن جاعىنا قاراي قۋدى. ول كەزدەگى جاعدايعا جالپى شولۋ وسى. وسى تۇستا گەنەرال چيستياكوۆ كەلىپ ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ تىزگىنىن قولىنا الدى.
ءسويتىپ ءبىز «قارا بۋرانى» قاۋمالاپ كەيىن قاراي ايداپ كەلە جاتىرمىز. «قارا بۋرادا» بۇرىنعى حال جوق. موسكۆا تۇبىنە كەلگەندە بەيىتتىڭ قۇلاعىنداي سەرەيىپ تۇرعان ەكى وركەش مايىستى. قىرشاڭقى بولعانداي، ءار جەرىنىڭ ءجۇنى دە تۇسە باستادى. كەشەگى جەر سىزعان شۋدادان جەلكىلدەرلىك ەشتەڭە قالمادى. سوندا دا ول ارتىنان كەلە جاتقاندارعا ايبات شەگەدى. كەيدە كىسىگە جىنىن شاشىپ توقتاپ قالادى. كەي كۇندەرى قارسى شوگىپ جاتىپ الادى. ەكى كوزى شاتىناپ، تىستەرى ساقىرلاپ، قوزعالماستان قاتىپ قالادى. ەكى-ۇش كۇن اۋرەلەنىپ، ونى ورنىنان ارەڭ تۇرعىزامىز. قايتكەنمەن بۋرانىڭ اتى بۋرا ەمەس پە — تاقاپ بارساڭ تارپىپ تاستايدى: الدىنان وتسەڭ شايناپ جىبەرەدى...
موسكۆاعا تاقاۋ كەلىپ ومەشەسى قۇرىپ سىرەسىپ جاتقان جاۋدى ءبىزدىڭ اسكەرلەر قۋاتتى سوققىمەن دەكابردە جەلكەلەپ كەيىن قاراي قۋعاننان كەيىن، ءسال كۇش جيناپ، قاتارىنا جاڭا جاۋىنگەرلەر قابىلداپ ۇلگىرگەن ءبىزدىڭ ديۆيزيانى چيستياكوۆ قابىلداي سالا ۆالداي قالاسىنا باستاپ كەلدى. ءبىز باتىس مايدانىنان، ورتاداعى كالينين مايدانىنىڭ بەلىن اتتاپ ءوتىپ، سولتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ قاراماعىنا كەلدىك. وسى جەردە جاڭادان جاساقتالىپ جاتقان 2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، جاۋىنگەرلىك تاپسىرما الدىق. كوماندوۆانيە 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا وسى ارادان جاۋ شەبىن بۇزىپ ءوتىپ، قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىنا ۇڭگىلەپ كىرىپ ىلگەرى بارۋعا بۇيرىق بەردى. بۇرىن جاۋ بەت الدىمىزدا عانا بولۋشى ەدى. ەندى ءتورت قۇبىلامىز تەگىس ارانىڭ اشقان دۇشپان بولدى. ونىڭ ۇستىنە قىلت ەتكەن قاراڭدى كورسە نەمىس قۇزعىندارى قاپتاي ۇشىپ كەلىپ، بومبامەن توبەڭنەن جانە قۇي قازادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جاۋ قورشاۋىندا ءجۇز كيلومەتر شابۋىل جاساپ، الدىمەن ستارايا رۋسسانى نەمىستەردەن بوساتۋ. ودان سوڭ تاعى ءجۇز كيلومەترگە ىرعىپ، حولمدى الۋ. ءسويتىپ ءبىز، ۇلكەن قاپتىڭ ىشىنە كىرگەن جولبارىستاي بوپ، العا قاراي جىلجىپ بارا جاتتىق. بۇل قولىڭا قىلىش ۇستاپ، جولداعىسىن جايپاپ قۇجىناعان جىلاننىڭ ورداسىن قاق جارىپ وتۋمەن پاراپار ەدى. قاپتاعان جاۋدىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىرىپ الىپ، شابۋىل جاساپ ىلگەرى باسۋ ەشبىر ەلدە، ەشبىر تاريحتا بولماعان وقيعا. وسى اسا جاۋاپتى مىندەتتى جوعارعى باسكوماندوۆانيە قاھارمان 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا جۇكتەدى. بۇل جورىق بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق. قىرىق گرادۋس قىلشىلداعان ايازدا، ورمان ىشىنە ۇيىلگەن ومبى قاردى بەلۋاردان كەشىپ وتىرىپ، نەمىستەردى بەكىنىپ جاتقان جىلى ورىندارىنان قوزعاۋ وڭاي بولىپ پا. ەكى ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان بۇل جورىق سۋۆوروۆ اسكەرلەرىنىڭ الپى تاۋلارىنان اسۋى نەمەسە كۋتۋزوۆتىڭ بورودينو شايقاسىنان كەم بولعان جوق. سوناۋ بالتىق تەڭىزىنەن قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلعان ۇلان-اسىر مايداندا سوۆەت ارمياسى قۇرامالارىنىڭ الدىنان نەشە الۋان اۋىر اسۋلار كەزدەستى عوي. وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ال ۆالداي— ستارايا رۋسسا — حولم جورىعى ءبىزدىڭ 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ ءوز الپىسى، ءوز بورودينوسى بولدى، ءتىپتى ول بۇكىل سوۆەت ارمياسىنىڭ الپى-بورودينوسى بولدى دەپ باتىل تۇردە ايتۋعا تۇرادى. ولاي بولسا ديۆيزيا كولەمىندەگى ءبىزدىڭ كىشكەنتاي سۋۆوروۆىمىز دا، كۋتۋزوۆىمىز دا گەنەرال چيستياكوۆتىڭ ءوزى بولدى. بۇل ءسوزدى مەن جاعىمپازدانىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. ءقازىر ول كىسى وتستاۆكادا، مەن ارميادان كەتكەلى ءالداقاشان. نەسىنە جاعىمپازدانايىن. جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىمگە جاعىمسىنىپ كورگەن ەمەسپىن. مەن سول كەزدەگى بولعان شىن جاعدايدى ايتىپ وتىرمىن. ولگەن گەنەراليسسيمۋس پەن فەلدمارشالدان ءتىرى گەنەرال ارتىق دەگەن ءسوز ەمەس بۇل. سەن ءتۇسىن مۇنى. ايتپەسە باۋىرجان دا جاعىمپاز ەكەن دەپ جازىپ قويىپ جۇرەرسىڭ ءبىر جەرگە. جوق، ودان اۋلاقپىن. جاقپاساڭ دا جاعىمپاز بولما. مەن وسىنىڭ كىسىسىمىن. ال چيستياكوۆتى ءسال-پال سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆقا ۇقساتسام، ونىڭ ادال ەڭبەگىنە بەرگەن باعام بۇل. ودان سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆتىق ەشتەڭەسى دە كەمىپ قالمايدى. ولاردىڭ ەسىمى وتاندىق تاريحىمىزدىڭ تورىندە ءبىرى ۇلى، ءبىرى دانىشپان قولباسشى رەتىندە ماڭگى جارقىراپ تۇرا بەرەدى. ال چيستياكوۆ ۇلى دا، دانىشپان دا قولباسشى ەمەس. ول نە بارى ادال كوممۋنيست، وتاننىڭ قاجىرلى سولداتى عانا. سوندىقتان دا ول وسى عالامات قيىن ىسكە يىعىن توستى. ءوزىڭ ويلاشى، ساعان مىڭداعان ادامنىڭ تاعدىرىن قولىڭا ۇستاتىپ، مىنا تەمىر كوريدورعا كىر دە، ونىڭ ار جاعىنداعى تەمىر قابىرعاسىن تەسىپ ءوت دەسە، بارار ما ەدىڭ بارماس پا ەدىڭ؟ بۇيرىق بولعاننان كەيىن بارساڭ بارارسىڭ دا. ءبىراق، ادامداردىڭ وبالىنا قالماي ولاردى ارى قاراي الىپ شىعا الاسىڭ با، جوق پا؟ اڭگىمە وسىندا عوي. سوندىقتان دا ول وسى ەكى ءجۇز شاقىرىمدىق جورىقتا سولداتتارمەن يىق تىرەسىپ قاتار ءجۇردى. ءارقاشان دا الدىڭعى شەپتەن تابىلدى. قاي جەردە قيىنشىلىق سەزىلسە، سول جەرگە شاپقىلاپ ءوزى باردى. تۇندە ءتۇنى بويى كوز ىلمەستەن وتىرىپ، قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردىڭ بەرگەن جاۋاپتارىن تىڭدادى. ونىڭ شىندىعىن بارلاۋشىلاردىڭ جاۋ تىلىنان اكەلگەن اقپارلارىمەن سالىستىردى. ءوستىپ، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ، ەرتەڭگى ۇرىستاردىڭ دۇرىس شەشىمىن تابۋى، قاتەلەسپەۋى كەرەك. مۇندا ساعات سايىن سويلەسىپ، كەمىڭدى كورسەتىپ، ءجونىڭدى تۇزەپ بەرىپ وتىراتىن مايدان نەمەسە ارميا كومانداشىسى جوق. سول ەكەۋىنىڭ ويلايتىنىن جالعىز ويلاپ، ولار قابىلدايتىن شەشىمدى جالعىز تابۋىڭ كەرەك. ال چيستياكوۆ بولسا، مۇز جارعىش كەمەنىڭ كاپيتانى ىسپەتتەنىپ، جان-جاقتان، توبەدەن جاۋعان وق استىندا قاسقايا قاراپ تۇرىپ ديۆيزيانى ۇرىسپەن العا باستادى. قاسىمدا كومانداشى جوق دەپ قىسىلمادى. ونىڭ ەسەسىنە ول قاراماعىنداعى وفيسەرلەرمەن ۇزبەي اقىلداسىپ وتىردى. كەيدە ول بىزگە قاراپ: «مەنىڭ كىشى اكادەميام سىزدەرسىزدەر عوي. ال سىزدەر نە ايتاسىزدار؟» دەپ ءازىل تاستاپ، كۇلىمدەپ تە قويۋشى ەدى. ولاي دەيتىنى يۆان ميحايلوۆيچ باس شتابتىڭ اكادەمياسىندا وقىپ جۇرگەندە سوعىس باستالىپ كەتىپ، سودان مايدانعا كەلگەن كىسى عوي. مىنە وسى جورىق كەزىندە سولداتتار مەن وفيسەرلەر ونى «ەكىنشى پانفيلوۆ» دەپ اتادى.
پانفيلوۆتىڭ اتىنا داق تۇسىرمەي، ونىڭ ءداستۇرىن ديۆيزيا ارىنىڭ تۋى دەپ ءبىلىپ، جوعارى كوتەرە ۇستادى دا، چيستياكوۆ ونى تاعى ءبىر داڭقتى جولعا باستادى. ءبىرىنشى فيەۆرالدا ديۆيزيا ۆالداي — ستارايا رۋسسا تاس جولىنا شىقتى. ءۇشىنشى فيەۆرالدىڭ ەكپىنى اتتى كىسىنى قۇلاتارلىق بوراندى تۇنىندە 1075 جانە 1073ء-شى پولكتاردىڭ العى باتالوندارى تاس جول بويىنداعى نەمىستەردىڭ العى شەبىنە جەتتى. ولار كىدىرمەستەن ۇرىسقا كىرىسىپ، بولوگوە — ستارايا رۋسسا تەمىر جولىن كەسىپ تاستادى. وسىدان كەيىن كراسيكوۆە، براگينو، كوزىريەۆو، فيلشيەۆو سياقتى ونداعان دەريەۆنيالاردا وسىنداي قيان-كەسكى ۇرىستار بولدى. سولاردىڭ بارىنەن نەمىستەردى سىرعىتا ايداۋمەن كەلىپ، ديۆيزيا جاۋدىڭ ستارايا رۋسسا قورعانىسىن تالقاندادى. «قارا بۋرا» جىعىلعان وركەشتەرى سالاڭداپ، ەندى حولمعا قاراي قاشتى. ونى قاقپالاپ قۋالاي وتىرىپ، ەكى ءجۇز كيلومەترلىك ەرلىك جورىعىن اياقتاپ، حولم قالاسىنىڭ تۇبىندە كالينين مايدانىنىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارمياسىنا كەلىپ قوسىلدى.
ەڭ العاش ناحابينو سەلوسىندا كورىسىپ، قاۋىشقاننان كەيىن، وسى جورىق ۇستىندە مەن چيستياكوۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەستىم.
ديۆيزيا ەڭ العاش دۇشپاننىڭ شەبىن بۇزىپ، جولبارىستاي اتىلىپ جاۋ تىلىنا وتەر ءتۇنى ءبىزدىڭ پولكتىڭ الدىنا قويىلعان مىندەت نوۆو-سۆينۋحوۆو قىستاعىن باسىپ الۋ ەدى. نەمىستەردى ماڭدايدان جانە ەكى بۇيىردەن سوعىپ، قاتتى ۇرىستان كەيىن قىستاقتى تارتىپ الدىق. وق اتىلعان جەردە ءولىم از بولمايدى. قىستاقتا كاپەرسىز جاتقان نەمىستەر قاتتى قىرىلدى، ازىن-اۋلاق بىزدەن دە شىعىن بولدى. تاڭ اتا نەمىستەردىڭ ەڭ سوڭعى توبىن دەريەۆنيا اۋزىنان جەلكەلەپ شىعارىپ جاتقانىمىزدا كەنەتتەن گەنەرال كەلىپ قالدى. تۇلعاسىنا قيىر شىعىستان كوزىم قانعاندىقتان باسىنا سولدات قۇلاقشىنىن، ۇستىنە قوڭىرقاي شينەل كيگەن، اياعىندا قالىڭ ۇلتاندى شارۋا ەتىگى بار ورتا بويلى، تىعىرشىق دەنەلى ءتورتباق ادامنىڭ گەنەرال چيستياكوۆ ەكەنىن بىردەن تانىدىم. جان-جاعىنا ءجىتى كوز سالىپ، اسىقپاي اياڭداپ كەلە جاتقان گەنەرالدىڭ الدىنان شىعىپ، راپورت بەردىم. پولكتىڭ بۇيرىقتى ۋاقىتىندا ورىنداپ، قىستاقتى العانىن ايتتىم.
— شىعىن جوق پا؟ — دەدى گەنەرال.
— ازىن-اۋلاق بار، جولداس گەنەرال.
كومديۆ قاباعىن شىتتى.
— بۇل جاۋابىڭىز ماعان ۇنامايدى، — دەدى ول. — ازىن-اۋلاق ەمەس، ءبىر دە جاۋىنگەردەن ايىرىلماۋىڭىز كەرەك. ءبىز كورشى اۋىلعا تويعا كەتىپ بارا جاتقانىمىز جوق جولداس كاپيتان. ءبىز قالىن جاۋدىڭ ورتاسىنا كىرىپ ويران سالۋعا كەتىپ بارامىز. ءقازىر وسى دەريەۆنيادان ىلگەرى اتتاعاننان كەيىن، جول تارتا توپىراق سۇزگەن بۋلدوزەردىڭ ىزىندەي بولىپ، ارتىمىزدا تار كوريدور پايدا بولادى. كورپۋس ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ىلەسە سول كوريدورعا كىرەدى دە وزگە قۇرامالاردىڭ كۇشىمەن ەكى جاق ءبۇيىرىمىزدى شەگەندەپ وتىرادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز كورپۋسقا جول اشىپ، توقتاۋسىز ىلگەرىلەي بەرۋ. ول ءۇشىن بىزگە ءوز كۇشىمىزدى ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى بىزگە سىرتتان كەلىپ قوسىلار ءبىر دە سولدات بولمايدى.
— كىنالىمىن، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن كومديۆتىڭ ورىندى ۇرىسقانىنا وزگە جاۋاپ تابا الماي.
— ءسىزدىڭ كىناڭىز مىنادا، جولداس مومىش ۇلى. ءسىز جاۋدى، جالىنعانداي بوپ، دەريەۆنيادان قولىنان بىر-بىرلەپ جەتەكتەپ شىعاردىڭىز. ءسىز قۇتقارىپ قويا بەرگەن جاۋ ەرتەڭ الدىڭىزدان شىعىپ، راقىم جاسايتىنداي كوردىڭىز. فاشيستەردەن بىزگە ەشقانداي راقىم بولمايدى. سوندىقتان ولاردى قورشاپ الىپ، قۇرتىپ جىبەرۋىڭىز كەرەك ەدى.
— اقىلىمىزدىڭ جەتكەنى وسى بولدى، جولداس گەنەرال. مەن جىبەرگەن ءبىر توپ اسكەر مىنا قالىڭ قاردا ومبىلاپ جاۋدىڭ جەلكەسىنە شىققانشا تاڭ اتىپ كەتەدى دەپ ويلادىم.
گەنەرال كوزىن شۇيىرە قالىپ، جاۋ كەتكەن جاققا نازار سالدى. ونىڭ ويلانعاندا وستەتىنى دە ماعان بۇرىننان ءمالىم. سودان كەيىن ءسال باسىن يزەدى دە:
— شىعىنسىز سوعىس بولمايدى عوي، — دەدى. — ءبىراق ونىڭ ورىندى، ورىنسىز دەگەن ەكى ءتۇرى بولادى. ارينە، ءبىز ءۇشىن سونىڭ ەكەۋىنىڭ دە بولماعانى جاقسى. مەن سوندىقتان ايتىپ جاتىرمىن. مىنا قالىڭ قاردا قورشاۋ قيىن دا بولعان شىعار. ءبىراق بولاشاقتا وسى ءادىستى كەن قولدانۋىمىز كەرەك، جاۋدى قورشاپ الىپ قۇرتىپ وتىرۋ قاجەت. وسى ەسىڭىزدە بولسىن. بۇگىنگى ۇرىستى وزىڭىزگە ءبىر ساباق دەپ قابىلداڭىز. كەلەسى جولى سودان قورىتىندى شىعاراتىن بولىڭىز.
گەنەرالدىڭ ماعان جورىقتا جاساعان ءبىرىنشى ەسكەرتپەسى وسى بولدى. بۇعان مەن شامدانعانىم جوق. قايتا اقىلىن ايتقانى ءۇشىن رازى بوپ قالدىم. باسە، بۇل كىسى وسىنداي ادام بولسا كەرەك ەدى عوي، دەپ كوڭىلدەنىپ، پولكىمدى ىلگەرى قاراي باستادىم.
VII
اۆتور. باۋكە، ءسىز ول كەزدە 1075ء-شى پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى ەمەس پە ەدىڭىز؟ پولكتى ءسىز باسقارىپ جۇرسەڭىز كاپروۆ قايدا بولىپ ەدى؟
باۋىرجان. ورىنباسار ەكەنىمدى قايدان بىلەسىڭ؟
اۆتور. ارحيۆتەن الىنعان دوكۋمەنتتەردەن. وزىڭىزگە بەرىلگەن كۋالىكتەن بىلەمىن.
باۋىرجان. قانداي؟
اۆتور. مىنە، مىناداي. مەن سىزگە وقىپ بەرەيىن.
«كۋالىك»
«وسىنى ۇسىنۋشى باۋىرجان مومىش ۇلى قىزىل تۋ وردەندى 8ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىندا تۇراقتى اسكەري قىزمەت اتقارادى».
وسىدان كەيىن بۇل كۋالىكتىڭ «قىزمەت بابى جانە اسكەري اتاعى» دەگەن تۇسىنا مىناداي مالىمەتتەر جازىلىپتى:
1) 26. II. 1941 ج. 1073 اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى، اعا لەيتەنانت.
2) 10. 12. 1941 ج. 1075 اتقىشتار پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، اعا لەيتەنانت.
3) 23. 2. 1942 ج. 1073 اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى.
تاعى دا قانداي مالىمەتتەر بار دەيسىز عوي. ايتايىن. 1910 جىلى 24 دەكابردە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى جۋالى اۋدانىنىڭ كولباستاۋ اۋىلىندا تۋىپسىز. ايەلىڭىز بار ەكەن. اياعىنا «ب. مومىش ۇلى» دەپ لاتىن ارىپتەرىمەن قول قويىپسىز. بۇل كۋالىك مەرزىمى العاشىندا 1941 ج. 13 دەكابرگە دەيىن، ودان سوڭ 1942 ج. 24 دەكابرىنە دەيىن، ودان سوڭ 1943 ج. 18 مايىنا دەيىن ءۇش رەت ۇزارتىلعان.
وندا ءسىزدىڭ 1942 جىلى 6 يۋندە كالينين مايدانى اسكەرلەرىنە ارنالعان № 0196 بۇيرىق بويىنشا قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعانىڭىز، 1942 جىلى 27 اۆگۋستا سىزگە 2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسى بويىنشا جاريالانعان № 157 بۇيرىقپەن «گۆارديا» زناچوگى بەرىلگەنى كورسەتىلگەن.
جانە اسكەري اتاعىڭىزدىڭ قاشان، قاي دارەجەگە كوتەرىلگەنى تۋرالى دا دەرەكتەر بار. باتىس مايدانى اسكەرلەرىنە ارنالعان № 0413 بۇيرىق بويىنشا 1941 جىلى 19 دەكابردە كاپيتان، كالينين مايدانى اسكەرلەرىنە ارنالعان № 0146 بۇيرىق بويىنشا 1942 جىلى 10 مايدا مايور، ال قورعانىس حالىق كوميسسارياتىنىڭ № 06 190 بۇيرىعى بويىنشا 1942 جىلى 2 وكتيابردە پودپولكوۆنيك بولىپسىز. دۇرىس پا؟
باۋىرجان. دۇرىس. ءبىراق ءبىز ۆالداي تۇبىنەن شابۋىلعا شىققاندا پولكوۆنيك كاپروۆ جارالانىپ، شانادا كەلە جاتقان بولاتىن. 1075ء-شى پولكتى بۇل جورىقتا تىكەلەي مەن باسقاردىم.
اۆتور. ارتىنان 1073ء-شى پولككە قايتادان كوماندير بولدىڭىز عوي.
باۋىرجان. ءيا.
اۆتور. «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» دوكۋمەنتكە نەگىزدەلگەن دۇنيە بولعانىمەن ءبىر جاعىنان كوركەم شىعارما عوي. سول سەبەپتەن دە ءسىز وندا از ۋاقىت ورىنباسار بولعانىڭىزدى ايتپاعانسىز عوي، تەگى.
باۋىرجان. ءيا. ونىڭ وتىرىگى جوق قوي.
اۆتور. وزگەلەر ءۇشىن وتىرىگى جوق. مەن بارلىق دوكۋمەنتتەردى سالىستىرا وقىعاندىقتان سۇراپ جاتىرمىن عوي.
باۋىرجان. ءسويتىپ، جاۋدىڭ تىلىندا جورتىپ كەلە جاتىرمىز. كەي كۇندەرى بىرنەشە قىستاقتى بىردەن الىپ جىبەرەمىز. قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا نەمىستەر قاتتى ۇرەيلەنىپ قالسا كەرەك. ءبىر ۆزۆود نەمەسە روتا ەمەس، وزدەرىن باقانداي ءبىر ديۆيزيا تۋ سىرتىنا شىعىپ الىپ جەلكەلەپ كەلە جاتسا قالاي قورىقپاسىن! ونىڭ ۇستىنە بۇل موسكۆا تۇبىندە اتاعى جايىلعان 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا ەكەنى ولاردىڭ ءتىپتى زارەلەرىن الادى. جولداعى گارنيزوندار مەن بولىمشەلەردىڭ وسى ماڭدا زووپاركتان شىعىپ كەتكەن ارىستان ءجۇر ەكەن دەگەن قورقىنىشتى حابار ەستىگەندەي، ازا بويلارى قازا تۇرادى. «ساقتانىڭدار، پانفيلوۆتىڭ «تاعى» ديۆيزياسى كەلە جاتىر» دەپ، ولار جان-جاقتارىنا جار سالادى. موسكۆا تۇبىندە نەمىستەردىڭ اۋزىن الدەنەشە رەت قان جالاتقاندىقتان فاشيستەر ءبىزدىڭ ديۆيزيانى وسىلاي، «تاعى» ديۆيزيا دەپ اتاعان عوي. ولار ءبىزدىڭ ارتىمىزدا بۇكىل كورپۋس كەلە جاتقانىن، ءبىزدىڭ ديۆيزيا سول كورپۋستىڭ اۆانگاردى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن.
وسىلاي، جولداعى جاۋمەن جاعالاسا جورىق جاساپ كەلە جاتتىق. بىرنەشە قاتەرلى كۇندەر مەن تۇندەر ءوتتى. العاشىندا شاشىراي جۇرەمىز دەپ شارشاۋىمىز كوپ بولىپ ەدى. ارتىنان ونىڭ دا ءادىسىن تاپتىق. العا شاڭعى مىنگەن شولعىنشىلاردى، اق ماسليحات كيگەن توسقاۋىلشىلاردى جونەلتكەننەن كەيىن كولوننا بولىپ جاياۋلار قوزعالادى. جاياۋلاردىڭ الدىنا ساپەرلەر شىعىپ، كولوننا وتەتىندەي ەتىپ جولدا كەزدەسكەن اعاشتاردى كەسىپ وتىرادى. كولوننانىڭ الدىنا كەزەكپەن سەگىز جاۋىنگەر شاڭعىسىز قاتارلاسا شىعىپ، قالىڭ قاردى ومبىلاپ ءىز سالادى. ولار كەزەكپەن جۇز-ەكى ءجۇز مەتر سايىن الماسىپ وتىرادى. ودان ارتىققا ادام شىدامايدى. نەلەر اتپال ازاماتتاردىڭ ءجۇز مەتردەن كەيىن بۋلارى بۇرقىراپ شىعا كەلەدى. سودان كەيىن ولاردى جاڭا جىگىتتەر الماستىرادى. ولار شارشاعان كەزدە پولك كومسورگى بالتابەك جەتپىسبايەۆ بىرنەشە جىگىتتەردى ەرتىپ الىپ، العا ءوزى ءتۇسۋشى ەدى. بالتابەك دەگەنىڭىز تاۋداي كىسى. قالىڭ قاردى بۇرقىراتىپ ارشىنداي ادىمداعاندا قايراتتىڭ كوكەسىن سول كورسەتەتىن ەدى. قاسىنداعى جىگىتتەرى دە ودان قالىسپايتىن. كەيىننەن ءبىلدىم بالتابەك سوندا تولەگەن توقتاروۆ، جۇماجان باتتالوۆ، ءجۇنىس نۇربوسىنوۆ، قايىربەك ءجۇنىسوۆ سياقتى بىرنەشە ەر جىگىتتەردى قاسىنا ەرتىپ العان ەكەن عوي. ول جىگىتتەر قالىڭ قاردا مالتىعىپ كەلە جاتقان كولوننامىزدى باسى عانا بولعان جوق، سول جورىقتاعى ابىرويىمىزدىڭ دا الدى بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگىڭ وسى جورىقتا ەرلىكپەن قازا تاپتى. سول سياقتى مالىك باستاعان شاڭعىشى اۆتوماتشىلار توبى كولوننانى قىزعىشتاي قورعاپ، بىرەسە العا، بىرەسە ارتقا ۇمتىلىپ، جۇلدىزداي اقتى. شىنىندا دا سولاردىڭ ءبارى، اينالىپ كەتەيىندەر، جۇلدىزداي جارقىراپ تۇرعان جاندار ەدى. كوپشىلىگى قىرشىن كەتتى عوي ەسىل ەرلەردىڭ!
ورمان ىشىندە پولكتى باستاپ كەلە جاتىپ، گەنەرال شاقىرادى دەگەن حابار الدىم. اقبوز اتتى ىزعىتىپ، ۆاسيليەۆو قىستاعىنداعى گەنەرال وتىرعان ۇيگە كەلدىم. كىرسەم گەنەرال كارتاعا قاتتى ءۇڭىلىپ قالعان ەكەن. كەلگەنىمدى ايتىپ، سالەم بەردىم. گەنەرال اديۋتانتىنا اس الدىردى. وسى كۇنگى جاستاردىڭ ۇستەلگە وتىرعاندا كىتابىن الا كەلىپ، استان اندا-ساندا ءبىر الىپ، كىتاپقا قادالا وتىرىپ تاماقتاناتىنى سياقتى، كومديۆ تە بىرەسە شاي ۇرتتاپ، بىرەسە كارتاعا قاراۋمەن بولدى. سودان سوڭ ول مەنىڭ نازارىمدى دا كارتاعا اۋداردى.
— مىناۋ دەميانسك دەگەن قالا، — دەدى گەنەرال كارتانى ساۋساعىمەن نۇسقاپ. — ءبىز جاۋدىڭ 16-ارمياسىن وسى قالادا قورشاۋعا ءتۇسىرۋدى كوزدەپ كەلە جاتىرمىز. ول ءۇشىن ءبىز حولمعا سولتۇستىكتەن، كالينين مايدانىنىڭ اسكەرلەرى وڭتۇستىكتەن كەلىپ توعىسۋى ءتيىس. ءسويتىپ حولمدا قاپتىڭ اۋزىن بۋۋىمىز كەرەك. ول ارعى مىندەت. ال بەرگى مىندەت — حولمعا تەز جەتۋ. جولداعى قىستاقتاردى جاۋ تەپكىسىنەن ازات ەتۋ. ءبىراق مىناۋ سوكولوۆو دەگەن دەريەۆنيا ەكى كۇننەن بەرى ديۆيزيانى شاۋجايدان الىپ ۇستاپ تۇر. ولاي بولاتىن ءجونى بار. بۇل حولم تاس جولىن جاعالاي بىرنەشە كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن دەريەۆنيا. بۇل دەريەۆنيا كىمنىڭ قولىنا كوشسە، تاس جول سوعان قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان دا نەمىستەر بۇل دەريەۆنيانى قورعاۋعا سس، «كۋباس» سياقتى ەڭ تاڭداۋلى بولىمدەرىن توگىپ وتىر جانە سول سەبەپتەن دە جاۋ ءبىزدىڭ توبەمىزدەن سامولەتتەرىن قاپتاتىپ، باس كوتەرتپەي جاتىر. سوكولوۆونىڭ ار جاعىندا مىنا ءبىر تروشكوۆو دەگەن دەريەۆنيا تۇر، — دەپ كومديۆ ونى تاعى دا ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كورسەتتى. — بار گاپ، مەنىڭشە، وسىندا عوي دەپ ويلايمىن. ءسىز قالاي دەپ ەسەپتەيسىز؟
— ارينە، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن. — ەكى ورتادا كۇرە تامىرداي بوپ مىنا ءبىر جول جاتىر ەكەن. ەڭ الدىمەن سول كۇرە تامىردى كيۋ كەرەك بولار.
— دۇرىس ايتاسىز، — دەدى گەنەرال قۋانا باس يزەپ. — الدىمەن تروشكوۆونى قۇرتۋ كەرەك. سوندا بۇل كۇرە تامىرمەن سوكولوۆوعا قاراي اعاتىن قان توقتاپ قالادى. بۇل ءۇشىن سوكولوۆونىڭ مىنا جاق سىرتىن اينالىپ بارىپ، تان اتقانشا تروشكوۆونى الۋ كەرەك. بۇل كيىن مىندەتتى كۇشتەرىڭ از بولسا دا ءسىزدىڭ پولككە جۇكتەيمىن. سىزگە بەرەتىن بۇيرىعىم وسى.
بۇيرىقتى الىپ، ورمان ىشىندە نەمىستەردى قار جامىلا قاداعالاپ جاتقان پولككە كەلدىم. پولك كوميسسارى احمەتجان مۇحامەدياروۆتى، باتالون كومانديرلەرىن شاقىرىپ الىپ قىسقاشا اقىلداستىق تا، بالتابەكتى جىگىتتەرىمەن تاعى دا كولونناعا پاروۆوز عىپ «جەگىپ»، دەرەۋ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىك. ون بەس شاقىرىمداي قالىڭ قاردى سىزىپ وتىرىپ، ءتۇس اۋا ورماننىڭ تروشكوۆومەن جاناساتىن وكپە تۇسىنا كەلىپ ىلىندىك. سول ارادان دەرەۋ جان-جاققا ادامدار جونەلتىپ، بارلاۋ جاساۋعا كىرىستىك. بارلاۋدىڭ قورىتىندىسىندا مىناداي جاي انىقتالدى.
سوكولوۆوعا قۋات بولىپ تۇرعان جالعىز تروشكوۆو ەمەس ەكەن. تروشكوۆونىڭ سىرتىندا تاعى باركلوۆيسا، تروحوۆو، كاشينو، كونشينو دەگەن قىستاقتار جاتىر. ول تورتەۋىنىڭ ورتاسىندا تىرەۋدەي سورايىپ بورودينو دەگەن ءبىر ءداۋ دەريەۆنيا جانە تۇر. ءبىز العاشىندا تەك تروشكوۆونى عانا الامىز دەپ كەلگەن ەدىك. بۇيرىق بويىنشا سولاي ەتىپ قانا قويۋىمىزعا بولادى. ءبىراق جالعىز تروشكوۆونى العانمەن ءىس بىتپەيدى. وندا پولكقا مىنا بەس قىستاق بەس جاقتان اۋىز سالادى. سوكولوۆودان كەيىن سىرعىعان جاۋ سەنى جانە جانىشتايدى. سوندىقتان گەنەرالدىڭ بۇيرىعىنا «تۇزەتۋ» جاساپ، وسى التى قىستاقتى بىردەن الۋ كەرەك پە؟ «بۇل كيىن مىندەتتى كۇشتەرىڭ از بولسا دا ءسىزدىڭ پولكقا جۇكتەيمىن» دەدى گەنەرال. بۇل ونىڭ سانمەن ەمەس، سانامەن الىڭدار دەپ، بىزگە سەنگەنى ەدى. سەنىپ تاپسىرعان ءىستى ادال عىپ ورىنداۋ ابىروي. ول ءۇشىن التى قىستاقتى بىردەي الۋ كەرەك. وعان كۇشىمىز جەتە مە؟ گەنەرال جاۋدى قورشاپ قۇرتۋدى ديۆيزيانىڭ ءبىرىنشى پارىزى بولسىن دەدى. بار كۇشپەن تروشكوۆونى عانا الىپ قانا قويساق، باسقا بەس قىستاق جانە جانىڭدى قويمايدى. سوندىقتان از كۇشپەن بولسا دا وسىنىڭ التاۋىن بىردەن الۋ كەرەك. «نار تاۋەكەل!» دەمەيتىن بە ەدى اتام قازاق. حالىق سوزىندە قاپى جوق. نار تاۋەكەل!
VIII
پولككە بۇيرىق وسىلاي بەرىلدى.
— ءوزىڭدى ءوزىڭ ولىمگە قيدىڭ-اۋ، باۋىرجان. مۇنىڭ قاتال بۇيرىق بولدى عوي، — دەدى كوميسسار.
— باسقا جول جوق، ماديار، — دەدىم مەن.
— كۇشىمىز از عوي، ءبىر باتالون ارتتا قالدى.
ايتقان بۇيرىق اققان قىلىش سياقتى. ونى ءبارى ءبىر توقتاتا المايسىڭ. تاسقا تيە مە، باسقا تيە مە — قىلىش ونى ارتىنان ءبىراق كورەدى. بۇيرىق بەرىلگەننەن كەيىن ونى ورىنداۋ عانا قالادى. ەندى سوعان كىرىستىك.
پولكتىڭ قالعان كۇشىن التىعا قاق بولدىك. ءار بولىككە مۇحامەدياروۆ، گۋنديلوۆيچ، تروفيموۆ، مامونوۆ، جەتپىسبايەۆتى باسشى ەتىپ بەلگىلەدىم. التى قىستاقتىڭ ىشىندەگى الىبى بورودينو بولعاندىقتان كاپيتان گۋنديلوۆيچتىڭ قاسىنا پوليترۋك مالىك ءعابدۋلليننىڭ اۆتوماتشىلار روتاسىن قوسىپ بەردىم. ساعات تۇنگى ەكىدە پولك توپ-توپقا ءبولىنىپ، قارۋلارىن سەرت ۇستاپ، وراي سوققان اق بوراندى ارقالارىنا جامىلىپ، ءار توپ وزىنە ءتيىستى قىستاققا قاراي تارتىپ بەردى.
«جولدارىڭ بولسىن، باتىرلارىم، باۋىرلارىم. سەگىزىنشى فيەۆرالدىڭ بۇل ءتۇنى سەندەردىڭ اتاق ابىرويلارىڭدى ارتتىرسىن. ءبىراق سەندەردىڭ ومىرلەرىڭنىڭ اقتىق ءتۇنى بولماسىن. بۇل تۇندە اق قاردىڭ ۇستىنە قىزىل قاندارىڭ توگىلىپ، قازا جەگەر ازامات بولسا، قاندارىڭدى قارىز عىپ مەنىڭ موينىما جۇكتەمەڭدەر، قاراقتارىم. سۇيەگىم شاشىلىپ قالعانشا مەن سەندەردىڭ قاسىڭدامىن. وسى قاراڭعى تۇندە سەندەرگە سىلتەلەر نايزاعا كەۋدەمدى قوسا توستىم، مىنەكي!» — دەپ ىشتەي تەبىرەنىپ تۇردىم دا، دىبىسىمدى سىرتقا شىعارماي تىستەنىپ، التىنشى توپتى باستاپ تروشكوۆوعا قاراي ءوزىم جونەلدىم.
بۇل مىندەت تە، پولكتىڭ الدىنا قويىلعان وزگە مىندەتتەر دە ابىرويمەن ورىندالدى. ديۆيزيا تۇتاس ءوز بورىشىن ابىرويمەن ىسكە اسىرىپ، 1942 جىلدىڭ 14 فيەۆرالىندە وڭتۇستىك جاقتان وراي شابۋىل جاساپ كەلە جاتقان كالينين مايدانى اسكەرلەرىنىڭ 33ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسىمەن كەلىپ قاۋىشتى. مىندەت ابىرويمەن ورىندالدى دەگەن ءسوز ايتۋعا عانا وڭاي. ادامعا ابىروي تىنىشتىق كۇندەردە تەك تەرمەن، ەڭبەكپەن عانا كەلەدى. ال سوعىستا تەر مەن قان قوسا توگىلىپ بارىپ ابىرويعا جەتەسىڭ. دەمەك، بۇل جورىقتا دا سولاي بولدى، قاراعىم. كەپتەگەن اسىل ازاماتتار وتان ءۇشىن وپات بولدى. «ابىرويمەن» دەگەن ءسوزدى سەن وسىلاي ءتۇسىن، وسىلاي ءتۇسىندىر وقۋشىڭا. سونىمەن، ۇنەمى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانى الدىنا اۆانگارد ەتىپ ۇستاعان گەنەرال ليزيۋكوۆ باستاعان ءبىزدىڭ 2ء-شى گۆارديالىق كورپۋس جاۋ اسكەرلەرىنىڭ دەميانسك توبىن قورشاۋعا العان اتاقتى جورىعىن اياقتاپ كەلىپ، مارتتىڭ اياق جاعىندا حولم قالاسىنىڭ تۇبىنەن ىرگە تەپتى. 1941 - 1942 جىلداردا سوۆەت ارمياسىنىڭ اسا ماڭىزدى جيىرما ءۇش شايقاسى بولدى. ونىڭ توعىزىنشىسى 1941 جىلعى وكتيابردەگى موسكۆانىڭ شالعاي شەبىندەگى قورعانىس شايقاسى، ال ونىنشىسى 1941 جىلعى نويابر-دەكابردەگى موسكۆانىڭ تاياۋ شەبىندەگى قورعانىس شايقاسى دەپ اتالادى. ال سونىڭ ون جەتىنشىسى — سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ 1942 جىلعى يانۆار — اپرەلدەگى دەميانسك شابۋىلى وپەراسياسى. ءبىزدىڭ ديۆيزيا وسى جيىرما ءۇش شايقاستىڭ ۇشەۋىنىڭ جۋان ورتاسى ەمەس، قاسقا ماڭدايىندا بولدى. العاشقى ەكى شايقاسقا قاتىسقانى ءۇشىن قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعان ديۆيزياعا ون جەتىنشى شايقاستاعى ەرلىگى ءۇشىن لەنين وردەنى بەرىلدى. العاشقى ەكى شايقاستا ونى گەنەرال پانفيلوۆ باسقارسا، سوڭعى شايقاستى گەنەرال چيستياكوۆ باستادى. ال كورپۋسىمىزدىڭ كومانديرى بولعان گەنەرال ا. ي. ليزيۋكوۆ، كەيىننەن، ۆورونەج تۇبىندە، تانك ارمياسىنىڭ قولباسشىسى بوپ جۇرگەندە قازا تاپتى.
اۆتور. تولەگەن توقتاروۆ پەن مالىك ءعابدۋلليندى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنۋ دوكۋمەنتتەرىن كىم دايارلاپ، كىم قول قويدى؟
باۋىرجان. مەن گەنەرال پانفيلوۆتىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ ديۆيزياداعى ءقادىرلى اقساقالىمىز پولكوۆنيك يليا ۆاسيليەۆيچ كاپروۆتىڭ پولكىنان موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردا 29 سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى شىققان ەدى. ساياسي جەتەكشى ۆاسيليي گەورگييەۆيچ كلوچكوۆ باسقارعان 4-روتادان شىققان 28 باتىر جانە 6-روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى پەتر بوريسوۆيچ ۆيحريەۆ. بۇل دا ءوزىمىزدىڭ جەرلەسىمىز، الماتى وبلىسى شەلەك اۋدانىنىڭ تۋماسى بولاتىن. ولارعا ۆالداي-حولم جورىعىندا وسى ەكى باتىر قوسىلدى. ءسويتىپ، بۇل جاياۋ اسكەر ديۆيزيالارىنىڭ ىشىندەگى باتىر ەڭ كوپ شىققان پولكتاردىڭ نە ءبىرى، نە ءوزى بولدى. مەنىڭ 1075-پولكتەگى ەڭ سوڭعى قىزمەتىم وسى ەكى ازاماتتى باتىر اتاعىنا ۇسىنىپ، قول قويىپ، قاعازدارىن جوعارىعا جونەلتۋمەن تىندى.
اۆتور. ويتكەنى ءسىز 1942 جىلى 23 فيەۆرالدا مىناداي بۇيرىق الدىڭىز عوي.
«1075-اتقىشتار پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى كاپيتان ب. مومىشۇلىنا
وسىنى الىسىمەن سىزگە ديۆيزيا كومانديرى 1073ء-شى پولكتى قابىلداپ، سونىڭ كومانديرى قىزمەتىنە كىرىسۋگە بۇيىردى.
شتاب باستىعى پولكوۆنيك (سەرەبرياكوۆ)
ديۆيزيا ۆوەنكومى باتالون كوميسسارى (فرولوۆ)
4ء-شى ءبولىمنىڭ باستىعى 2 رانگالى ينتەندانت (ريەۆياكين)
باۋىرجان. ءيا.
اۆتور. مۇنداعى ءۇشىنشى بوپ قول قويعان ينتەندانت ريەۆياكين چيستياكوۆقا دەيىنگى كومديۆتەرىڭىز ەمەس پە؟
باۋىرجان. جوق. گەنەرال-مايور ۆاسيليي اندرەيەۆيچ ريەۆياكين كرەملدىڭ جانە موسكۆانىڭ بۇرىنعى اسكەري كومەندانتى بولاتىن. تەگى اسكەري ديپلومات، سوعىستىڭ جايىن بىلمەيتىن قالا گەنەرالى ەدى. سوندىقتان ول كىسى ءبىزدىڭ ديۆيزيادا 1941 جىلدىڭ 1 دەكابرىنەن 1942 جىلدىڭ 15 يانۆارىنا دەيىن عانا كوماندير بولدى. ودان كەيىن باسقا قىزمەتكە اۋىستىرىلدى.
ءىح
اۆتور. 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ جاۋ تىلىنداعى سول اتاقتى جورىعىن بايانداي كەلىپ، گەنەرال چيستياكوۆتىڭ نە دەپ جازعانىن وقيىن با؟
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. گەنەرال چيستياكوۆ بىلاي دەپ جازادى:
«حولم باعىتىندا شابۋىل جاساي وتىرىپ، ديۆيزيا جاۋمەن جاعالاسقان ۇرىس ۇستىندە ەكى ءجۇز كيلومەتردەن استام جول ءجۇردى. ءسويتىپ، زاموستە — ليسيچكينو، چاموۆكا — پۋستىنكي ۆتورىە شەبىنە شىقتى. ديۆيزيا بۇل ۇرىستاردا دۇشپاننىڭ جەكەلەگەن گارنيزون، بولىمدەرىن جويىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ونىڭ حولمعا وتكىزبەۋ ءۇشىن جاساعان بوگەتىنىڭ ءبارىن تالقاندادى...
بۇل ارادا 1073 پولكتىڭ جانە ونىڭ كومانديرى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ، سول سياقتى پولكتىڭ جىگەرلى، باتىل كوميسسارى پ. ۆ. لوگۆينەنكونىڭ ەڭبەگىنە ءتيىستى باعا بەرە كەتكەن ءجون. ستارايا رۋسسا —حولم تاس جولىن بويلاي جاساعان بۇل جورىقتا پولك قيىن جاعدايدا قالعانىنا قاراماستان، دۇشپانمەن جەكپە-جەك شايقاسىپ، ونىڭ قورعانىس شەبىن كۇيرەتە العا باسىپ وتىردى. قاقاعان اياز دا، قالىڭ قار دا وعان بوگەت بولا العان جوق...
فيەۆرال مەن مارتتا ديۆيزيا ەكى ءجۇز ەلۋدەن استام ەل مەكەنىن جاۋدان تازارتىپ، دۇشپاننىڭ بەس مىڭنان استام سولداتى مەن وفيسەرىن، جيىرما تانكىن، مىڭداي اۆتوماشيناسىن، جۇزدەگەن زەڭبىرەكتەرى مەن پۋلەمەتتەرىن جويدى.
وسى ءبىر قاھارماندىق جورىقتا پانفيلوۆ اتىنداعى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلەرى وتان ءۇشىن قانشاما ەرلىكتەر جاسادى دەسەڭشى! ولار مىڭداعان ەرلىك ىستەدى!»
باۋىرجان. راس. ەكى ايعا سوزىلعان بۇل جورىقتىڭ العاشقى جيىرما ءۇش كۇنىندە مەن 1075ء-شى پولكتى باسقاردىم. كاپروۆ ءتاۋىر بولعاننان كەيىن وعان ءوز پولكىن وتكىزدىم. يليا ۆاسيليەۆيچ اكەمدەي تەبىرەنىپ بەتىمنەن ءسۇيىپ، پولكىنىڭ اتىنان راحمەت ايتىپ، مەنى قولتىعىمنان الىپ، اقبوز اتتىڭ ۇستىنە ءوزى اتتاندىرىپ مىنگىزدى. ماديارمەن (احمەتجان مۇحامەدياروۆتى وسىلاي اتاۋشى ەدىك)، مالىكپەن، گۋنديلوۆيچپەن، تروفيموۆپەن، مامونوۆپەن، بالتابەكپەن — بارىمەن قوشتاسىپ، تۋماسا دا تۋعانداي بوپ كەتكەن پولكتى، تۋىستاي بوپ كەتكەن ادامداردى ارتقا قالدىرىپ، اتقوسشىم نيكولاي سينچەنكو ەكەۋىمىز تۋعان ءۇيىمىز ىسپەتتى سانالاتىن تالعار پولكىنە قاراي تارتىپ بەردىك. سول 23 فيەۆرالدان باستاپ، اتاقتى جورىق اياقتالعانعا دەيىن، ودان كەيىن دە كوپ ۋاقىت مەن 1073ء-شى پولكتىڭ كومانديرى بولدىم. چيستياكوۆ مەنىڭ وسى ەكى پولكتەگى قىزمەتىمدى ءبىراق تۇيىندەپ ايتقان عوي.
اۆتور. بىردەن پولكقا باردىڭىز با؟
باۋىرجان. جوق. چيستياكوۆ الدىمەن ماعان سوق. سودان سوڭ ليزيۋكوۆكە بارامىز دەگەن ەدى.
اۆتور. باردىڭىزدار ما؟
باۋىرجان. باردىق. ليزيۋكوۆ وتە ءبىر سۇيكىمدى دە، سىپايى دا كىسى ەكەن. بار ءومىرىن تانكتىڭ بولات قورابىنىڭ ىشىندە وتكىزىپ كەلە جاتقان ادام دەيتىن ەمەس. (ول كىسى تانك اسكەرلەرىنىڭ گەنەرالى بولاتىن.) تۋرا ءوزىمىزدىڭ سارىارقانىڭ سارباز اعالارىنىڭ ءبىرى سياقتى ەدى.
— ءسىز تۋرالى ماعان يۆان ميحايلوۆيچ تولىق ايتتى، — دەدى گەنەرال جادىراي سويلەپ. — ءسىزدىڭ موسكۆا تۇبىندەگى ەڭبەكتەرىڭىزبەن دە، وسى جورىق ۇستىندەگى جۇمىستارىڭىزبەن دە تانىسپىن، بۇل از دەسەڭىز مىنا يۆان ميحايلوۆيچپەن سوناۋ قيىر شىعىستا بىرگە بولعانىڭىزدى دا بىلەمىن. ءسىزدى پولك كومانديرى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويىپ قويدىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن پولكتىڭ زاڭسىز كومانديرى بوپ كەلسەڭىز، ەندى زاڭدى كومانديرىسىز. مەنىڭ سىزگە قوياتىن كوپ سۇراعىم جوق. تەك وزىڭىزبەن جۇزدەسەيىن دەپ قانا شاقىردىم.
— سەنىمىڭىزگە راحمەت، جولداس گەنەرال.
— نەشە رەت قورشاۋدا قالدىڭىز، جولداس مايور؟ — دەدى ليزيۋكوۆ مەنىڭ باس-اياعىما كوز جۇگىرتىپ وتكەننەن كەيىن، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي، ويلانا قالىپ. ءجۇزى جىلى، ءوڭى سۇيكىمدى، وتە ءبىر پاراساتتى كىسى ەكەن.
— بەس رەت، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن.
— ءوز كۇشىڭىز، ءوز اقىل-ويىڭىزبەن بە، الدە ءسىزدى قۇتقارىپ الدى ما؟
— باتالوننىڭ قارۋىمەن، جىگىتتەردىڭ جىگەرىمەن، ءوزىمنىڭ ويىممەن، جولداس گەنەرال.
— بەسەۋىندە دە مە؟
— ءدال سولاي، بەسەۋىندە دە!
— مىنە، ءسىزدىڭ ءبىر باسىڭىزدا قانشاما قازىنا جاتىر! — بۇل كەزدە ول مەنىمەن ەمەس، وزىمەن-وزى سويلەسىپ كەتكەندەي بولدى. مۇنداي عاجايىپ قازىنالار قانشاما دەسەڭىزشى!
قورشاۋدا قالۋدىڭ قازىنالىعى شامالى عوي. بۇل كىسى نەنى ويلاپ وتىر ەكەن دەدىم ىشىمنەن.
— سوعىستى قاي جەردەن باستادىڭىز؟
— موسكۆا تۇبىنەن، جولداس گەنەرال.
— شەكارادان شەگىنۋ مەكتەبىنەن وتپەگەن ەكەنسىز عوي.
— وتكەنىم جوق، جولداس گەنەرال.
— وقاسى جوق، — دەدى گەنەرال ساۋساقتارىمەن ۇستەلدى تاقىلداتىپ، — موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستار ءوز الدىنا وزگەشە مەكتەپ. — وسىدان كەيىن ول مەنىڭ بەتىمە تىكە قارادى. تىكەندەي قادالاتىن نەمەسە وڭمەنىڭنەن وتەتىن كوز ەمەس، ءوڭ بويىڭدى رەنتگەن ساۋلەسى سياقتى، الدە ءبىر جىلى نۇرمەن جارقىراتا شولىپ وتەتىن وزگەشە ءبىر جۇمساق كوزقاراس ەكەن. كەۋدەسىندە جارقىراعان التىن جۇلدىزى ول دا جانعا جىلۋ تاراتقانداي اسەر ەتەدى. — جاڭىلماسام جاڭا ءسىز «جىگىتتەردىڭ جىگەرىمەن» دەگەن ءسوز ايتتىڭىز-اۋ دەيمىن. گەنەرال «جىگىتتەردىڭ» دەگەن ءسوزدى ءسال بۇزىڭقىراپ ايتتى. — تەگى ول «جاۋىنگەر» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى بولار دەپ ويلايمىن.
— ءدال ايتتىڭىز، جولداس گەنەرال. قازاقشا «جىگىتتەر» دەگەننىڭ ماعىناسى ورىسشا «جاۋىنگەرلەر» دەگەن ءسوز.
— راقمەت، جولداس مايور. وندا مەن قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن. — وسىلاي دەپ ءسال ويلانىپ الدى دا، ليزيۋكوۆ ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى. — ال ەشبىر ەسەپكە كونبەيتىن، ەشبىر ساناققا سىيمايتىن نارسە ادام جانىنىڭ جىگەرى عوي. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ءبىر سولداتتىڭ بويىنان شىققان ءبىر تامشى جىگەر مىڭ سولداتقا جول اشادى. ال مىڭ سولداتتىڭ ايتايىق پولكتىڭ جىگەرى كول ىسپەتتەس، ال ديۆيزيانىڭ جىگەرى تەڭىز بوپ تولقيدى. سولدات جىگەرىنەن، شاقپاقتان ۇشقىن شاشىراتقانداي ەتىپ، جىگەر تۋدىراتىن كىم؟ كوماندير عوي. سولاي ەمەس پە؟ —
مەن باسىمدى يزەدىم.
— ءدال سولاي، جولداس گەنەرال، كوماندير مەن كوميسسار.
ليزيۋكوۆ جىميىپ باسىن يزەدى.
— دۇرىس ايتاسىز، مەن كوماندير دەگەندە، ساياسي قىزمەتكەر ەكەۋىن قوسارلاي ەسەپتەپ وتىرمىن. — وسىدان كەيىن گەنەرال العاشقى ويىن قايتادان جالعاستىردى. — ال سولدات جۇرەگى شاقپاق. ءبىراق شاقپاق وزىنەن-وزى وت بەرمەيدى، ونى تۇتاتۋ كەرەك. جانە دە شاقپاقتىڭ ۇشقىنى قۇرعاق بىلتەگە تۇسسە عانا تۇتانادى. كوماندير ءبىر شاقپاقتى عانا ەمەس، ءجۇز شاقپاقتى، مىڭ شاقپاقتى، ءتىپتى مىڭداعان شاقپاقتى تۇتاتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن، اقىل، قايرات، ادالدىقتىڭ ۇستىنە، كومانديرگە قانشاما جالىن، شيىرشىق اتقان شيراقتىق دامىل تاپپايتىن مازاسىزدىق جاعدايعا قاراي جول تابا بىلەتىن ءوي-ورىس وتە كەرەك دەسەڭىزشى!
ح
گەنەرال ليزيۋكوۆ وسىلاردى ايتىپ توقتادى دا، كەنەتتەن ماعان سۇراق قويدى.
— باستان كەشكەنىڭىزدى بايانداپ قاعازعا تۇسىرە الاسىز با؟
— قويىن داپتەرگە ءتۇرتىپ جۇرگەندەرىم بار، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن.
— بۇرىن جازۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ كورگەن جوق پا ەدىڭىز؟
— سوعىسقا دەيىن ەپتەپ ولەڭ جازاتىن ەدىم...
— ولەڭ؟ — دەپ گەنەرال مىرس ەتتى. بۇل مەنىڭ سوعىسقا دەيىن ولەڭ جازعانىمدى ۇناتقانى، نە ۇناتپاعانى ەكەنىن اڭعارا المادىم. سودان سوڭ قاسقا باسىن ءسال شۇلعىپ وتىردى دا، ءسوزىن قايتادان جالعادى. — سوعىسقا دەيىن ولەڭ جازساڭىز، سوعىستان كەيىن ونەگە جازۋ كەرەك بولادى، جولداس مايور. «ونەگە» دەگەن سوزگە ەكپىن بەرە ايتتى. — مەنىڭ ويىمدى ءتۇسىندىڭىز بە؟
— جوبالاپ تۇرمىن، جولداس گەنەرال.
— جوبالاساڭىز سولاي! سوعىس — بۇگىن قيساپسىز قان توگىپ، شەكسىز شىعىن بولعانىمەن، كەيىنگى ساباق. بۇگىنگى ولشەۋسىز ءولىم — بولاشاققا ولمەۋدىڭ ونەگەسى. سوناۋ اق تەڭىزدەن اناۋ قارا تەڭىزگە دەيىن قيان-كەسكى سوعىس بولىپ جاتىر. بۇل ءوزى ءبىر جاعىنان مول تاجىريبە دە. دۇنيە ءجۇزى سوعىس تاريحىندا مۇنداي تاجىريبە بولعان ەمەس. شەگىنىسىمىز دە، قورعانىسىمىز دا، شابۋىلىمىز دا تاجىريبە، بولاشاققا قازىنا. ەندەشە سول تاجىريبەنىڭ ءبىر ءدانىن جەردە قالدىرماي جيناپ الىپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ريزىعىنا بەرۋ بۇل سوعىسقا قاتىسقان ۇلكەندى-كىشىلى كومانديرلەردىڭ قاسيەتتى پارىزى. ءسىز جازاتىن ادام بولعاندىقتان وسى ەسىڭىزدە بولسىن دەپ جاتىرمىن. تۇسىنىكتى مە سىزگە؟
— تۇسىنىكتى، جولداس گەنەرال.
— يۆان ميحايلوۆيچ، بۇل اڭگىمەنىڭ سىزگە دە قاتىسى بار، — دەدى كورپۋس كومانديرى چيستياكوۆكە موينىن بۇرىپ.
— قۇپ، جولداس گەنەرال، — دەدى چيستياكوۆ، — الدىمەن جاۋدى جەڭىپ الايىق سودان سوڭ جازۋ قاشپاس.
— ماعان سۇراعىڭىز بار ما؟ — دەدى گەنەرال ليزيۋكوۆ بەتىمە جىلى جۇزبەن قاراپ.
— سۇراعىم جوق، جولداس گەنەرال.
— وندا جولىڭىز بولسىن. مەن سىزگە، سىزدەي ادامدارعا ءارقاشاندا تىلەكتەسپىن. تابىستان تابىسقا جەتە بەرىڭىز. جاڭاعى ايتقاندى دا ۇمىتپاڭىز، — دەپ ليزيۋكوۆ ارقامنان قاقتى.
وسى كۇنگە دەيىن كەيدە ورىس گەنەرالىنىڭ سونداعى وزىمە مەيىرلەنە قاراپ تۇرعان كەلبەتى كوز الدىما كەلەدى. ونىڭ الاقانىنىڭ تابى ءالى كۇنگە دەيىن ارقامدا تۇرعان سياقتانادى.
سويتسەم گەنەرال ليزيۋكوۆتىڭ ءوزى دە سوعىسقا دەيىن ولەڭ جازعان كىسى ەكەن. اسكەري-ادەبي ەڭبەك جازۋمەن دە شۇعىلدانىپتى. سوعىس كەزىنىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان ول ءوز تاجىريبەسىن قاعازعا دا ءتۇسىرىپ ءجۇرىپتى. مۇنى مەن ارتىنان ءبىلدىم. سودان بىرنەشە كۇننەن كەيىن گەنەرال ا. ي. ليزيۋكوۆتىڭ اسكەري باسپا شىعارعان كىتاپشاسى قولىما ءتيدى. وندا گەنەرالدىڭ اسكەري بارلاۋ جانە شابۋىل ۇرىستارى دەگەن ەكى ەڭبەگى جاريالانعان ەكەن.
اۆتور. چيستياكوۆپەن بۇدان كەيىن نەشە رەت كەزدەستىڭىز؟
باۋىرجان. بىرنەشە رەت. دەميانسك شايقاسى اياقتالعاننان كەيىن، 1942 جىلدىڭ اپرەلىندە گەنەرال ليزيۋكوۆ تانك ارمياسىنا كومانداشى بولىپ كەتتى دە، ونىڭ ورنىنا 2-گۆارديالىق كورپۋستىڭ كومانديرى بولىپ گەنەرال چيستياكوۆ تاعايىندالدى. ال گەنەرال ليزيۋكوۆ سول جىلدىڭ يۋلىندە ۆورونەج تۇبىندە قايعىلى قازاعا ۇشىرادى.
اۆتور. كونستانتين سيمونوۆتىڭ «درۋجبا نادودوۆ» جۋرنالىندا جاريالانعان «سوعىستىڭ ءارقيلى كۇندەرى» دەگەن كۇندەلىگىندە ليزيۋكوۆ دەگەن فاميليا ەكى-ۇش جەردە ايتىلادى. وسى سول ليزيۋكوۆ ەمەس پە، باۋكە؟
باۋىرجان. سول. الەكساندر يليچ ليزيۋكوۆ. بىلگىڭ كەلسە ول كىسى تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرەيىن.
اۆتور. ارينە.
باۋىرجان. سوعىس — ادامزات ءومىرىنىڭ ۋلى تراگەدياسى. سوعىس — ادام جانىن قينايتىن ەڭ اۋىر، ەڭ اششى ازاپ. سوعىس — تىرىلەردىڭ تامۇعى. توزاققا اينالعان كۇندەر ەدى عوي ول، قاراعىم. الەكساندر يليچ ليزيۋكوۆ سوعىستان بۇرىن فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەميانى بىتىرگەن، اۋىر تانكتەر بريگاداسىنىڭ كومانديرى بولعان، سول كەزدىڭ وزىندە-اق لەنين وردەنىمەن ناگرادتالعان كورنەكتى كومانديرلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. سوعىس باستالعان كەزدە دەمالىستا جۇرگەن ليزيۋكوۆ دەرەۋ اسكەري ەشەلونمەن ءوز قۇراماسى تۇرعان لەنينسك قالاسىنا قاراي ساپار شەگەدى. ەشەلون بوريسوۆ قالاسىنا جەتكەندە ار جاقتان نەمىستەر كەلىپ قالادى. وسى ارادا پولكوۆنيك ليزيۋكوۆ وفيسەرلەردى ۇيىمداستىرىپ، اسكەر قۇراپ، بوريسوۆ قالاسىن قورعاۋ ءىسىن ۇيىمداستىرادى. جوقتان بار، باردان باتىر جاسايدى. ءسويتىپ ول ءبىر توپ 26 يۋننەن 8 يۋلگە دەيىن جاۋدى بوگەپ، قالاعا كىرگىزبەيدى. شەگىنىپ كەلە جاتقان قىزىل ارميا بولىمدەرىن وتكىزبەۋ ءۇشىن نەمىستەر بوريسوۆتىڭ ىرگەسىندەگى بەرەزينا وزەنىنە سالعان كوپىردى بىرنەشە رەت بومبالايدى. ليزيۋكوۆ قاراماعىنداعى ادامدارعا ول كوپىردى قايتا-قايتا قالپىنا كەلتىرتىپ، اقىرى ءبىزدىڭ اسكەرلەردى بەرى قاراي وتكىزىپ الادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن ليزيۋكوۆ وتان سوعىسىندا ەڭ العاش ەر اتانعانداردىڭ ءبىرى بولىپ، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الادى.
سودان كەيىن ليزيۋكوۆ موسكۆالىق ءى-شى موتواتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى بولىپ، وكتيابر-نويابر ۇرىستارىندا موسكۆانى جاۋدان نارفومينسك جاعىنان قورعاستى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن ول ديۆيزيا سوۆەت گۆاردياسى اتاعىن العان سەگىز قۇرامانىڭ ءبىرى بولدى. سەگىزىنشىسى ءبىزدىڭ ديۆيزيا ەدى. ليزيۋكوۆ پەن پانفيلوۆ ەڭ العاشقى گۆاردياشى كومديۆتەر ەدى. اكەڭمەن قۇرداس، تەڭدەس ادامدى وزىڭنەن ءوزىڭ جاقىن تارتىپ، جاقسى كورەتىنىڭ بولماۋشى ما ەدى. ليزيۋكوۆتى ءبىز وسى جاعىنان دا جۇرەگىمىزگە جاقىن تارتاتىن ەدىك. وسىدان كەيىن ليزيۋكوۆ كورپۋس كومانديرلىگىنە جوعارىلاتىلدى دا، ودان ارميا كومانداشىلىعىنا كەتتى...
وسىلاي دەپ باۋكەڭ بوگەلىپ قالدى.
اۆتور. سيمونوۆتىڭ كۇندەلىگىنەن سول گەنەرالدىڭ ءولىمى جايىندا وقىعاندا توبە شاشىم تىك تۇرىپ، كوڭىلىمدى ايانىش ءبىر مۇڭ كەرنەدى، باۋكە. سول جەرىن وقىپ بەرەيىن، تىڭدايسىز با؟
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. كۇندەلىكتىڭ «42 جىل» دەگەن ءبولىمىنىڭ بەسىنشى تاراۋىندا بىلاي دەپ جازىلعان:
«ول جاقتان (العى شەپتەن) مايدان شتابىنا قايتىپ كەلىسىمەن-اق مەن بايلانىس وفيسەرىمەن ليزيۋكوۆكە بارامىن دەپ كەلىسكەننەن كەيىنگى بىرنەشە ساعاتتان سوڭ ليزيۋكوۆتىڭ وپات بولعانىن ءبىلدىم.
ونىڭ ءبىر بريگاداسىنىڭ جولىن جاۋ كەسىپ تاستاپ، بايلانىس بولماي قالىپتى. سونىڭ الدىنداعى كۇندەردە ءىسى ءساتسىز بولىپ، ەسى شىعىپ جۇرگەن ليزيۋكوۆ، ۇزدىك-سوزدىق بولىپ ارتتان كەلە جاتقان باسقا بريگادانىڭ تانكتەرىن كۇتپەستەن، ءوزىنىڭ ءتول تانكىنە مىنەدى دە، جالعىز كۆ-مەن جوعالعان بريگادانى ىزدەۋگە كەتەدى. ەكى مە، ءۇش پە كيلومەتر ءجۇرىپ، ءبىر ورماڭنىڭ شەتىنە تاقاي بەرگەندە ونىڭ تانكىنە تاسادا تىعىلىپ تۇرعان نەمىس زەڭبىرەكتەرى سناريادتى جاۋدىرىپ جىبەرەدى. جالعىز باشنيا اتقىشى عانا امان قالادى — تانكتان شىعىپ ۇلگىرىپ، قالىڭ ەگىننىڭ ىشىنە تىعىلادى دا، قيراعان تانك ىشىندە قالعان سەرىكتەرىنىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن ءوز كوزىمەن كورەدى.
ونىڭ ايتۋى بويىنشا فاشيستەر تانكتى قورشاپ، ولگەندەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ليزيۋكوۆتىڭ دا سۇيەگىن سىرتقا شىعارادى. دوكۋمەنتكە قاراپ، ونىڭ گەنەرال ەكەنىن بىلەدى...
جۇپىنى ايتىلعان بۇل ەپيزودتان سول ءبىر اشىنىس كۇندەرىنە ءتان جالعىزدىق پەن جان كۇيىنىشى ايقىن اڭعارىلادى».
باۋىرجان. سۇيىكتى گەنەرالدىڭ سۇيەگىن جاۋدىڭ قالاي قورلاعانىن ايتۋعا اۋزىم بارماي تۇر ەدى. سيمونوۆتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى شىن. فاشيستەردىڭ بۇل سوعىستا كورسەتكەن ايۋاندىعىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن عوي، قاراعىم. — باۋكەڭ قاباعىن قاتتى ءتۇيىپ، داۋسىن قاتايتىپ الدى. — ولار مىڭداعان سوۆەت ادامدارىن تىرىدەي كورگە كومدى. ونداعان مىڭ جازىقسىز جانداردى گاز پەشتەرىندە تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى. سان مىڭ ادامدى تۇتقىن لاگەرلەرىندە اشتان قىردى. ميلليونداعان اتا-انالار، ايەلدەر، سابيلەر، قارتتار ومىردە ءبىراق رەت كەزدەسەتىن ەڭ اسىل قازىناسىنان: ۇل-قىزدارىنان، ادال ماحابباتىنان، اكە-شەشەسىنەن، ءۇرىم-بۇتاعىنان ايرىلىپ، قور بوپ ەڭىرەنىپ، زار يلەپ قالدى. اق، قارا، سارى شاشتارىن قالىڭ ورمانداي جايىپ اڭىراعان انالاردىڭ اششى ۇندەرى دۇنيەدەگى ەڭ ازالى سيمفونياعا اينالىپ، قابات-قابات بولىپ تاريحتىڭ قاتپارىنا شوكتى. مۇنى ەشقاشان دا ۇمىتۋعا بولمايدى! ەشقاشان دا! پونياتنو تەبە؟
باۋكەڭ سوڭعى سوزدەردى ايتقاندا قاتتى اقىرىپ قالدى. مەن سەلك ەتە ءتۇسىپ، قاعازدان باسىمدى كوتەرىپ الدىم. باتىردىڭ ەكى تاناۋى قۋسىرىلىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن. مەن ساسقالاقتاپ باسىمدى قايتا-قايتا يزەي بەردىم. ءبىرازدان كەيىن ول ساباسىنا ءتۇسىپ، يەگىن كوتەرىپ، مەنىڭ وڭ جاعىمداعى ەتاجەركانى نۇسقادى،
— اناۋ شەتكەرى تۇرعان ۆيلگەلم ادام دەگەننىڭ كىتابىن الشى، — دەدى سودان سوڭ. مەن ورنىمنان تۇرىپ، اق شۇبەرەكپەن تىستالعان مۇقاباسىندا «قيىن شەشىم» دەگەن جازۋى بار كىتاپتى الدىم. — سونىڭ قىستىرما تۇرعان بەتىن اششى. — قايتا ورنىما وتىرىپ، اشىپ قاراسام، قىستىرما كىتاپتىڭ 370-بەتىندە تۇر ەكەن. سونداعى تاراۋدىڭ اتى نە؟
— «جەڭىمپازدارمەن جۇزدەسۋ» دەلىنىپتى، باۋكە.
— ەندەشە سونى اياعىنا دەيىن داۋىستاپ وقىپ شىققىن. بۇل 6-شى گەرمان ارمياسى پولكوۆنيگىنىڭ مەمۋارلارى. انداعى جەردە سوۆەت ارمياسى ستالينگرادتا قورشاۋعا العان 6-شى ارميانىڭ كومانداشىسى ءپاۋليۋستىڭ كولعا تۇسكەننەن كەيىنگى جاي-كۇيى ايتىلادى.
ءىح
مەن وقۋعا كىرىستىم.
— ءبىز اعاش ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. مەنىڭ كوزىم تەرەزە جاقتاۋلارى مەن شاتىر ماڭدايشاسىنداعى اسەم ويۋلارعا ءتۇستى. ءبىزدى الىپ كەلگەن سوۆەت گەنەرالى ۇيگە كىرىڭدەر دەدى. اۋىز ۇيدە شينەلىمىز بەن فۋراجكالارىمىزدى شەشكەننەن كەيىن ءبىزدى ۇلكەن بولمەگە ەنگىزدى. بۇدان كەيىنگى كۇنىمىز نە بولماق؟ پاۋليۋس، قوشتاسقان سياقتى بولىپ، شميدتكە جانە ماعان قولىن بەردى. دەگەنمەن گەببەلس ناسيحاتى سۇيەگىمىزگە ءوزىمىز ويلاعاننان گورى تەرەڭىرەك ءسىڭىپ قالعان ەكەن.
سوۆەت گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى «ت» ءارپى ىسپەتتەندىرىلىپ قويىلعان ۇستەلدەردىڭ ءتور جاعىنان ورىن الدى: ونىڭ 64ء-شى ارميانىڭ كومانداشىسى م. س. شۋميلوۆ ەكەنىن سول ارادا بىلدىك. ونىڭ قاسىنا ءبىزدى اكەلگەن گەنەرال — ارميا شتابىنىڭ باستىعى ي. ا. لاسكين مەن مايور شەنىندەگى اۋدارماشى ورنالاستى. بىزگە ۇستەلدىڭ ۇزىن جاعىنداعى ورىندىقتاردى نۇسقادى. وعان دەيىن شميدت ماعان:
— ءوز باسىمىزعا قاتىستى جايلاردان باسقا ەشقانداي مالىمەت بەرمەۋىمىز كەرەك، — دەپ سىبىرلادى.
ماعان مۇنداي ساقتىق جاساۋ ءارى ارتىق، ءارى قولايسىز سياقتى بوپ كورىندى.
شۋميلوۆ ءبىزدىڭ كومانداشامىزعا «فون پاۋليۋس» دەپ ءسوز باستاي بەرىپ ەدى، ول:
— مەن دۆوريان ەمەسپىن، — دەپ تاستادى.
سوۆەت گەنەرالى وعان شۇبامەن كوز تاستادى. شەنى جايىنداعى سۇراققا پاۋليۋس «گەنەرال-فەلدمارشال» دەپ جاۋاپ بەرگەندە، ول ءشۇبا ودان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. پاۋليۋس ومىراۋ قالتاسىنان سولدات كىنەشكەسىن الىپ، سوۆەت ارميا كومانداشاسىنا ۇسىندى. ول اۋدارماشىمەن ءوزارا اقىلداستى دا، «جاقسى» دەپ قىسقا جاۋاپ بەردى.
گەنەرال شۋميلوۆ ودان كەيىنگى اڭگىمەنىڭ ورايىندا ءپاۋليۋستىڭ «سولتۇستىك قورشاۋعا» دا تىزە بۇعۋ تۋرالى بۇيرىق بەرۋىن ۇسىندى. پاۋليۋس باس تارتتى، ول قورشاۋدىڭ گيتلەرگە تىكەلەي باعىناتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.
ويپىراي، ەندى نە بولار ەكەن دەپ ويلادىم مەن. ويتكەنى ءبىزدىڭ ناسيحاتىمىز ورىستار ايتقان تالابىن ورىنداماعاننىڭ ءبارىن دە قيناۋعا سالادى دەپ ءبىزدى مۇلدە سەندىرىپ تاستاعان عوي. مەن سوۆەت ارميا كومانداشىسىنا ۇرەيلەنە كوز تىكتىم. شۋميلوۆ سابىرلى كۇيدە، ىسكەرلىكپەن ءسوز ساباقتاپ وتىردى. ەشتەڭە دە بولعان جوق. مەن ىشتەي وسى تاڭعاجايىپ قورىتىندىعا كەلىپ ۇلگىرگەنشە، گەنەرال ورنىنان تۇردى. مايور ونىڭ سوڭعى سوزدەرىن اۋدارىپ جەتكىزدى.
فەلدمارشالعا ايتىڭىز، مەن ءقازىر ونىڭ تاماقتانىپ الۋىن سۇرايمىن، سودان سوڭ ول مايدان شتابىنا بارادى.
شىن ايتا ما؟ سوۆەت سولداتتارى ءبىزدىڭ شينەلىمىزدى كيۋىمىزگە كومەكتەستى. ءبىز تولقىپ ەسىك الدىنا شىقتىق. باسىنا ميلىقتى تەرى باس كيىم كيگەن شۋميلوۆ ءبىزدى سىرتتا كۇتىپ تۇر ەكەن. ول سوڭىمنان ىلەسىڭدەر دەگەن بەلگى جاساپ، كوشەنىڭ ارعى جاعىنا قاراي بەتتەدى. شىنىمەن بىتكەنىمىز بە؟ مەن جان-جاعىما كوز تاستادىم. جازالاۋ كومانداسى كورىنبەيدى. الدە ول اناۋ، گەنەرال بەتتەپ بارا جاتقان اعاش ءۇيدىڭ ار جاعىندا تۇر ما ەكەن؟
(ءتىپتى دە ولاي ەمەس. شۋميلوۆ سەنەكتىڭ ەسىگىن اشتى، وندا ءبىر قارتاڭ ايەل قىزمەت ەتىپ ءجۇر ەكەن. ورىندىقتاردىڭ ۇستىنە ىشىنە ىستىق سۋ قۇيىلعان لەگەندەر قويىلىپتى. ءار لەگەننىڭ قاسىندا ءبىز كورمەگەلى كوپ ۋاقىت بولعان ءبىر-بىر كەسەك ناعىز سابىن تۇر. جاس قىز ءارقايسىمىزعا ءبىر-بىر اق ورامال بەردى. جۋىنۋ — جان راقاتى بولدى. كوپ كۇندەر بويى ءبىز ەرىگەن قار سۋىمەن بەتى قولىمىزدىڭ كىرىن ارەڭ ءجىبىتىپ جۇرگەن ەدىك.
سودان كەيىن ءبىزدى كورشى بولمەگە كىرۋگە شاقىردى. وندا ۇستىنە نەشە الۋان تاعام قويىلعان ۇستەل تۇر ەكەن. شۋميلوۆتىڭ شاقىرۋى بويىنشا پاۋليۋسپەن جانە شميدتپەن بىرگە ۇستەل باسىنا كەلىپ وتىرعاندا مەن وز-وزىمنەن ۇيالدىم. بولشيەۆيكتەردى قان ىشەر دەپ قالاي الداعان دەسەڭشى ءبىزدى! سوعان سەنگەن ءبىز قانداي اڭقاۋ بولعانبىز! مەن اسكەري تۇتقىن رەتىندە ءبىزدىڭ ارميانىڭ شتابىنان وتكەن قىزىل ارميانىڭ بىرنەشە گەنەرالى تۋرالى ويلادىم. ولارمەن دۇشپان جونىندە مالىمەت جيناۋعا جاۋاپكەر بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى عانا ىستەس بولدى. ءبىز، شتاب وفيسەرلەرى ولارعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋدى وزىمىزگە ار كوردىك. تىلعa جونەلتىلەر الدىندا عانا ولارعا جورىق قازانىنان ءبىر تويىم اس بەرىلدى.
تەگى شميدتكە ءبىزدى جەڭىپ قولعا تۇسىرگەن سوۆەت ارميا كومانداشاسىنىڭ بۇل سەرىلىك مىنەز-قۇلقى ەشقانداي اسەر ەتپەگەن بولۋى كەرەك. ول ماعان بىلاي دەپ سىبىرلادى:
— ىشىمدىك ۇسىنسا ىشپەۋ كەرەك: بىزگە ۋ بەرۋلەرى مۇمكىن، — دەدى.
بۇل ءارى جەركەنىشتى، ءارى زىعىردانىڭدى قايناتاتىن قامقورلىق ەدى. مەن شميدتكە كوزىممەن سونى سەزدىردىم. ەگەر ونىڭ ءسوزىن گەنەرال شۋميلوۆ ۇعىپ قالسا نە بولاتىن ەدى. ءدال سول كەزدە شۋميلوۆ بىلاي دەدى:
— ەگەر ءبىز سىزدەرمەن باسقا جاعدايدا تانىسساق، ەگەر مەن سىزدەردى بۇل جەردە اسكەري تۇتقىن ەسەبىندە ەمەس، قوناق رەتىندە قۇرمەتتەگەن بولسام، ماعان الدەقايدا ۇنامدى بولار ەدى.
وسىلاي دەپ ول بارىمىزگە ءبىر بوتەلكەدەن اراق قۇيدى. گەنەرال وزىمەن بىرگە ءبىزدىڭ جەڭىمپاز قىزىل ارميا ءۇشىن ءىشۋىمىزدى ءوتىندى. وعان جاۋاپ ورنىنا ءبىز قوزعالماستان وتىرىپ قالدىق. اۋدارماشى وعان اقىرىن بىرنەشە ءسوز ايتقاننان كەيىن، شۋميلوۆ جىميدى دا:
— مەن سىزدەردى جابىرلەيىن دەگەن جوق ەدىم. ستالينگراد ءۇشىن شايقاسقان ەكى ەر قارسىلاستار ءۇشىن ىشەيىك! — دەدى.
بۇدان كەيىن پاۋليۋس تە، شميدت تە، مەن دە ريۋمكامىزدى كوتەردىك. اش قارىنعا ىشكەن اراق لەزدە اسەر ەتە باستادى. مەنىڭ ءسال-پال باسىم اينالدى. ءبىراق بۋتەربرودتان بىرنەشە ءۇزىپ جەگەننەن كەيىن باسىمنىڭ اينالعانى توقتادى. پاۋليۋس پەن شميدت تە تاماققا باس قويدى.
گەنەرال شۋميلوۆپەن ءبىز ءبىر ساعاتتان اسا وتىردىق. مەن كورگەن، ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارىن ەسىمە ساقتاۋعا تىرىستىم. مايور تازا نەمىس تىلىندە سويلەپ وتىردى. سوۆەت ادامدارىنىڭ گيتلەرلىك سيستەمانى نەمىس حالقىنان جاقسى اجىراتا بىلەتىنىن مەن ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. سوۆەت وفيسەرلەرى ءبىزدى، ارادا بولعان وقيعالارعا قاراماستان، سوۆەت ادامدارىنىڭ نەمىس جۇمىسشىلارى مەن نەمىس عالىمدارىنا دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەگەنىنە سەندىردى. سونىمەن بىرگە ولار كوپتەگەن نەمىستەردىڭ ولاردى گيتلەردىڭ ءوز ماقساتىنا پايدالانۋىنا مۇمكىندىك بەرگەنىنە وكىنەتىندەرىن ايتتى. پاۋليۋس جارالى، اۋرۋ جانە ءولىمشى بوپ قالعان نەمىس سولداتتارىنا كومەك كورسەتۋدى ەتىندى، سوۆەت ارميا كومانداشاسى قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە ۋادە ەتتى، ول ءبىزدىڭ تىكەلەي ءوز مىندەتىمىز دەدى.
— ءسىزدىڭ تاعى دا باسقا تىلەكتەرىڭىز جوق پا، فەلدمارشال مىرزا، — دەدى شۋميلوۆ جۇرەر الدىندا. پاۋليۋس ءسال ويلاندى دا:
— اديۋتانتىم پولكوۆنيك ادامدى مەنىڭ قاسىمدا قالدىرۋدى وتىنەر ەدىم، — دەدى.
گەنەرال شۋميلوۆ وفيسەرلەرىنىڭ بىرىنە بۇيرىق بەردى، ول لىپ ەتىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى. وسىدان كەيىن ول ورنىنان تۇرىپ، ءبىزدى جول جۇرۋگە ءازىر تۇرعان ماشينالارعا ەرتىپ اكەلدى. ول بارىمىزگە قول بەرىپ قوشتاستى دا، پاۋليۋسكە:
— ءسىزدىڭ تىلەگىڭىز ورىندالادى، — دەدى.
اۆتوماشينالار ورنىنان قوزعالا بەرگەندە، ول جول شەتىندە تۇرىپ، بىزگە چەست بەردى. بۇل شىنىندا دا ناعىز سەرى قارسىلاس ەدى.
اۆتور. بۇل تاراۋ ءبىتتى، باۋكە.
باۋىرجان. مىنەكي، سوۆەت ارمياسىنىڭ گۋمانيزمىن كەشەگى دۇشپاندارىمىزدىڭ وزدەرى دە مويىنداعان. گۋمانيزمنەن جۇرداي گيتلەرلىك قاراقشى، جاۋىز ارميا توز-توز بوپ قۇرىدى. دۇنيە جۇزىندە سوۆەت ارمياسىنداي گۋمانيست ارميا جوق. — باۋكەڭ وسىلاي ءبىر توقتادى. سودان كەيىن مەنىڭ قولىمداعى بەتى اشىق قالعان كىتاپقا نازار اۋداردى دا، ءسوزىن ارى قاراي جالعادى. — بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى پولكوۆنيك ادام پاۋليۋس ارمياسىنىڭ شتابىندا وپەراتيۆتىك ءبولىمنىڭ باستىعى بولعان. ال گەنەرال-لەيتەنانت شميدت سول ارميانىڭ شتاب باستىعى. بۇلارعا جانە باسقا تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىس گەنەرالدارىنا سوۆەت وداعىندا جاقسى جاعداي جاسالدى. سوعىس بىتكەننەن كەيىن ولاردىڭ ءبارى امان-ەسەن ەلىنە قايتتى. ۆيلگەلم ادام گدر-دا مينيستر بولدى. سودان كەيىن ۇزاق جىلدار رەسپۋبليكانىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە قىزمەت ەتتى. قارتايعاننان كەيىن وتستاۆكاعا شىعىپ، وسى كىتاپتى جازدى. ال پاۋليۋس ەلىنە بارىپ، سوعىس بىتكەننەن ون ەكى جىل كەيىن ءوز اجالىنان قايتىس بولدى. — وسىدان كەيىن باۋكەڭ ءبىر ويدان ەكىنشى ويعا اتتاپ تۇسكەندەي بوپ، ءسال بوگەلدى دە، ءسوزىن جالعادى. — ارينە، ادامنىڭ ءولدى دەگەنىنە سەنەسىڭ. ءبىراق ولگەنىن، تابىتتا جاتقان ءولى دەنەسىن ءوز كوزىڭمەن كورمەگەن ادامدارىڭ كوڭىلىنە ءتىرى كۇيىندە ەلەستەيدى ەكەن. ءقادىرلى گەنەرالدارىم پانفيلوۆ پەن ليزيۋكوۆ ماعان سولاي كورىنەدى. ءتىرى بولسا ولار دا وتانعا ادال قىزمەت ەتىپ، وتاندىق اسكەري عىلىمعا تالاي تاماشا ەڭبەكتەر قوسقان بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
سەگىزىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. ەندى قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ جازىنا كەلەمىز بە، باۋكە؟
باۋىرجان. قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ جازىندا ءبىزدىڭ كالينين مايدانىندا دا، باسقا جەرلەردە دە ەلەۋلى ۇرىستار بولعان جوق. جەرگىلىكتى ماڭىزى بار بارلاۋ-باقىلاۋ، كۇش سىناسۋ ۇرىستارى سوۆەتتەرمەن مايدانىنىڭ بارلىق جەرلەرىندە جۇرگىزىلىپ جاتتى. كۇشتى ۇرىستار كۇزگە قاراي باستالىپ، قىستا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ول ۇرىستاردىڭ اسپانعا كوتەرىلگەن الاۋى ستالينگراد بولدى عوي. ستالينگراد نەمىس-فاشيست ارمياسى كۇنىنىڭ باتار الدىنداعى الاۋى بولدى دەپ كەزىندە قولباسى بەينەلەپ-اق ايتقان ەدى عوي. ەسىندە بار ما، ءبىر بايانداماسىندا ونىڭ بىلاي دەگەنى: «جالماۋىز گيتلەر تۇرىكتىڭ «دجۋمحۋريەت» گازەتىندە جاريالانعان تۇرىك گەنەرالى ەركيلەتپەن جاساعان اڭگىمەسىندە بىلاي دەيدى: «ءبىز رەسەيدى قۇرتامىز، ءسويتىپ، ونى ەشۋاقىتتا قايتادان باس كوتەرە المايتىن ەتەمىز». اقىماق شالىستاۋ ايتىلعانىمەن، ماسەلە ايقىن سياقتى... ءبىز مۇنداي، مىندەتتى، گەرمانيانى قۇرتۋدى كوزدەپ. وتىرعانىمىز جوق، ويتكەنى رەسەيدى قۇرتۋ مۇمكىن ەمەستىگى سياقتى، گەرمانيانى قۇرتۋ دا مۇمكىن ەمەس. ءبىراق گيتلەرشىل مەملەكەتتى قۇرتۋعا بولادى جانە ول قۇرتىلۋعا ءتيىس». قولباسشىنىڭ وسىنداي ۋىتتى سوزدەرىن راديودان ەستىگەندە نەمەسە گازەتتەن وقىعاندا جاۋىنگەرلەر ءارى كۇلىپ، ءارى قايراتتانىپ قالاتىن. «قويعا شاپقان باتىرىڭ، قاسقىر كورسە قوي بولار» دەگەن ءسوز مارقۇم جالمۇحاممەد بوزجانوۆتىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن ماتەلى بولىپ كەتىپ ەدى. ونى بىردەڭەگە جۇمساعىن كەلىپ «جولتاي!» دەپ قاسىما شاقىرسام-اق بولدى، جانىما جۇگىرىپ كەلىپ:
— «قويعا شاپقان باتىرىن، قاسقىر كورسە قوي بولار!» قۇپ بولادى، اعا، — دەپ كۇلىمدەي قازديىپ تۇرا قالاتىنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. شابۋىلعا شىعاردا ول ىلعي: «نەمىس وككۋپانتتارىنا ءولىم كەلسىن!» دەۋشى ەدى.
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم كومانديردىڭ ايتقان ءسوزى ايقىن، بەرگەن بۇيرىعى ناقپا-ناق بولۋى كەرەك. جاۋىنگەر كوماندير ءسوزىنىڭ بولبىر بولعانىن ۇناتپايدى. ويتكەنى جاۋىنگەر كومانديردەن بۇيرىق قانا ەمەس، سول بۇيرىقتى ورىندايتىن جىگەردى قوسا الۋى كەرەك. جاۋىنگەر ول جىگەردى كوماندير ءسوزىنىڭ ءۇن ىرعاعىنان، ونىڭ ويىنىڭ سالاۋات، سالماعىنان ىزدەيدى. كومانديردىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدىڭ قايرات-كۇشىنەن، دالدىك شىندىعىنان ىزدەيدى. ءسوز شىندىعى — قايراتتى قارۋ. جوعارىدا ايتىلعان اتاقتى حولم جورىعىندا، ءبىر دەريەۆنيادا الدىنان تانك شىعا كەلگەندە تايساقتاپ كەيىن شەگىنگەن جاۋىنگەرگە: «اناڭنان ۇل بوپ تۋعانىڭ راس بولسا، انا تانكتى قۇرتقىن!» دەپ بۇيرىق بەرگەنىم ەسىمدە. سودان كەيىن ول جىگىت قايتا ىلگەرى ۇمتىلىپ، تانكتى قۇرتتى.
مىنەكي ءسوز شىندىعىنىڭ كۇشى دەگەن وسى. مەن ونىڭ اناسىن ايتقاندا العاشىندا قايمىعىپ قالعان جاۋىنگەر جىگەرلەنىپ كەتتى. ءسويتتى دە تانكتى قۇرتتى. كومانديردىڭ بەرگەن بۇيرىعىندا، جاڭاعى قولباسشىنىڭ سوزدەرى سياقتى، نە كۇلدىرەتىن، نە قايراتتاندىراتىن شىندىق كورىنىپ تۇرۋى كەرەك. بۇيرىعىڭدى ايتىپ، ونىڭ ۇستىنە جاڭاعىداي جاندى جانيتىن جىگەرلى سوزدەردى قوسساڭ، جاۋىنگەرگە سول جەتەدى. بۇيرىقتى ورىنداۋعا كەتىپ بارا جاتقان ول سەنىڭ قايراتتى ءسوزىن ەسىنە تۇسكەندە، كۇلىپ تە الادى. ال كۇلكى كىسىگە قايرات بەرەدى. جاۋعا قارسى جىلاپ جىلجىعان سولدات جىراققا جەتە المايدى. كۇلىپ ىلگەرىلەگەن سولدات قانا يگىلىكتى ءىس تىندىرادى. «كۇلىپ» دەگەننىڭ سولداتتىڭ جىندانعان كىسىشە وز-وزىنەن قارقىلداپ كۇلۋى ەمەس، بۇيرىقتى ورىنداۋعا ىشتەي جىگەرلەنىپ، قايراتتانىپ بارۋى دەگەن ءسوز ەكەنى تۇسىنىكتى عوي ساعان؟
جاڭا مەن جوعارىدا ستالينگرادتى اتادىم عوي. 1942 جىلدىڭ 28 سەنتيابرىندە بۇرىنعى ستالينگراد مايدانى دون مايدانى بولىپ قايتا قۇرىلدى. ونىڭ كومانداشىلىعىنا ءبىزدىڭ گەنەرال روكوسسوۆسكيي تاعايىندالدى. ونى نەگە «ءبىزدىڭ گەنەرال» دەپ وتىرعانىمدى تۇسىنەسىڭ بە؟ تۇنسىنبەسەڭ بىلاي. قىرىق ءبىرىنشى جىلى جاۋ موسكۆاعا ءتونىپ كەلگەندە 30، 1 ەكپىندى، 20، 16، 5، 33ء-شى جانە 43ء-شى ارميالار توسقاۋىلدا تۇردى. موسكۆاعا ەڭ ۇرىمتال جەر (30 كيلومەتر) گەنەرال روكوسسوۆسكيي باسقارعان 16-شى ارميانىڭ تۇسى ەدى. ءبىزدىڭ 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسى گەنەرال روكوسسوۆسكييدىڭ قولىنداعى قۋاتتى قارۋلاردىڭ ءبىرى بولدى. گەنەرال پانفيلوۆ قازا تاپقاندا قابىرعاسى قايىسقان ادامنىڭ ءبىرى دە سول كىسى ەكەن. ونى مەنىڭ باتالونىم 20 نويابردە قورشاۋدان شىعىپ كەلگەندە مايور ەلين مەن كوميسسار لوگۆينەنكودان ەستىدىك. ونىڭ ۇستىنە روكوسسوۆسكيي مەنى ەڭ ءبىرىنشى رەت ءوز قولىمەن پولك كومانديرلىگىنە تاعايىنداعان كىسى. ونى كىتابىمنىڭ «سەنىم» دەگەن تاراۋىندا ايتقانمىن. ەندەشە، موسكۆا تۇبىندەگى اسا قاتال، قاندى ۇرىستاردى باسىمىزدان بىرگە كەشىرگەندىكتەن، ول كىسىنى «ءبىزدىڭ گەنەرال» دەپ اتاۋعا حاقىم بار ما، جوق پا مەنىڭ؟
سول كىسىنىڭ قالاۋى بويىنشا گەنەرال چيستياكوۆ 21ء-شى ارميانىڭ كومانداشاسى بولىپ، دون مايدانىنا كەتتى. كىم دە بولسا قايراتىنا كوزى جەتكەن ادامداردى عانا وزىنە سەرىكتىككە الادى عوي. گەنەرال چيستياكوۆ ونىڭ سەنىمىن ابىرويمەن ورىندادى. ستالينگرادتى جاۋدان ازات ەتۋدە 21ء-شى ارميا اسا زور داڭققا بولەنىپ 6-شى گۆارديالىق ارميا بولىپ اتالدى. سودان كەيىن بۇل ارميا اتاقتى كۋرسك دوعاسىندا دا ۇلكەن ەرلىك كورسەتتى. ءسويتىپ، گەنەرال-لەيتەنانت اتاعىن العان چيستياكوۆ تۋرا ءبىر جىلدان كەيىن 1943 جىلدىڭ سەنتيابىرىندە، 6-گۆارديالىق ارميانى باستاپ كالينين وبلىسىنا قايتا كەلىپ، 2-بالتىق مايدانىنىڭ قاراماعىنا كىردى.
مەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىم گەنەرال چيستياكوۆ دون مايدانىنا كەتەر الدىنداعى وقيعا. 1942 جىلى 26 سەنتيابر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە كورپۋس كومانديرى گەنەرال چيستياكوۆ پەن ارميا كومانداشىسى گەنەرال گاليسكيي ەكەۋى كەلىپ، ءبىزدىڭ پولكتىڭ قورعانىس شەبىن ارالاپ كوردى. كەتەرىندە چيستياكوۆ ماعان كەشكە قاراي كورپۋس شتابىنا كەل دەپ بۇيىردى. گەنەرال گاليسكييدىڭ قورعانىس شەبىن جاقسارتۋ جايىنداعى نۇسقاۋلارىن ورىنداپ بولعاننان كەيىن، ءتۇس اۋا، كورپۋس شتابى تۇرعان كنياجيي كلين قىستاعى قايداسىڭ دەپ، اقبوز اتپەن قۇيعىتا كەپ جونەلدىم. جولدا، ءجيى قويىلعان باقىلاۋ پوستىلارىنىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنەن ءوتىپ، دوكۋمەنت كورسەتىپ ءجۇرىپ، كەشىگىڭكىرەپ قالىپپىن.
اۆتور. كنياجيي كلين دەيسىز بە؟
باۋىرجان. ءيا.
اۆتور. مەنىڭ جيناعان ماتەريالدارىمنىڭ ىشىندە قىرعىز اقىنى ءسۇيىنباي ەرالييەۆتىڭ ءبىر ولەڭى بار ەدى. سوندا كنياجيي كلين دەگەن ءسوز بار. تەگى قىرعىز اقىنى ءسىزدى سول دەريەۆنيادا كورگەن بولۋى كەرەك. سول ولەڭدى وقىپ شىقسام قايتەدى؟
باۋىرجان. وقىعىن.
ءىى
اۆتور. ولەڭنىڭ اتى «اقبوزات مىنگەن قولباسى». شەكەسىندە: «قازاق حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىنا» دەگەن ارناۋ ءسوز بار.
كنياجيي كلين سەلوسى، جايلادىق جەتىپ ءتورىن ءبىز، مايداننان جىراق جەر وسى، بۇل ءبىراق كۇزەت شەبىمىز.
وسىندا توقسان جول-توراپ،
ۇمىتپا جالعىز مىندەتتى:
مانداتىن تەكسەر، تۇر قاراپ، —
كىم كەلدى، بۋدان كىم كەتتى.
...ويقاستاپ مىنە، اقبوز ات
جارق ەتىپ الدان كورىندى.
اسپاننان الدە ناق سول ءسات
اقشا بۇلت وقىس ءبولىندى.
قۇيعىتىپ كەلەد ادىردان
قۇربىما ايتتىم: «باۋىرجان!
توقتاتام قۇداي بولسا دا،
ۋستاۆكا ءبارى باعىنعان!»
سول، مومىش ۇلى! ەسىتتىم،
اڭىزداي اتىن كوپتەنگى.
پولكىمەن جولىن كەسىپتى
ماسكەۋگە شاپقان كوپ قولدىڭ.
بولسام دا قانىق داڭقىنا،
كورمەپ ەم ءوزىن ءومىرى.
وينايدى جەلمەن شالقىما
بۋركانىڭ ەكى ءوڭىرى.
كەلەدى زۋلاپ كوماندير،
مايداندا سونداي ەر ەكەن!
كورىندى قىزىق ماعان بۇل.
توقتاتسام ول نە دەر ەكەن؟
بەلگىمدى سەزە قويدى ما،
تىزگىنىن تەجەپ اتىنىڭ
الدە نە ءتۇستى ويىنا،
اياڭعا كوشتى اقىرىن.
كەكسە مە دەسەم، جاس ەكەن،
جىگىتتىڭ ءدويى تاس بەكەم.
جالىنان سيپاپ بوز اتتىڭ
اياۋلى تىلدە ءسوز قاتتى:
— قۇلىنى بولىپ جۇرمەگەي،
قىرعىزدىڭ الدە قازاقتىڭ؟
«قاي تىلدە، — دەپ تۇر، — ءسوز كەبى»
قادالا ماعان قارادى.
و، نەتكەن وتكىر كوزدەرى!
— وڭمەڭنەن ءوتىپ بارادى.
«قىرعىزبىن!» دەدىم قىمسىنىپ،
(توقتاتقان ءۇشىن قايمىعا).
— باۋىرىمسىڭ،— ورتاق تىرشىلىك
— بارعانمىن تالاي ايلىڭا...
تانيتىن ۇل بول ەلىڭە!
قولىمدى الدى ءيىلىپ،
اتىلدى اقبوز ەلىرە،
ايقاستى تىلەپ ءسۇيىنىپ.
ەرىنە جاعار ءاربىر ات،
قاسيەتىمەن ءارقانداي.
ال مىنا اقبوز ارعىماق
اق سۇتكە مالىپ العانداي.
ارقىرار اقبوز ۇرىستا،
ايقاستىڭ قىزىپ دۋىنان.
جارقىلدار قيعىر قىلىش تا،
سىعىراي شىعىپ قىنىنان.
«جاقسى اتتىڭ كوركى ەرىمەن،
جاراستىق سونداي بار مۇندا:
كينودان تالاي كورىپ ەم،
ەر چاپاي تۇردى الدىمدا
باۋىرجان. اۋدارعان كىم؟
اۆتور. مۇزافار الىمبايەۆ. قىرعىز اقىنى ءوزىڭىزدى كورگەن ءتارىزدى-اۋ ءوزى.
باۋىرجان. نەمەسە ءبىزدىڭ پولكتا بولعان قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ بىرىنەن ەستىگەن بولار. 316ء-شى ديۆيزيانىڭ ءشۇۋ باسىندا نەگىزى قىرعىزدار مەن قازاقتاردان قۇرالعانىمەن، گەنەرال پانفيلوۆ ونى ينتەرناسيونالدىق ديۆيزيا ەتىپ جاساقتادى. وندا ورىستار دا، ۋكرايندار دا، بەلورۋستار دا، وزبەكتەر دە، تاتارلار دا، ازەربايجاندار دا، باشقۇرتتار دا، چۋۆاشتار دا، ۇيعىرلار دا جانە باسقا كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بولدى. ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان العاندا ءبىزدىڭ ديۆيزيامىز كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ كىشىرەيتىلگەن ماكەتى سياقتى ەدى. مۇنداي قۇرامانى كوممۋنيستىك بارلىق قاسيەتتەردى جۇرەگىنە جيناعان ناعىز ينتەرناسيوناليست كوماندير عانا ويداعىداي باسقارا الاتىنى ايان. بيىك قۇزعا سالعان بۇركىت بالاپانىنداي، اسقار الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جاس ديۆيزيانىڭ بەسىگىن، كۇنى-تۇنى ۇيقى كورمەستەن، وسىناۋ الماتىدان سوناۋ استاناعا دەيىن تىنىمسىز تەربەتكەن گەنەرال پانفيلوۆ ءدال وسىنداي كىسى بولدى. ول ديۆيزياعا كەرەكتى كومانديرلەردى دە ءار ۇلتتىڭ ناعىز حالىقتىق اسكەر — قىزىل ارميا قاتارىندا شىڭدالعان پاتريوت وكىلدەرىنەن تاڭداپ الدى. مىنە وسى وراسان شايقاستا ەلىمىزدىڭ وزگە ۇلت جاۋىنگەرلەرى سياقتى، ۇلى ماناستىڭ ۇرپاعى قىرعىز جىگىتتەرى دە ەرەسەن ەرلىك كورسەتتى. قىرعىز-قازاق بالالارى، ەگىز قوزىداي بولىپ، جاۋ تانكىن جايراتۋعا قول ۇستاسىپ قاتار جۇگىردى. قايسارلىعى دا، قاھارماندىعى دا ۇقساس بۇل ەكى حالىقتىڭ ۇلدارى وجەت ورىس جىگىتتەرىنىڭ قوس قاناتى، وزگە ۇلانداردىڭ جولداسىن جاۋعا بەرمەس جان سەرىگى بولا ءبىلدى. پاتشالى رەسەي تۇسىندا بىر-بىرىمەن قۇداي جۇلىسىپ كەلگەن بۇل ەكى حالىقتىڭ ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى شىڭداعان بولاتتاي بەرىك دوستىعى وسى سوعىستا ودان سايىن نىعايا ءتۇستى. سۇيىكتى وتاننىڭ قاسيەتتى جەرىنە قىرعىز-قازاقتىڭ قانى قاتار توگىلدى. دەنەلەرىن تىلكەمدەپ وق تەسىپ بىرنەشە جەردەن جارالى بولسا دا العى شەپتەن ءبىر ادىم دا ارتقا شەگىنبەگەن ولار قولدان قۋات، بۋىننان ءال كەتكەندە ءبىر وكوپتىڭ تۇبىنە گۇرس ەتىپ قاتار قۇلاپ، قۇشاقتاسىپ جاتىپ جان تاپسىردى. ءسويتىپ ولار تۋىسقاندار مولاسىنا وزدەرىنىڭ ەر دوستارىمەن قاتار كومىلدى. قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ كەرەمەت ەرلىكتەرىن مەن ءوز كوزىممەن سان رەت كوردىم. دۇيشەنقۇل شوپوشوۆ، بۇركىت الىشەروۆ، ءاشىرباي قويانكوزوۆ، توقتاعۇل شابەكوۆ ءتارىزدى ونداعان قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ قاجىر-قايراتىنا ءسۇيسىندىم. مەن وسىلارداي وتانشىل ۇل تاربيەلەگەن، سان جاعىنان كىشكەنە دە بولسا مۇسكەنە قىرعىز حالقىنىڭ الدىنا باس يەمىن! جالعىز قىرعىز حالقى عانا ەمەس، اق سۇتىمەن تاربيەلەگەن ادال ۇلدارىن وتان قورعاۋ جولىنداعى قاسيەتتى جورىقتارعا باستاۋ ءۇشىن مەنىڭ پولكىمنىڭ كەيىننەن مەن باسقارعان 9ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ قاراماعىنا بەرگەن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتار، ەۆرەي، گرۋزين، ارميان، ازەربايجان، تاجىك، وزبەك، باشقۇرت تاعى باسقا حالىقتاردىڭ الدىنا تىزە بۇگىپ، ءتاجىم ەتەمىن!
اۆتور. بۇل جەردە دە ءبىراز فيلوسوفياعا باردىڭىز، باۋكە.
باۋىرجان. نەمەنە، مەنىڭ فيلوسوفيام ۇناماي وتىر ما ساعان؟ وندا تىڭداماعىن!
اۆتور. قويدىم، باۋكە، قويدىم. ال ءسىز ءقازىر، قىرعىز اقىنى ايتقانداي «اسپاننان بولىنگەن اق بۇلتتاي» نەمەسە «اق سۇتكە مالىپ العانداي» اقبوز اتپەن كورپۋسقا قاراي كەلە جاتىرسىز. چيستياكوۆپەن كەزدەسەيىك، كانە.
ءىىى
مەنىڭ جاڭاعى سوزىمە شامدانىپ قالعان باۋكەڭ ءدۇرديىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. سودان كەيىن، ارامىزدا ەشتەڭە بولماعانداي قايتادان ءسوزىن جالعادى. مەنىڭ ويىما قازاقتىڭ ءبىر ەسكى ماقالى ءتۇستى. «جاماننىڭ اشۋى — باسى جەرگە جەتكەنشە، جاقسىنىڭ اشۋى — جىبەك ورامال كەپكەنشە» دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
باۋىرجان. مەن كورپۋس شتابى تۇرعان جەرگە كۇن باتار الدىندا كەلگەن ەدىم. شتابتاعىلار سىزگە گەنەرال بلينداجعا كەلسىن دەپ بۇيىردى دەدى. بلينداجدا كورپۋس كوميسسارى. س. ا. ەگوروۆ ەكەۋى عانا وتىر ەكەن. مەن گەنەرالعا كەلگەنىمدى بايانداپ راپورت بەردىم.
پانفيلوۆ مارقۇم كىسىمەن تەك قانا «ءسىز» دەپ سويلەسۋشى ەدى. تەك قانا «جولداس پالەنشە» دەپ فاميلياڭدى اتايتىن. ال چيستياكوۆ ۇرىساردا نەمەسە بۇيرىق بەرەردە عانا «ءسىز» دەپ سويلەپ، رەسمي ەمەس جاعدايدا «سەن» دەپ جانە اتىڭدى اتاپ سويلەسە بەرەتىن.
— كەل، كەل، باۋىرجان، — دەدى ول ماعان قولىن ۇسىنىپ. — ەسكى دوستاردان جەتپەي تۇرعانى سەن عاناسىڭ.
بۋعان قاراپ مەن بولاتىن اڭگىمەنىڭ رەسمي ەمەس ەكەنىن اڭعاردىم. اڭگىمە رەسمي بولماسا دا، مەن ءوزىمدى رەسمي كۇيدە ۇستاپ، گەنەرالدان سوڭ كوميسساردىڭ قولىن العاننان كەيىن دە تىك قالپىمدا تىرپ ەتپەستەن تۇرىپ قالدىم.
گەنەرال ستول باسىنا شاقىردى. ءوزى ورتاعا جايعاستى دا، كوميسسارعا سول جاعىنان، ماعان وڭ جاعىنان ورىن نۇسقادى. وتىراردا، ورىندىققا ءتيىپ مەنىڭ قىلىشىم سارت ەتە قالدى. گەنەرال جىميدى دا:
— بۇل قىلىشتى قاشان تاستايسىڭ، باۋىرجان؟ — دەدى.
— جاۋدى جەڭىپ، اسكەردەن بوسانعاننان كەيىن مۇنى مۋزەيگە وتكىزەمىن، جولداس گەنەرال.
— جىگىت! وسىنداي وزگەرمەيتىن ءوز ءداستۇرى بار ادامداردى ۇناتامىن، — دەدى دە گەنەرال ەگوروۆقا قاراي بۇرىلىپ، سودان سوڭ وعان ءوزىنىڭ مەنى ەڭ العاش وسى قىلىشتى كوتەرىپ شاۋىپ جۇرگەندە كورگەنىن ايتتى. — ءبىراق سول جولى استىنداعى اتىنىڭ قۇيرىعىن شاۋىپ الدى بۇل باتىر. ال ونىڭ دالەلدى سەبەپتەرى بار ەدى...
مەن قىسىلىپ، ءۇنسىز وتىردىم. گەنەرالدىڭ اديۋتانتى داستارقان جايىپ، ۇشەۋىمىزدىڭ الدىمىزعا اس قويدى.
— ال، باۋىرجان، — دەدى گەنەرال اسقا يكەمدەلگەن ىڭعاي تاپتىم. — مەن ەرتەڭ موسكۆاعا جۇرگەلى وتىرمىن. تەگى باسقا جاققا اۋىسارمىن. اۋىسپاسام قايتىپ كەلەرمىن، كەت دەمەسسىڭدەر.
— ارينە،— دەدى كوميسسار باسىن يزەپ. — سول دۇرىس بولار ەدى.
— ونى بارا كورەمىز، سەرگەي الەكساندروۆيچ، — دەدى گەنەرال ءسوزىن جالعاپ. — باسقا جولداستارمەن تەلەفون ارقىلى تىلدەستىم. ءبىراق ەشكىمدى شاقىرمادىم. سەنى شاقىرىپ وتىرعان سەبەبىم ەكەۋمىز 8ء-شى گۆارديالىق پانفيلوۆ ديۆيزياسىنان بۇرىنعى ەسكى دوسپىز. سوناۋ قيىر شىعىستا، قيىن كەزدەردە تابىسقان ادامدارمىز. سوندىقتان سەنىمەن قوشتاسپاي كەتۋدى ءجون كورمەدىم.
— راقمەت، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن باسىمدى ءيىپ. گەنەرالدىڭ بۇل ءسوزى ماعان سونشاما جىلى ءتيدى. ىشتەي قاتتى تولقىپ، تەبىرەنىپ قالدىم.
— وسىنى، — دەدى گەنەرال قىرلى ستاكاندى ورتالاي قۇيىلعان اراقتى قولىنا الىپ، — مىنا سىزدەردىڭ دەنساۋلىقتارىڭىز ءۇشىن، وسى وتىرعان ۇشەۋىمىزدىڭ ۇيامىز 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا مەن 2ء-شى گۆارديالىق كورپۋستىڭ جانە مەنىڭ تۋعان جەرىم كالينين وبلىسىن جاۋدان تولىق ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان كالينين مايدانى اسكەرلەرىنىڭ جاڭا تابىستارعا جەتە بەرۋى ءۇشىن، الىپ قويالىق.
— بالكىم، قايتىپ كەلەرسىز، تۋعان جەرىڭىزدى جاۋدان بىرگە ازات ەتەرمىز، يۆان ميحايلوۆيچ، — دەپ كۇلدى كوميسسار ونىمەن جانە مەنىمەن ستاكانىن سوعىستىرىپ جاتىپ.
ەكىنشى توستى گەنەرالدىڭ دەنساۋلىعى مەن بارعان جەرىندە ابىرويلى بولۋى ءۇشىن دەپ ەگوروۆ كوتەرتتى.
اس اراسىندا گەنەرال تاعى دا قيىر شىعىس تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. ۋسسۋريي ولكەسىنىڭ قاھارلى قىسى بىتكەننەن كەيىن قىرقۇلاق اۋرۋى باستالاتىنىن، الدەنەشە رەت ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرىن ءجۇزىمنىڭ، اعاشتىڭ جاپىراعىن قايناتىپ ىشكىزىپ، اششى پياز جەگىزىپ امان الىپ قالاتىنىمىزدى ايتتى. تالاي رەت بەلۋاردان باتپاق كەشىپ جاساعان جورىقتارىمىزدى ەسىنە ءتۇسىردى. وسى ارادا مەنىڭ قۇيرىعى شولاق اقبوز اتتى جاياۋ جەتەكتەپ، باتپاق كەشىپ ديۆيزيا شتابىنان پولككە كەلگەنىم ويىما ورالدى دا، گەنەرالعا ءومىر بويى تىسىمنەن شىعارماي كوكىرەگىمدە ساقتاپ كەلگەن سۇراعىمدى قويدىم.
— جولداس گەنەرال، ءبىر سۇراق قويۋعا بولا ما؟
— سۇرا، باۋىرجان، — دەدى گەنەرال.
— كومبريگ دوتول مەن پولكوۆنيك كوۆالەنكو كەتىپ، ءسىز ءبىزدىڭ ديۆيزياعا كەلگەننەن كەيىن ءبىر كۇنى مەنى شاقىرتتىڭىز، جولداس گەنەرال. سوندا مەنى تەك قانا اتىمنىڭ قۇيرىعىن شاۋىپ العانىم ءۇشىن ديۆيزيا شتابىنان پولككە دەيىن جاياۋ بارۋعا جازالايىن دەپ قانا شاقىردىڭىز با جوق الدە باسقا سەبەبى بولىپ پا ەدى؟
گەنەرال ول وقيعانىڭ جەلىسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءسال ويلانىپ الدى دا باسىن شايقادى.
— جوق، ول ءۇشىن ەمەس. سەنىڭ سول جولى ءحالىن مۇشكىل بولاتىن. ءبىراق مەنىڭ سەنىمەن سويلەسىپ، كىم ەكەنىڭدى بىلمەي جاتىپ قولىڭنان جەتەكتەتىپ قويا بەرگىم كەلمەدى.
— وندا مەن وسى ءومىرىم، تىرشىلىگىم ءۇشىن سىزگە قارىزدار ەكەنمىن، جولداس گەنەرال.
— ەگەر ولاي دەسەڭ سەن ول قارىزىڭدى الدەنەشە ەسە عىپ، اسىرىپ وتەدىڭ، باۋىرجان.
— وندا مەنىڭ ءسىزدى اكەمدەي قۇشاقتاپ، سۇيۋىمە رۇقسات ەتىڭىز، جولداس گەنەرال، — دەپ جۇيە-جۇيەم بوساپ، ورنىمنان تۇردىم...
تاعى ءبىر سۇراق كومەيىمە كەلگەن ەدى. وتكەن اپرەلدە، 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيادان 2-گۆارديالىق كورپۋسقا اۋىسىپ بارا جاتقاندا گەنەرال تاعى دا مەنى شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەگەن بولاتىن.
— سەن تۋرالى ويلارىم بار ەدى، ونى جۇزەگە اسىرىپ ۇلگىرمەدىم. ءبىراق يۆان يۆانوۆيچكە تاپسىردىم، سول كىسى قامقورلىق جاسار، — دەگەن.
الدىندا سول ويىڭىز نە ەدى دەپ سۇراعىم كەلگەن بولاتىن. ەندى مىنا اڭگىمەدەن كەيىن ونى سۇراۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىگى بولماي قالدى.
— باسقا قانداي سۇراعىڭ بار؟ — دەدى گەنەرال.
— ەشقانداي سۇراعىم جوق، — دەدىم مەن ەكى اياعىمدى سارت ەتكىزىپ. — جولىڭىز بولسىن، جولداس گەنەرال، جاۋىنگەرلىك زور تابىسقا جەتۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن!
ءسويتىپ، گەنەرال چيستياكوۆ موسكۆاعا اتتانىپ كەتتى. ودان كەيىن دون مايدانىنا بارعانىن بىلدىك.
وسىلاي دەپ باۋكەڭ ءبىر توقتاپ تاعى دا تەمەكىگە قول سوزدى. باۋكەڭنىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەرگە كانىگى حاتشىداي بولىپ توسەلىپ العان مەنىڭ وڭ قولىم جازا-جازا قاتتى سالدىراپ قالعان ەدى. قۇرىسىن جازايىن دەپ، موتورى جاڭا عانا سوندىرىلگەن كىشكەنە سامولەتتىڭ پروپەللەرىندەي قالباڭداتىپ، قولىمدى بىرەر رەت سەرمەدىم دە، تەز توقتاتا قويدىم.
توقتاتا قويعانىم گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن: «بۇلاردان باسقا مومىش ۇلىنىڭ ماعان ۇنايتىن تاعى ءبىر قاسيەتى بولاتىن، ول ونىڭ شىنشىلدىعى ەدى. مەن ونىڭ قانشا قيىن بولسا دا، ءتىپتى ودان وزىنە زيان كەلسە دە تەك قانا شىندىقتى ايتاتىنىن ءبىلۋشى ەدىم» — دەگەن ءسوزى ءدال وسى ساتتە ساق ەتىپ قايتادان ويىما ورالدى. العاشىندا مەن بۇل ءسوزدى جۋرنالدان وقىپ بەرگەنىمدە «ونى نەعىل دەيسىڭ؟» دەپ باۋكەڭ بەتىمە اجىرايا قاراعان بولاتىن.
گەنەرالدىڭ بۇل سوزىنە مومىش ۇلى ماقتاناتىن، قۋاناتىن بولار دەپ ويلاپ ەدىم. ءبىراق باۋكەڭ ونداي نىشان بىلدىرمەدى. چيستياكوۆتىڭ بۇل سوزدەرى باسىلعان جۋرنالدى التىن تاپقانداي قۋانا قولتىقتاپ ەنتەلەي باسىپ، ەنتىگە كىرگەن ماعان ول جىلى قاباق كورسەتپەدى. جۋرنالداعى ءوزى تۋرالى ايتىلعان تاماشا باعانى وقىپ بەرگەنىمدە «ونى نەعىل دەيسىڭ؟» دەپ زىرك ەتە تۇسكەندە مەن قاتتى قىسىلىپ، شىنىمدى ايتسام، رەنجىپ قالدىم. سول ساتتە باسىما وسى كىسى چيستياكوۆتى ۇناتپاي ما ەكەن دەگەن وي كەلدى. ساسقانىمنان مەن: «جاي، باۋكە. سول كىسىمەن قالاي كەزدەسكەندەرىڭىزدى ايتپايسىز با؟» دەي سالعانمىن. بۇرىنعى بارلىق سۇراقتارىما بەرگەن جاۋاپتارى سياقتى، باۋكەڭ بۇل سۇراعىما دا جاۋاپ قايتارۋعا كىرىسكەن. ءبىراق ول جاۋاپ وسىنداي ۇلكەن اڭگىمەگە ۇلاسىپ ءارى درامالىق، ءارى جان تەبىرەنتەرلىك دەتالدارى بار دۇنيە بولىپ شىعار دەپ ءتىپتى دە ويلاماعان ەدىم. گەنەرال چيستياكوۆتىڭ ءوز مەمۋارىندا جازعان «مومىش ۇلىنىڭ ماعان ۇنايتىن تاعى ءبىر قاسيەتى — شىنشىلدىعى ەدى» دەگەنىنىڭ ءمانىسى مىنە ەندى كەلىپ شىقتى. مۇنى دا باۋكەڭ «ءيا، ءبىزدىڭ گەنەرال عاجاپ كىسى ەدى، مەنى جاقسى كورۋشى ەدى» دەگەن سياقتى قۇرعاق سوزدەرمەن ەمەس، جوعارىداعىداي، جان تەبىرەنتەرلىك اڭگىمە ەتىپ ايتىپ بەردى. وندا دا ءوزىن-وزى دارىپتەپ، كوتەرمەلەي سويلەگەن جوق، گەنەرالدى العا ۇستاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىن گەنەرالدىڭ ءارتۇرلى بۇيرىقتارىنا بايلانىستىرا باياندادى. ۇزىن اق مۇشتىككە جالعاپ، پاپيروس تۇتاتقالى جاتقان باۋكەڭنىڭ سالاسىنان ەت قاشقان ارىق ۇزىن ساۋساقتارىنىڭ ءدىرىل ارالاس قيمىلىنا كوز سالا وتىرىپ مەن ونىڭ شىنىداي ءمولدىر شىنشىلدىعىنا ءسۇيسىندىم. سونىمەن بىرگە ونىڭ اڭگىمە ايتقىشتىق ونەرىنە تاعى دا عاجاپتاندىم. قانداي سۇراق قويساڭ دا باۋكەڭ ونىڭ جاۋابىن وزىنشە سيۋجەتكە نەگىزدەپ، قاراپايىم دا بولسا كومپوزيسياعا جەلىلەپ ايتادى. سيۋجەت، كومپوزيسيانى ول الدىن الا قۇرىپ المايدى، سەنىڭ سۇراعىڭ قويىلعاننان كەيىن سوعان جاۋاپ بەرە وتىرىپ، قيۋلاستىرىپ قۇراستىرىپ اكەتەدى. بۇل شاپشاڭدىق ونىڭ ءارتۇرلى جاۋىنگەرلىك جاعدايدا تەز شەشىم قابىلداپ ۇيرەنگەندىگىن، سوناۋ ەسكى اسكەري داعدىنى تانىتقانداي ەدى. باۋكەڭنىڭ چيستياكوۆ جايىنداعى بۇل اڭگىمەسى مەنى ودان سايىن تولعاندىرا ءتۇستى. «سەنىڭ قانداي عاجاپ ۇستازدارىڭ بولعان، باۋكە! سول ۇستازدارىڭ سەنى ماپەلەپ تاربيەلەگەن. سەنى ولار تالاي-تالاي اپاتتارعا جۇمساپ، شىنىقتىرعان. اپاتقا جۇمساۋ ارقىلى ولار ءوزىڭدى اپاتتان الىپ قالىپ وتىرعان. سەنىڭ تاعى ءبىر اسىل قاسيەتىڭ سول ۇستازدارىڭدى ەشقاشان ۇمىتپايتىندىعىڭ. تىرىسىندە ۇستاز تۇتقان اعالارىن كوزى جۇمىلا سالا ۇمىتىپ كەتەتىن ادامدار از با؟ سەن ونداي كىسى ەمەسسىڭ باۋكە. سەنى حالىق سول ءۇشىن دە جاقسى كورەدى».
باۋكەڭنىڭ مەنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىمدا شارۋاسى بولعان جوق. تەمەكىسىن تۇتاتىپ، بۇرق ەتكىزىپ اۋزىنان ءتۇتىن شىعاردى دا: «ال دايىنسىڭ با؟ ەندى نە سۇراۋشى ەدىڭ؟» دەگەندەي بۇرىلىپ ماعان قارادى.
IV
اۆتور. 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ چيستياكوۆتان كەيىنگى كومانديرى كىم بولىپ ەدى، باۋكە؟
باۋىرجان. ونى 1942 جىلدىڭ جازىندا پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ دەگەن كىسى باسقاردى. ال كۇزدە پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ 3ء-شى ەكپىندى ارميا شتابىنا وپەراتيۆتىك ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ كەتتى دە، ديۆيزياعا پانفيلوۆتان كەيىنگى التىنشى كوماندير بولىپ چ. دەگەن كىسى كەلدى...
ال يۆان يۆانوۆيچ سەرەبرياكوۆكە كەلەتىن بولساق، ول كىسى وتە اقىلدى، وتە بەينەتقور ادام ەدى. باسىنان كەشكەن تاجىريبەسى دە ۇشان-تەڭىز مول بولاتىن. ويتكەنى يۆان يۆانوۆيچ ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، ونى اعا ۋنتەر-وفيسەر بوپ اياقتاعان كىسى. سودان سوڭ ازامات سوعىسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن وتكەن. مىنە وسى كىسى 316-ديۆيزيا ەڭ العاش قۇرىلعاندا شتاب باستىعى بولىپ كەلگەن ەدى. شتاب جۇمىسىن جانىنداي جاقسى كورەتىن، وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى جان-تانىمەن بەرىلە اتقاراتىن. ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ داڭققا جەتۋىنە بۇل كىسىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى از بولعان جوق. ويتكەنى شتاب اسكەردى باسقارۋدىڭ تۇتقاسى عوي. ال سەرەبرياكوۆتىڭ قولىنداعى ول تۇتقا ديۆيزيا موسكۆاعا قاراي جويقىن ۇرىسپەن جىلجىمالاپ شەگىنگەندە دە، كريۋكوۆاعا كەلىپ تابان تىرەپ توقتاعاندا دا، موسكۆا تۇبىنەن ىلگەرى قاراي شابۋىلعا شىققاندا دا ۇنەمى وڭتايلى كۇيدە بولدى. قولىنداعى سەگىز تاسپالى بۇزاۋ ءتىس قامشىنىڭ سابى مىقتى بولسا عانا ونى جاۋىڭنىڭ باسىنا نايزاعايداي جارقىلداتا سىلتەيسىڭ. سىلتەگەنىڭدى سىلەيتە اتتان قۇلاتاسىڭ. قامشىڭنىڭ سابى سىنىق بولسا، وندا ەشتەڭە تىندىرا المايسىڭ. ال سەرەبرياكوۆ شتاب جۇمىسىن ءارقاشان الىپ باتىردىڭ سەگىز تاسپالى بۇزاۋ ءتىس قامشىسىنىڭ ىرعاي سابىنداي ىقشام كۇيدە ۇستادى.
بۇعان قاراپ پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتى قاعازدان باس كوتەرمەيتىن بيۋروكرات ەكەن دەپ استە ويلاۋعا بولمايدى. ونىڭ قاعاز قۇمارلىعى ءوز ىسىنە قالتقىسىز بەرىلگەندىكتىڭ بەلگىسى ەدى. يۆان يۆانوۆيچ تەك قانا قاعازداعى جازۋ مەن كارتاداعى بەلگىلەردى وقۋعا عانا ساۋاتتى ەمەس، سونىمەن بىرگە ادامنىڭ جۇزىندەگى وي مەن جۇرەگىندەگى سەزىمدى وقۋعا دا زەرەك كىسى بولاتىن. پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ سولدات ءۇشىن قوڭ ەتىن كەسىپ بەرۋگە ءارقاشاندا ءازىر ەدى. ونىڭ شتاب جۇمىسىن وتە مۇقيات اتقارۋى دا سوندىقتان بولار دەپ ويلايمىن.
جوعارىدا مەن گوريۋنى تۇبىندەگى قيان-كەسكى ۇرىستار كەزىندە پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتەن ءومىرى ۇمىتىلمايتىن جىلى حات العانىمدى ايتقان بولارمىن. ءبىز گوريۋنى سەلوسىن تاكتيكالىق ەسەپپەن الدىمەن جاۋعا بەرىپ، ارتىنان وعان كىرگەن دۇشپاندى تۇندە تاس-تالقان ەتە قۇرتىپ جىبەرىپ، سەلونى قايتادان ءوزىمىز الىپ جانتالاسىپ جۇرگەن تۇندەردىڭ بىرىندە مەن سەرەبرياكوۆتان... بۇيرىق ەمەس، اكەنىڭ ۇلىنا، اعانىڭ ىنىسىنە جازاتىن كادۋەسكى سالەم حاتىن الدىم. ول حاتتا پولكوۆنيك ماعان گەنەرال پانفيلوۆتان باستاپ ءبارىنىڭ ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ريزا بولىپ جاتقاندىعىن ايتىپتى. قاي پولكتىڭ قاي جەردە ەكەنىن كورسەتىپ، گەنەرالدىڭ جوعارىعا كەتكەنىن حابارلاپتى. سودان كەيىن ىسىمىزگە راقمەت ايتىپ، الدا دا ابىرويلى بولۋىمىزعا تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ قولىن قويىپتى.
ءوزىڭ ويلاشى، گيتلەر موسكۆانى الۋعا توپىرلاتىپ ەلۋ ءبىر ديۆيزياسىن ايداعان ەكەن. سونىڭ تۋرا بەس ديۆيزياسى ءبىزدىڭ ءبىر عانا 316-شى ديۆيزياعا جابىلعان ەكەن. شەكارانى بۇزعاننان بەرى كۇنىنە 20، 26، 30 كيلومەتردەن الىپ، ىلگەرى انتالاپ كەلە جاتقان جاۋدى تۇساۋلى اتتاي شوقاقتاتىپ، كۇنىنە بىر-ەكى كيلومەتردەن ارتىق العا اتتاتپاي، بەس ديۆيزيانىڭ بىردەي جاعاسىن جىرتىپ جاتقان ديۆيزيانىڭ شتابىندا تىنىشتىق بولا ما، جوق پا؟ ونىڭ ادامدارى بەل شەشىپ ءبىر ساعات ۇيىقتاي الا ما، جوق پا؟ جوق قوي! مىنە سونداي جاعدايدا: ديۆيزيا قوس قاناتىن كەزەك قوزعاپ تاعى دا بىر-ەكى شاقىرىمعا شەگىنىپ بارا جاتقاندا، ءتۇن ورتاسىندا، بىرنەشە كۇن بويى كىرپىك ايقاسپاي كوزگە ۇيقى، شاقپاق قانتقا جابىلعان قارا شىبىنداي ۇيمەلەپ، شارشاعان دەنە سىرقىراپ تىنىشتىق تىلەپ تۇرعان ساتتە جارتىلاي قورشاۋدا قالعان باتالوننىڭ كومانديرىنە ەشكىمنىڭ بۇيرىعىنسىز ءوز ەركىمەن حات جازۋ، سول حاتتى جازۋعا ءوزىن-وزى كۇشتەپ كوندىرىپ، اناۋ ادامنىڭ جانىنا قۋات بولارلىق جىلى سوزدەر تاۋىپ قاعازعا ءتۇسىرۋ، ول حاتتى وق استىندا يەسىنە جەتكىزدىرىپ بەرۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەدى؟ مۇنداي اۋىر جاعدايدا ونداي ءىس اكەڭنىڭ دە، ادال دوسىڭنىڭ دا قولىنان كەلە بەرمەيدى، قاراعىم.
مىنە سەرەبرياكوۆتىڭ سول حاتى قولىما تيگەندە مەن سىنىق باتالونىم بۇتىندەلگەندەي، ءبۇتىن روتام باتالونعا اينالعانداي قۋانىپ، قايراتتاندىم. سوعىس سياقتى اۋىر جاعدايدا جاسالعان ادامگەرشىلىك ادامعا قايرات بەرەدى ەكەن. سەرەبرياكوۆتىڭ سول اعالىعىن، ادامگەرشىلىگىن مەن ولە-ولگەنشە ۇمىتپاسپىن دەپ ويلايمىن.
اۆتور. پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتىڭ ول حاتى بار ما سىزدە؟
باۋىرجان. جوق. 1942 جىلى 1073-تالعار پولكىنىڭ قۇرىلعانىنا ءبىر جىل تولۋىن اتاپ وتتىك. پولكىمىزدىڭ شتابى حولم تۇبىندەگى ۆاسيليەۆو دەگەن دەريەۆنيادا ەدى. دەريەۆنيانىڭ ىرگەسىندەگى ورمان ىشىندە اينالاسىن جاسىل بۇتاقپەن قورشاپ تاستاعان پولك كلۋبى بولاتىن. ونى ءبارىمىز «كوگىلدىر كلۋب» دەپ اتايتىنبىز. وسى كلۋبقا پولكتىڭ ءاربىر روتاسىنان وكىلدەر جينالدى. وعان قاتىسۋعا ديۆيزيا كومانديرى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتىڭ ءوزى كەلدى. سالتاناتتى جينالىستى مەن اشتىم. قىزىل ارميانىڭ ءبىر جاسقا جاڭا عانا تولعان جاس پولكىنىڭ موسكۆا تۇبىنەن باستالعان داڭقتى جورىقتارىنا قىسقاشا شولۋ جاساي كەلىپ، بىلاي دەدىم:
— ورىستاردا «كرەستنىي وتەس»، قازاقتاردا «وكىل اكە» دەگەن سوزدەر بار. «كرەستنىي» دەپ جاڭا تۋعان جاس نارەستەگە ات قويۋ سالتاناتىنا قاتىسقان ادامدى ايتادى، «وكىل اكە» دەپ سول جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ كىندىگىن كەسىپ، جەردەن كوتەرىپ العان كىندىك شەشەنىڭ كۇيەۋى اتالادى. ورىسشا، قازاقشا ەكى ءتۇرلى ايتىلاتىن بۇل ەكى ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسى بىردەي. ال جاس ءسابيدىڭ مىنەز-قۇلقى، ادامگەرشىلىگى، ەرلىك-باتىرلىعى بالا تۋعان كەزدە قاسىندا بولعان ادامدارعا تارتادى دەگەن ءسوز جانە بار. مەن دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با، جىگىتتەر؟ — دەدىم زالعا داۋىستاپ.
— ءجون!
— دۇرىس! — دەپ ۆينتوۆكالارىن تىزەلەرىنىڭ اراسىنا قىسىپ ۇستاپ وتىرعان سولداتتار ورىسشا، قازاقشا جامىراي ءۇن قاتىپ جاتتى.
— ەندەشە، — دەدىم مەن ءسوزىمدى جالعاپ، — ءبىزدىڭ پولكىمىز ەڭ العاش دۇنيەگە كەلگەندە سونى جاس نارەستەدەي ەتىپ جەردەن كوتەرىپ، جورگەككە وراپ العان ءۇش ادام بار ەدى. ولار: گەنەرال پانفيلوۆ، اعا باتالون كوميسسارى ەگوروۆ جانە پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ بولاتىن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ پولكىمىزعا گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ەرلىگى، كوميسسار ەگوروۆتىڭ سابىرلىلىعى، پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتىڭ سەزىمتالدىعى دارىعان. ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى ءۇش «كرەستنىيىمىزدى»، ءۇش «وكىل اكەمىزدى» ماڭگىلىك ماقتانىش ەتەمىز!
زال، كوماندا بەرىلگەندەي، تەگىس ورىندارىنان اتىپ تۇردى. جاۋىنگەرلەر ۆينتوۆكالارىن وڭ قولدارىنا ۇستاپ، تىپ-تىك بوپ تۇرا قالىستى دا:
— پانفيلوۆقا، ۋرا!
— ەگوروۆقا، ۋرا!
— سەرەبرياكوۆكە، ۋرا! — دەپ «كوگىلدىر كلۋبتىڭ» تۇندىگىن كوككە جەلپىلدەتە ۇران سالىپ جىبەردى. ەشكىمنىڭ باسقارۋىنسىز، ەشبىر بۇيرىقسىز جۇزدەگەن ادامداردىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان بۇل قۋاتتى ۇران جان تولقىتارلىق عاجاپ كۇي تانىتتى. ءبىر ساتكە ونە بويدى الدە ءبىر كۇش كەرنەپ، سول كۇش دەنەنى ابايسىزدا سوققان ەلەكتردىڭ توعىنداي شىمىرلاتا، دىرىلدەتە جونەلگەن سياقتاندى. سوناۋ الماتىدان بەرى كەلە جاتقان پولك ارداگەرى ەسكى جاۋىنگەرلەردىڭ كوزدەرىنەن بۇرق ەتكەن جاس كورىندى.
جاۋىنگەرلەر ورىندارىنا قايتادان جايعاسقاننان كەيىن مەن داۋىسىمدى قۇلاعى بوساپ كەتكەن دومبىرا شەگىندەي، قايتا قاتايتىپ، ءسوزىمدى اياقتاۋعا كوشتىم.
— جولداستار، جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەر! مەن جاڭا ءبىزدىڭ پولكىمىزعا پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتىڭ سەزىمتالدىعى دارىعان دەدىم. ولاي دەۋگە مەنىڭ ابدەن حاقىم بار. وتكەن جىلى ءنويابردىڭ ون سەگىزى كۇنى گەنەرال پانفيلوۆ وسى پولكتىڭ ءبىرىنشى باتالونىنىڭ كومانديرى ماعان اسا جاۋاپتى بۇيرىق جىبەردى. سول بۇيرىقتى ورىنداۋ جولىندا ءبىز گوريۋنى دەريەۆنياسىن جاۋعا بەرمەۋ ءۇشىن ءۇش كۇن شايقاستىق. باتالون جارتىلاي قورشاۋدا قالدى. سونداي قيىن جاعدايدا مەن پولكوۆنيك يۆان يۆانوۆيچ سەرەبرياكوۆتان مىناداي حات الدىم، — دەپ ومىراۋ قالتامنان حاتتى الىپ وقىپ شىقتىم، — قيىن جاعدايدا كەلگەن بۇل حات ماعان وراسان زور كۇش بەردى. باتالون جاۋدىڭ قورشاۋىن بۇزىپ شىعىپ، تاعى دا ديۆيزياعا، پولككە كەپ قوسىلدى. مىنە سودان بەرى سەگىز ايدان اسا ۋاقىت ءوتتى. بۇل حاتتى مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعالتپاستان وفيسەرلىك كۋالىگىمنىڭ ىشىندە ساقتاپ كەلەمىن. ەندى مىنە بۇگىن تالعار پولكىنىڭ ءبىر جاسقا تولعان كۇنى موسكۆا تۇبىندەگى ۇلى شايقاستاردا وق تيگىزبەي، وتقا شارپىلتپاي امان الىپ شىققان بۇل حاتتى بۇكىل ءبىر باتالونعا قايرات بەرگەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جاۋىنگەر دوكۋمەنتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە يۆان يۆانوۆيچتىڭ وزىنە شىن جۇرەكتەن، اسا زور ريزاشىلىقپەن، قۇرمەتپەن سىيلاۋىما رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇل حات ءبىر كىسىنىڭ، تەك مەنىڭ عانا مەنشىگىم بولىپ قالماي، پولكوۆنيكتىڭ باسقا دا دوكۋمەنتتەرىمەن قوسىلىپ، ەرتەڭ، جاۋدى جەڭگەننەن كەيىن، بۇكىل حالىقتىڭ مەنشىگىنە اينالسىن دەگەن نيەتپەن سىيلايمىن.
وسىلاي دەپ حاتتى پولكوۆنيكتىڭ قولىنا بەردىم. پولكوۆنيك ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، ساۋساقتارى ءسال قالتىراپ حاتتىڭ بۇكتەۋىن اشا باستادى. ءوز جازۋىن، ءوز قولىن تانىعاننان كەيىن ول باسىن يزەپ، قۋانا كۇلىمدەپ، ماعان شىن جۇرەكتەن ريزاشىلىق ءبىلدىردى. ونى جوعالتپاي ۇزاق ساقتاعانىم ءۇشىن راقمەت ايتتى. «موسكۆاعا ءقاۋىپ تونگەن قاربالاس ساتتە اسىعىس سۇيكەكتەتىپ العى شەپكە جولداعان بۇل ءبىر جاپىراق اعالىق حاتىم، دوستىق سالەمىم سىزدەرگە قۋات بولۋعا جاراسا، وندا مەن باقىتتىمىن» — دەدى.
يۆان يۆانوۆيچ سەرەبرياكوۆ جالعىز بىزگە عانا ەمەس، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ-اق ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىمەن، بىلىمدىلىگىمەن، ادامگەرشىلىك مول اسىل پاراساتىمەن تالاي ادامعا مەدەت بولعان كىسى ەدى. سوعىستان كەيىنگى العاشقى ون جىلدىڭ ىشىندە دۇنيەدەن قايتتى. بارلىق ءىسىن ايعاي-شۋسىز اتقارىپ، ادامدارعا ادال قىزمەت ەتكەن، ءوز وتانىنا شەكسىز بەرىلگەن اسىل ۇلداردىڭ ءبىرى ەدى، جارىقتىق.
V
اۆتور. ودان كەيىن 1943 جىلى تالعار پولكىنىڭ قۇرىلعانىنا ەكى جىل تولعانىن دا اتاپ وتىپسىزدەر عوي، باۋكە. وندا سىزگە قارۋلاس دوستارىڭىز 173825-نومەرلى ماۋزەر سىيلاعان كورىنەدى.
باۋىرجان. ونى كىم ايتتى ساعان؟ نومەرىن قايدان بىلەسىڭ؟
اۆتور. مەنىڭ ارحيۆتەن العان ماتەريالدارىمنىڭ ىشىندە مىناداي ءبىر دوكۋمەنت بار. رۋقسات ەتسەڭىز وقىپ بەرەيىن.
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. بۇل 19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكى 1943 جىلى سىزگە بەرگەن № 28 كۋالىك. وندا بىلاي دەلىنگەن:
كۋالىك
بەرىلدى گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىشۇلىنا، سەبەبى 19ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرىلعانىنا ەكى جىل تولعان كۇنى وعان سىيلىققا: «تالعار پولكىنىڭ ەكى جىلدىعى كۇنى گۆارديا پولكوۆنيگى ب. مومىشۇلىنا. 19-شى گۆ. اتقىشتار پولكىنىڭ ارداگەر وفيسەرلەرىنەن. 25. 7 .43 ج.» دەگەن جازۋى بار 173825 نومەرلى ماۋزەر تاپسىرىلدى.
19-شى گۆ. اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى
گۆ. مايورى كۋرگانسكيي».
— دۇرىس پا، باۋكە؟
باۋىرجان. دۇرىس.
اۆتور. 19-شى گۆارديالىق پولك دەپ وتىرعانىمىز بۇرىنعى 1073-اتقىشتار پولكى عوي.
باۋىرجان. ءيا، ي. د. كۋرگانسكيي وسى پولكتىڭ العاش نەگىزىن قالاسقان بايىرعى كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سوعىسقا دەيىنگى ماماندىعى اگرونوم بولاتىن. بۇل جاۋ جۇرەك ازامات العاشىندا روتا، باتالون كومانديرى، كەيىننەن مەندە پولك شتابىنىڭ باستىعى بولدى. ورتتەي لاۋلاپ تۇرعان وجەت كۋرگانسكييدىڭ تالاي ەرلىگىنە، ادامگەرشىلىگىنە سۇيسىنگەن ەدىم. كەيىن مەن كەتكەندە ول 19-شى گۆارديالىق پولكتىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ءوز قولىمەن ماعان ماۋزەر تاپسىرعانداعى ونىڭ تەبىرەنە سويلەگەن ءسوزى، ماعان دەگەن دوستىق سۇيىسپەنشىلىگى، تۋىستىق ىقىلاسى ماڭگى ەسىمدە قالدى... ەر ازامات سودان ءبىر جىل كەيىن، 19-شى گۆارديالىق پولكتى باستاپ رەزەكنە قالاسىن دۇشپانداردان ازات ەتىپ، ەندى مادونا قالاسىنا بەتتەگەندە ەرلىكپەن قازا تابادى. ارتىنان پودپولكوۆنيك كۋرگانسكييگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. بۇل ۇلى جورىقتا تالاي باتىل سولدات، باتىر كومانديرلەردەن ايرىلدىق قوي، قاراعىم. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ 19-شى گۆارديالىق تالعار پولكى ەرجۇرەك كومانديرلەرگە كەندە بولعان جوق. ونىڭ كۋرگانسكييدەن كەيىنگى ەكىنشى كومانديرى پودپولكوۆنيك يۆان لەونتيەۆيچ شاپشايەۆ 19-شى گۆارديالىق تالعار پولكىنىڭ ريگانى ازات ەتۋ جانە دۇشپاننىڭ كۋرليانديا توبىن تالقانداۋ ۇرىستارىندا كورسەتكەن ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاققا يە بولدى. ايتپاقشى، 8ء-شى گۆارديالىق پانفيلوۆ ديۆيزياسىندا 19-شى گۆارديالىق تالعار پولكىنان باسقا ەشبىر پولكتىڭ كومانديرشە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن جوق. ال تالعار پولكىنىڭ ەكى كومانديرىنە قاتارىنان بۇل اسا جوعارى اتاق بەرىلدى. ونىڭ سوڭعىسى شاپشايەۆ سوعىستى امان-ەسەن اياقتاپ شىقتى. وزىمە تەتە كومانديرلەردىڭ ىشىندە ماعان كۋرگانسكييدىڭ ءولىمى قاتتى باتتى. «باۋىرجان، سەن باسقارعان، سەنىڭ تۋعان جەرىندە جاساقتالعان تالعار پولكىنىڭ اتاعىنا كىر كەلتىرمەۋگە مەن ساعان انت ەتەمىن!» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، «ەسىل ەرىم-اي!» دەپ تالاي رەت ەگىلىپ الدىم. ديۆيزيادان قارا ءۇزىپ، تۋىرلىقتى تەسىپ وتكەن نايزاداي سۇعىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلعان 19-شى گۆارديا پولكىن جاۋ قورشاپ الادى. ارتتان ديۆيزيا كەلىپ جەتكەنشە پولكتى تىپ-تيپىل ەتىپ جويىپ جىبەرۋگە تىرىسادى. سول ءقاۋىپتى سەزگەن كۋرگانسكيي بەس رەت پولكتى ءوزى باستاپ اتاكاعا شىعادى. ءبىراق جاۋ تەمىر شەڭبەردەي قىسىپ، ۋىسىنان شىعارمايدى.
— گۆارديالىق پولك قورشاۋدا قالىپ قۇرىمايدى. ول ءوزىنىڭ اناسى سەگىزىنشى گۆارديالىق ديۆيزياعا بارىپ قوسىلۋعا ءتيىس. پانفيلوۆتىڭ باتىرلارى، باۋىرجاننىڭ باۋىرلارى ەشقانداي قاماۋدا قالمايدى، قالايدا جارىپ شىعادى. ەرىڭدەر سوڭىمنان، ەرلەرىم! — دەپ كۋرگانسكيي تالعار پولكىن التىنشى رەت اتاكاعا باستايدى. بارلىق كۇشىن بويىنا جيناپ، ىشقىنا سوققان پولك قورشاۋدى بۇزىپ وتەدى. ءبىراق ونىڭ ەرجۇرەك كومانديرى وققا ۇشادى. ءسويتىپ كۋرگانسكيي ءوز ءومىرىن قيىپ، پولكتى جويىلۋدان ساقتاپ قالادى.
كۋرگانسكييدىڭ ولەر الدىنداعى جاڭاعى سوزدەرىن مەن ول ولگەننەن كەيىنگى پولكتىڭ ەكىنشى كومانديرى شاپشايەۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. سوعىستان كەيىن كالينين قالاسىندا ونىمەن سان رەت جولىعىپ، اڭگىمەلەستىم.
«سوڭعى اتاكاعا شىعاردا كۋرگانسكييدىڭ پانفيلوۆتى اۋزىنا الۋى زاڭدى. ءبىراق مەنى اتاماعان شىعار؟» دەپ ودان قايتالاپ تا سۇرادىم. شاپشايەۆ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى بولسا دا ەكى يىعىن كەزەك ءتۇرتىپ، شوقىنىپ تۇرىپ مىناداي اڭگىمە ايتىپ بەردى.
— قۇداي اقىڭا راس، — دەدى ول. — وندا مەن باتالون كومانديرى ەدىم. باياعى ءوزىڭنىڭ ءبىرىنشى باتالونىڭدى باسقاراتىنمىن. پولكقا جول اشۋدى ءبىزدىڭ باتالونعا جۇكتەدى دە، كۋرگانسكيي جاۋىنگەرلەرگە قىسقاشا ءسوز سويلەدى. سوندا جاڭاعى سوزدەردى ايتتى. ول سوزدەردى بىرنەشە رەت كەيىن مەن دە ايتتىم. كۋرگانسكييدەن كەيىن 19-شى گۆارديالىق تالعار پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدىم. وندا ءبىز گەنەرال قازاقوۆتىڭ قاراماعىنداعى 10-شى ارميادا، سەنىڭ 9-شى گۆارديالىق ديۆيزياڭ گەنەرال چيستياكوۆتىڭ 6-شى گۆارديالىق ارمياسىندا بولاتىن. بۇل ەكى ارميا تالاي رەت ءيىن تىرەسىپ، كورشى ءجۇردى ەمەس پە. قىرىق بەسىنشى جىلى مارتتا گەنەرال كازاكوۆتىڭ 10-شى ارمياسى شابۋىلعا شىققاندا 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا جاۋدىڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ ورمان ىشىندەگى شەبىن تالقانداپ، ءبىرىنشى بوپ العا ۇمتىلدى. ونىڭ ىشىندە تالعار پولكى تاعى دا العا كەتتى. ءبىز تاعى دا قورشاۋدا قالدىق. پانفيلوۆ ديۆيزياسى مەن ءوزىنىڭ ۋىسىنان تالاي رەت شىعىپ كەتكەن تالعار پولكىنا وشىككەن جاۋ بۇل جولى ءبىر پولكقا ەكى ديۆيزياسىن جاپتى. بىزگە قارسى تانكتەرىن دە ايداپ سالدى. ارتيللەريادان دا تالاي رەت وق بوراتتى. ءبىزدى ءسويتىپ ون كۇن مىجعىلادى. ءبىز بەرىلمەدىك. سوندا مەن كۋرگانسكييدىڭ ءسوزىن قايتالاپ:
— پانفيلوۆتىڭ باتىرلارى، باۋىرجاننىڭ باۋىرلارى ەشقاشاندا قاماۋدا قالمايدى. گۆارديالىق پولك قورشاۋدا قالىپ قۇرىمايدى، — دەپ سان رەت ايتتىم. ءبىز پانفيلوۆتى ديۆيزيانىڭ رۋحى، سەنى تالعار پولكىنىڭ رۋحى دەپ ەسەپتەيتىنبىز. سول ون كۇنگى ۇرىستا پانفيلوۆ پەن باۋىرجانعا سان رەت سيىندىق. سەندەردىڭ اتتارىڭدى اتاعاندا سولدات ەرلەر سان رەت جىگەرلەنىپ، جاۋعا قارسى ۇمتىلدى. سولداتتار عانا ەمەس، مەنىڭ ءوزىم دە سەندەردەن سان رەت قايرات الدىم. سوناۋ الماتىدان پانفيلوۆ باستاپ بىرگە كەلگەنىمىز، موسكۆا تۇبىندەگى قيان-كەسكى ۇرىستار، سەنىڭ باتالوندى باستاپ تالاي قورشاۋدان امان الىپ كەلگەنىن، دەكابر شابۋىلىندا سەنىڭ پولكتى باستاپ، اق قاردى بۇرقىراتىپ، اقبوز اتپەن شاۋىپ بارا جاتقانىڭ، سوندا سەنىڭ مەنىڭ كوزىمە اتقا ءمىنىپ شاۋىپ بارا جاتقان ادام ەمەس، وق وتپەيتىن، قىلىش كەسپەيتىن قارا بۋركا قاردىڭ ۇستىندە وزىنەن ءوزى قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقان سياقتى بوپ كورىنگەنىڭ — ءبار-بارى ەسىمە ءتۇستى. تالعار پولكىنىڭ ءپىرى — ەكى تاناۋى شەلەكتەي بوپ دەلديگەن اقبوز اتتى كوسىلتە شاۋىپ جۇرگەن قاھارلى باۋىرجان ءارقاشاندا كوز الدىمدا بولدى. ول قورشاۋدا مەن قاتتى جارالاندىم. جارانى سىلتاۋ ەتىپ، بىردەڭە عىپ قورشاۋدان شىعىپ كەتۋىمە بولاتىن ەدى. ءبىراق باۋىرجان مەنىڭ ورنىمدا بولسا، پولكىن تاستاپ كەتپەس ەدى دەپ ويلادىم دا، پولكتا قالدىم. ەگەر پولك قۇرىسا، سۇيەگىم تالعار پولكى سولداتتارىنىڭ ورتاسىندا قالسىن دەپ ويلادىم. زەمبىلدە جاتىپ پولكتى باسقارۋمەن بولدىم... ديۆيزيا مەن پولكتىڭ ءپىرى پانفيلوۆ پەن باۋىرجان دەپ ەسەپتەگەنىمىز راس ەكەن. ونىنشى كۇن دەگەندە ديۆيزيا ارتيللەريادان وق بوراتىپ، ءبىزدى قورشاعان جاۋدى قيراتتى دا، پولكتى ءوز قاراماعىنا الدى. سول جولى ماعان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
مۇنى ماعان 19-شى گۆارديالىق تالعار پولكىنىڭ سوعىس كەزىندەگى سوڭعى كومانديرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى پودپولكوۆنيك شاپشايەۆ ايتتى. بۇل سونىڭ اڭگىمەسى. مەن ساعان سودان ەستىگەنىمدى عانا ايتىپ تۇرمىن. پونياتنو تەبە؟
اۆتور. تۇسىنىكتى، باۋكە.
VI
باۋىرجان. مەن يۆان لەونتيەۆيچ شاپشايەۆتى ەرلىگى ءۇشىن، اڭگىمەسى ءۇشىن قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيدىم. شاپشايەۆ سوناۋ امۋردا تۋعانىمەن، ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءوسىپ، تۋركسيبتى ءوز قولىمەن سالىسقان ەتەنە ەسكى دوستاردىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ وسى اڭگىمەسىن ەستىگەننەن كەيىن مەن ءتۇنى بويى كۋرگانسكييدى ەسىمە الىپ، قاتتى تولعانىپ، تەبىرەنۋمەن بولدىم. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن قازاقتىڭ ماتەلى بار. بۇل راس ءسوز. ءبىراق ەرلىك ساقتىقتىڭ جەتەگىندە جۇرمەيدى. ويتكەنى ساقتىق — ەسەپ. ەرلىك ەسەپپەن ىستەلمەيدى. ەرلىك ەشقانداي ەسەپكە كونبەيدى. ەرلىكتى سانتيمەترلەپ ولشەپ، گرامداپ سالماقتاپ، سەكۋندتاپ ساناي المايسىڭ. ەرلىك ادام جانىنىڭ لاپ ەتكەن جالىنى، جارق ەتكەن نايزاعايى. ەرلىك بيىكتەگى كەمەرىنەن اسىپ، لاق ەتىپ قۇزدان قۇلاعان تاسقىن؛ جەر سىلكىنسە سالدىر-كۇلدىر بولىپ تاۋدان تومەن قاراي لىقسيتىن سان الۋان تاستاردىڭ اعىنى. تاسقىننىڭ قاشان توگىلەتىنىن، جەردىڭ قاشان سىلكىنەتىنىن بىلمەيسىڭ. بىلسەڭ دە قانشا تەكشە مەتر سۋ قۇلاپ، قانشا تاس دومالايتىنىن، ول ءزىلزالانىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن بولجاي المايسىڭ.
ەرلىكتىڭ نەگىزى سۇيىسپەنشىلىك. كىسى سۇيگەنىنىڭ ق ۇلى دا، قۇربانى دا بولادى. وتانىن سۇيگەن سولدات ول ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەدى. ءسويتىپ سانالى تۇردە ەرلىك جاسايدى. ول ەرلىكتى قاي كۇنى، قاي ساعاتتا جاسايتىنىن سولداتتىڭ ءوزى بىلمەيدى. ءسات-ساعاتى جەتىپ، جان تولقىنى تۋلاپ، شيىرشىق اتىپ اسپانعا شاپشىعاندا سولداتتىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىنەن ەرلىكتىڭ جالىنى بۇرق ەتە لاۋلاي اتىلادى. دۇنيەنى دۇلەي تاسقىن كەرنەيدى. جەر سىلكىنىپ، تاۋ توڭكەرىلەدى. كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلدايدى. سولدات ەرلىك جاساعاندا وسىنداي بولادى! سولداتتىڭ جۇرەگىن ەرلىك اتتى بالاپان جۇمىرتقاداي جارىپ شىققاندا وسىلاي بولادى! ءبىراق سولدات ونى ەرلىك جاسادىم دەپ ەسەپتەمەيدى. ازاماتتىق مىندەتىمدى اتقاردىم، وتان الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىمدى وتەدىم دەپ قانا بىلەدى. ەرلىك جاساعان ساتتە سولداتتىڭ باسىنداعى وي وسى عانا بولادى. ءوزىنىڭ ەرلىك جاساعانىن ولگەن سولدات بىلمەي كەتەدى، ءتىرى قالعان ارتىنان ۇعادى. وندا دا العاشىندا ول ونداي ەرلىك جاساعان مەن ەمەس، باسقا بىرەۋ بولار دەپ ويلايدى. مىنەكي، ەرلىكتىڭ ەشقانداي ەسەپكە كونبەيتىنى دە سوندىقتان!
اركىمنىڭ-اق ەر اتانعىسى كەلەدى. ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان اسىل ازاماتتاردىڭ ەرەكشە ەڭبەگى عانا ەرلىك بوپ باعالانادى. ەكىنىڭ بىرىنە ەر اتاعى بەرىلمەيدى. ون مىڭنىڭ ءبىرى، ميلليوننىڭ جۇزىنە عانا تيەدى ول قۇرمەت. ەردىڭ ەڭبەگىن ەل باعالايدى. ءبىر ەردىڭ ەرلىگى ءجۇز جاۋىنگەرگە ۇلگى، مىڭعا ونەگە بولادى. ەردىڭ ەرلىگىن ەر قايتالايدى. سوندىقتان دا ۇلى وتان سوعىسىندا ماتروسوۆ ەرلىگى — 275، تالاليحيندىكى — 176، گاستەللونىكى — 207 رەت قايتالاندى. ال سەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن ەرلىك جاسادىڭ، ۆانيا. سەنىڭ ەرلىگىڭدى ۇزەڭگىلەس ەر دوسىڭ شاپشايەۆ قانا قايتالادى. ال ءبىزدىڭ 28 پانفيلوۆشى باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىگىن ەشكىم قايتالاي العان جوق. قايتالاماي-اق قويسىن! جيىرما سەگىز ەردىڭ جۇرەگى جاۋدىڭ موسكۆا تۇبىندە لاۋلاپ جانىپ جاتقان ەلۋ تانكىسىمەن قوسا اقتىق تامشى قاندارىن سارقىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا قۇلاپ جاتقان اۋىر كۇندەر ءبىزدىڭ ەشبىر ۇرپاعىمىزدىڭ باسىنا كەلمەسىن! مەن سەنىڭ وتانشىلدىعىڭدى، ازاماتتىعىڭدى، ەرلىگىڭدى ماڭگىلىك ماقتانىش ەتەمىن، باتىر باۋىرىم كۋرگانسكيي!
وسىلاي دەپ تاڭ اتقانشا ءبىر تەبىرەنگەنىم بار ەدى، قاراعىم... اندا-ساندا جاڭاعى سەن ايتقان ماۋزەردى كورگەندە كوز الدىما ونى ماعان سونشاما ىلتيپاتپەن، تۋعان ىنىدەي سۇيىسپەنشىلىكپەن، ماقتانىشپەن ۇسىنعان باتىر باۋىرىم يۆان كۋرگانسكيي ەلەستەيدى.
اۆتور. ول ماۋزەرىڭىز قايدا، ءقازىر، باۋكە؟
باۋىرجان. مۋزەيدە.
جاۋىنگەر دوستارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، تەبىرەنىپ وتىرعان باۋكەڭە مەنىڭ «ماۋزەرىڭىز قايدا؟» دەگەن سۇراعىم ورىنسىز كورىندى-اۋ دەيمىن، ول «مۋزەيدە» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قاتۋلانا جاۋاپ بەردى دە، تەرىس قاراپ كەتتى. قويعان سۇراعىمدى ۇناتپاعانىن ءبىلدىم دە، مەن ءۇنسىز وتىرىپ قالدىم. راسىندا دا ول ادام تۋرالى، ازاماتتار تاعدىرى جايىندا سويلەپ وتىرعاندا، مەنىڭ ءبىر تۇتام قارۋدىڭ قايدا ەكەنىن سۇراعانىم ورىنسىز دا ەدى. ءبىراق مەنىڭ مىندەتىم باۋكەڭە قاتىستى نارسەنىڭ ءبارىن دە ءبىلۋ، ءبارىن دە انىقتاۋ. ويىڭا كەلىپ تۇرعان سۇراقتى سول ساتىندە بەرىپ قالماساڭ ارتىنان، ءسوز ارالاپ، ۇمىتىپ كەتەسىڭ. ءبىراق بۇل باۋكەڭە دالەل ەمەس. سوندىقتان، باتىر ساباسىنا تۇسكەنشە، تومەن قاراپ، ءۇنسىز وتىردىم. ءۇنسىز وتىرىپ، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ «باتىر اعام باۋىرجانعا» دەگەن مىنا ولەڭىن ىشتەي قايتالاپ شىقتىم:
كەشىپ ءوتىپ كەشەگى وت-جالىننان،
دۇنيەگە ەرلىگىمەن تانىلعان.
كەڭ جاۋرىندى،
تالعارداي تىك شىقتى،
ءبورى كەۋدە، بۇركىت قاباق باۋىرجان.
قالتىراعان اتىنان جاۋ ورداسى،
پانفيلوۆتىڭ جورىقتاعى جولداسى.
داڭق تۋىن مايدانداردا كوتەرگەن،
گۆارديا ءبولىمىنىڭ كولباسى.
شەجىرەسىن جازىپ سوعىس كەزىنىڭ،
بۇگىن سەنىڭ جىرعا اينالدى سەزىمىڭ،
بۇگىن تاعى ەستىلەدى الەمگە،
ايقاستاردا اتوي سالعان ءوز ءۇنىڭ.
ەل اۋزىندا ەرلىگى — اڭىز، اتى — جىر،
حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى باتىر ۇل،
مەرەكەلى مۇشەلىڭدى قۇتتىقتاپ،
سىربايىڭنىڭ جازعان سالەم حاتى بۇل.
قايرات-كۇشىن قان مايداندار سىناعان،
سەنسىڭ مەنىڭ ارداقتايتىن ءبىر اعام!
ەسكەرتكىش بوپ تۇرىپ قالماي ءبىر جەردە،
الشاڭ باسىپ جۇرگەنىڭە قۋانام.
ءبىر كۇنى مەن سىربايدان وسى ولەڭنىڭ تاريحىن سۇرادىم.
— وسى بەس شۋماق ولەڭنىڭ ون بەس جىلدىق تاريحى بار، — دەدى سىرباي داۋىل تەربەگەن تەڭىزدەي گۇر ەتە قالىپ. — ولەڭنىڭ قالاي جازىلاتىنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. كەي ولەڭ اعاش باسىنان پىر ەتىپ كەپ جەرگە قونعان ءبىر توپ تورعاي سياقتى، لىپ ەتىپ بىردەن قاعازعا تۇسەدى. ەندى ءبىر ولەڭدەر، كوپكە دەيىن جەرگە تۇسپەي، بىرەسە تومەندەي، بىرەسە جوعارىلاي قالىقتاپ، اسپاندا ءجۇرىپ الاتىن قالىڭ قارا تورعايعا ۇقساپ ۇزاق ۋاقىت قاعازعا قونباي قويادى... باۋكەڭدى مەن ءبىرىنشى رەت 1944 جىلدىڭ باسىندا، الماتىدا، جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا كوردىم. مەن قىرىق ءۇشىنشى جىلى مايداننان جارالى بوپ كەلىپ، قوستاناي وبلىستىق گازەتىندە قىزمەت ىستەيتىنمىن. جەرگىلىكتى جەردەگى ادەبي بىرلەستىكتىڭ جەتەكشىسى بولعاندىقتان پلەنۋمعا شاقىرىلدىم. باۋكەڭ سوندا پلەنۋمنىڭ پرەزيديۋمىندا وتىردى. ءبىزدىڭ ەكى كوزىمىز سوندا بولدى: مەن ونى بورىگە دە، بۇركىتكە دە ۇقساتتىم. تەگى: «كەڭ جاۋرىندى، تالعارداي تىك يىقتى، ءبورى كەۋدە، بۇركىت قاباق باۋىرجان» دەگەن جولدار مەنىڭ ويىمدا سوندا تۋعان بولسا كەرەك. ءبىراق بۇل جولدار ول كەزدە قاعازعا تۇسكەن جوق. سودان 4—5 جىل كەيىن مەن الماتىدان كوكشەتاۋعا دەيىن باۋكەڭمەن ءبىر سامولەتتە ۇشتىم. ول كەزدە تانىس ەمەسپىز، تىلدەسكەنىمىز جوق. تانىسىپ، سويلەسۋگە باتىلىم جەتپەدى. كوكشەتاۋ اەرودرومىنىڭ اينالاسى بەلۋاردان كەلەتىن كوكوراي شالعىن ەكەن. باۋىرجاننىڭ سوعان ۇستىندەگى پلاشش-ناكيدكاسىن جايىپ جىبەرىپ، پولكوۆنيك باسىمەن اۋناي كەتىپ، كوكشەنىڭ كوكوراي شالعىنىن قۇشاقتاپ، ايمالاعانىن كوردىم. بۇرق ەتىپ كوزىمە جاس كەلدى. اناداي جەرگە بارىپ، باۋىرجان ورنىنان تۇرىپ، قايتادان سامولەتكە وتىرعانشا كوز ايىرماي قاراپ تۇردىم... قىرىق توعىزىنشى جىلى شىققان جيناعىمدا باۋىرجانعا ارنالعان العاشقى ولەڭىم جاريالاندى. ءبىراق وعان ءوزىم قاناعاتتانبادىم. الپىسىنشى جىلى باۋكەڭ اۋرۋدان تۇرىپ، جازۋشىلار وداعىنا تاكسيمەن كەلىپ، قايتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە جۇرەگىم ءبىر ءتۇرلى بولىپ كەتتى. استان-كەستەن وي تۋلادى. «ەسكەرتكىش بوپ تۇرىپ قالماي ءبىر جەردە، الشاڭ باسىپ جۇرگەنىڭە قۋانام» دەگەن ەكى جول ەڭ الدىمەن كەلدى. بۇل ەكىنشى ولەڭىمدى مەن باۋكەڭنىڭ ەلۋ جىلدىعىندا جاريالادىم.
اۆتور. جوعارىدا ءسىز «پولكتىڭ كوگىلدىر كلۋبى» دەدىڭىز. «باۋىرجاننىڭ كوگىلدىر كلۋبىندا بولدىق» دەگەن ءسوزدى مەن العاش ابەكەڭنەن ەستىپ ەدىم.
باۋىرجان. ول كىم؟
اۆتور. ءابدىلدا تاجىبايەۆ.
باۋىرجان. ءا. ابەكەڭنىڭ ول «كوگىلدىر كلۋبتى» كورگەنى راس. نەمىستەردى موسكۆا تۇبىندە توقتاتقاننان كەيىنگى ءبىر ارەدىكتە مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا حات جازعانمىن. قازاقستان جازۋشىلارى، مىناۋ سۇراپىل سوعىستى ءوز كوزدەرىمەن كورمەي ۇيدە وتىراسىڭدار ما؟ ەرتەڭ سوعىس تۋرالى شىعارمانى قالاي جازاسىڭدار؟ بۇل سوعىس تاريحتا دا، ادەبيەتتە دە اتاۋسىز قالاتىن سوعىس ەمەس. بۇل سوۆەت حالقىنىڭ اناۋ ازامات سوعىسىنان كەيىنگى ەڭ باستى، ەڭ شەشۋشى شايقاسى. ەندەشە وسىنى كەلىپ كوزدەرىڭمەن كورمەيسىڭدەر مە، دەنەلەرىڭمەن سەزىنبەيسىڭدەر مە؟ — دەگەنمىن. سول حاتتىڭ ىشىندە بىرنەشە جازۋشىلاردىڭ اتتارىن اتاعانمىن. سونىڭ ءبىرى ەتىپ ءابدىلدانى دا ايتقان بولۋىم كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءابدىلدا ەكەۋىمىز باياعىدا شىمكەنت ينتەرناتىندا بىرگە وقىعان بالا دوسپىز عوي. سوندىقتان ءابدىلدانىڭ تىكەلەي وزىنە ارناپ جازعان جەكە حاتتارىم دا بولسا كەرەك. ادام قاسىندا جۇرگەننىڭ ءقادىرىن بىلە بەرمەيدى. ولگەن سوڭ وكىنەدى، ولگەن سوڭ وكىرەدى. ايتپەسە ءابدىلدا دەگەن ۇلى اقىن، ۇلى ازامات قوي، شىركىن! ءوزىڭ ويلاشى سەن ءبىر اۋىز سالەم ايتقان ەكەن دەپ تولارساقتان قان كەشىپ، وق پەن وتتىڭ ىشىندە جۇرگەن ساعان قاي دوسىڭ ارتىڭنان ىزدەپ كەلەدى؟ شەشەڭ كەلسە كەلەر، اكەڭ كەلسە كەلەر. ءبىراق سوعىستان بەس مىڭ كيلومەتر الىستا، تىنىش ۇيدە، تىنىش جايدا، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا جىلى ۇيادا وتىرعان بوگدە بىرەۋ سەنى قالاي ىزدەپ كەلەدى؟ سونىڭ ءبارىن تاستاپ، ەشكىمنىڭ ءامىر-بۇيرىعىنسىز، سوعىس كەزىنىڭ ءار ساعات، ءار تاۋلىگى ەلىممەن ۇشتاسىپ جاتقان اۋىرتپالىق قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان مايدانداعى سولداتتارعا سالەم بەرەمىن دەپ كەلۋ ءۇشىن ادامعا قانشاما قاجىر-قايرات، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق سۇيىسپەنشىلىك كەرەك دەسەڭشى! سونى مەن ءبىرىنشى رەت وسى ءابدىلدانىڭ باسىنان كوردىم، قاراعىم. اقپەيىل اقىننىڭ اڭقىلداپ مايدانعا كەلىپ قالعانىن ءبىراق ءبىلدىم. 1942 جىلدىڭ اپرەلىندە كورپۋس شتابىنان ديۆيزياعا كەلە جاتقان جولدا ماشينالارىنا بومبا ءتۇسىپ ىستەن شىعىپ، كوكتەم كەزىندەگى كالينين وبلىسىنىڭ قارا باتپاعىن جارىمجان اياعىمەن تىزەدەن كەشىپ، جيىرما شاقىرىم جاياۋ ءجۇرىپ، قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ تالعار پولكىنا كەلگەن ءابدىلدانى كورگەندە توبە شاشىم تىك تۇردى. تاماعىما ءبىر نارسە كەپتەلىپ قالعانداي، دىبىسىم شىقپاي ونى باس سالىپ قۇشاقتاي العانىم ەسىمدە. جىگىتتەردىڭ جينالىپ قالعانىنا قاراماستان، ەكەۋمىز قايتا-قايتا ءسۇيىسىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ باس-اياعىمىزعا قايتا-قايتا قاراي بەردىك. مەن قاسىمىزدا تۇرعان قاھارمان سولداتتاردىڭ قاھارلى كومانديرىنەن ارسالاڭداعان بالاعا اينالىپ كەتكەن سياقتاندىم. ويتكەنى، ءابدىلدا وزىمەن بىرگە مايدانعا مەنىڭ بالالىق شاعىمدى ارقالاپ الىپ كەلدى. ول مەنىڭ بالالىق شاعىم باۋىرىندا وتكەن قازاقتىڭ قاراتاۋىن قاسىما اكەپ قويعانداي بولدى. مەن ونى كورگەندە الىستاعى ەلىمنىڭ التىن ورداسى الاتاۋعا ارقامدى تىرەپ تۇرعانداي بولدىم. ابدىلدامەن بىرگە بۇكىل قازاق دالاسى قاسىما كوشىپ كەلگەن سياقتاندى.
— نەگە كەلدىڭ؟ مىناۋ بۇرشاق ورنىنا توبەدەن بومبا جاۋعان مايداندا ءولىپ قالساڭ قايتەسىڭ؟ نەگە كەلدىڭ، ءابدىلدا؟ — دەدىم مەن ءبىر كەزدە داۋسىم شىعىپ.
— ولسەم سەنەن جانىم ارتىق پا؟ مىناۋ تۇرعان كوگەن كوز بوزداقتاردان جانىم ارتىق پا؟ — دەدى ول.
— ءبىز سولداتپىز، سەن اقىنسىن عوي، ءابدىلدا-اۋ.
— سولداتىما سۇيەگىم سىرقىراماسا مەنىڭ نەم اقىن، نەم ازامات، باۋىرجان؟! — دەپ ابدەن قاجىپ كەلگەن ءابدىلدا سىلق ءتۇسىپ بلينداجدىڭ جيەگىنە وتىرا كەتتى.
سودان ءابدىلدا بىرنەشە كۇن مەنىڭ پولكىمدا، مەنىڭ قاسىمدا بولدى. ديۆيزياعا ەلدەن سىيلىق اكەلگەن قازاقستاننىڭ وزگە دەلەگاتتارى الدەقاشان قايتىپ كەتتى. ەلدىڭ حابارىن ايتىپ، جالىندى ولەڭدەر وقىپ ءابدىلدا مەنىڭ دە، مەنىڭ پولكىمنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ دە قۇلاق قۇرشىن قاندىردى. سول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سولداتتار ءابدىلدانى اكەسىندەي كورىپ كەتتى. كەيىنگى جىلداردا مايدانداعى ءبىزدىڭ ديۆيزياعا ءابدىلدا سالعان ايقىن جولمەن عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ سياقتى ءبىرسىپىرا مادەنيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى ات ءىزىن سالدى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق» دەيدى عوي قازاق. سوعىستا كىمدى بۇرىن كورسەڭ، سول قىمبات. ءابدىلدانىڭ وزگە تۇرعىلاستارىمنان ىستىق كورىنەتىن ءبىر سەبەبى سول، قاراعىم. ونىڭ ۇستىنە ءابدىلدانىڭ اكەدەي اقىلگوي، شەشەدەي مەيىربان، پاراساتتى ولەڭدەرىنە ءتانتىمىن. مەن ءۇشىن قازىرگى وزگە اقىندار ءبىر توبە دە، ءابدىلدا ءبىر توبە. مىنەكي، كالينين ورماندارىنىڭ قىلقاندارىنان جاسالعان پولكتىڭ «كوگىلدىر كلۋبىن» سوعىستىڭ قاقاپ تۇرعان قاتال جىلىندا قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ اسقاق ءۇنى كەرنەدى. ول ءۇن جاۋىنگەرلەردىڭ جۇرەگىنە قايرات بوپ تۇنىپ، كالينين ورمانىنىڭ ءىشىن كەرنەپ كەتتى. جاۋىنگەر جىگىتتەرمەن قوسا ورماننىڭ بۇتاقتارى دا اقىننىڭ ءسوزىن ۇعىپ، تەڭسەلە تەربەلىپ، باس يزەپ تۇرعان سياقتاندى. سوعىستان كەيىن، بەرتىندە كالينين وبلىسىنا بارىپ قايتقان جىگىتتەردىڭ ءبىرى ماعان ازىلدەپ:
— باۋكە، جەل سوقسا كالينين وبلىسىنىڭ ورماندارىنا دەيىن قازاقشا ءان سالادى ەكەن، — دەدى.
— ءان سالسا ونى 8ء-شى گۆارديالىق پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنەن، سول جەرگە ەڭ العاش كەلگەن قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىبايەۆتان ۇيرەنگەن بولار، — دەدىم مەن وعان شىنداپ جاۋاپ بەرىپ.
VII
اۆتور. ابەكەڭ ول جولى ءسىز تۋرالى ولەڭ شىعارعان جوق پا؟
باۋىرجان. ونى وزىنەن سۇراعىن.
جوق، مەن ونى سۇرامايمىن، باۋكە. ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ 1942 جىلى مايدانعا بارعاندا باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى ولەڭ شىعارعانىن بۇرىننان بىلەمىن. — ول ولەڭدى ورىسشاعا سامۋيل ياكوۆليەۆيچ مارشاك اۋدارىپ «يزۆەستيا» گازەتىندە باسىلىپ ەدى، — دەگەن بولاتىن ماعان اقىن. ءبىراق ابەكەڭ ول ولەڭنىڭ ءوزىنىڭ قاي كىتابىندا جاريالاعانىن ەسىنە تۇسىرە الماعان. ارتىنان مەن ول ولەڭنىڭ قازاقشاسىن دا، ورىسشاسىن دا تاۋىپ، سالىستىرىپ وقىپ شىققانمىن. قازاقشاسى «باۋىرجانعا» دەگەن اتپەن 1945 جىلى جاريالانعان «ولەڭدەر جيناعى» دەگەن كىتاپتا شىعىپتى. ورىسشاسى «ۆەليكان» دەگەن اتپەن اقىننىڭ 1958 جىلى موسكۆادا باسىلعان «پەسن و درۋگە» دەگەن جيناعىنا ەنىپتى. ولەڭنىڭ باس جاعىندا اقىن بالالىق شاقتا باۋىرجان ەكەۋىنىڭ كوك مايسا كەڭ دالادا بىرگە جۇگىرىپ وسكەنىن، ساداق تارتىپ، قارعا اتىپ ويناعاندارىن ەسكە الادى. كورشى كەمپىردىڭ بالالاردى وتتان، سۋدان، قارا قۇستاردان قورعايتىن الىپ جايلى ايتاتىن اڭگىمەسىن قاتار وتىرىپ، قىزىعا تىڭدايتىندارىن، ەرتەگىدەگى الىپتى ەكەۋىنىڭ ءوز اكەلەرىندەي جاقسى كورىپ كەتكەندىكتەرىن ايتادى. سول بالا كۇنگى دوسىن ساعىنىپ، ءبىر كورۋگە زار بولىپ، توبەدەن نەمىس سامولەتتەرى جاۋدىرعان بومباعا دا قاراماستان ىلگەرى باسىپ كەلە جاتقان ءساتىن اقىن بىلاي باياندايدى:
كەلەم قالىڭ قارا ورمانمەن،
كورسەم دەيمىن تەزدەپ سەنى.
قارا قۇستار كوكتەن تونگەن،
بوگەمەشى جولدا مەنى.
شەگىنبەدىم، سەسكەنبەدىم،
توقتامادى سالعان ءانىم.
تەك تەزىرەك جەتسەم دەدىم.
ساعىنعانىم — باۋىرجانىم!
اق قايىڭدار ورتاسىندا
تۇردىڭ بەرىك جاس ەمەندەي.
كورىسكەننەن جايدىق قۇشاق
عاشىق جارلار كەزدەسكەندەي...
«قوش» دەدىڭ سەن، ءمىندىڭ اتقا.
قۇتقارۋعا بوبەكتەردى!
قايرىمدى الىپ، كەمپىر ايتقان،
— سەن ەكەنسىڭ، ۇقتىم ەندى.
بۇل ولەڭ «يزۆەستياعا» باسىلماس بۇرىن الدىمەن رەسپۋبليكاداعى انا تىلىندە شىعاتىن گازەتتەردە باسىلىپتى. مايداندا باۋىرجان دەگەن باتىر بار ەكەنى بايتاق قازاقستانعا، بۇكىل وتانعا الدىمەن وسىلاي تاراپتى. ويلاپ قاراسام ءبىزدىڭ «باۋىرجانىمىزدىڭ» باسى ابەكەڭنىڭ وسى ولەڭىنەن باستالاتىن سياقتى. بۇعان دەيىن باۋىرجان ەسىمى «مومىش ۇلىنىڭ ءبىرىنشى باتالونى گوريۋنى، ماترەنينو اۋداندارىندا جاۋمەن شايقاستى» دەگەن سياقتى پولكتان ديۆيزيا شتابىنا جىبەرىلگەن اسكەري اقپارلاردا عانا اتالىپ كەلگەن. پۋلەمەت روتاسىنىڭ كومانديرى جاس اقىن ۆاسيليي ۆەرشينيننىڭ 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ورگانى «زا رودينۋ» گازەتىندە باسىلعان ولەڭىندە ب. مومىشۇلىنا ارنالعان مىناداي ءبىر عانا شۋماق بار:
...ون پومنيت، چتو سلۋجيت نارودۋ،
چتو پۋت ناش سۋروۆ ي ۆەليك.
زا سچاستە ليۋدەي، زا سۆوبودۋ
ۆ بوي يدەت مولودوي بولشيەۆيك...
پولك، ديۆيزيا اقپارلارىنان مومىش ۇلىنىڭ ەسىمى ەڭ العاش «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ بەتىنە كوشتى. ولەڭ تاقىرىبىنىڭ استىنداعى «گۆارديا كاپيتانى باۋىرجان مومىشۇلىنا» دەگەن سوزدەرگە ميلليونداعان كوزدەر قادالدى. ميلليونداعان اكەلەر مەن انالار، جاس جارلار مەن جاس ءوسپىرىم جەتكىنشەكتەر گۆارديا كاپيتانى مومىش ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسە دە، ونىڭ فاشيستەردىڭ قۇلدىعىنداعى سوۆەت ادامدارىن، بارلىق ءسابي بالالاردى ازات ەتۋشى الىپ ەكەنىن، قازاق حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى ەكەنىن كوڭىلدەرىنە ءتۇيىپ الدى. باۋىرجان اتىن بۇكىل قازاقستانعا كەڭىنەن تانىتقان بۇل ولەڭدى تاماشا ورىس اقىنى مارشاك ورىس تىلىندە اۋدارىپ، ول ەسىمدى بارشا بايتاق وتانعا ءماشھۇر ەتتى.
تاجىبايەۆ ولەڭىنىڭ مارشاك اۋدارماسى «يزۆەستيا» گازەتىندە جاريالانعاننان كەيىن ىلە-شالا 1942 جىلى 18 مايدا «پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتىندە سوۆەت ينفورمبيۋروسىنىڭ مىناداي حابارى جاريالاندى:
«كالينين مايدانىنىڭ ءبىر ۋچاستوگىندا دۇشپان ءبىزدىڭ ءبىر بولىمشەمىزگە شابۋىل جاسادى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قول استىنداعى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر جاۋعا مينومەت پەن پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرا قارسى الدى، ودان كەيىن قارسى شابۋىلعا شىعىپ، گيتلەرشىلدەردى كەيىن سىرعىتىپ تاستادى. ۇرىس دالاسىندا جاۋدىڭ 120 سولداتىنىڭ ولىگى جايراپ قالدى. فاشيستەردىڭ 2 تانكى قيراتىلدى».
وسىلاي دەپ «پراۆدا» گازەتى ەر ەسىمىن ەلگە جايدى. وسىدان كەيىن «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ بەتىندە باۋىرجان ەسىمى ءجيى اتالا باستادى. الەكساندر كريۆيسكييدىڭ وچەركتەرى، الەكساندر بەكتىڭ اتاقتى كىتابىنىڭ العاشقى بولىمدەرى دۇنيەگە كەلدى. قازاق اقىندارىنىڭ باۋىرجانعا ولەڭ ارناماعانى كەمدە-كەم بولدى. ءتىپتى كەيبىر اقىن اراسىنا بىرنەشە جىل سالىپ، ەكىدەن — ۇشتەن ولەڭ ارنادى. ماسەلەن، تاجىبايەۆ مومىشۇلىنا دەگەن العاشقى ولەڭىن 1942 جىلى جازسا، وتىز جىلدان كەيىن وعان ارناپ ەكىنشى ولەڭدى جانە شىعاردى. ال اقىن قاليجان بەكحوجين مومىشۇلىنا ارناعان «قول باستاعان باتىرعا» دەگەن العاشقى ولەڭىن 1944 جىلى، «توماعا كيگەن تاۋ بۇركىت» دەگەن ەلەنىن 1960 جىلى، ال «اتىندى مەن ەستىدىم» دەگەن ءۇشىنشى ولەڭىن 1971 جىلى جاريالادى. اقىنداردىڭ اۋزىمەن حالىق سويلەپ، تاريح ءتيىستى باعاسىن بەردى. ويتكەنى اقىن ءوزى ۇناتقان ارداگەر ازاماتتى عانا جىر ەتەدى، سوعان عانا ولەڭ ارنايدى. تەڭىزدىڭ تۇبىنە سۇڭگىپ العان مارجان سياقتى اسىل قازىناسىن اقىن كەز كەلگەن جۇرتقا سىيلاي بەرمەيدى. اقىن حالىق سۇيگەن قاھارمان ۇلدى، ءقادىرلى ازاماتتى عانا ماداقتايدى. ول ۇناتپاعان ادامىنا ءۇن قاتپايدى، بىرنەشەۋ تۇرعاي، ءبىر دە ولەڭىن ارنامايدى. اقىننىڭ جۇرەگىندەگى وتتى سەزىمگە ەشكىمنىڭ ءامىرى جۇرمەيدى، ول جۇرەكتىڭ جىلۋىن ەشكىم زورلىقپەن تارتىپ الا المايدى. اقىن سۇيگەنىنە عانا سۇيسىنە جىر توگەدى. اقىنعا زورلىقپەن سۇيىكتى بولا المايسىڭ. ال ساعان ءابدىلدانىڭ سوناۋ قىرىق ەكىنشى جىلعى ولەڭىنەن باستاپ، بارلىق قازاق اقىندارى جابىلا جىر ارناسا، ولاردىڭ سەنى جابىلىپ جاقسى كورگەنى. ءبىر ەمەس، ەكى-ۇش رەتتەن ارناسا، وندا سەنى ءۇش مارتەبە جاقسى كورگەنى، شەكسىز ءسۇيىپ قۇرمەتتەگەنى عوي، باۋكە. مەن ساعان كىمنىڭ قانداي ولەڭ شىعارعانىن بىلمەگەندىكتەن ەمەس، بىلگەندىكتەن، كوكىرەگىمدى ماقتانىش كەرنەگەندىكتەن سۇراپ تۇرمىن عوي، اقساقال. مۇنى ايتسام سەن: «بىلسەڭ نەسىنە سۇرايسىڭ؟» دەپ، داۋىسىڭدى كۇندەي كۇركىرەتىپ، مۇرتىڭنان نايزاعاي شاشىراتىپ شىعا كەلەسىڭ. سوندىقتان مەنىڭ ىشتەي تەبىرەنىپ، ىشكى ىرعاققا قايتا-قايتا باس يزەپ، ءۇنسىز ءسۇيسىنىپ قانا قويۋىما تۋرا كەلەدى. ونى اڭعارعان سەن: «ءاي، شىبىنداعان اتقا ۇقساپ، باسىڭدى نەمەنەگە شۇلعىپ وتىرسىڭ؟» دەپ تاعى دا مەنى اجۋا قىلارسىڭ. سوندىقتان ءوز كۇيىمدى ساعان اڭعارتپاي، اڭگىمەنى ىلگەرى جالعاپ، مەنىڭ ەندى كەلەسى سۇراقتارىما كوشۋىم كەرەك، باتىرەكەسى.
اۆتور. مەن ءسىزدىڭ سول قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ جازىندا ەلگە جازعان ءبىر حاتىڭىزدى تاۋىپ كوشىرىپ الدىم. سونى وزىڭىزگە وقىپ بەرەيىن بە؟
باۋىرجان. كانە، نە دەپپىن؟
اۆتور. ءوز قولىڭىزبەن ءتۇزۋ سىزىقتى داپتەردىڭ ەكى بەتىن تولتىرا ارابشا جازعان حاتىڭىزدا بىلاي دەپسىز، باۋكە:
ارداقتى مۇحتار اعا!
جازعان حاتىڭىزدى الىپ، وتە شاتتانىپ، توبەم كوككە، قولىم قياعا جەتكەندەي بولىپ وتىرمىن. حاتىڭىزعا كوپ راحمەت. مەنى اسىرەسە قۋانتقان جاي — ءسىز مەنىڭ حاتىمدى الىپ، مەنىڭ جاماندى-جاقسىلى پىكىرىمە تولىق تۇسىنگەنگە ۇقسايسىز: وتان سوعىسىن تاقىرىپقا الىپ ەڭبەك ەتەمىن. ول ەڭبەكتى ات ۇستىنەن ەمەس، ابدەن تەرەڭ ماعىنا-مازمۇنىنا توسەلىپ، ءبىلىپ الىپ باستايمىن دەگەن نيەتىڭىز، تالابىڭىز مەنى وتە قۋانتادى. ءسىز سياقتى قازاق ادەبيەتىنىڭ پولكوۆنيگى شىنىندا سولاي ىستەمەۋىنە دە بولمايدى. سىرتتان قاراپ، كورگەنگە قىزىعىپ، تەرەڭ تەكسەرمەي، شىن-وتىرىگىن ارالاستىرا بەس-التى كۇندىك ءومىرى بار شىعارما جازۋ — ادەبيەت ەفرەيتورلارى مەن سەرجانتتارىنىڭ قىزمەتى ەمەس پە؟ ال، ءسىز، قۇدايعا شۇكىر، پولكوۆنيكسىز عوي. تالابىڭىزدىڭ ورىندالۋىنا تىلەكتەسپىن. ءسىزدىڭ قولدان شىققان كوركەم، تاريحي ەڭبەك بولاشاقتا جالعىز قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، بارلىق ادەبيەتتىڭ ىشىندە توردەن ورىن الىپ، جالعىز ءبىز ەمەس، ءبىزدىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزگە ۇلكەن ۇلگى، ناسيحات داستان بولىپ، بىرنەشە عاسىر ءومىر سۇرەتىنىنە كامىل سەنەمىن.
«ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىنىڭ جارىققا شىققانىنا دا وتە قۋانىشتىمىز. ول جايىنداعى حابار قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇڭعىش ۇل بالاسىنىڭ قايتا تۋعانىنداي بولىپ ەستىلدى! اماندىق بولسا، وقىپ، كورىپ، پىكىرىمىزدى ادال نيەتپەن ايتارمىز دەگەن ۇمىتتەمىن.
ارينە، ءۇمىتسىز ادام بالاسى بولۋشى ما ەدى — سوعىس بىتسە، ءبىز جەڭسەك، امان-ەسەن ءتىرى ەلگە قايتىپ، جاقىن اعايىن-تۋىسقانداردىڭ ديدارىن قۋانىشپەن كورسەك دەيمىز. ول ءۇشىن، ءجان-تانىمىزدى اياماي، مايدانعا قىزا كىرىسەمىز. ەگەر دە ول نيەتكە جەتسەك اڭگىمەنى داستان-داستان ەتىپ ايتىپ بەرۋدەن ءبىز قاشپايمىز عوي. ءبىراق تا مايدان — ءومىردىڭ قىل كوپىرى ەمەس پە؟ ول كوپىردەن جاننىڭ بارلىعى بىردەي امان-ساۋ وتە بەرمەيدى عوي. سول تار جول، تايعاق كەشۋدە مىڭدى باسقارعان وتە قيىن، عاجايىپ مىندەت ەمەس پە «بىلمەيمىن قانداي اسۋ الدا جاتىر، قۇز با ەكەن، قيا ما ەكەن تاڭداي تاتىر؟ سيىنىپ ارۋاق پەن ءبىر قۇدايعا، ۇستادىم ەتەگىڭنەن باستا باتىر!» دەپ ءوزىڭىز سويلەتپەپ پە ەدىڭىز قاھارمانىڭىزدى؟ سول سياقتى، ءبىز باستاعان بۇقارا — سولدات قاۋىمى ءوزىنىڭ قول باسىنا وسىنى ايتىپ، سەنىپ سيىنىپ ارتىنا ىلەسەدى. ادامنىڭ ىستەگەن ءىسىن ءىزسىز تاستاپ كەتۋ — قولباسىعا ۇلكەن سىن ەمەس نە؟ ول كوزى ءتىرى كەزىندە ايتىپ، جازىپ بەرەتىن ءىس موينىنداعى ۇلكەن بورىشىن ورىنداعانى بولىپ تابىلماي ما؟ سوندىقتان مەن وسى بورىشتى ورىنداۋعا اسىقتىم.
«زناميا» دەيتىن جۋرنالدان الەكساندر الفرەدوۆيچ دەيتىن جازۋشى قايتادان كەلىپ، باتالوننىڭ باستان كەشكەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتىپ بەرگىن دەپ، تەلمىرىپ وتىرىپ الدى. زەرىكپەستەن جارىم اي ىلەسىپ ءجۇردى. اۋىزشا ايتقاننىڭ جامان دا بولسا قاعاز بەتىندە قالادى عوي دەگەن ويمەن، مەن وعان باستان وتكەن سوعىستاردىڭ بارلىعىن ماسكەۋگە دەيىنگىسىن تولىق ەتىپ، ءاربىر سوعىستى ەكى-ۇش ساعاتتان باياندادىم. ءبىر جارىم اي دەگەندە بەك مەنىڭ ايتقاندارىمدى بۇلجىتپاي جازىپ الىپ، جاقىندا عانا كەتتى. ەكىنشى ءبولىمىن قايتا كەلىپ جازباق! بەك ۇلكەن جازۋشى ەمەس — جاقسى ستەنوگراف، ايتقانىڭدى ايتقانشا جازادى — ونىڭ قاسيەتى سول.
كەتەرىندە مەن وعان بىلاي دەدىم:
— سەنىڭ جازاتىن كىتابىڭنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناۋ:
مەن ىستەدىم دەگەنىنە — مىڭ ىستەدى دەسەڭشى! ەر ىستەدى دەگەنشە — ەل ىستەدى دەسەڭشى! مەن — مىڭدىكى بولماسام، ەر — ەلدىكى بولماسا — كىم ىستەدى دەر ەدىڭ؟
قىزمەتىڭدى، الەكساندر الفرەدوۆيچ، ەشكىمنەن قىزعانبا، جاسىرما. ايتقانىمنىڭ ءبارىن جازىپ الدىڭ، ءبىراق تۇسىنگەن جوقسىڭ. سەبەبى سەن مەن باستاعان مىڭنىڭ كىم ەكەنىن، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى جانە قازاقتىڭ سالت-ساناسىن، ادەت-عۇرپىن بىلمەيسىڭ. مەن ايتقان قازاقتىڭ حالىق ماقالدارىن جازۋعا سەنىڭ قالامىڭ قورقاق، ءتىلىڭ قىسقا. سوندىقتان بايقا، ولاردىڭ مازمۇنىن دۇرىس بەرۋ ءۇشىن ءتيىستى ادامدارمەن اقىلداس.
— كىممەن اقىلداسايىن؟ ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدى ءبولىپ جازىپ العان نارسەلەرىمدى قايتا ءتۇسىندىر دەپ اۋرەلەۋگە ۇيالدىم، — دەدى ماعان بەك.
— كىممەن اقىلداسۋىڭدى مالىك پەن قۇرمانبەكتەن سۇراعىن، — دەدىم مەن وعان.
باقسام، مالىك پەن قۇرمانبەك ءسىزدى ۇسىنعانعا ۇقسايدى. «قىرىق ماقال» دەيتىن ءبىر نارسە جازىپ ەدىم. ەگەردە ونى قۇرمانبەك ءجون دەپ تاپسا سىزگە جىبەرەر.
ۋاقىت، جاعداي بەلگىلى عوي. ويداعىنى تۇگەل جازۋعا شاما قايدان كەلسىن، ايىپ ەتپەڭىز.
حاتىڭىزعا، تالابىڭىزعا باس ءيىپ، سالەم بەرۋشى باۋىرجان.
18. 8. 1942 جىل.
PC. ءابدىلدا مەن ءالجاپپارعا سالەم ايتۋىڭىزدى سۇرانام».
باۋىرجان. ءيا، بۇل مەنىڭ اۋەزوۆكە جازعان جاۋاپ حاتىم بولاتىن.
اۆتور. مۇحاڭ ءوز حاتىندا نە ايتقان ەدى؟
باۋىرجان. الەكساندر بەكپەن تىلدەسىپ، وعان ءبىرسىپىرا جايدان تۇسىنىك بەرگەنىن، ءوزىنىڭ دە وتان سوعىسى تۋرالى كەڭ تىنىستى رومان جازعىسى كەلەتىنىن، ءبىراق ول ءۇشىن تالاي ۋاقىت ويلانىپ، تولعاناتىنى، سوعىسقا قاتىسقان تالاي ادامدارمەن اڭگىمەلەسەتىنىن ايتىپ، سوعىس جايىن جاقسىلاپ ۇعىندىراتىن ادامداردىڭ ءبىرى ءوزىن بولساڭ ەكەن دەگەن تىلەگىن بىلدىرگەن.
اۆتور. حاتىڭىزداعى مۇحاڭنىڭ شىعارماسىنان كەلتىرىلگەن سيتاتىڭىزدى ادەيى سالىستىرىپ شىقتىم. ەڭلىك قىزدىڭ كەبەك باتىرمەن قول ۇستاسىپ كەتەردە ەلىمەن قوشتاسقان ءتورت اۋىز ولەڭىنىڭ ەڭ سوڭعى شۋماعى ەكەن. قولىندا سيتات كوشىرىپ الاتىن كىتابى جوق سوعىستا جۇرگەن ادام ءبىر جولىن، تىم بولماسا ءبىر ءسوزىن شاتىستىرعان-اق شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. ءتىپتى ءبىر دە ءارپى اۋىسپاپتى.
باۋىرجان. نەمەنە، ءبىز جاس كەزىمىزدە ادەبيەت وقىماي، اي قاراپ ءجۇردى دەپ ويلاپ پا ەدىڭ؟!
اۆتور. ءسىزدىڭ اۋەزوۆ تۆورچەستۆوسىنا سوناۋ قىرىق ەكىنشى جىلى بەرگەن باعاڭىزدىڭ اينىماي ءدال شىققانىنا جانە تاڭ قالدىم.
باۋىرجان. كوزى بار كىسىنىڭ ءبارى اسقار تاۋدى الىستان كورەدى. تەك مۇگەدەك سوقىر ادام عانا الاتاۋدىڭ قاسىندا تۇرسا دا ونىڭ قانداي ەكەنىن بولجاي المايدى. مەنى سوقىر دەپ پە ەدىڭ سەن!؟ كانە، كەلەسى سۇراعىڭا كوشكىن.
اۆتور. سول حاتىڭىزداعى: «بەك ۇلكەن جازۋشى ەمەس — جاقسى ستەنوگراف» دەگەن سوزىڭىزگە ءقازىر قالاي قارايسىز؟
باۋكەڭ ءسال ويلانىپ الىپ، جاۋاپ بەردى.
باۋىرجان. ول قىرىق ەكىنشى جىلعى حات قوي، قاراعىم. بەك ول كەزدە وداققا تانىمال ۇلكەن جازۋشى ەمەس بولاتىن. پولكقا كەلگەندە اۋزىمنان شىققان ءسوزدىڭ ءبىرىن قالدىرماي جازىپ الا بەرەتىن. سوندىقتان ول تۇستا مەن ونى ۇلكەن تالانت يەسى ەمەس، جاقسى ستەنوگراف قانا بولار دەپ ويلاعانىم راس. ال ءبىراق بەك كەيىننەن اسا تالانتتى جازۋشى ەكەنىن تانىتتى. وداققا عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايگىلى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى بارشا جەر شارىن شارلاپ كەتتى. ەڭ الدىمەن سول كىتاپ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ەرلىگى، ونىڭ ءبىر ۇلى مەنىڭ ەسىمىم وتاننىڭ ءىشى، تىسىنا تەگىس ءماشھۇر بولدى. وسى ءۇشىن وعان مىڭ مارتەبە راقمەت! بۇل ءۇشىن وعان مەنىڭ وسى كۇنگى ءۇرىمبۇتاعىم، الىس ۇرپاعىم، تەك ءوز ۇرپاعىم عانا ەمەس، ۇلتىم دا ماڭگىلىك قارىزدار. بولاشاقتا الماتىنىڭ جانە وبلىس ورتالىقتارىنىڭ ءبىر-بىر كوشەسى الەكساندر بەك اتىنا قويىلسا ورىندى-اق بولار ەدى. ءبىراق ونى مەن ەمەس، قالالىق سوۆەتتەر شەشەدى عوي، قاراعىم. — وسىلاي دەپ باۋكەڭ باسىن ءسال ەڭكەيتە ءتۇسىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءبىرازدان كەيىن ەڭسەسىن قايتا كوتەرىپ، ءسوزىن جالعادى. — وسى سياقتى قازاق حالقى ەرەكشە قارىزدار تاعى ءبىر ورىس جازۋشىسى بار.
اۆتور. ول كىم، باۋكە؟
باۋىرجان. ونىڭ اتى دا — الەكساندر. ءبىراق الەكساندر الفرەدوۆيچتەن باسقا، الەكساندر يۋريەۆيچ كريۆيسكيي.
اۆتور. ونى قاي سەبەپتەن ايتىپ وتىرسىز؟
باۋىرجان. پانفيلوۆشى 28 باتىردىڭ اتاعىن دۇنيە جۇزىنە پاش ەتىپ، ارتىنان اتتارىن انىقتاعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟
ەندى ەسىمە ءتۇستى.
موسكۆا ءۇشىن شايقاسقان سول اۋىر كۇندەردىڭ بىرىندە، ءنويابردىڭ اياق شەنىندە «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە «جيىرما سەگىز باتىردىڭ وسيەتى» دەگەن باسماقالا جاريالاندى. وندا، وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن موسكۆا تۇبىندە جاۋدىڭ ەلۋدەن اسا تانكى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ جيىرما توعىز جاۋىنگەرى بەكىنگەن شەپكە لاپ قويعانى، سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ تايسالماي ەلۋ تاجالدى قارسى العانى، ولاردىڭ تەك بىرەۋى عانا قورقاق بوپ شىققانى، ساياسي جەتەكشى دييەۆتىڭ باسشىلىعىمەن قالعان جيىرما سەگىز باتىر ەلۋ تانكپەن شايقاسىپ، ونىڭ ون سەگىزىن ورتەپ، وزدەرى تەگىس وتان ءۇشىن وپات بولعانى ايتىلعان بولاتىن.
ەرتەڭىندە «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا وداقتىڭ ەڭ ۇلكەن اقساقالى ميحايل يۆانوۆيچ كالينين تەلەفون سوقتى.
— ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءولىمى ايانىشتى-اق، جانعا باتادى، — دەدى ول جيىرما سەگىز باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، ولىمىنە وكىنە وتىرىپ. — ءبىراق سوعىس شىندىعى — اۋىر، ول شىندىقتى ايتپاۋ ودان دا اۋىر. نە ىستەرسىڭ، لەنين ايتقانداي، سوعىسقاننان كەيىن شىنداپ سوعىسۋ كەرەك. سىزدەردىڭ ەرلەردى ماداقتاعاندارىڭىز — جاقسى ءىس. ەندى ولاردىڭ ءاتى-جونىن بىلگەن ءجون. ىزدەستىرىپ كورىڭىزدەر. ادال ەرلەر اتاۋسىز قالماۋى كەرەك.
سول كۇنى رەداكتورعا تاعى دا تەلەفون سوعىلدى. قىزىل ارميانىڭ جوعارعى باس باسقارماسىنىڭ باستىعى گازەتتىڭ «جيىرما سەگىز باتىردىڭ وسيەتى» دەگەن باسماقالاسىنان قاۋىمداسقان بۇقارالىق ەرلىكتىڭ جارقىن ونەگەسى تانىلاتىنىن، وعان ءستاليننىڭ ءوزى كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن ايتتى.
وسىدان كەيىن رەداكتور بۇل باسماقالانىڭ اۆتورىن كابينەتىنە شاقىرتتى. ول جاس جۋرناليست الەكساندر كريۆيسكيي ەدى. كريپيسكيي ول ماقالانى رەداكسياعا العى شەپتەگى ديۆيزيالاردىڭ بىرىنەن كەلىپ تۇسكەن ءتورت جول عانا ساياسي اقپارعا سۇيەنىپ جازعان ەدى. مۇنداي اقپارلار رەداكسياعا كوپتەپ كەلىپ جاتاتىن. رەداكتور ارميا ساياسي بولىمىنەن شىندىعىن انىقتاعاننان كەيىن بۇل اقپاردى باسماقالاعا فاكتى رەتىندە پايدالانۋعا ۇسىنعان. ال وندا دۋبوسەكوۆو مەن دييەۆ دەگەن ءبىر عانا فاميليا كورسەتىلگەن ەدى. تانكپەن شايقاسقان وزگە باتىرلاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ ءاتى-جونى ايتىلماعان.
قىرىق ءبىرىنشى جىلعى دەكابردىڭ باسىندا، ساقىلداعان سارى ايازدا كريۆيسكيي موسكۆا ىرگەسىندە جاۋمەن شايقاسىپ جاتقان ديۆيزيانى ىزدەپ العى شەپكە اتتانعان بولاتىن.
ءبىر ادىم ىلگەرى اتتاپ، ەكى ادىم كەيىن شەگىنىپ، شەگىنگەن جەردەن قايتا شابۋىلعا شىعىپ، جاۋمەن كۇنى-تۇنى قيان-كەسكى ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقان ديۆيزيانىڭ باسشىلارىنا جولىعۋ، جولىقساڭ الدەنەنىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە قانۋ ءۇشىن تولىقتاپ تىلدەسۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ديۆيزيانىڭ اياۋلى اكەسى پانفيلوۆتان ايرىلىپ، كوپ ادامى قۇرباندىققا ۇشىراپ قىزىل جوسا قان بولىپ جاتقان شاعى ەدى. ءولىنىڭ ورنىن ءتىرى باسىپ، جارالىنىڭ مىندەتىن جاڭا كەلگەندەر اتقارۋعا كىرىسىپ، بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايتىن تۇستا كەلگەن اسكەري ءتىلشىنىڭ بىردەن جولى بولمادى. جولى بولماعانى سول بۇل ديۆيزيادا دييەۆ دەگەن ساياسي جەتەكشىنى ەشكىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى، ەشبىر تىزىمدە جوق. «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ 28 باتىر جايىندا جازىلعان باسماقالاسىن مۇندا ەشكىم دە وقىماعان، كورمەگەن. نە گازەتتى العى شەپتەگى ديۆيزياعا جەتكىزىپ بەرە الماعان، بەرسە جاۋمەن جاعالاسىپ جاتقان جۇرتتىڭ گازەت قاراۋعا مۇرشاسى بولماعان. موسكۆا تۇبىندە وپات بولعان مىڭداعان ادام توپىراققا كومىلىپ، قار استىندا قالىپ جاتقاندا ءاتى-جونى بەلگىسىز 28 جاۋىنگەردى سۇراستىرۋ قاقاعان قاڭتاردا قارا تەڭىزگە سۇڭگىپ، قاپىلىستا قولىڭنان ءتۇسىپ كەتكەن التىن ساعاتىڭدى ىزدەۋمەن پارا-پارداي ەدى...
نە ىستەرىن بىلمەي جانى قىسىلعان اسكەري جۋرناليست ەندى دييەۆتى قويىپ، 16-نويابردە دۋبوسەكوۆونى قانداي ءبولىمنىڭ قورعاعانىن سۇراستىرا باستايدى. كاپروۆ پولكىنىڭ ادامدارى ەكەنى ايقىندالادى. كاپروۆ دۋبوسەكوۆو رازەزىن ول كۇنى كاپيتان گۋنديلوۆيچ باسقارعان ءتورتىنشى روتا قورعاعانىن ايتادى. ءتىلشى ەندى گۋنديلوۆيچقا كەلەدى.
— 16-نويابردە دۋبوسەكوۆو رازەزىن ءسىزدىڭ روتا قورعاعانى راس پا؟
— راس. روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى باسقارعان 29 ادام قورعادى. ءبىراق ولار تەگىس قازا بولدى.
— ساياسي جەتەكشى دييەۆتى بىلەسىز بە؟
— بىلەمىن. ول مەنىڭ روتامنىڭ ساياسي جەتەكشىسى كلوچكوۆ... دالىرەك ايتقاندا سونىڭ ەكىنشى فاميلياسى.
— قالايشا؟
— ۆاسيليي كلوچكوۆ اسىل ازامات ەدى. ول ءوز جىگىتتەرىمەن دۋبوسەكوۆو تۇبىندە 50 تانكىنى توقتاتتى. نە كەرەك، ءولىپ كەتتى. تىنىم تاپپايتىن. سونىسىنا قاراپ روتاداعى ءبىر ۋكراين جاۋىنگەر: «ءبىزدىڭ ساياسي جەتەكشى دييەۆ — تىنىمسىز جان» دەپ ءسۇيسىنۋشى ەدى. وسىدان ول دييەۆ اتالىپ كەتكەن بولاتىن.
— وپات بولعان سول 29 ادامنىڭ ءاتى-جونىن تەگىس ايتىپ بەرە الاسىز با؟ بىرەۋى وپاسىز بولىپ شىققان عوي، ونى بىلەسىز بە؟
— كىمنىڭ وپاسىز بولعانىن بىلمەيمىن. مەن وزگە ادامدارمەن روتانىڭ ەكىنشى قاناتىندا بولدىم. ال ولگەن 29 ادامنىڭ ءاتى-جونىن تەگىس ايتىپ بەرە الامىن.
وسىلاي دەپ كاپيتان گۋنديلوۆيچ پلانشەت اشا باستايدى.
وسىدان كەيىن ءتىلشى دۋبوسەكوۆو رازەزىنە تاياۋ جەردىڭ تۇرعىندارىمەن اڭگىمەلەستى. گوسپيتالعا بارىپ، ونداعى جارالى پانفيلوۆشىلارمەن تىلدەسىپ، 28 باتىردىڭ ءبىرى، ءولىم حالىندە جاتقان يۆان مويسەيەۆيچ ناتاروۆپەن كەزدەسەدى. وسىدان كەيىن ول موسكۆاعا قايتىپ كەلىپ ەندى «كراسنايا زۆەزدانىڭ» 1942-جىلعى 22-يانۆارىنداعى نومەرىنە «مەرت بولعان 28 باتىر» دەگەن وچەرك جاريالادى. سوندا ولاردىڭ ءاتى-جونى تەگىس اتالىپ، ەرلەر ءولىمىنىڭ ەگجەي-تەگجەيى تولىق باياندالدى.
بۇل دا از. الەكساندر كريۆيسكيي 28 باتىر جايىندا بۇدان كەيىن ورتالىق گازەتتەردە بىرنەشە وچەركتەر جاريالادى. ناق سول كەزدە قورشاۋداعى لەنينگرادتان رەداكسيانىڭ شاقىرۋى بويىنشا ۇشىپ كەلگەن كورنەكتى سوۆەت اقىنى نيكولاي تيحونوۆقا 28 باتىر جايىندا قىزىقتى-قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ بەرىپ، سولار جايىندا جىر جازۋعا شابىتتاندىردى. ءسويتىپ نيكولاي سەمەنوۆيچتىڭ وسى ەرلەر جايىندا پوەما جازۋىنا مۇرىندىق بولدى. تيحونوۆتىڭ «28 گۆاردياشى تۋرالى جىرى» «كراسنايا زۆەزدانىڭ» 1942-جىلعى 22-مارتتاعى نومەرىندە باسىلدى. بۇدان كەيىن بۇل باتىرلارعا اتاقتى اقىن ميحايل سۆەتلوۆ جانە پوەما ارنادى. ال بەلگىلى كومپوزيتور يسااك دۋنايەۆسكيي «مەنىڭ موسكۆام» اتتى انىندە 28 باتىردىڭ ەرلىگىن مۋزىكا تىلىمەن تولعادى.
1942-جىلى 21-يۋلدە سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۋكازى بويىنشا داڭقتى 28 پانفيلوۆشىعا ولگەننەن كەيىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى اتاعى بەرىلدى. دۋبوسەكوۆو رازەزىنە جاقىن نەليدوۆو سەلوسىندا وسى وقيعاعا بايلانىستى وتكەن سالتاناتتى جيىن تۋرالى وچەركتى دە كريۆيسكيي جازدى. ودان كەيىن «ءولىپ تىرىلگەن» ءۇش باتىردىڭ — 28ء-دىڭ ءتىرى قالعاندارى ي. م. شەمياكين، ي. ر. ۆاسيليەۆ جانە ي. د. ءشادريننىڭ باقىتتى تاعدىرى تۋرالى دا ورتالىق باسپاسوزدە ءبىرىنشى بوپ جازۋ ابىرويى كريۆيسكييگە جانە ءتيدى.
سودان كوپ جىلدار كەيىن الەكساندر كريۆيسكيي 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ ادامدارىنا ارنالعان «موسكۆا تۇبىندەگى قاراۋىل» اتتى كىتابىنىڭ ءبىر بەتىنە بىلاي دەپ جازدى:
«مەن باقىتتىمىن، ماعان تاعدىر پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگىنە جاقىنداسۋعا، ۇرىس كارتيناسىن قالپىنا كەلتىرۋگە، باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن تاۋىپ، ولاردىڭ ەرلىگى تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ ايتىپ بەرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ادامداردى رۋحتاندىراتىن بۇل ەرلىك تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ ايتىپ بەرۋشىنىڭ باقىتى مەنىڭ سانامدا ءومىرىمنىڭ سوڭعى مينۋتىنا دەيىن ساقتالاتىنىن مەن بىلەمىن».
اۆتور. راس ايتاسىز، باۋكە. ۇلى وتان سوعىسى باتىرلارىنىڭ ىشىنەن 28 ەردىڭ ەسىمى، اسپانداعى كوپ جۇلدىزدار اراسىنداعى ۇركەردەي جارقىراپ، ادامزات تاريحىندا ماڭگىلىك قالدى عوي. ولار ادامدار اراسىنداعى دوستىقتىڭ، تۋىسقاندىقتىڭ، وتانشىلدىقتىڭ سوسياليزم ەلىن، قورعاۋ جولىنداعى بۇقارالىق ەرلىكتىڭ وشپەس ونەگە — شامشىراعى بوپ نۇر شاشۋدا.
باۋىرجان. سول باتىرلاردىڭ جيىرما ەكىسى كازاقستاندىق تا، تورتەۋى — نارسۇتباي ەسبولاتوۆ، مۇستافا سەڭگىربايەۆ، اسقار قوجابەرگەنوۆ، الىكباي قوسايەۆ — قازاق قوي! حالقىمىزدان شىققان سوۆەت وداعىنىڭ ءتۇڭعىش باتىرلارى! مەنىڭ ءبىز كريۆيسكييگە دە ەرەكشە قارىزدارمىز دەيتىن سەبەبىم سول، قاراعىم. سول ازاماتتىڭ قاجىرى، قايراتى، دايەكتىلىگى ارقاسىندا ولگەن ەرلەردىڭ ەسىمى بار الەمگە ءماشھۇر بولدى. ەگەر كريۆيسكيي مۇنشاما تاباندىلىق كورسەتپەسە، موسكۆا تۇبىندە بوراعان قاۋىپ-قاتەر بورانىنىڭ ىشىندە تىرمىسىپ ءجۇرىپ قولىنداعى ەرلىك ارقانىنىڭ ۇشىنان ولسە دە ايرىلماۋعا بەل بايلاماسا 28 باتىردىڭ ءاتى-جونى تابىلىپ، تاريحتا قالار ما ەدى، قالماس پا ەدى؟ اڭگىمە وسىندا. ەل ءۇشىن ەتكەن ەرلىكتىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى! كەلە-كەلە كريۆيسكيي وچەركيست-جازۋشىعا اينالدى. ال جازۋشى حالىق ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن ادامدى ماڭگى جاساتادى. باستاپقى ءسوزىمدى قايتالاپ ايتامىن: پانفيلوۆتى، ونىڭ ديۆيزياسىنان شىققان 28 باتىردى جانە باسقا پانفيلوۆشىلاردى ماڭگى ولمەيتىن ەتىپ، تىرىلەردىڭ قاتارىندا قالدىرعان ەكى ورىس جازۋشىسى بار. ولار الەكساندر بەك پەن الەكساندر كريۆيسكيي، بۇلار جازعان «ۆولوكولامسك تاس جولى» مەن «موسكۆا تۇبىندەگى قاراۋىل» كىتاپتارى. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
اۆتور. تۇسىنىكتى. تاعى دا ءبىر سۇراق، باۋكە. كريۆيسكيي 28 باتىردىڭ ءاتى-جونىن انىقتاۋ ءۇشىن ديۆيزياعا بارعان جولى سىزبەن دە جولىققان ەكەن. وزىڭىزبەن جاقسى دوس، سىرلاس بولىپ اتتانىپتى. ارتىنان بەك سول ديۆيزياعا بارىپ، مومىش ۇلىنىڭ باتالونى تۋرالى پوۆەست جازىپ قايتتى. سوندا ماعان كريۆيسكييدىڭ قولىمەن بەككە تاعدىر ءسىزدى نۇسقاپ جىبەرگەن سياقتى بوپ كورىنەدى.
باۋىرجان. ونى كريۆيسكييدەن نەمەسە تاعدىردان سۇراعىن.
اۆتور. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «ۆولوكولامسك تاس جولى» موسكۆا تۇبىنەن باستالعان ءبىزدىڭ ۋلى جەڭىسىمىزدىڭ دە، سوۆەت حالىقتارىنىڭ مىزعىماس دوستىعىنىڭ دا جانە ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ەرلىك داڭقىنىڭ دا الەمگە شەرۋ تارتقان داڭعىل جولى بولدى عوي، باۋكە.
باۋىرجان. جاڭا ايتتىم ەمەس پە ول كىتاپتىڭ اۆتورىنا مەنىڭ ۇلتىم دا، ۇرپاعىم دا قارىزدار دەپ.
VIII
اۆتور. ءسويتىپ، 1942 جىلدىڭ سەنتيابرىندە گەنەرال چيستياكوۆ 21ء-شى ارميانىڭ كومانداشىسى بوپ دون مايدانىنا كەتتى. ال ءبىز قايدا قالدىق، باۋكە؟
باۋىرجان. ءبىز قايدا قالۋشى ەدىك؟ كالينين مايدانىندا قالدىق. گەنەرال كۋزما نيكيتوۆيچ گاليسكيي باسقارعان 3ء-شى ەكپىندى ارميانىڭ قاراماعىندا فاشيستەرگە قارسى كۇزگى، قىسقى ۇرىستارعا ازىرلەندىك. مايدان كومانداشىسى گەنەرال-لەيتەنانت ماكسيم الەكساندروۆيچ پۋركايەۆ دەگەن كىسى بولدى.
ءبىز ول كەزدە حولمنىڭ تۇبىندە قورعانىستا تۇردىق دەدىم عوي. حولم ءبىزدىڭ قولدا. ال ۆەليكيە لۋكي، نيەۆەل، نوۆوسوكولنيكي دەگەن تەمىر جول بويىنداعى ءۇش قالا نەمىستەردىڭ قاراماعىندا. حولمداعى ءبىزدىڭ اسكەرلەر فاشيستەردىڭ «سولتۇستىك» ارميالار توبىنىڭ دەنەسىنە كىرش ەتىپ كىرگەن نايزاداي سۇعىنىپ، نەمەسە باسقاشا تەڭەۋمەن ايتسام، ءالى وت الدىرىلماعان راكەتانىڭ كوسموسقا كوتەرىلەر الدىنداعى تۇمسىعىنداي سۇستانا ءسۇيديىپ، نەمىستەردىڭ بۇيىرىنە قادالىپ تۇرعان بولاتىن. ەندى تۇسىنىكتى مە ساعان؟
اۆتور. تۇسىنىكتى، باۋكە.
باۋىرجان. دەنەسىنە نايزا دارىعانىن كىم ۇناتادى؟ دەرەۋ ونى قاعىپ تاستاۋعا نەمەسە ورتاسىنان وپىرىپ جىبەرۋگە تىرىسپاي ما؟ نەمىستەر دە ءسويتتى. ءبىراق حولمدى قايتادان الا المادى. ءبىز دە جاۋدىڭ جاندى جەرىنە قادالعان نايزامىزدى ودان ءارى تۇسۋگە تىرىستىق. سونىمەن ءيتىس-تارتىس بوپ ۇزاق تۇردىق. بۇل جەردە نەمىستەردىڭ جانۇشىرا تىپىرلاپ، ولەردەي ارپالىسۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. ءبىرىنشى سەبەبى مىناداي. كالينين مايدانىنىڭ وڭ جاعىنداعى كورشىسى سولتۇستىك-باتىس مايدانى ول كەزدە جاۋدىڭ 16ء-شى ارمياسىن قورشاۋعا الىپ، «دەميان قاپشىعىنىڭ» ىشىندە ۇستاپ تۇرعان بولاتىن. ونىڭ «دەميان قاپشىعى» اتالاتىن سەبەبى ۇزىن قاپشىققا ۇقساعان قورشاۋدىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ دەميانسك دەگەن قالامىزعا كەلىپ تىرەلەتىن. ەڭ الدىمەن نەمىستەردىڭ سول «قاپشىقتى» سىرتىنان تەسىپ، جىرتىپ، ونىڭ ىشىندە ءبىر ءۇيىر ەگەۋقۇيرىقتاي شىڭعىرىپ، شاقىلداپ جاتقان اسكەرلەرىن شىعارىپ العىلارى كەلدى. ەكىنشى سەبەبى — كوممۋنيكاسيالىق ءىرى توراپ سانالاتىن ۆەليكيە لۋكي قالاسىن قولدارىنان شىعارماۋعا تىرىستى. ويتكەنى بۇل قالادان جان-جاققا ون تاس جول، ءتورت تەمىر جول تارايدى ەكەن. سولتۇستىك جاقتاعى دنو، نوۆگورود، لەنينگرادتان، شىعىس جاقتاعى رجيەۆ پەن موسكۆادان، ال باتىستاعى بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردەن كەلەتىن جولداردىڭ بارلىعى دا وسى ۆەليكيە لۋكيدە توعىسادى. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك-باتىسقا — گەرمانياعا باراتىن جولدار دا وسى قالادان شىعادى. قازاقتا «توعىز جولدىڭ تورابى» دەگەن ۇعىم بار عوي. ول جان-جاقتان توعىز جول كەلىپ تۇيىسكەن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ونداي جەر ەڭ ۇلكەن ورتالىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ۆەليكيە لۋكي توعىز ەمەس، ون سەگىز جولدىڭ تورابى ەكەن. سوندىقتان دا پاتشا ۇكىمەتى ۆەليكيە لۋكيدىڭ ەرەكشە ستراتەگيالىق ماڭىزىن ەسەپتەي وتىرىپ، ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان بۇرىن اسا قۋاتتى تەمىر جول تورابى رەتىندە ۆەليكيە لۋكي — نيەۆەل — نوۆوسوكولنيكي ءۇش بۇرىشىن سالدىرسا كەرەك. مۇنداي مىقتى بەكىنىستى قولدان شىعارۋ كىمگە بولسا دا وڭاي ما؟ سول سەبەپتەن دە بىزگە قاراي نەمىستەردىڭ «ورتالىق» ارميالار توبىنان اسكەرلەر اعىلا جوڭكىپ، ءبىزدىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارميانىڭ قاق ماڭدايىنداعى لوكنيا، ۆەليكيە لۋكي، نيەۆەل اۋداندارىنا كەلىپ توپتاسا باستادى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا، بۇكىل ارميا مەن مايدانعا قورعانىس شەبىن نىعايتقان ۇستىنە نىعايتا بەرۋ قاجەت بولدى. .
وسى كەزدە گەنەرال گاليسكيي دە، گەنەرال پۋركايەۆ تا ءبىزدىڭ شەبىمىزگە ءجيى كەلىپ، ونى نىعايتۋعا باعىتتالعان اقىل، كەڭەستەرىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇردى. بۇل ەكى گەنەرالدىڭ ەكەۋىن دە پولكتا قوناق ەتىپ، باياعى ءوزىڭ كورگەن اسپازىم جاننىڭ قولىنان ءدام تاتىردىم، قازاقتىڭ قازى-قارتا، بەس بارماق، باۋىرساق سياقتى اسىل اسىن جەگىزىپ، قىمىز ىشكىزدىم. الدىمدا اعا كوماندير، ديۆيزيا باسشىسى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ تۇرعاندا مەنىڭ گەنەرالدى قوناققا شاقىرۋعا قاقىم جوق ەدى. ءبىر كەلگەن جولىندا گاليسكيي پولكتىڭ بەكىنىس اۋدانىن ارالاپ كوردى دە، قايتارىندا ماعان:
— مايور جولداس، سەنىڭ پولكىڭنىڭ كۋحنياسىن ءبىزدىڭ شتابتىڭ وفيسەرلەرىنىڭ ءبارى ماقتايدى. نە كەرەمەتىڭ بار، كورسەتپەيسىڭ بە بىزگە؟ — دەدى.
مەن سەرەبرياكوۆكە قاراپ ەدىم، ول باسىن يزەدى.
ءبىر جولى پۋركايەۆ كەلىپ ديۆيزيا شەبىن ارالاعاندا ونى ءبىزدىڭ پولككە ەڭ سوڭىندا اكەلگەن سەرەبرياكوۆ:
— جولداس گەنەرال، وسى جەردەن، مىنا مايور مومىش ۇلىنىڭ كۋحنياسىنان قازاقشا تاماق ىشەيىك، — دەپ ۇسىنىس جاسادى.
پۋركايەۆ قىمىزعا اسىرەسە تاڭ قالدى.
— مۇنى قالاي جاسايسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى تامسانىپ وتىرىپ.
پايزييەۆ گەنەرالعا قىمىزدىڭ قالاي جاسالاتىنىن عانا ەمەس، ول ساۋىپ وتىرعان بيەنىڭ «ءومىر تاريحىنا» دەيىن ايتىپ بەردى.
— تاۋارىش گەنەرال، يا، — دەپ الدىمەن جان ءوزىنىڭ كەۋدەسىن ءتۇرتتى،— وبوز پوشەت. كوبىلا ۆيدال. لەجيت، جەرەبەنوك روجدايت. مالەنكيي-مالەنكيي جەرەبەنوك ۆىشەل. كراسيۆىي. زۆەزدا، — دەپ ول ەندى ماڭدايىن ءتۇرتتى. — وپيات پوشەل. جەرەبەنوك ۆيدال. بەگايت. پوتوم مايور سكازال، — دەپ مەنى يەگىمەن نۇسقادى. — قىمىز پيت بويدەش سكازال. قىمىز پيت — سيلنىي بويدەش، قىمىز پيت — كراسيۆىي بويدەش سكازال. مايور گولوۆا كيۆال. يا كوبىلا برال. دويت ستال. كاك كوروۆا دويت. قىمىز سدەلال. تاۋارىش گەنەرال پەيتە قىمىز. قىمىز پيت بويدەش — سيلنىي بويدەش. قىمىز پيت بويدەش — كراسيۆىي بويدەش. ۆوت تاك، — دەپ جان ۇزىن لەكسياسىن اياقتاپ الاقانىن جايدى.
گەنەرال ابدەن ءتۇسىندىم دەگەندەي، جانعا قاراپ باسىن يزەدى.
— سىزگە ۇلتتىق تاعامدارىڭىز ءۇشىن راقمەت. نەمىستەر ءبىزدىڭ ۇلىلىق قاسيەتتەرىمىزدى دە، ۇلتتىق، قاسيەتتەرىمىزدى دە جويا المايدى، — دەپ جاننىڭ قولىن الىپ، ارقاسىنان قاقتى، — ءسىزدىڭ سول ادەمى قۇلىنىڭىزدى كورۋگە بولا ما؟
— موجنو، موجنو، تاۋارىش گەنەرال. سوۆسەم نەدالەكا. يا سام زەمليانكا كاپال. ناكات دەلال. يا جەرەبەنوك بەرەگۋ كاك سولدات، كاك سىن پولكا...
گەنەرال قايتار بەتىندە جاننىڭ جەردەن قازىپ جاساعان ات قوراسىنا كىرىپ كوردى. جيرەن بيە ءبىزدى وقىرانا قارسى الدى. جيرەن توبەل قۇلىن كۇلتە قۇيرىعىمەن ەكى سانىن كەزەك سيپالاپ تۇرىپ، موينىن بۇرىپ، ادەمى قارا كوزدەرىن گەنەرالعا قادادى. گەنەرال ونىڭ جىبەكتەي جۇمساق تيتىمدەي جالىنان سيپادى. تەگى جان سيپالاپ ۇيرەتىپ قويعان بولۋى كەرەك، جيرەن قۇلىن گەنەرالعا قاراپ سۇيكەنە ءتۇستى.
— مۇنىڭ اتى بار ما؟ — دەپ سۇرادى گەنەرال. — اتى نە؟
— ەست، ەست، تاۋارىش گەنەرال، يميا ەگو كاميل!
— قالاي؟
— كاميل، تاۋارىش گەنەرال، كاميل، — دەپ جان ەكى رەت قايتالادى.
— ول نە دەگەن ءسوز؟ — دەدى گەنەرال جاننىڭ قۇلىنعا قويعان اتىنىڭ ماعىناسىن ۇقپاي.
— كاميل — موي سىن، — دەدى جان ءوزىنىڭ كەۋدەسىن سۇق ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ. كاميل —گورود پرەجيەۆالسك جيۆەت، قىرعىز سسر. يا ۋزبەك. گەنەرال پانفيلوۆ ديۆيزيا ورگانيزوۆال، يا پوپال. ا جەرەبەنوك توجە كاميل، كاك سىن!..
— بالالارىڭىز نەشەۋ ەدى؟ — دەدى گەنەرال جانعا قاراپ ويلانا باس يزەي تۇرىپ.
— دۆا رەبەنكا بىل، — دەدى جان گەنەرالعا ەكى ساۋساعىن شوشايتىپ. — ترەتي جيۆوت وستالسيا، جينكا جيۆوت. ون توجە ۆىشەل. تەپەر تري! — دەپ ول ەندى ءۇش ساۋساعىن شوشايتتى.
گەنەرال سول جەردە اديۋتانتىنا ايتىپ، جاننىڭ بىلەگىنە ساعات تاقتىردى.
— مىناۋ مەنىڭ سوعىس كەزىندە تۋعان سوڭعى بالاڭىزعا سىيلاعان سىيلىعىم. سوعىس بىتكەننەن كەيىن وعان ەسكەرتكىشكە اپارىپ بەرىڭىز، — دەدى سودان سوڭ.
— وي، سپاسيبا، تاۋارىش گەنەرال، سپاسيبا تاۋارىش گەنەرال! — ۋميرايت بۋدۋ ۆەك نەزابۋدۋ، ۋميرايت بۋدۋ ۆەك نەزابۋدۋ، — دەپ جان بايعۇستىڭ قالباقتاپ ەسى شىعىپ كەتتى.
— جوق، ولمەڭىز، الدىمەن جەڭىسكە جەتەيىك، — دەدى گەنەرال كۇلىپ، — ال مىنا قۇلىنىڭىزدى امان ساقتاڭىز.
— حوپ، تاۋارىش گەنەرال، بويدۋ بەرەش، بويدۋ بەرەش! — دەپ جان ەكى قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، وزبەكشە ءيىلىپ تۇرىپ گەنەرالعا جول بەردى.
گەنەرال پۋركايەۆ پەن پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ ماشيناعا وتىرىپ، ءبىزدىڭ پولكتان اتتانىپ كەتتى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي يۆان يۆانوۆيچ سەرەبرياكوۆ گەنەرال گاليسكييدىڭ شتابىنا جاڭا قىزمەتكە اۋىستى.
ءىح
اۆتور. باۋكە، ءسوزىڭىزدى بولگەنىمە عاپۋ ەتىڭىز. ءسىز سەرەبرياكوۆ اتىن ايتقاننان جاڭا عانا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول كىسىنىڭ ءسىز تۋرالى جوعارىعا جازعان ءبىر ۇلكەن حاتى بار ەكەن عوي. سونى بىلەسىز بە؟
باۋىرجان. قانداي؟
اۆتور. مىنەكي. مەن سىزگە قازاقشا اۋدارعانىمدى وقىپ بەرەيىن.
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. سەرەبرياكوۆ بۇل حاتىن سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى مەن قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا جولداپتى. وندا بىلاي دەگەن:
«سىزدەرگە مىنا تومەندەگى جاعدايدى بايانداپ جەتكىزۋدى بورىشىم دەپ بىلەمىن.
1941-جىلى يۋل ايىندا مەن الماتى قالاسىنا گەنەرال-مايور پانفيلوۆ باسقارعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنا شتاب باستىعى بولىپ كەلدىم. بۇل ديۆيزيا كەيىننەن 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا بولىپ اتالدى دا، موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن قىزىل تۋ وردەنىمەن، ودان كەيىن لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدى. مەن ۇزاق ۋاقىت وسى ديۆيزيادا شتاب باستىعى بوپ كەلدىم دە، 1942 جىلدىڭ مارتىنان 1942 جىلدىڭ وكتيابرىنە دەيىنگى شابۋىل ۇرىستارىندا وسى ديۆيزيانىڭ كومانديرى بولدىم. كەزىندە وسى ديۆيزياعا كوماندير بولعان گەنەرال پانفيلوۆ تا، گەنەرال چيستياكوۆ تا، وسىلاردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى جانە ارتىنان وسى ديۆيزيانىڭ كومانديرى بولعان مەنىڭ ءوزىم دە پانفيلوۆ ديۆيزياسى ارداگەر وفيسەرلەرىنىڭ ءبىرى، قاندى شايقاستاردا اعا لەيتەنانتتان پولكوۆنيك دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن، ءقازىر دە امان-ەسەن قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇرىستاردا بىرنەشە دۇركىن كورسەتكەن لايىقتى ەرلىكتەرىن، شەگىنىس-شابۋىل كەزدەرىنىڭ ءارتۇرلى جاعدايلارىنا بايلانىستى، ءدال ۋاقىتىندا اتاپ كورسەتە المادىق. مەنىڭ موينىمداعى ادىلەتتىلىك، ادامگەرشىلىك پارىزى بۇل ازاماتتىڭ وتان ءۇشىن ەتكەن ەرلىكتەرىن وسى حات ارقىلى سىزدەرگە بايانداي وتىرىپ، ءوتىنىش جاساۋىما ءماجبۇر ەتتى.
باۋىرجان مومىش ۇلى اعا لەيتەنانت كەزىندە 19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ باتالون كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. باتالون كومانديرى كەزىندە ول موسكۆا تۇبىندەگى 1941 جىلعى مانيەۆرلى قورعانىس ۇرىستارىنا 27 رەت قاتىستى. گەنەرال-مايور پانفيلوۆتىڭ جاۋ قورشاۋىندا قالىپ ورىنداۋعا جۇكتەگەن ارناۋلى تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىمەن 5 رەت ديۆيزيادان ءبولىنىپ دۇشپان اسكەرىنىڭ سىرتىندا قالدى. ارناۋلى تاپسىرمانى ورىنداعاننان كەيىن ول ءوز باتالونى مەن قاراماعىنا بەرىلگەن باسقا بولىمشەلەردى قورشاۋدان ويداعىداي الىپ شىعىپ، ادامدار مەن تەحنيكانى امان ساقتاپ قالدى. اتاپ ايتقاندا:
1) 1941 جىلى 26. ح-دە مومىش ۇلى جولداس، باتالون كومانديرى كەزىندە، وڭ جاق رۋبەجدە بولعان تابان تىرەسكەن ۇرىستاردان كەيىن قورشاۋدان شىعىپ، ۆولوكولامسك قالاسىنا 690 ادامدى، 18 ارتيللەريا جەگىنىن، 30 پاۋەسكەنى امان-ەسەن الىپ كەلدى. ءسويتىپ، 35 كيلومەترگە سوزىلعان ارالىق رۋبەجدە ۇيىمداسقان تۇردە ۇرىس جۇرگىزە وتىرىپ، جاۋ قورشاۋىن بۇزىپ ءوتىپ ديۆيزياعا كەپ قوسىلدى.
بۇل كۇندەردە ونىڭ سافاتوۆا، ميلوۆاني، ريۋحوۆسكوە جانە سپاس-ريۋحيەۆسكوە اۋداندارىندا جۇرگىزگەن ۇرىستارىنىڭ ديۆيزيا ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بولدى. بۇل ۇرىستاردا باتالون ۆولوكولامسكىگە شابۋىل جاساپ كەلە جاتقان جاۋ كولونناسىنىڭ تۋ سىرتىنان ءتيىسىپ ولاردىڭ ىلگەرى باسقان اياعىن كەرى كەتىردى. ءسويتىپ دۇشپاننىڭ ۆولوكولامسك باعىتىنداعى باستى كۇشىن 2 تاۋلىك بوگەپ، ديۆيزيانىڭ جاۋ وكشەلەپ كەلە جاتقان نەگىزگى كۇشىنىڭ ودان سىتىلىپ شىعۋىنا جانە ۋاقىتتى ۇتۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. 1941 جىلى 27. ح-دەن 1941 جىلعى 15.حى-گە دەيىنگى ۆولوكولامسك قالاسى ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا مومىش ۇلىنىڭ باتالونى نەمىس باسقىنشىلارىن تالقانداۋدا ءوزىنىڭ ءارالۋان قيمىلىمەن بىرنەشە رەت كوزگە ءتۇستى.
1941 جىلعى 16. ح-دەن 1941 جىلعى 15. حى-گە دەيىنگى بارلىق ەرلىكتەرى ءۇشىن گەنەرال پانفيلوۆ 1941 جىلى 7 نويابردە اعا لەيتەنانت مومىشۇلىن ۇكىمەت ناگراداسىنا — لەنين وردەنىنە ۇسىنعان ەدى. سول ناگرادا قاعازىنىڭ تاعدىرى وسى كۇنگە دەيىن ءمالىمسىز بوپ كەتتى دە، مومىش ۇلى جولداستىڭ ەرەسەن ەرلىگى اتاۋسىز قالدى.
2) 1941 جىلعى 16. حى-دەن 1941 جىلعى 20. حى-گە دەيىن مومىش ۇلىنىڭ باتالونى ۆولوكولامسك تاسجولىنىڭ بويىنداعى گوريۋنى دەريەۆنياسى اۋدانىندا، ماترەنينو تەمىرجول ستانسياسىندا تاعى دا جاۋ اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالىپ، قيان-كەسكى ۇرىس جۇرگىزدى. دۇشپاننىڭ موسكۆاعا شابۋىل جاساپ بارا جاتقان باستى كۇشىن قاق ورتاسىنان ءبولىپ تاستادى. وسى جاعدايدى پايدالانىپ ديۆيزيانىڭ بولىمدەرى كەلەسى رۋبەجگە سىرعىپ بارىپ بەكىنىپ الدى. مومىش ۇلى باتالونىنىڭ بۇل قيمىلى تاعى دا ديۆيزيانىڭ نەگىزگى كۇشىن شابۋىلداپ كەلە جاتقان دۇشپاننىڭ سوققىسىنان امان ساقتاپ قالدى. وسى ۇرىستاردا باتالون 600-دەي گيتلەرشىلدەردى جەر جاستاندىردى، جاۋدىڭ 6 تانكىن جويدى. سونىمەن قاتار 6 ستانوكتى پۋلەمەت، 12 قول پۋلەمەتى، 8 راديوستانسيا، دوكۋمەنت تولا 2 شتاب ماشيناسىن قولعا ءتۇسىردى. ولاردىڭ ىشىندە ۆولوكولامسك توبىنىڭ باستى كۇشتەرىن اشىپ بەرەتىن «وتە قۇپيا» دەگەن دوكۋمەنتتەر دە كوپ.
جاۋ تىلىندا دۇشپانمەن الدە نەشە رەت شايقاس جۇرگىزىپ، 1941 جىلى 20. حى-دە باتالون قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، تاعى دا ءوز پولكىنا كەلىپ قوسىلدى. بۇل جولى مومىش ۇلى وزىمەن بىرگە 350 ادام، 2 زەڭبىرەك، 16 پاۋەسكە، 4 ستانوكتى پۋلەمەت الىپ شىقتى. ءسويتىپ باتالون ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەر بولشەگى بولىپ، قايتادان ساپقا تۇردى.
3) لوپاستينو — ون ءۇي دەريەۆنياسى اۋدانىندا 1941 جىلى 25. حى-دە مومىش ۇلى ءبىر پتو، ەكى مينومەت، ەكى ستانوكتى پۋلەمەتپەن قارۋلانعان جارتى ۆزۆود جاۋىنگەرلەردى باستاپ دۇشپان تۇراعىنا تۇندە شابۋىل جاساپ، 200 نەمىس سولداتىن جويدى. ونىڭ بۇل ەرلىگى دە ەسكەرۋسىز قالدى.
4) 1941 جىلى 26. حى-دەن 1941 جىلعى 7. حىى-گە دەيىن اعا لەيتەنانت مومىش ۇلى 1073 اتقىشتار پولكىنىڭ، قازىرگى 19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى بولدى. مومىش ۇلىنىڭ باسقارۋىمەن بۇل پولك مىناداي ناتيجەگە جەتتى:
ا) سوكولوۆا دەريەۆنياسى اۋدانىندا 1941 جىلى 26-30 نويابر ارالىعىندا مومىش ۇلىنىڭ پولكى ءتورت تاۋلىك بويىنا تاباندى ۇرىس جۇرگىزىپ، جاۋ اۆياسياسىنىڭ توپەلەي بومبالاۋىنا قاراماستان، دۇشپاننىڭ ءتورت رەت جاساعان اتاكاسىن تويتارىپ تاستادى.
ب) كريۋكوۆو ستانسياسى جانە ەلدى پۋنكتى ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا بۇل پولك ديۆيزيا جاۋىنگەرلىك ساپىنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرىپ، 1941 جىلعى 30 نويابردەن 7 دەكابرگە دەيىن دۇشپانمەن تابان تىرەسكەن ۇرىس جۇرگىزدى.
1941 جىلى 5. حىى-دە ۇرىس ۇستىندە مومىش ۇلى جارالى بولدى. «ەندى شەگىنەرلىك جەر جوق، پولكتا ادام از قالدى، نە كورسەم دە پولكپەن بىرگە كورەمىن» دەپ ول ۇرىس دالاسىن تاستاپ كەتۋدەن باس تارتتى، ءسويتىپ 1941 جىلعى 7 دەكابرگە دەيىن پولكتى جارالى كۇيىندە ءوزى باسقاردى.
كريۋكوۆو ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا دۇشپاننىڭ ءبىر پولكتاي جاياۋ اسكەرى، 18 تانكى جانە كوپتەگەن تەحنيكاسى جويىلدى. 1941 جىلى 8 دەكابردە پولك، ديۆيزيانىڭ باسقا بولىمدەرىمەن بىرگە، قارسى شابۋىلعا كوشتى. بۇل جاس وفيسەردىڭ وسى ۇرىستارداعى ەرلىگى دە ەلەۋسىز قالدى.
ۆ) 1942 جىلدىڭ قىسقى شابۋىلىندا كاپيتان مومىش ۇلى جولداس ءبىر جارىم باتالون اتقىشتاردى ءوزى باستاپ «كۋباس» سس ديۆيزياسىنا تۇندە باتىل شابۋىل جاسادى. بۇل ۇرىستا 1200 گيتلەرشىلدەردى جويىپ، التى جولدىڭ اۋزىندا تۇرعان بورودينو، باركاۆيسا، تراشكوۆو، تروحوۆو، كونيۋشەنو، ۆاشكوۆو دەريەۆنيالارىن باسىپ الدى. ءسويتىپ، جاۋدىڭ ءۇش تاۋلىك بويىنا سوكولوۆو دەريەۆنياسىن بەرمەي جاتقان سوكولوۆ توبىنا جاڭا كۇش، قارۋ-جاراق جىبەرۋ مۇمكىندىگىن جويىپ، 1942 جىلى 6 فيەۆرالدا ديۆيزيانىڭ ءوز مىندەتىن ورىنداۋ ءۇشىن العا باسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى.
گ) 1942 جىلى 8 فيەۆرالدا پولكتان قارا ءۇزىپ قالعان بارلاۋشىلار ۆزۆودىن ىزدەپ كەلگەن مومىش ۇلى بول. شەلۋدكوۆو اۋدانىندا دۇشپاننىڭ كەيىن شەگىنىپ بارا جاتقان 600-دەي ادامى، 8 تانكىسى بار كولونناسىنا تاپ بولدى. مومىش ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ۆزۆود تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، نەمىستەردىڭ 200-دەي سولداتىن جويدى، ماڭىزدى وپەراتيۆتىك دوكۋمەنتتەرىن قولعا ءتۇسىردى.
5) 1942 جىلى 27. 11-دان 13. V-عا دەيىن قولايسىز جاعدايدا، ورماندى-باتپاقتى جەردە، دۋبروۆكا-كوبلياكي دەريەۆنيالارى اۋدانىندا ۇلكەن كەڭىستىكتە قورعانىس شەبىن ۇستاپ تۇرعان مومىش ۇلىنىڭ پولكى نەمىستەردىڭ 1، 4، 5 اۆيا-جاياۋ اسكەر پولكتارىنىڭ وتتى قاپشىعىنىڭ ىشىندە تۇرىپ، جاۋدىڭ جۇزدەگەن اتاكاسىن تويتاردى. دۇشپانعا ءبىر ادىم دا جەر بەرمەستەن، ونى قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتتى.
مومىش ۇلىنىڭ جوعارىدا اتالعان جاۋىنگەرلىك ەڭبەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەن 1942 جىلى اۆگۋستا وعان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ناگرادا قاعازىن تولتىرىپ بەرگەن ەدىم. ودان دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشبىر حابار-وشار بولماي كەتتى.
مومىش ۇلىنىڭ وتان ءۇشىن ەتكەن ەرلىكتەرى تەك بۇل ايتىلعاندار عانا ەمەس. مەن سولاردىڭ تەك باستى-باستىلارىن عانا قاعازعا تۇسىرە وتىرىپ سىزدەردەن وسىنى نەگىزگە الىپ، سسر وداعى وردەندەرىنىڭ ستاتۋستارىنا سايكەس، مومىش ۇلى جولداستى وزدەرىڭىز لايىقتى دەپ تاپقان ناگرادامەن اتاپ ءوتۋدى وتىنەمىن. ازاماتتىق، ادىلدىك پارىزى مەنەن سىزدەرگە وسى اقيقاتتى ايتىپ جەتكىزۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.
گۆارديا پولكوۆنيگى مومىش ۇلى 1910 جىلى تۋعان، ۇلتى قازاق، 1942 جىلدان ۆكپ(ب) مۇشەسى. وتان سوعىسىنا 1941 جىلدىڭ سەنتيابرىنەن بەرى قاتىسىپ كەلەدى. قىزىل ارميادا 1936 جىلدان قىزمەت ەتەدى. 1941 جىلى 5. حىى-دە كريۋكوۆو اۋدانىندا اۋىر جاراقاتتاندى. ونىڭ قازىرگى تۇراعى: موسكۆا قالاسى، كروپاتكين كوشەسى، 19، قىزىل ارميا باس شتابىنىڭ ۆوروشيلوۆ اتىنداعى اكادەمياسى.
8ء-شى گۆارديالىق، اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ بۇرىنعى كومانديرا گۆارديا پولكوۆنيگى سەرەبرياكوۆ.
8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى، گۆارديا مايورى كوندراشيەۆ.
سەرەبرياكوۆ پەن كوندراشيەۆ جولداستاردىڭ قولىن كۋالاندىرۋشى
قازاق، ءسسر-ىنىڭ موسكۆاداعى تۇراقتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى ايتقۇلوۆ.
17 يۋل 1944 جىل».
اۆتور. گۆارديا پولكوۆنيگى سەرەبرياكوۆتىڭ حاتى وسى، باۋكە.
باۋىرجان. راقمەت. — باۋكەڭ مۇڭدى ۇنمەن، داۋسىن ءسال تومەندەتە سويلەدى. — سەرەبرياكوۆ دەگەن وتە ءبىر پاراساتتى ادام ەدى. ار مەن ادىلدىك دەگەندە جانىن ايامايتىن. يۆان يۆانوۆيچ ادامعا جاريالاپ جاقسىلىق جاسامايتىن كىسى-تۇعىن. ال جاساعان جاقسىلىعىن جانە ايتىپ جاتپايتىن. ءارقاشاندا ءوزىن سابىرلى بايسالدى قالىپتا ۇستايتىن. بەتىڭە ويلانا قارايتىن دا، ۇندەمەي قويا سالاتىن. مەن بۇرىن ونداي ادامنىڭ جۇرەگىنەن جىلى ءسوز شىعادى-اۋ دەپ ويلاماۋشى ەدىم. ول ويىمنىڭ قاتە ەكەنىن مەن ودان گوريۋنى-ماترەنينو ۇرىستارىندا، جەتى تۇندە، جۇرەك تەبىرەنتەر جىلى حات العاندا عانا ءتۇسىندىم. جاقسىلىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەپ، قيىن-قىستاۋ كەزدە قاسىڭنان تابىلاتىن قايران ورىس اعام-اي! — دەپ مەن سوندا ءبىر تولعانا تەبىرەنگەن ەدىم. ال ونىڭ بۇل حاتىن انا جىلى، پانفيلوۆ جەتپىس جاسقا تولار قارساڭىندا ول تۋرالى كىتاپ جازامىن دەپ ماتەريال جيناستىرىپ جۇرگەندە كوردىم. پودولسكىدەگى اسكەري ءارحيۆتىڭ باستىعى مەنىمەن تانىسقاننان كەيىن بىزدە ءسىز تۋرالى ءبىر كەرەمەت دوكۋمەنت بار دەپ زور ماقتانىشپەن اكەپ سەرەبرياكوۆتىڭ وسى حاتىن قولىما بەردى. «توپىراعىڭ تورقا بولعىر، اقساقالىم، سەن مەنىڭ يىقتاعى پەرىشتەمدەي ءۇنسىز جەبەۋشىلەرىمنىڭ ءبىرى بولعان ەكەنسىڭ-اۋ!» دەپ ىشتەي تولعانا وقىپ، ارحيۆ باستىعىنا قايتارىپ بەردىم. سەن مۇنى سول پودولسكىدەگى ارحيۆتەن الدىرىپ وتىرسىڭ عوي؟
اۆتور. ءيا، باۋكە. — وسى ارادا ونىڭ مۇنشاما ەرلىگىنە سۇيسىنگەندىكتەن اۋزىمنان كەلەسى سوزدەردىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالدىم. — اللا-اي، باۋكە، فاشيستەردى قويداي قىرىپسىز عوي ءوزىڭىز... — وسىلاي دەۋىن دەسەم دە باتىر شامدانىپ قالا ما دەپ، تەز اۋزىمدى جابا قويدىم. «ءبالاي، بۇرىنعىداي ىشتەي تەبىرەنىپ نەگە ءۇنسىز وتىرا بەرمەدىم» دەپ وكىندىم. ءبىراق «قۇداي ءيىپ» بۇل جولى باۋكەڭ شامدانبادى.
باۋىرجان. ويتپەسەك جاۋدى جەڭە المايتىن ەدىك قوي، قاراعىم. وسىلاي دەپ جايلاپ ايتىپ، ءسال ويلاندى دا، مەنىڭ بەتىمە قارادى. سەن ءوزىڭ دە فاشيستەردى اياماعان بولارسىڭ؟
اۆتور. مەن بە؟ مەن زەڭبىرەكتەن اتىپ نە ءبارى جاۋدىڭ ەكى-اق تانكىن جويدىم، باۋكە. ءبىرىن ۆەليكيە لۋكي تۇبىندە، ەكىنشىسىن ۆارشاۆا ماڭىندا...
باۋىرجان. ول دا از ەمەس، قاراعىم. سەن سياقتى سولداتتىڭ ءارقايسىسى ەكى تانكتەن قيراتا بەرسە، ول وسال ءىس پە ەكەن!؟ — باۋكەڭ ءسال ويلانىپ، سۇق ساۋساعىن شوشايتتى دا، قايتادان سويلەدى. — ەگەر سەن ءبىر روتا تانكتى قيراتساڭ، وندا سەن ءوزىڭدى، وزگە جولداستارىڭدى، جانىنداعى جاياۋ اسكەردى جالمايىن دەپ كەلە جاتقان بويىندا مىڭ اتتىڭ كۇشى بار سالماعى وتىز توننا تاجالدى قۇرتقانىڭ. ءوزىن ويلاشى: جايلاۋدا قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان اۋىلدىڭ ۇستىنەن قيقۋلاپ قۋالاپ كەپ مىڭ جىلقىنى ايداپ وتسە ول اۋىلدىڭ ادامدارىنان نە قالار ەدى؟ تۇك تە قالماس ەدى. مىڭ جىلقىنىڭ بولات تۇياعى تەپكىلەپ، ءتۇتىپ وتكەن جەردە توزاڭنان باسقا نە قالۋشى ەدى؟ ال تانك جىلقى سياقتى تەك تۇياعىمەن عانا تاپتاپ وتپەيدى، ونىڭ جان-جاعىنا ءولىم شاشىپ كەلە جاتقان زەڭبىرەگى مەن پۋلەمەتى جانە بار. تانكتەن اتىلعان سنارياد وتە ۇشقىر كەلەدى، ءبىر سەكۋندتا ءبىر كيلومەتر جەرگە جەتەدى. ونىڭ ستۆولىنان مينۋتىنا 5-8 سنارياد اتىلادى. ال تانكتىڭ پۋلەمەتى ءبىر مينۋتتا ءبىر ءجۇز وق توگەدى. سوندا ءبىر تانك ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە ەكى جۇزگە جۋىق ادامدى جالمايدى ەكەن. ودان وتكەن تاجال بولا ما؟ «ءبىر تانكتىڭ دوڭگەلەگىندە مىڭ ادامنىڭ تاعدىرى شىر كوبەلەك اينالادى» دەگەن سولداتتاردىڭ ناقىل ءسوزى بولۋشى ەدى. بۇل سولدات فيلوسوفياسى، جاي دولبارمەن ايتىلا سالعان ءسوز عوي. ايتپەسە سوناۋ شىعىس ەۆروپانى تابانىمەن تاپتاپ، موسكۆاعا دەيىن ىزىنەن قىزىل قان اعىزىپ كەلگەن فاشيست تانكتەرىنىڭ ءارقايسىسى مىڭنان الدەقايدا كوپ ادامدى جالماعانىنا داۋ بار ما. جارايدى، سولدات ناقىلىنىڭ مولشەرىمەن-اق ەسەپتەيىك. ەگەر سەن ۇلى وتان سوعىسىندا ەكى تانك قيراتساڭ، وندا سەگىز ءفاشيستى ءولتىرىپسىڭ — ءبىر تانكتىڭ ەكيپاجى ءتورت ادامنان بولادى. ال ەكى مىڭ وتانداسىڭدى اجالدان امان الىپ قالىپسىڭ. بۇل، بىلە بىلگەن كىسىگە، از ەڭبەك ەمەس، قاراعىم.
اۆتور. اپىراي-ا! مەن جەلكەمدى قاسىدىم. ويتكەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىمە مۇنداي ەڭبەك ءسىڭىردىم دەپ ويلاماۋشى ەدىم. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەندەي، جۇرتپەن بىرگە بارىپ، جاۋمەن ءتورت جىل سوعىستىم. وق تيمەدى، ولمەي قالدىم. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەگەن سول شىعار دەپ جۇرە بەرەتىنمىن. ءتىپتى ءوزىمنىڭ سوعىسقا قاتىسقانىما ەشقانداي ءمان بەرمەيتىن ەدىم. سوعىستان كەلگەننەن كەيىن وردەن، مەدالدارىمدى ومىراۋىما تاعىپ، ەشقاشان ماقتانعان ەمەسپىن. ەندى مىنە باۋكەڭ ماعان سولداتتىق ەڭبەگىمنىڭ باعاسىن ايتىپ بەرگەندە كەۋدەمدى ويدا-جوقتا ماقتانىش كەرنەدى. زەڭبىرەك راسچەتىممەن جاۋىپ تۇرعان وق استىندا اشىق پوزيسياعا شىعىپ، جاۋ تانكتەرىمەن جەكپە-جەك شايقاسقان ساتتەردەن باسقا، كالينين، 2ء-شى بالتىق، 2-بەلورۋسس مايداندارىندا جابىق پوزيسيادان جۇزدەگەن سنارياد جانە اتتىم. ارينە، مەنىڭ ول سناريادتارىمنىڭ دا ۇلى وتان سوعىسىنا كەلتىرگەن ازدى-كوپتى پايداسى بار... جوق، مەن مۇنى باۋكەڭە ايتقانىم جوق. ايتسام، ماقتانعانداي بولار ەدىم. ماقتانسام، ونىم توسىندە اققۋ جۇزگەن ايدىن كولگە باتپاعىنا باقا شومىلعان كولشىكتىڭ ماقتانعانىنا ۇقسار ەدى. باۋكەڭ مەنى ونداي كولشىك بولۋعا قيمادى-اۋ دەيمىن، ءسوزىن تەز ارى قاراي جالعاپ اكەتتى.
باۋىرجان. ال دۋبوسەكوۆو رازەزىنىڭ تۇبىندە ءبىزدىڭ 28 جاۋىنگەرىمىز جاۋدىڭ 50 تانكىن جويدى. ءسويتىپ ولار ەڭ كەمى ەلۋ مىڭ ادامدى اجالدان قۇتقارىپ قالدى. وزدەرى ەرلىكپەن قازا تاپتى. سول جيىرما سەگىز باتىر ءومىرىن ساقتاپ قالعان ەلۋ مىڭ ادام ءقازىر 150-200 مىڭ بوپ ءوربىدى. ولاردىڭ ۇرپاعى ماڭگىگە ۇلاسا بەرەدى. مىنەكي سولداتتاردىڭ ءوز وتانداستارىنا كەلتىرەر پايداسى، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە ءوزارا قارىزدارلىعى قانداي دەسەڭشى! وتان سوعىسىنا قاتىسىپ كەلگەن ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ سوعىستاعى ەڭبەگىمەن، قاراپايىم ەرلىگىمەن ەلدەگى تالاي ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى. ءقازىر كوشەدە جۇپىنى كيىنگەن مۇگەدەك جاندى، بالداققا سۇيەنگەن اقساق ازاماتتى نەمەسە بىلەگىنە قارا پروتەز جالعاعان شولاق قول ادامدى كورسەم، سولارعا قانشاما قارىزدار ەكەنىمدى ويلاپ، باسىمدى يزەپ، ءيىلىپ وتەمىن. ويتكەنى سوعىستان مەنىڭ ون ەكى مۇشەم امان بولعانىمەن، مەن ءۇشىن باسقالار جارالاندى. مەن امان كەلگەنىممەن، مەن ءۇشىن وزگەلەر وپات بولدى. ال مەن دە وزگەلەر ءۇشىن قان توكتىم، سولار ءۇشىن جارالاندىم. ادامدار بىر-بىرىنە ءوزارا قارىزدارلىعىن ءارقاشان دا ويلاي جۇرۋلەرى كەرەك. اسىرەسە وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاي ءبىلۋ قاجەت.
وسى ءسوزدى بالاعا عانا ەمەس، باسقاعا دا ايتىپ وتىرۋىمىز ابزال. ۇلى وتان سوعىسىنا بۇكىل سوۆەت وداعى قاتىسقانى راس. ءبىراق سوۆەت وداعىن قورعاۋ ءۇشىن سامولەتپەن «ءسۇزىسىپ»، تانكپەن تارتىسىپ، جارالى، جاراسىز العى شەپتەن كەلگەن ازاماتتار دا بار ەمەس پە؟ ولار ءقازىر كوپ تە ەمەس. ولاردىڭ مۇقتاجىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى! پونياتنو تەبە؟
اۆتور. راس ايتاسىز، باۋكە. ەندى ءبىر سۇراق: پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ سوعىستان كەيىن قايتىس بولدى ما؟
باۋىرجان. ءيا، سوعىستان سوڭ ءبىراق جىلدان كەيىن.
اۆتور. قايدا؟
باۋىرجان. موسكۆادا. سۇيەگى نوۆوديەۆيچە زيراتىنا جەرلەندى. مارقۇمدى قويىسۋعا مەن قاتىسا المادىم. كەزىندە حابار جەتپەدى، كەيىن ەستىدىم. ارتىنان، جاۋىنگەر جولداستارى بىرىگىپ، باسىنا شاعىن ەسكەرتكىش ورناتتىق. ەسكەرتكىش اشىلار الدىندا ارناپ موسكۆاعا باردىم. مارقۇمنىڭ زايىبىنا كوڭىل ايتتىم، قابىرىنىڭ باسىنا گۇل قويدىم. ايەلى بايعۇس رازى بولىپ قالدى.
— ۆالەنتينا نيكولايەۆنا، — دەدىم سودان كەيىن، — قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءبىر جىلدان كەيىن ولگەن ادامعا اس بەرەدى. يۆان يۆانوۆيچ قايتىس بولعالى ءبىر جىل بولدى. ەرتەڭ، باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعاننان كەيىن، يۆان يۆانوۆيچتىڭ ەڭ جاقىن دوستارىن ۇيىڭىزگە شاقىرىڭىز. مەن اس بەرەمىن.
سەرەبرياكوۆتىڭ جەسىرى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ابىرجىپ قالدى.
— وي، باۋىرجان، وعان كوپ قاراجات كەرەك قوي، — دەدى باسىن شايقاپ.
— وعان قىسىلماڭىز، قاراجاتىن مەن كوتەرەمىن. دوستارىڭىزدىڭ ءتىزىمىن جاساپ، بۇگىن حابارلاپ قويىڭىز، — دەدىم.
پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ سوعىستان بۇرىن باس شتابتىڭ تاماشا مەكتەبىنەن وتكەن كىسى ەكەن. قىرىق ءبىرىنشى جىلى 316ديۆيزيا جاساقتالعاندا يۆان يۆانوۆيچ الماتىعا موسكۆادان، باس شتابتىڭ وزىنەن كەلىپتى. سوعىستان كەيىن ول گۋك-تە باسقارما باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەدى. ءقابىر باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعاننان كەيىن، باس شتابتاعى ەسكى دوستارى مەن گۋك-تاعى جاڭا جولداستارى تەگىس سەرەبرياكوۆتىڭ ۇيىنە جينالدى. ولاردىڭ ىشىندە سەن بىلەتىندەردەن گەنەرال-پولكوۆنيك يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆ بولدى. مەن اكەمدەي بولعان پانفيلوۆقا اس بەرە العامىن جوق، سوعىستا ءجۇردىم. ال سەرەبرياكوۆتىڭ اسىن وسىلاي وتكىزدىم. ايتا كەتەتىن ءبىر وكىنىشتى جاي يۆان يۆانوۆيچتىڭ ارتىندا ۇرپاق قالمادى. ايەلى قۇرساق كوتەرمەگەن كىسى ەكەن، بالاسىز ەتتى.
توعىزىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. ال، باۋكە، سەرەبرياكوۆ اقساقالدىڭ ءسىز تۋرالى جازعان تاعى ءبىر جاۋىنگەرلىك مىنەزدەمەسىن تاپتىم. سونى وقىپ شىقسام قايتەدى؟
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. بۇل پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆتىڭ وتكەن جولى وزىڭىزگە كورسەتكەن جوعارىعا جولداعان حاتىنان ەكى جىل بۇرىن جازىلعان ەكەن. مۇندا بىلاي دەلىنىپتى:
«سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ي.ۆ. پانفيلوۆ اتىنداعى لەنين جانە قىزىل تۋ وردەنى 8ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى 1073 گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى — مايور مومىش ۇلى باۋىرجانعا»
جاۋىنگەرلىك مىنەزدەمە
1910 ج. تۋعان، 1942 جىلدان ۆكپ (ب) مۇشەسى، ۇلتى قازاق، الەۋمەتتىك جاعدايى قىزمەتشى، جالپى ءبىلىمى ورتا، اسكەري ءبىلىمى – ءبىر جىلدىق، قىزىل ارميادا 1932 جىلدان 1934 جىلعا دەيىن، ودان سوڭ 1936 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىزمەت ەتىپ كەلەدى، 1941 جىلدىڭ سەنتيابرىنەن بەرى مايدانداعى ارميا قاتارىندا.
مومىش ۇلى جولداس 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيادا ول العاش قۇرىلعان كۇننەن باستاپ قىزمەت ىستەيدى. وسى ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا ول جاۋىنگەرلىك داڭقتى جولدان ءوتتى.
سوۆەتتىك وتان ءۇشىن ۇرىستاردا مومىش ۇلى جولداس ءوزىن لەنيننىڭ ۇلى ىسىنە بەرىلگەن قايتپاس قايسار ءارى باتىر كوماندير رەتىندە تانىتتى.
مومىش ۇلى جولداس تاكتيكالىق جاعىنان جاقسى ازىرلەنگەن، ونىڭ ۇستىنە نەمىس فاشيستەرىمەن كەسكىلەسكەن قاندى ۇرىستاردا، ناقتى ىستە ءوز ءبىلىمىن ودان ءارى كوتەرىپ، سانقيلى ۇرىستاردا ونى ويداعىداي قولدانا ءبىلدى.
1941 جىلدىڭ يۋل-سەنتيابرىندە اتقىشتار باتالونىنىڭ كومانديرى بولعان كەزىندە اعا لەيتەنانت (ءقازىر مايور) مومىش ۇلى جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەردى وتاندى شەكسىز سۇيۋشىلىككە تاربيەلەپ، ءوز باتالونىنىڭ ادام قۇرامىنىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگى جاقسى دارەجەگە كوتەرىلۋىنە جەتىستى.
1941 جىلى وكتيابردە موسكۆا ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا مومىش ۇلى جولداس باسقارعان باتالون جاۋمەن ارىستانشا الىسىپ، وعان ويسىراتا سوققى بەردى.
1941 جىلى نويابردەن باستاپ مومىش ۇلى جولداس 1073ء-شى پولكتىڭ كومانديرى. بۇل پولكتىڭ قۇرامى باتىس مايداندا دۇشپاننىڭ العا ۇمتىلعان ەكپىنىن تەجەپ، ونىڭ ادامدارى مەن تەحنيكاسىن ويسىراتا جويدى.
ديۆيزيانىڭ باسقا بولىمدەرىمەن قول ۇستاسا وتىرىپ، مومىش ۇلىنىڭ پولكى نەمىس باسقىنشىلارىن موسكۆا تۇبىندە تالقانداۋدى باستاعان (ۆولوكولامسك باعىتىندا) بولىمدەردىڭ ءبىرى بولدى.
1942 جىلدىڭ قىسى مەن كوكتەمىندە كالينين مايدانىندا، قالىڭ قار، قاتتى ايازداردا، ودان كەيىن باتپاقتى جەردىڭ كوكتەمگى لايساڭىندا 1073ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكى شابۋىل ۇرىستارىن جۇرگىزە وتىرىپ، مىڭداعان نەمىس سولداتتارى مەن وفيسەرلەرىن، دۇشپاننىڭ كوپتەگەن تانك پەن اۆتوماشيناسىن جانە باسقا اسكەري تەحنيكاسىن جويدى ونداعان سەلولار مەن دەريەۆنيالاردى ازات ەتتى.
ديۆيزيامىزدىڭ ەل الدىنداعى جالپاق جۇرتقا ءمالىم ەرلىگى، ونىڭ گۆارديالىق ديۆيزيا بولۋى جانە قىزىل تۋ، لەنين وردەندارىمەن ناگرادتالۋى مايور مومىش ۇلى باسقاراتىن 1073ء-شى اتقىشتار پولكىنىڭ جاۋىنگەرلىك تابىستارىمەن تىعىز بايلانىستى.
مايور مومىش ۇلى سوۆەت ەلىنىڭ نامىسى مەن تاۋەلسىزدىگىن قولىنا قارۋ الىپ قورعاپ جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ ادال ۇلى. وسى حالىقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءبىز ونى ناگراداعا ۇسىنامىز.
ديۆيزيا كومانديرى ديۆيزيا ۆوەنكومى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ،
پولكتىق كوميسسار لوبوۆ،
ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك گوفمان.
...يۋن 1942 جىل».
ءيۋننىڭ قاي كۇنى ەكەنى ءوشىپ قالىپتى، مەن ايقىنداپ اجىراتا المادىم. وسىعان بايلانىستى ءبىر سۇراعىم بار، باۋكە.
ءىى
باۋىرجان. قويعىن سۇراعىڭدى.
اۆتور. سىزگە 1942 جىلى 6 يۋندە قىزىل تۋ وردەنى بەرىلگەن. بۇل مىنەزدەمە سىزگە وسى وردەنگە جازىلعان با؟ الدە قىزىل تۋ وردەنى ءسىزدى پانفيلوۆ ۇسىنعان لەنين وردەنىنىڭ كەشىگىپ، كىشىرەيىپ كەلىپ توسىڭىزگە قادالعان بەلگىسى مە؟ نەمەسە بۇل مىنەزدەمە 1942 جىلى اۆگۋستا سەرەبرياكوۆ ءسىزدى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنعاندا جازىلعان با؟ وسىنى بىلەسىز بە؟
باۋىرجان. بىلمەيمىن. مەن ناگرادا قۋعانىم جوق. ەشكىمنەن ناگرادا سۇراعانىم جوق. سوۆەت حالقىنىڭ نەمىس فاشيستەرىنە قارسى ۇلى وتان سوعىسىندا مەن ءوزىمنىڭ سولداتتىق، ازاماتتىق بورىشىمدى ادال اتقاردىم. مەن ناگرادا ءۇشىن ەمەس، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، حالقىمىزدىڭ نامىسى ءۇشىن سوعىستىم. ماعان جاڭاعى ءوزىڭ وقىعان پولكوۆنيكتىڭ جوعارىعا جازعان حاتى ناگرادا. ەڭ جوعارى ناگرادا. سەرەبرياكوۆتىڭ ءوزىنىڭ، ونى دۇنيەگە كەلتىرگەن اتا-اناسىنىڭ ادىلدىگىنەن اينالدىم مەن. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
اۆتور. تۇسىنىكتى، باۋكە. سونىمەن ءبىز 1942 جىلدىڭ كۇزىندە كالينين مايدانىندا قورعانىس شەبىندە تۇرمىز عوي. گەنەرال چيستياكوۆ 27 سەنتيابردە موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتكەن بولاتىن.
باۋىرجان. ءيا.
اۆتور. ءسوزىمىزدىڭ وسى جەرىن تاعى دا ءبىر رەت دوكۋمەنتپەن راستاي قويساق قايتەدى؟
باۋىرجان. راستاعىن.
اۆتور. راستاسام گەنەرال گاليسكيي ءوزىنىڭ «1941-1944 سۇراپىل سىن جىلدارى» دەگەن كىتابىندا 1942 جىلى 26 سەنتيابردە ءوزىنىڭ قايدا بولىپ، نە ىستەگەنىن بىلاي دەپ بايانداپتى:
«26 سەنتيابردە ارميا اسكەرلەرىمەن تانىسۋعا كىرىستىم...
ەڭ الدىمەن 2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ كومانديرى ي. م. چيستياكوۆتىڭ كپ-سىنا باردىم. قامقوردى قاسىما الىپ، ودان گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ اتىنداعى 8ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنا كەلدىم. موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردا قاھارماندىقپەن شايقاسقان بۇل داڭقتى قۇراما بۇگىندە حولم قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە قاناتىن كەڭ سوزىپ، قورعانىس شەبىن ۇستاپ تۇر ەكەن. 19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىندا ءبىزدى ونىڭ كومانديرى، وتانىمىزدىڭ استاناسىن قورعاعان ەرلەردىڭ ءبىرى مايور باۋىرجان مومىش ۇلى قارسى الدى. مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەر تۇرىپ ول 8ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىندا وتكەن جىلى ۆولوكولامسك باعىتىندا اجالمەن بەتپە-بەت ايقاسقان جاۋىنگەرلەردىڭ كوپ ەكەندىگىن ايتتى.
— بۇكىل ديۆيزيا سياقتى، ءبىزدىڭ ءبولىمىمىز دە ۇلى موسكۆا شايقاسىنىڭ داڭقتى جاۋىنگەرلىك داستۇرلەرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلەدى، — دەدى ونىڭ ءسوزىن تولىقتىرىپ پولك كوميسسارى ف. د. تولستۋنوۆ.
جاۋىنگەرلەرمەن اڭگىمەلەسىپ، پولكتىڭ قورعانىسى جانە ونىڭ دۇشپانعا وق اتۋ جۇيەسىنىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلعانىمەن تانىسقاننان كەيىن مەنىڭ بۇل سوزدەردىڭ شىندىعىنا ابدەن كوزىم جەتتى. پولك جاۋىنگەرلەرى ءوز رۋبەجدەرىنە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ەكەن. بۇل جەردىڭ جاعدايى قورعانىس جۇمىسىنا كوپ قيىندىق كەلتىرەرلىك بولاتىن، ورمانى مەن باتپاعى وتە كوپ ەدى. ءبىراق گۆاردياشىلار بۇل قيىنشىلىقتاردىڭ بارلىعىن دا ويداعىداي جەڭىپتى...
19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ قورعانىس شەبىندەگى بەكىنىس تىرەكتەرى دە، پۋلەمەت-ارتيللەريا كۇشىنىڭ ەكى قاناتقا بىردەي ءوزارا جىمداسا جايعاستىرىلۋى دا — جاقسى ويلاستىرىلعان ەكەن. ارينە، ونىڭ كەي جەرلەرىن ودان سايىن جاقسارتا تۇسۋگە بولاتىن ەدى. ماسەلەن، ورمان شەتىنە ورنالاستىرىلعان دزوتتار انادايدان «مەن مۇندالاپ» ءبىلىنىپ تۇردى. ال ورمان ءىشىنى سالىنعان دزوتتاردىڭ باقىلاۋ جانە اتىس اياسى تار ەكەن. سوڭعى كەمشىلىكتى تۇزەۋ ءۇشىن ورمان ىشىنەن بيىك پۋلەمەت مۇناراسىن ورناتىپ، سول ارقىلى جەردەن كورىنبەيتىن نىسانانى اتقىلاۋعا بولاتىن ەدى. مەنىڭ بۇل كەڭەسىم مايور مومىشۇلىنا قاتتى ۇنادى».
باۋىرجان. دۇرىس. ول شاق گاليسكييدىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارمياعا كومانداشى بوپ كەلىپ، قىزمەتىن جاڭا قابىلداپ، ەندى كىرىسىپ جاتقان كەزى بولاتىن. گاليسكيي مەن چيستياكوۆ ءبىزدىڭ پولكتا بولىپ كەتكەن كۇننەن كەيىن ىلە-شالا ءبىزدىڭ 2ء-شى گۆارديالىق كورپۋسقا گەنەرال-مايور م.پ. كۋتۋزوۆ دەگەن كىسى كوماندير بوپ كەلدى. بۇل كەزدەگى ءبىزدىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارميانىڭ موينىنا جۇكتەلگەن مىندەت حولمدى قولدان شىعارماۋ، ءبىزدىڭ قارسىمىزعا كەلىپ شوعىرلانىپ جاتقان جاۋ اسكەرىنىڭ شابۋىلىنا توتەپ بەرۋ، شاما كەلسە ولاردان ۆەليكيە لۋكي — نيەۆەل — نوۆوسوكولنيكي ءۇش بۇرىشىن تارتىپ الۋ ەكەنىن جاڭا ايتتىم عوي. بۇل ءۇشىن ەڭبەك قورعانىسىمىزدى نىعايتىپ، شەبىمىزدى مىقتاپ ۇستاۋ ءبىرىنشى مىندەت ەدى. مايدان، ارميا كومانداشىلارى مەن كورپۋس كومانديرلەرىنىڭ بىزگە ءجيى كەلىپ، جاعدايدى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، كەمشىلىگىمىزدى كورسەتىپ، اقىل، كەڭەستەرىن ايتىپ جۇرگەندەرى سوندىقتان بولاتىن. ءبىز كۇنى-تۇنى تىنباستان جۇمىس ىستەپ، قورعانىسىمىزدى ودان سايىن نىعايتا بەردىك. جاڭادان تولىپ جاتقان وكوپتار، ورلار قازدىق. ۇرىمتال جەرلەردىڭ بارىنە دوتتار، دزوتتار ورناتتىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا سولداتتىڭ شەبەر قولى حولمنىڭ اينالاسىن ونەرلى قىز كەستەلەگەن ورامالدىڭ ورنەگىندەي ەتىپ اشەكەلەيدى. سولدات قاندى از توگۋ ءۇشىن تەردى كوپ توگەدى. 3ء-شى ەكپىندى ارميا سولداتتارىنىڭ ول كەزدە توگىلگەن تەرى اناۋ ارىس، بادام سياقتى كىشىگىرىم وزەندەردىڭ سۋىنان كەم بولماعان شىعار دەپ ويلايمىن. پولك كوميسسارى تولستۋنوۆ، شتاب باستىعى كۋرگانسكيي ۇشەۋمىز جاۋ شابۋىل جاساعان كۇندە، ءوزىمىز شابۋىلعا شىققاندا ىستەۋگە ءتيىستى مۇمكىن دەگەن جوبالارىمىزدىڭ ءبارىن دە جاسادىق. وسى قىزۋ قورعانىس كەزىندە، 1942-جىلى ەكىنشى وكتيابردە ماعان كەزەكتى اسكەري لاۋازىم — پودپولكوۆنيك اتاعى بەرىلدى. مىناۋ سول كەزگە قاتىستى دوكۋمەنت، ءما، وقىپ شىق، كەرەك دەسەڭ كوشىرىپ ال.
ءىىى
باۋكەڭ قاسىندا جاتقان قىزىل پاپكادان الىپ، تاباقتاي فوتو كوشىرمەنى قولىما ۇستاتتى. وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى: 3ء-شى ەكپىندى ارميا كومانداشىسىنىڭ
تەلەگرامماسى
8ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى 19-شى گۆارديالىق پولكىنىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك باۋىرجان مومىشۇلىنا
ەندى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ 25 جىلدىق مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن نكت ارميانىڭ سوعىس سوۆەتى ءسىزدى امەريكان جۇمىسشىلارىنان كەلگەن سىيلىق ساعاتپەن ناگرادتايدى نكت ارميانىڭ سوعىس سوۆەتى ءسىز جۇرگىزىپ جاتقان جاۋىنگەرلىك جۇمىس ءبولىمنىڭ جاۋدى تولىق جەڭۋگە ازىرلىگىن ارتتىرا تۇسەدى دەپ سەنەدى.
گاليسكيي، ليتۆينوۆ، يۋدينسيەۆ.
7. 11. 1942 ج. № 1168 .
دۇرىس قابىلداندى.
19-شى گۆارديالىق اتقىشتار پولكى شتابىنىڭ باستىعى كاپيتان ي. كۋرگانسكيي.
اۆتور. تەلەگرامماعا كومانداشىدان كەيىن قول قويعاندار كىم، باۋكە؟
باۋىرجان. بريگادا كوميسسارى ا. ا. ليتۆينوۆ — ارميانىڭ سوعىس سوۆەتىنىڭ مۇشەسى دە، گەنەرال-مايور ي. س. يۋدينسيەۆ — شتاب باستىعى.
اۆتور. ول ساعاتتى كەيىن بەردى مە سىزگە؟
باۋىرجان. بەردى. ساعات سول 7 ءنويابردىڭ كەشىندە مەنىڭ بلينداجىمداعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە شىق-شىق سوعىپ تۇردى. ونى ءبىز: مەن، اديۋتانتىم، اتقوسشىم جانە اسپازىم جان تورتەۋىمىز كەزەك-كەزەك قۇلاعىمىزعا توسىپ، امەريكان جۇمىسشىلارى جۇرەگىنىڭ دوستىق ءلۇپىلىن تىڭداپ تۇرعانداي بولدىق.
اۆتور. ول ساعاتىڭىز قايدا ءقازىر؟
باۋىرجان. توزدى. توقتادى. قالدى.
اۆتور. ال، ول قورعانىس قانشاعا سوزىلدى، باۋكە؟
باۋىرجان. ۇزاققا، كەلەسى جىلى سول ۋاقىتقا دەيىن. قورعانىستىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرى — ءتونىپ كەلگەن جاۋدى ىلگەرى وتكىزبەي تابان تىرەسىپ قاتىپ قالۋ، قالايدا العا جىبەرمەۋ. ەكىنشىسى — تابان تىرەسكەن جاۋدى تەۋىپ، تەپكىلەپ، ۇنەمى ۇرەيلەندىرىپ ۇستاۋ. ءسويتىپ قارسىڭدا جيناقتالعان جاۋدىڭ توبىنان مايداننىڭ باسقا ۋچاستوكتەرىنە كومەك جىبەرۋىنە بوگەت جاساۋ. قازاقشالاپ ايتقاندا كۇرەسكەن بالۋانىنىڭ بەلىن بوساتپاي، قاپسىرىپ، قايىستىرىپ، قاجمۇقانشا ۇستاۋ. ونىڭ بۇلتارىپ، بۇلتاڭداۋعا شاماسىن كەلتىرمەۋ. ول جىلى بۇكىل كالينين مايدانىنىڭ الدىنا باس كوماندوۆانيەنىڭ قويعان مىندەتى وسى بولدى. ال قورعانىس دەگەن ەكى بالۋاننىڭ ءبىرىن-بىرى شاپتان تىرەپ جاتىپ العانىنا جانە ۇقساماۋى كەرەك. ۇرىمتال جەردە جاۋدى اياعىنان شالىپ قالىپ، شابۋىلعا شىعىپ وتىرۋعا دا تۋرا كەلەدى. سوندا عانا جاۋدىڭ زارەسىن الىپ، بەلىن قايىستىرىپ ۇستاۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارميا وسى ماقساتپەن ءوز كۇشىن ەكى توپقا ءبولدى. ارميانىڭ قورعانىس شەبى حولمنان ۆەليكيە لۋكيگە دەيىن 120 كيلومەتردەن اسا جەرگە سوزىلىپ جاتتى. 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا قارايتىن 2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسى حولمنىڭ سولتۇستىك جاعىندا، ۆەليكيە لۋكيدەن ءجۇز كيلومەتردەي قيىستاۋ تۇردى. ال ارميانىڭ وزگە قۇرامالارى ۆەليكيە لۋكيدىڭ ءدال ىرگەسىندە جاتتى. ۆەليكيە لۋكي ماڭىنداعى اسكەرلەر الدىمەن نوۆوسوكولنيكي، ودان سوڭ ۆەليكيە لۋكي قالالارىنا شابۋىل جاساۋعا كوشتى. بۇل ەكپىندى توپتى ارميا كومانداشىسى گەنەرال گاليس ءوزى باسقاردى. ارميانىڭ حولم تۇبىندە قورعانىستا قالعان ەكىنشى توبىنا ءبىزدىڭ كورپۋستىڭ كومانديرى گەنەرال كۋتۋزوۆ باسشىلىق ەتتى. بۇل توپقا جۇكتەلگەن مىندەت قارسىداعى جاۋدى قاپسىرا ۇستاپ تۇرۋ جانە ارميانىڭ شابۋىل جاساپ ىلگەرى جىلجىپ بارا جاتقان ەكپىندى توبىنىڭ سىرتىنا جاۋ اسكەرلەرىنىڭ شىعىپ كەتپەۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولدى.
بۇل وپەراسيا 25 نويابردە باستالدى جانە ۇزدىك-سوزدىق ەتىلىپ، ۇزاق ۋاقىتقا ەسەپتەلسە كەرەك. ونىڭ ماقساتى سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ ستالينگراد تۇبىندە باستالعان ۇلى شايقاسىمەن ۇلاسىپ جاتىپتى. كالينين مايدانى سياقتى باسقا مايدانداردىڭ مىندەتى وسى سياقتى جانە «جەرگىلىكتى ماڭىزى» بار باسقا دا ۇرىساردى ۇزدىكسىز جۇرگىزە وتىرىپ، جاۋدى شىرماپ، ونىڭ ستالينگراد تۇبىندەگى اسكەرلەرىنە كومەك جىبەرتپەۋ ەكەن. ونى كەيىننەن بىلدىك.
ءبىزدىڭ ارميانىڭ ەكپىندى توبىنىڭ قۇرامىندا شابۋىلعا شىققان 2ء-شى مەحانيكالىق كورپۋس، 257، 357، 381 اتقىشتار ديۆيزيالارى، 9، 46، 21 گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزيالارى جانە 31ء-شى اتقىشتار بريگاداسى ۆەليكيە لۋكيدى قورشاپ العا ۇمتىلىپ، نوۆوسوكولنيكيگە قاراي تىكەلەي بەتتەپ بارا جاتتى. ءبىراق جاۋ جانتالاسىپ، قاتتى قارسىلىق كورسەتۋگە كىرىستى. ءسويتىپ 3 دەكابردە نوۆوسوكولنيكيگە جاسالعان شابۋىل توقتاپ قالدى. ال 10-13 دەكابردە 3ء-شى ەكپىندى ارميا ۆەليكيە لۋكيدىڭ باتىس، وڭتۇستىك-باتىسىنداعى جاۋدى تالقانداپ، 20-25 كيلومەتر العا باستى. قالانى قورشاۋ 29 دەكابردە اياقتالدى دا، 31 دەكابردە قالا ءبىزدىڭ قولعا كوشتى. ءبىراق يانۆاردىڭ جۋان ورتاسىنا دەيىن قالاداعى قورعانعا بەكىنگەن جاۋ اسكەرلەرىن تالقانداۋعا تۋرا كەلدى. ۇمىتپاسام سەنىڭ 100ء-شى بريگاداڭ دا وسى ۆەليكيە لۋكي ۇرىسىنا قاتىسقان بولسا كەرەك.
IV
اۆتور. ءيا، باۋكە. ءبىزدىڭ 100ء-شى اتقىشتار بريگاداسى 25 نويابردە كالينين وبلىسىنىڭ مولودوي تۋد دەگەن دەريەۆنياسى تۇبىندە جاۋمەن شايقاستى. ەلدەن مايدانعا جاڭا كەلگەن وڭكەي ورىمدەي جيىرما جاسار قازاق جىگىتتەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك تۇساۋى وسى دەريەۆنيا تۇبىندە كەسىلدى. سەرجانت قارابەك بۇرىشوۆ باستاعان جاۋىنگەرلەر جاۋدىڭ وكوبىنا ەڭ الدىمەن كەلىپ كىردى. نەمىستەردى گراناتامەن جويىپ، نايزامەن شانىشقىلاپ قۇرتىپ، ءتىرى قالعاندارىن كەرى شەگىندىرىپ، فاشيستەر بەكىنىپ جاتقان ورعا وزدەرى ورنالاسىپ الدى. ساياسي قىزمەتكەر كاپيتان ەگەمقۇل تاسانبايەۆ ول ۇرىستاردا قاتارىنان ءۇش رەت جارالاندى. سوندا دا ول ۇرىس دالاسىنان كەتپەدى، جاۋىنگەر جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا بولدى. ءقازىر ەگەمقۇل تاسانبايەۆ سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، وزبەك سسر-ىندە جاۋاپتى قىزمەتتە...
باۋىرجان. ءجۇزىنشى بريگادانىڭ ول ازاماتىن مەن ەكى رەت كوردىم. ەڭ العاشىندا، سوعىس كەزىندە، 9-شى گۆارديالىق ديۆيزيادا كوماندير بوپ جۇرگەن كەزىمدە ول ماعان سالەم بەرەمىن دەپ ىزدەپ كەلدى. وندا ومىراۋى وردەنعا تولعان مايور ەدى. ەكىنشى رەتتە، 1960 جىلى مەن جازۋشىلىق ساپارمەن وڭتۇستىك قازاقستان ولكەسىن ارالاپ جۇرگەنىمدە، جەتىسايدا جولىقتىم. بۇل كەزدە ول كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز قاداعان اۋپارتكوم سەكرەتارى ەكەن. سەندەردىڭ 100ء-شى بريگادالارىڭنان دا تالاي جاقسى ارداگەر ازاماتتار شىعىپتى. حالىقتىڭ ادال ۇلدارى سولاي بولۋى كەرەك قوي. ال، الگى ءسوزىڭدى ارى قاراي ايتا بەرگىن.
اۆتور. اشكەيەۆ رايىمجان، كوشەكوۆ قاجىم سياقتى ازاماتتارىمىز ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، سول جولى بريگادانىڭ داڭقىن شىعاردى. زەڭبىرەكشى قاجىم كوشەكوۆ اۋىر جارالانىپ جاتىپ، جولداستارىنا:
العا قارىس باسساڭ باس،
سۇيەم كەيىن شەگىنبە!
ادەت جوق ونداي تەگىندە! —
دەپ ولمەس ۇران تاستادى. نەمىس فاشيستەرىنە قارسى كۇرەستە ەرلىكپەن قازا تاپقان كومانديردىڭ بۇل ءسوزى ءبىزدىڭ بريگادانىڭ سوعىس كەزىندەگى جاۋىنگەرلىك ۇرانى بولدى.
باۋىرجان. بۇل جاۋ موسكۆا تۇبىنە تاقاپ قالعاندا 1941 جىلى 19 وكتيابردە بەرىلگەن اتاقتى «ني شاگۋ نازاد!» بۇيرىعىنىڭ قازاقشا جانە ولەڭگە اۋدارىلعان نۇسقاسى بولار تەگى.
اۆتور. راس ايتاسىز، باۋكە، ءدال سولاي. 1942 جىلى 22 دەكابردە ءبىزدىڭ 100ء-شى بريگادا ۆەليكيە لۋكي تۇبىنە كەلدى. كەلگەننەن كەيىن ونى قورشاۋ، الۋ، ودان سوڭ قورعاۋ ۇرىستارىنا تاعى دا بەلسەنە قاتىستى. 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى جاۋ تانكتەرىمەن دۋبوسەكوۆو تۇبىندە قانداي شايقاسسا، ءبىزدىڭ بريگادانىڭ سوعان ۇقساس شايقاس جۇرگىزگەن ءوز دۋبوسەكوۆوسى ۆەليكيە لۋكي بولدى. 1943 جىلى 1 يانۆاردا فاشيستەر ۆەليكيە لۋكيدى قايتا قايتارىپ الۋعا تىرىسىپ، كوپ تانكپەن ءبىزدىڭ بريگادا تۇرعان شەپتەن شابۋىل جاسادى. ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ ءۇشىنشى باتارەياسىنداعى جىگىتتەرى جاۋ تانكتەرىمەن كلوچكوۆ باستاعان باتىرلارشا جۇلقىستى. باتارەيا مەرت بولدى. ءبىراق بىردە-بىر تانكتى ۆەليكيە لۋكيگە وتكىزگەن جوق.
وسى كۇنگى ۇرىستا سەرجانت رىمبەك بايسەيىتوۆتىڭ ۆزۆودى جەكپە-جەك ايقاستا جاۋدىڭ سەگىز تانكىن ورتەپ جىبەردى. ءسويتىپ بۇل ۆزۆودتىڭ ءابدىراحمان بيمۋرزين، مىرزابي ەرنازاروۆ، مۇقان وماربايەۆ سياقتى وجەت جىگىتتەرى وزدەرىن وشپەس دانققا بولەدى. جاۋىنگەر سەرىكتەرىمەن بىرلەسىپ سەگىز تانك جويعان سول رىمبەك بايسەيىتوۆ ءقازىر الماتىدا تۇرادى، قازاق سسر فينانس ءمينيسترى.
باۋىرجان. ول دا سەندەردىڭ بريگادالارىڭدىكى مە ەدى؟
اۆتور. ءيا، باۋكە. ءبىزدىڭ بريگادادان شىققان ودان باسقا دا بەلگىلى ادامدار بار. ولار: اكادەميك ساقتاعان بايىشيەۆ، جۋرناليست قاسىم ءشارىپوۆ، اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور يمانبەك سۇلەيمەنوۆ.
باۋىرجان. بريگادا ۆەليكيە لۋكيدەن باسقا قاي جەرلەردە سوعىسىپ ەدى؟
اۆتور. نيەۆەلدى فاشيستەردەن ازات ەتۋگە جانە دۇشپان وعان قايتا شابۋىل جاساعاندا قالانى قورعاۋ ءۇشىن بولعان قيان-كەسكى ۇرىستارعا قاتىستى. ءوزىڭىز بىلەسىز، باۋكە، قازاق حالقى سوۆەتتىك شىعىس ايەلدەرىنىڭ ىشىنەن تۇڭعىش رەت سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان ەكى قىزىن ەرەكشە ماقتانىش ەتەدى عوي. ولار مانشۇك مامەتوۆا مەن ءاليا مولداعۇلوۆا. ءبىز، 100-بريگادانىڭ ارداگەرلەرى، سول ەر ەكى قىزدىڭ ءبىرى — مانشۇك مامەتوۆا ءبىزدىڭ بريگادامىزدان شىققانىن ماقتانىش تۇتامىز. گەنەرال گاليسكيي باسقارعان ءۇشىنشى ەكپىندى ارمياعا اتى شىققان اتاقتى مەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ تە ءوزىنىڭ وشپەس ەرلىكتەرىن وسى قالانىڭ تۇبىندە جاسادى. نوۆوسوكولنيكي قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋ ۇرىسىنا جانە قاتىستىق. داڭقتى گەنەرال دوۆاتوردىڭ شاكىرتى باتىر پودپولكوۆنيك ءابىلقايىر بايمولدين وسى قالانىڭ ىرگەسىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى. وسى ادام موسكۆا تۇبىندەگى اتاقتى ۇرىستاردا وزىڭىزبەن تاعدىرلاس بولعان، باۋكە جانە ونىڭ ديۆيزياسى ءسىزدىڭ ديۆيزيامەن قاناتتاس جۇرگەن. گەنەرال پانفيلوۆتىڭ 1941 جىلى 18 نويابردە سىزگە جازباشا جىبەرگەن اتاقتى 014 بۇيرىعىنىڭ ءبىرىنشى پۋنكتىندە مىنانداي سوزدەر بار: «جاۋدىڭ تانكتەرى مەن جاياۋ اسكەرى لىسيەۆو مەن شيشكينونى باسىپ الدى. ماترەنينو 50 ديۆيزيانىڭ قولىندا».
ءدال سول كەزدە گەنەرال دوۆاتوردان سونداي بۇيرىق العان وسى ديۆيزيانىڭ 51 اتتى اسكەر پولكىنىڭ كوميسسارى بايمولدين باستاعان سوۆەت جاۋىنگەرلەرى جاۋدى ماترەنينو سەلوسىنا كىرگىزبەۋ ءۇشىن جانتالاسا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتتى. ءسىز ەكەۋىڭىزدىڭ اسكەري تاعدىرلارىڭىز دا قارايلاس باستالعان. — بايمولدين 1931 جىلى پاۆلودار اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بوپ تۇرعان كەزىندە ارمياعا شاقىرىلعان. سودان ول ءبىرجولا ارميادا قالىپ قويعان. 1930 جىلى كپسس مۇشەلىگىنە وتكەن. لەبياجى اۋدانىنداعى تاقىر اۋىلىنان شىققان كەدەي بالاسى ءابىلقايىر بايمولدين 1941 جىلى يۋلدە موسكۆاداعى ۆ. ي. لەنين اتىنداعى اسكەري-ساياسي اكادەميانى بىتىرىسىمەن 51 اتتى اسكەر پولكىنا كوميسسار بوپ تاعايىندالىپ، موسكۆانى قورعاۋعا اتتانادى. سول 18 نويابردە جارالانىپ، ءبىر ايدان كەيىن ول ءوز كورپۋسىنا قايتىپ كەلەدى. العاشىندا اتتى اسكەر پولكىنىڭ كومانديرى، ودان كەيىن پولك كوميسسارى بولادى. 1942 جىلى اۆگۋستا بايمولدين ەكىنشى رەت جارالانادى. موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز، جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەندەرىمەن ناگرادتالعان بايمولدين العاشىندا ءبىزدىڭ بريگاداعا كومانديردىڭ ورىنباسارى بوپ كەلگەن ەدى. ارتىنان بريگادامىز قۇرىلعاندا ول ديۆيزيا كومانديرىنىڭ جاۋىنگەرلىك جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارى بولدى. وتە وتكىر، باتىل كىسى ەدى. ەسىل ەر ديۆيزيانى شابۋىلعا باستاپ جۇرگەندە قازا تاپتى. ول كىسى دە ۇستىنە قارا بۋركا كيىپ، استىنا ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي قارا كوك ات ءمىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبايمولديندى ءبىز ءوز باۋىرجانىمىز دەپ ءسۇيسىنۋشى ەدىك! ءقازىر ونىڭ تۋعان جەرىندەگى بۇرىنعى «جالتىر» سوۆحوزىنا بايمولدين اتى بەpءىلدى.
باۋىرجان. دۇرىس بولعان ەكەن. ءبايمولديننىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاق بار ما؟
اۆتور. بار، باۋكە. موسكۆاداعى باۋمان اتىنداعى ۋچيليششەنى بىتىرگەن تەلمان دەگەن ۇلى ءقازىر الماتىداعى ۆ. ي. لەنين اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا ساباق بەرەدى. ال قىزى جۇلدىز بايمولدينا بەلگىلى ءانشى.
باۋىرجان. اسىل ەردىڭ ارتىندا ات اتالار ۇرپاق قالعانعا نە جەتسىن! تالاي ازاماتتاردىڭ ارتىندا ەشقانداي بەلگى قالمادى عوي. ال سەن سولاردىڭ ەرلىگىن كىتاپ ەتىپ جازدىڭ با؟
اۆتور. تام-تۇمداپ گازەت-جۋرنالدارعا بىردەڭەلەر جاريالاپ ءجۇرمىن.
باۋىرجان. گازەت-جۋرنالداعىلار ۋاقىت جەلىمەن ۇشادى دا كەتەدى. ەرلەردىڭ ەسىمىن كىتاپقا كىرگىزۋ كەرەك. — وسىلاي دەپ باۋىرجان ءسال ويلانىپ الدى دا، تاعى دا تاقپاقتاي سويلەپ كەتتى. — قار ەرىگەنمەن، قاراتاۋ ەرىمەيدى. ەر ولەدى، ەل قالادى. ەسىمى ەل جۇرەگىندە ساقتالعان ەر عانا باقىتتى. ەل قورعاۋ جولىندا ەرلىكپەن ولگەن ەرلەردىڭ جازىعى جوق. ولاردى جازا الماساق — جازىق بىزدە. ال اركىمنىڭ ءوزى كورگەن ەسىل ەردى جىرلاپ، ءوزى بىلەتىن باتىردى بايانداعانى ءجون. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ءبىراق، اقىلدىڭ ارتىقتىعى، كەڭەستىڭ كوپتىگى جوق قوي. مەن سوندىقتان ايتىپ جاتىرمىن.
اۆتور. باۋكە، سىزدەن تاعى دا كەيبىر ماقال-ماتەلىڭىزدىڭ قالاي شىققان تاريحىن سۇراپ بىلسەم دەپ ويلاۋشى ەدىم. وسى جانا عانا، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا بىرنەشە ماقالدى توگىپ-توگىپ جىبەردىڭىز. ەندى سۇراۋعا دا باتا الماي وتىرمىن.
باۋىرجان. ە، سۇراعىن. ەسىمدە بارىن ايتايىن.
اۆتور. «قول كوتەرگەن دۇشپاننان گورى، قورامساققا قولى جەتپەي ولگەن جاۋدى سىيلا» دەگەن ماقالىڭىزدى قانداي وقيعاعا نەگىزدەپ شىعارىپ ەدىڭىز؟
باۋىرجان. 1941 جىلى 4 دەكابردە ءبىزدىڭ اسكەرلەر موسكۆا تۇبىنەن ەڭ العاشقى شابۋىلعا شىقتى. ءبىزدىڭ ديۆيزيا سول تۇڭعىش شابۋىلدىڭ العى لەگىندە بولدى. العاشقى دەريەۆنيا بوساتىلدى تۇڭعىش تۇتقىندار قولعا ءتۇستى. جاڭا عانا ءبىر ۇيگە باس سۇعىپ ەدىم، ىلە-شالا ساياسي جەتەكشى بوزجانوۆ كىرىپ كەلدى.
— و نە، جولتاي؟ — دەدىم موينىمدى بۇرىپ.
— اقساقال، ەكى نەمىستى تۇتقىنعا الىپ ەدىم. سونى سىزگە كورسەتەيىن دەپ ايداپ كەلدىم. ەسىك الدىنا شىعىپ، كورىڭىزشى، — دەدى.
جولتايعا ىلەسىپ سىرتقا شىقسام ءبىر نەمىس اناداي جەردە، اۆتوماتىن العا كەزەگەن قالپىندا ءولىپ جاتىر ەكەن. مەن قولدارىن كوتەرىپ تۇرعان ءتىرى تۇتقىنداردىڭ قاسىنا بارماي، ءولىپ جاتقان نەمىستىڭ جانىنا جاقىندادىم. وعان ءبىراز قاراپ تۇردىم دا، قاسىمداعى بوزجانوۆقا:
— انا ەكى تۇتقىنعا مىنا ولگەن نەمىستى كومدىرتىڭدەر! — دەپ بۇيرىق بەردىم.
— نەگە؟ — دەدى اڭ-تاڭ بولعان جولمۇحامەد.
— قول كوتەرگەن دۇشپاننان گورى، قورامساققا قولى جەتپەي ولگەن جاۋدى سىيلاۋ كەرەك. پونياتنو! — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن وعان.
اۆتور. «ءبىر جارالىعا جاردەم بەرىپ، ونى امان الىپ قالعان جاۋىنگەر — ون ۇل تاپقان انادان ارتىق» دەگەن ءسوز قالاي اۋزىڭىزدان شىعىپ ەدى؟
باۋىرجان. موسكۆا تۇبىندەگى قىرىق ءبىرىنشى جىلعى قيان-كەسكى ۇرىستاردىڭ بىرىندە ۆەرا گوردوۆا دەگەن سانيتار قىز ءبىر ءوزى ون جاۋىنگەردىڭ جاراسىن تانىپ، ۇرىس دالاسىنان ارقالاپ الىپ شىقتى. سوندا قاسىمدا وتىرعان جولتايعا:
— اپىراي، مىناۋ جۇدىرىقتاي قىز ون ۇل تاپقان انادان ارتىق بولدى-اۋ، — دەگەن ەدىم.
اۆتور. «ۇلكەندى — ىزەتتە، كىشىنى — كۇزەتكە» دەگەن ءسوزدى نەدەن شىعارىپ ايتىپ ەدىڭىز؟
باۋىرجان. 1941 جىلى ون سەگىزىنشى نويابردە گەنەرال پانفيلوۆتان ۆولوكولامسك تاسجولىنىڭ بويىنداعى گوريۋنى دەگەن دەريەۆنيادا جاۋدى ەكى كۇن بوگەۋگە بۇيرىق الدىم. سول كەزدە ديۆيزيامىزدىڭ باسقا بولىمدەرى جانا شەپكە قاراي شەگىنىپ ورنالاسۋعا ءتيىستى ەدى. گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ويداعىداي ورىنداپ، ءۇشىنشى كۇنى جاۋ قورشاۋىندا قالىپ كەيىن شەگىندىك. جولدا، ورمان ىشىندەگى جالعىز ۇيگە ءسال تىنىس الۋعا توقتاعانىمىزدا بىرنەشە كۇن جاۋمەن شايقاسىپ ابدەن قالجىراعان جىگىتتەر قيسايا سالا قور ەتىپ، ۇيقىعا كەتتى. مەن شتاب باستىعى راحيموۆقا قاراپ:
— كانە، ەكەۋمىزدىڭ قايسىسىمىز وياۋ وتىرامىز؟ — دەدىم.
سوندا اناداي جەرگە جاڭا عانا جانتايعان جولمۇحامەد بوزجانوۆ ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— اعاتاي، ەكەۋىڭىز دە ۇيىقتاڭىز. مەن تۇرايىن، مەن كىشىمىن عوي، — دەدى.
مەن بوزجانوۆتىڭ بەتىنە قارادىم دا:
— ۇلكەندى — ىزەتتە، كىشىنى — كۇزەتكە دەگەن. جارايدى، سەن تۇرساڭ تۇر. ءبىراق جارتى ساعاتقا قالاي دا شىدا! — دەپپىن.
تۋرا جارتى ساعاتتا مەن وزىمنەن-وزىم وياندىم دا، بوزجانوۆتى ۇيقىعا جاتقىزدىم.
بوزجانوۆ دەگەن ەكى كوزى توستاعانداي، ەكى بەتى ءاپپاق مانارداي شيىرشىق اتقان شاپشاڭ، شەكتەن تىس كىشىپەيىل، ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى تۇتىپ تۇراتىن اسا باۋىرمال، ءارى اقىلدى، ءارى العىر، ءارى باتىر جىگىت ەدى. مەنى جانىنداي جاقسى كورەتىن، مەن دە ونى تۋعانىمنان ارتىق دەپ ەسەپتەيتىنمىن. جوعارىدا ايتقانىمداي، ول مەنىڭ ۇيقى-كۇلكىمە، ءتىپتى اۋزىمنان شىققان ءاربىر سوزىمە دەيىن قامقور بولىپ جۇرەتىن. مەنىڭ وزىنە ۇناعان كەيبىر سوزدەرىمدى دەرەۋ جازىپ الىپ، ارتىنان بىرنەشەۋىن وزىمە اكەپ بەرۋشى ەدى. جاڭاعى ءوزىڭ تاريحىن جازىپ العان ماقال-ماتەلدەردى جولتاي ماعان ولەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن اكەپ تابىس ەتتى.
— اعا، ەرتەڭ شابۋىلعا شىعامىز عوي، مىنا سوزدەرىڭىزدى كوك داپتەرگە كوشىرىپ الىڭىزشى، — دەدى. ءسويتىپ ول قاي ءسوزدىڭ قانداي جاعدايدا ايتىلعانىنا دەيىن قوسا بايانداپ بەردى. «ايدىندانا شاپقاننان اجال دا سەسكەنەدى» دەپ گوريۋنى تۇبىندە جاۋعا جالعىز شاپقان تانكيست تۋرالى ايتقان ءبىر ءسوزىمدى پلانشەتىندەگى توپوگرافيالىق كارتانىڭ اق جەرىنە ءتۇرتىپ قويعان ەكەن، سونى دا تاۋىپ بەردى. ەرتەڭىندە ەسىل ەر وپات بولىپ كەتتى.
اۆتور. جولمۇحامەد بوزجانوۆ قازا بولعاننان كەيىن ونىڭ الماتىداعى تۋعان اعاسى نۇرمۇحامەد بوزجانوۆتىڭ ۇيىنە اسكەري بولىمنەن مىناداي قازاناما قاعاز كەلىپتى. تىڭدايسىز با؟
باۋىرجان. قۇلاعىم سەندە.
اۆتور. قاعازى توزىڭقىراپ قالىپتى، ءبىراق ەشبىر جەرى وشپەگەن. وندا بىلاي دەپ جازىلعان:
قازاناما
سوسياليستىك وتانىمىز ءۇشىن نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى ۇرىستاردا، 1941 جىلى 6 دەكابردە، ورىمدەي جاس، جايراڭ قاققان جالىندى ازامات، كوممۋنيستىك پارتيا مەن قازاق حالقىنىڭ ادال ۇلى، كوماندير ءام ساياسي قىزمەتكەر، گۆاردياشى جولمۇحامەد بوزجانوۆ جولداس ەر ولىمىمەن قازا تاپتى.
جولمۇحامەد بوزجانوۆ جولداس اق فيندەرگە قارسى ۇرىستاردا قاتىناسىپ، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالدى، سودان كەيىن لەنينشىل قازاقستان كومسومولىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. سودان بىزگە روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى بولىپ كەلدى.
فاشيستەرمەن كەسكىلەسكەن قاندى ايقاسقا كىرگەن كۇننەن باستاپ، اقتىق دەمى بىتكەنشە بوزجانوۆ جولداس كۇن سايىن، ساعات سايىن بولشيەۆيكتىك ەرلىكتىڭ، كوممۋنيستىك ادامگەرشىلىكتىڭ، ازاماتتىقتىڭ ۇلگى-ونەگەسىن ۇزدىكسىز كورسەتىپ وتىردى. سول سەبەپتەن دە بولىمشەنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرى ونى جانىنداي جاقسى كوردى.
ۇرىستىڭ قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە مەن ونى سان رەت ەڭ جاۋاپتى جەرلەرگە جۇمسادىم، ەڭ اۋىر مىندەتتەردى سەنگەندىكتەن سونىڭ يىعىنا ارتتىم. تالاي-تالاي قيىن تاپسىرمالاردى ول ويداعىداي ورىنداپ كەلىپ ەدى. سوندىقتان دا مەن ونى ءوزىمنىڭ كوزسىز باتىرىم دەۋشى ەدىم.
بوزجانوۆ جولداس تاربيەشى ساياسي جەتەكشى قاسيەتى مەن قاھارمان كوماندير قابىلەتىن مۇلتىكسىز ۇشتاستىرا ءبىلدى. ول ەرلىكتى ەرەكشە دارىپتەپ، قورقاقتار مەن ۇرەيشىلەردى جان-تانىمەن جەك كوردى. سابيدەي اق كوڭىلدىلىك، كومانديرلىك قاتالدىق، بولشيەۆيكتىك ادالدىق بوزجانوۆتىڭ بويىنان بار جاراسىمىن تاۋىپ ۇيلەسكەن ەدى. ول روتانى باسقاردى، ودان سوڭ باتالون كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولدى. وعان ۇلكەن سەنىم ءبىلدىرىلىپ، سوڭعى ۋاقىتتا پولك پارتبيۋروسىنىڭ سەكرەتارى بولىپ جوعارىلاتىلدى.
ۇرىستاردا كورسەتكەن باتىرلىق، ەرلىگى ءۇشىن مايدان كوماندوۆانيەسى ونى ۇكىمەت ناگراداسىنا ۇسىنعان بولاتىن.
وسىنداي اسىل جۇرەك توقتادى، التىن باس ويلاۋدان قالدى، توستاعانداي قارا كوزدەر ماڭگىگە جۇمىلدى، ازاماتتىڭ ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن قىزعىلت ەرنى قوزعالماستان تاس بوپ قالدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. ءبىراق، سەنبەسىمە امال جوق، بۇل قاسىرەتتى جاعدايدى مەن ءوز كوزىممەن كورىپ تۇرمىن. مۇنىڭ ورنى تولماس قازا ەكەنىن ويلاعاندا كوكىرەگىم قارىس ايرىلىپ، جۇرەگىم تۋلاپ، قان جىلايدى.
جاۋىنگەر دوس، گۆاردياشى جولداس، باتىر پوليترۋك-كوماندير جولمۇحامەد بوزجانوۆ ەندى ءبىزدىڭ قاسىمىزدا جوق. ءبىراق ونىڭ ەسىمى، وتان سوعىسىنىڭ ەرى ەسەبىندە قارۋلاس گۆاردياشى دوستارىنىڭ جۇرەگىندە، سوۆەت حالقىنىڭ ەسىندە ماڭگىگە ساقتالادى.
ەگەر مەن جاۋدى تۇپكىلىكتى جەڭەتىن باقىتتى كۇنگە جەتىپ، وتانعا امان-ساۋ ورالاتىن بولسام، وندا مەن سەنىڭ اتىڭدى ولەڭگە قوسۋ ءۇشىن ۇلى جامبىلعا ايتىپ بارامىن. وندا سەنىڭ ەرلىگىڭدى داستان ەتىپ جازۋ ءۇشىن تالانتتى جاس جازۋشىلارعا بايانداپ بەرەمىن، جولتاي!
قوش بول، ارىستانىم، ارداقتى باتىرىم مەنىڭ!
جولمۇحامەد بوزجانوۆ جولداستىڭ تۋىستارى مەن جاقىندارىنا شىن جۇرەكتەن كوڭىل ايتامىن.
جىلاڭىزدار، جولداستار. جىلاي تۇرىپ، جولمۇحامەد باتىر ءبىزدىڭ دوسىمىز، تۋىسىمىز، جاقىنىمىز بولعان دەپ ماقتان دا ەتەيىك.
پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى
كاپيتان ب. مومىش ۇلى،
8. XII — 1941 جىل».
باۋىرجان. ءاي، سەن مۇنى قايدان تاۋىپ الدىڭ؟
اۆتور. جولمۇحامەدتىڭ اعاسى نۇرمۇحامەد بوزجانوۆتىڭ ۇيىنەن.
باۋىرجان. «ءفاشيستىڭ بەتىن عانا ەمەس، بوكسەسىن دە كوردىم... شەگىنبەي، شابۋىلعا شىعىپ ءولدىم. ارمانىم جوق، اعا» دەدى ول ولەرىنىڭ الدىندا مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ جاتىپ. پانفيلوۆتىڭ ولگەنىن كورىپ، ءوز قولىممەن قويماعاندىقتان كوپكە دەيىن ونى جولاۋشى كەتكەن كىسىدەي كورىپ ءجۇردىم. جولتايدىڭ ءولىمى وزەگىمىزدى ودان سايىن ورتەپ كەتتى...
اۆتور. جولتايدىڭ سوڭعى ايتقانى «ارمانىم جوق اعا» دەگەن سوزدەر بولدى دەيسىز بە؟
باۋىرجان. ءيا. ءبىراق جاس ادامدا ارمان بولماۋشى ما ەدى؟ ونىسى تەك مەنىڭ كوڭىلىمە قاياۋ تۇسىرمەيىن دەگەنى عوي. سۇيگەن قىزى بار ەدى، قوسىلا الماي كەتتى. ارتىندا ۇرپاق قالمادى. ودان ارتىق ارمان بولا ما؟
اۆتور. سۇيگەن قىزىنىڭ اتى اقليما ەكەن. جولتاي ەكەۋىنىڭ سوعىس باستالار الدىندا قاتار وتىرىپ تۇسكەن سۋرەتىن دە كوردىم. ءبىراق قازاناما كەلگەننەن كەيىن اقليما جولتايدىڭ كۇيىگىنە شىداماي، قۇسا بولىپ ءولىپتى.
باۋىرجان. ا، سولاي ما؟ جولتاي: «اعا، مىناۋ ءسىزدىڭ كەلىنىڭىز بولادى. سوعىس بىتكەننەن كەيىن وسى كىسىنىڭ قولىنان شاي ىشەتىن بولاسىز» دەپ ول سۋرەتتى ماعان دا كورسەتكەنى بار ەدى.
اۆتور. ءسىز قازانامادا جولتايدى مايدان كوماندوۆانيەسى ۇكىمەت ناگراداسىنا ۇسىندى دەپ جازعان ەكەنسىز. سول ۇسىنىس بويىنشا وعان لەنين وردەنى بەرىلىپتى.
باۋىرجان. بىلەمىن.
اۆتور. سول قىرىق ءبىرىنشى جىلى 8 دەكابردە ايتقان ۋادەڭىزدى ورىنداپسىز، باۋكە. جولتايدىڭ دا اتىن «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابىنا كىرگىزىپسىز.
باۋىرجان. جوق، ورىنداي العامىن جوق. مەنىڭ كىتابىمدا جولتايدىڭ اتى عانا ءجۇر. ال ول تۋرالى قاسىمنىڭ ابدوللاعا ارناعان داستانىنداي پوەما جازۋ كەرەك ەدى. ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى. جاستار بار عوي، بالكىم، جازار ءالى دە.
V
ەسىكتى اشىپ، باۋىرجاننىڭ ايەلى بولمەگە باس سۇقتى.
— باۋكە، تەلەفونعا شاقىرادى، — دەدى ول جايلاپ.
— مەن جۇمىس ىستەپ وتىرمىن عوي، قولىم بوس ەمەس، — دەدى باۋىرجان قاتقىل ۇنمەن.
ايەل «وسى سەنىڭ مىنەزىڭ-اي» دەگەندەي كۇلىمسىرەي باسىن شايقادى دا، باۋىرجاننىڭ قاسىنا كەلدى.
— باۋكە، تالعات، — دەدى قايتادان سىبىرلاي ءۇن قاتىپ.
باۋىرجان يەگىن كوتەردى. مىنا كىسى ايەلىنە: «كەتكىن، ەسىكتى جاپ!» دەپ ۇرىسىپ تاستار ما ەكەن دەپ، مەن قىسىلا جالتاقتاپ قالدىم. جوق بۇل جولى باۋىرجان ويتپەدى.
— ءا، تالعات پا؟ تالعات بولسا بارايىن، — دەپ ورنىنان تۇردى.
كەڭسەدە تەلەفون شىلدىرلاسا، بىرەۋمەن سويلەپ وتىرعان ءسوزىمىزدى، ورتاسىنان ءۇزىپ تاستاپ، نەمەسە ءجۇرىپ جاتقان جينالىستى توقتاتىپ تاستاپ، ترۋبكاعا ۇمتىلامىز. ۇيدە تەلەفون باجىلداسا بويتەڭدەپ دالىزىمىزدەگى ترۋبكاعا جەتكەنشە اسىعامىز. ءبارىمىز سويتەمىز. ويتكەنى اتام زامانىنداعى تەلەفوننىڭ كۋلتى وسىنداي.
باسقامىزدى قۇرداي جورعالاتاتىن تەلەفون — ءامىرشىنىڭ تەك باۋىرجانعا عانا ءالى كەلمەۋشى ەدى. يەسىنىڭ سىرىن بىلەتىندىكتەن بۇل ءۇيدىڭ تەلەفونى شىلدىرايىن با، شىلدىرامايىن با دەپ الدىمەن ويلانىپ الاتىن، كوبىنەسە، ءاي، قويشى، بوسقا اۋرە بولىپ قايتەمىن دەپ، ۇندەمەي قالاتىن سياقتى بوپ كورىنۋشى ەدى. شىلدىراسا دا، شىلدىراماسا دا باۋكەڭ تەلەفون جاققا بارماۋشى ەدى. ءۇي يەسى بۇگىن، بۇرىنعى ادەتىن بۇزىپ، تەلەفونعا كەتتى. سوندا ونى ورنىنان تۇرعىزعان تالعات دەگەن كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ ويلادىم مەن كابينەتتە وڭاشا قالعاندا. مەن ونداي ەسىمدى ادامدى الدىمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ اينالاسىنان، ودان سوڭ باسپالار ماڭىنان، گازەت-جۋرنال رەداكسيالارى توڭىرەگىنەن ىزدەدىم. ءبىراق تابا المادىم. سوعان باس قاتىرىپ قايتەمىن، جاقىندارىنىڭ ءبىرى شىعار دەدىم دە قويدىم. وسى كەزدە بولمەگە باۋكەڭ ورالدى.
باۋىرجان. تالعات بيگەلدينوۆ قوي، حال-جاي سۇراپ جاتقان. ول ورنىنا كەلىپ وتىردى. — سەن ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
— بىلەمىن، — دەدىم مەن باعانادان بەرى بيگەلدينوۆتىڭ اۋزىما تۇسپەگەنىنە وكىنگەندەي جانە وعان كىنالىدەي كۇمىلجىپ. كۇمىلجيتىنىم كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا اتاعى ايداي الەمگە ايان بولعان اسىل ازاماتتىڭ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكى رەت العان حالقىمىزدىڭ ەڭ قاھارمان ۇلىنىڭ ەسىمىن بۇگىنگى تىنىشتىق كۇننىڭ توقتىعىنا ماسايراعانداي بوپ، قاپەلىمدە قاپەرىمنەن شىعارىپ العان پەندەلىگىمە قىسىلعانىم ەدى.
— جالپى ءبىلۋىن بىلەسىڭ عوي، — دەدى باۋكەڭ تەمەكىسىن تۇتاتىپ جاتىپ. — جاقىن كەلىپ، شۇيىركەلەسە سويلەسىپ پە ەدىڭ دەيمىن.
— سويلەسكەنمىن. ەرتەرەكتە ءبىر ءتۇن بىرگە بولىپ، تالعاتپەن ۇزاق اڭگىمەلەسكەنىم بار. العاشىندا كەۋدەسىندە قوس التىن جۇلدىز جارقىراعان مۇنداي ەرەن باتىر ەلمەن سويلەسە بەرەدى دەيسىڭ بە، وركوكىرەك كەلەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. ونىم مۇلدە بەكەر بولىپ شىقتى. تالعات قاراپايىم، كىشىپەيىل، وتە جۇعىمتال كىسى ەكەن. ءوز باسىنان كەشكەن وقيعالاردى دا مۇدىرمەي، جاقسى اڭگىمەلەيدى.
تالعات بيگەلدينوۆ بۇرىنعى اقمولا قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى مايبالىق اۋلىندا تۋىپ ءوستى. كەيىن اتا-اناسىمەن بىرگە قىرعىزستان استاناسى فرۋنزە قالاسىنا كوشىپ كەلدى. قارشادايىنان ۇشقىش بولۋدى ارماندادى. ول ءۇشىن الدىمەن اەروكلۋبتا وقۋ كەرەك ەدى. العاشىندا ونى جاسىڭ ون التىعا تولماپتى دەپ قايتارىپ جىبەردى. تالعات ون التىعا تولعانشا اسىقتى. ون التىعا تولعان كۇنى سالىپ ۇرىپ، اەروپورت باستىعىنا تاعى كەلدى. ەندى وعان:
— بويىڭ الاسا ەكەن، ۇشقىش بولۋعا جارامايسىڭ، — دەدى.
— جارايمىن، —دەدى ول ىزالانىپ — ۇزىنداردان كەم ۇشقىش بولمايمىن، اعاتاي.
قايسار تالعات اەروكلۋب باستىعىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، «اعاتايلاپ» ءجۇرىپ، سەگىزىنشى كلاسقا كەلگەندە اەروكلۋبقا الىندى. ونى ويداعىداي ءبىتىردى. سامولەتتى ءوزى باسقارىپ ۇشا الاتىن بولدى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن تالعات ەندى ناعىز اسكەري ۇشقىش بولۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويدى.
ول الدىمەن ساراتوۆتاعى اسكەري ۇشقىشتار مەكتەبىن ءبىتىردى. وندا بارلاۋشى سامولەتتەردى ۇيرەندى. «ونەردى ۇيرەن دە، جيرەن» دەگەن بار ەمەس پە. ەندى ونىڭ باسقا ماشينالاردى بىلگىسى كەلدى. وسى ويمەن ورىنبور ۋچيليششەسىنە ءتۇستى. وندا يسترەبيتەلدە، شتۋرموۆيكتە ۇشىپ داعدىلاندى. تالعاتتىڭ كوڭىلى شتۋرموۆيك بولۋدى قالادى. ءسويتىپ ول ۇشقىش-شتۋرموۆيك بولىپ، مايدانعا اتتاندى.
تالعاتتىڭ كالينين، ۆورونەج، دالا، 1ء-شى جانە 2ء-شى ۋكراين مايداندارىندا جاساعان ەرلىكتەرى وراسان كوپ. ول كەشتە ماعان قازاقتىڭ قوس باتىرى ءوز باسىنان كەشكەن سەگىز ەرلىگىن بايانداپ بەرگەن ەدى. جاڭا باۋكەڭ تالعاتتى ءبىلۋشى مە ەدىڭ دەگەندە، الدىمەن ەسىمە تۇسكەن ونىڭ سەگىز ەرلىگىنىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى.
كوزگە قوراشقا كوڭىل كونشىمەيدى. ەجەلدەن سولاي. مايدانداعى شتۋرمشى اۆياسيا پولكىنا كەلگەن تاپەلتەك سەرجانت بيگەلدينوۆتى ەسكادريليا كومانديرلەرىنىڭ ەشقايسىسى وزىنە العىسى كەلمەدى. تالعات ءار كومانديردىڭ بەتىنە جاۋتاڭداي قاراپ، جالىنعانداي بولدى. اقىرى ادامى تولماي قالعان ءبىر ەسكادريليانىڭ كومانديرى ونى ەرىكسىز قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى.
— سەرجانت، — دەدى كوماندير بيگەلدينوۆقا قاباعىن شىتىپ، — مەندە ۇشقىشتار ۇناتپايتىن ون ءۇشىنشى نومەرلى ماشينا بار. سوعان مىنەتىن بولساڭ عانا سەنى قابىلدايمىن.
— مىنەمىن! — دەدى تالعات جىگەرلى تۇردە. — ۇشقىشتار ودان ون ءۇش سانى — «شايتان دوجىناسى» دەپ قاشاتىن شىعار. قازاقتار شايتاننان قورىقپايدى. حالىق اڭىزىنىڭ قاھارمانى الدار كوسە شايتاندى استىنا ات ەتىپ مىنگەن...
— سەن ءويتىپ باتىرسىنبا، — دەدى كوماندير تالعاتتىڭ بويىن كوزىمەن قايتادان ءبىر شولىپ ءوتىپ. — تالاي ەر جىگىتتەر ول سامولەتتەن ساتسىزدىككە ۇشىراعان.
— ءوز جانىمدى ولاردان ارتىق دەپ ەسەپتەمەيمىن! — دەدى تالعات.
VI
ون ءۇشىنشى نومەرلى شتۋرموۆيكپەن تالعات تاپسىرما ورىنداي باستادى. بىرنەشە جاۋىنگەرلىك ساپار ءساتتى اياقتالدى. ءبىر كۇنى تالعاتتار «دەميان قاپشىعىنا» تۇسكەن جاۋ شەبىن ويسىراتا بومبالاپ، ءوز اەرودرومىنا قايتىپ كەلە جاتتى. جولدا ولارعا جاۋدىڭ بىرنەشە يسترەبيتەلى تاپ بەردى. سوۆەت شتۋرموۆيكتەرى جان ساۋعالاپ، جەر باۋىرلاي ۇشۋعا ءماجبۇر بولدى.
ءبىر يسترەبيتەل بيگەلدينوۆتىڭ سوڭىنان ءتۇستى. پۋلەمەتتەن بىتىرلاتىپ اتىپ كەلەدى. شتۋرموۆيكتىڭ جان-جاعى جاۋ وعىنان شۇرق-شۇرق بولدى. وعان قاراي سوۆەت سامولەتىنەن وق اتىلمادى. وسىعان قاراپ جاۋ ۇشقىشى شتۋرموۆيكتە اتقىش-راديست جوق ەكەنىن ءبىلدى دە، ەندى مەن مۇنى جەتەكتەپ اكەتەيىن دەپ ويلادى: تالعاتتىڭ سامولەتىمەن قاتارلاسا بەرىپ ول: «كەرى بۇرىل، مەنىڭ الدىما ءتۇس!» دەگەندەي ىم جاسادى. بۇل بۇيرىعىمدى قالايدا ورىندايسىڭ دەگەندەي، ىرجيىپ كۇلگەن بولدى. تالعات باسىن شايقاپ، سۇق ساۋساعىن العا سوزدى. بۇل ونىڭ: كەرەك بولسا ءوزىڭ ءتۇس، مەن سەنىڭ الدىڭا تۇسە المايمىن، — دەگەنى ەدى.
فاشيست ۇشقىش قاتۋلانىپ، ماشيناسىن كەرى بۇرا باستادى. سامولەتتىڭ شاپشاڭدىعىن تەجەۋ ءۇشىن سالاقتاتىپ دوڭعالاعىن شىعارىپ جىبەردى. ءسويتىپ ول تالعاتتىڭ ارتىنان كەلىپ، اسىقپاي جاۋكەمدەمەكشى بولدى. تالعات وسى كەزدە شتۋرموۆيكتى شۇعىل بۇرىپ، بۇيىردەن كەرى قاراي ءوتىپ بارا جاتقان يسترەبيتەلدى نىساناعا الىپ، وقتى توگىپ-توگىپ جىبەردى. جاۋ يسترەبيتەلىنەن بۇرق ەتىپ قارا ءتۇتىن بۋداقتادى. سول ءتۇتىندى شۇباتىپ بارىپ، ول ءبىزدىڭ جەرگە قوندى. تالعات قاتتى زاقىمدانعان سامولەتىن ارەڭ باسقارىپ، اەرودرومعا قاراي تارتتى.
بۇرىن شابۋىلدى تەك يسترەبيتەلدەر عانا جاسايدى. شتۋرموۆيكتەر ولاردان جەر باۋىرلاي قاشىپ، قۇتىلۋعا تىرىسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەلۋشى ەدى. اۆياسيادا قالىپتاسقان بۇل قاعيدانى تالعات ءبىرىنشى بوپ بۇزدى. ول شتۋرموۆيكپەن يسترەبيتەلگە شابۋىل جاسادى. جاساعاندا ونى جەڭىپ، جەرگە ءتۇسىردى. ءبىراق مۇنى تالعات ەشكىمگە ايتىپ جاتپادى. بۇل ساپاردا بىرنەشە جاۋىنگەر سەرىكتەرىنەن ايرىلىپ قايعىرىپ قايتقان ول جاۋدىڭ ءبىر سامولەتىن قۇلاتتىم دەپ ماقتانۋ پارىقسىزدىق بولار دەپ ءبىلدى.
ەرتەڭىنە ونى پولك كومانديرى شاقىردى.
— كەشە كەشكە ون ءۇشىنشى نومەرلى ماشينامەن تاپسىرمادان قايتقان ءسىز بە؟
— مەن، — دەدى تالعات.
— جولدا جاۋ يسترەبيتەلىن قۇلاتتىڭىز با؟
— قۇلاتتىم.
— ونى نەگە ايتپادىڭىز، سەرجانت؟
— ولار ءبىزدىڭ بەس سامولەتىمىزدى قۇلاتىپ كەتتى. ال مەن ولاردىڭ ءبىر سامولەتىن ءبۇلدىردىم دەپ ماقتانعىم كەلمەدى، جولداس پولكوۆنيك.
— ءسىز قانداي جاۋدى قۇلاتقانىڭىزدى بىلەسىز بە؟
— جوق.
— ول ەۆروپا اسپانىندا ءجۇز سەگىز سامولەت اتىپ تۇسىرگەن فاشيستەردىڭ ەڭ اتاقتى ۇشقىشتارىنىڭ ءبىرى ەكەن.
— ول ءجۇز سەگىز سامولەت، اتىپ تۇسىرگەنىمەن، مەنىڭ قۇلاتقانىم ءبىر-اق سامولەت قوي، جولداس پولكوۆنيك.
— سىزگە ارميا قولباسشىسىنىڭ اتىنان جانە ءوز اتىمنان العىس جاريالايمىن.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!..
مىنە تالعات ايتقان سەگىز ەرلىكتىڭ ەڭ الدىمەن ەسىمە تۇسكەنى وسى ەدى.
اۆتور. بيگەلدينوۆپەن ءبىر رەت اڭگىمەلەسكەنىم بار ەدى، باۋكە، — دەدىم باۋىرجان بۇرق ەتكىزىپ اۋزىنان ءتۇتىن شىعارعان كەزدە. — ءبىر بلوكنوت ەتىپ جازىپ تا العانمىن. ول كەزدە كوزى ءتىرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارىمەن اڭگىمەلەسىپ، ولار جايىندا كوركەم وچەركتەر جازسام، «ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ ەتىپ جاريالاسام دەگەن ويىم بولۋشى ەدى. كەزىندە ۇلى وتان سوعىسىنا بايلانىستى كوپتەگەن كىتاپتار جيناپ، ولاردى وقىپ تا ءجۇردىم. ماسەلەن، تالعاتپەن اڭگىمەدەن كەيىن ونىڭ مايدان قولباسشىسى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى ي. س. قونيەۆتىڭ «مايدان قولباسشىسىنىڭ جازبالارى» دەگەن كىتابىن وقىپ، ونىڭ 5ء-شى اۋە ارمياسىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال س. ك. گوريۋنوۆ پەن ءى-شى شتۋرم اۆياسياسى كورپۋسىنىڭ كومانديرى گەنەرال ۆ. گ. ريازانوۆتىڭ اتتارى اتالعان جەرلەرىنە «ب. ت.» دەپ بەلگىلەر سوعىپ وتىردىم. بيگەلدينوۆ قىزمەت ەتكەن 144ء-شى شتۋرم اۆياسياسى پولكى گەنەرال ريازانوۆتىڭ كورپۋسىنا قارايتىن دا، ال ول كورپۋس گەنەرال گوريۋنوۆ ارمياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن. «ب. ت.» بەلگىسى «بيگەلدينوۆ تالعات» دەگەنىم، ونىڭ ەرلىك سوقپاقتارىنىڭ سۇرەسىن وسى تۇستاردان ىزدەيمىن دەگەنىم بولاتىن. ىشىندە تالاي سولداتتاردىڭ، گەنەرالداردىڭ، ءبىر رەت باتىر اتاعىن العان ەرلەردىڭ دە اتتارى اتالاتىن وتان سوعىسىنىڭ جاندى دوكۋمەنتى بۇل تاماشا كىتاپتان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكى رەت العان بيگەلدينوۆ ەسىمىن كەزدەستىرە الماي، اتتەگەن-اي، اقساقال 1945 جىلى موسكۆادا بولعان جەڭىس پارادىندا ءوزىنىڭ قاسىندا I ۋكراينا مايدانىنىڭ جەڭىمپاز تۋىن جەلبىرەتە كوتەرىپ وتكەن تالعاتتى ەسىنەن شىعارىپ العان ەكەن-اۋ، دەپ العاشىندا ەپتەپ وكىنىپ تە قالعانمىن. ءبىراق مايداندا اتاقتى ادامدار كوپ، ونىڭ ءبارىن ءبىر كىتاپقا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس قوي دەپ، ءوزىمدى ءوزىم جانە جۇباتقانمىن.
ءبىراق مەن ءتىرى باتىرلارمەن تىلدەسىپ جازسام دەگەن ول كىتاپتى جازبادىم. ويتكەنى ۋاقىتىندا ونىڭ ءجون ەكەن دەگەن ەشكىم بولمادى. ونىڭ كەرىسىنشە، اركىمدەر: ولاردى ىزدەپ اۋرە بولىپ قايتەسىڭ، ودان دا ويدان الىپ رومان جازبايسىڭ با دەستى. اقىرى مەن ول ويىمنان اجىراپ قالدىم. ايتقاندى عانا ىستەپ، ايتپاعانعا اياق باسپاۋ دەگەن ادەت ءبىزدىڭ جازۋشىلاردا دا بار عوي. باسپانىڭ جوسپارىنا ىلىنگەن نارسەڭدى عانا ءىس ەتۋگە داعدىلانىپ الدىق ەمەس پە؟
باۋىرجان. ول سەنىڭ تابانسىزدىعىڭ. ويعا العان ءىسىڭدى ورىنداۋدىڭ قيىندىعىنان قاشىپ، وڭاي ىسكە ۇمتىلا بەرسەڭ وعان وزىڭنەن باسقا ەشكىم دە كىنالى ەمەس. پونياتنو تەبە؟ وندا مەنىڭ شارۋام جوق.
بۇل ءسوزدى بەكەر باستاعان ەكەنمىن دەپ ويلادىم دا، مەن تەزىرەك ول اڭگىمەدەن اۋلاق كەتۋگە تىرىستىم.
اۆتور. تالعات ەڭ العاشىندا كالينين مايدانىندا بولعان ەكەن. ستارايا رۋسسا مەن دەميانسكىدەگى دۇشپاندى بومبالاپ، جەردەگى سىزدەرگە ول كوكتەن كومەكتەسكەن كورىنەدى.
باۋىرجان. بىلەمىن. ال سەن ونىڭ ءبىزدىڭ اسكەرلەر بەرلينگە تاقاعاندا جاپادان-جالعىز بەرلينگە ۇشىپ بارعانىن بىلەسىڭ بە؟ — «بىلەمىن» دەسەم، تاعى ءبىر پالەگە قالارمىن دەپ قاۋىپتەندىم دە، «بىلمەيمىن» دەدىم. — بىلمەسەڭ ول فاشيستەر سوعىس باستاعاننان كەيىنگى ءتورت جىل ىشىندە گەرمانيا استاناسىنا كىرگەن ءبىرىنشى سوۆەت ادامى، ءبىرىنشى قازاق! تالعاتتىڭ بەرلينگە سونداعى ساپارى ءبىرى ءيىرىلىپ، ءبىرى باسىن قاقشيتىپ اسپانعا كوتەرىپ، ءبىرى ءتىلىن قايراعان قانجارداي جالاقتاتىپ، بىقىپ جاتقان وردالى جىلاننىڭ ورداسىنا جالاڭاياق جۇگىرىپ كىرىپ، ولاردىڭ بىلقىلداعان مۇزداي سۋىق دەنەسىن تۇلا بويىڭ تۇرشىگە تابانىڭمەن تاپتاپ وتە شىعۋمەن پارا-پار. ءبىر جىلان شاعىپ قالسا، شارۋاڭ ءبىتتى ەمەس پە؟ — باۋىرجان مۇرتى تىكىرەيە، باجىرايىپ ماعان قارادى. مەن باسىمدى يزەدىم. ول ورنىنان تۇرىپ، ەتاجەركاعا قولىن سوزدى. — بىلمەسەڭ مىنا كىتاپتىڭ مىنا جەرىن وقى ءقازىر! — باۋىرجان بەتىن اشىپ، قولىما ۇستاتقان كىتاپتىڭ سىرتىنا قاراسام، تالعات بيگەلدينوۆتىڭ «اسپانداعى ايقاستار» دەگەن كىتابى ەكەن. بۇل كىتاپتى بۇرىن وقىعانمىن دەپ ايتۋعا باتىلىم بارمادى دا، باۋكەڭنىڭ كورسەتكەن جەرىنەن باستاپ، كۇبىرلەپ وقي باستادىم. — داۋىسىڭدى شىعارىپ وقى! — دەدى ول قاتاڭ ۇنمەن.
مەن كىتاپتىڭ 108-بەتىنىن باسىنان باستاپ، داۋىستاپ وقۋعا كىرىستىم.
VII
«مايدان شەتى بەرلينگە ءجۇز الپىس كيلومەتر قالعان. ءبىزدىڭ پولك شاعىن ءبىر قالانىڭ قاسىنا ورنالاسقان-دى. گيتلەرشىلەردىڭ بەكىنىسىن بۇزۋعا جەر بەتىندەگى اسكەرلەرىمىزگە كومەكتەسىپ، ءبىز شابۋىلعا كۇن سايىن ۇشىپ تۇردىق.
بىردە تاڭەرتەڭ پولكقا گەنەرال ريازانوۆ كەلە قالدى. كەشىكپەي وعان مەنى شاقىردى. كىرىپ كەلىپ باياندادىم. كورپۋس كومانديرى مەنىمەن امانداسقان سوڭ، «وتىر» دەدى.
— پلانشەتىڭىزدى كورسەتىڭىزشى، — دەدى گەنەرال.
پلانشەتىمدى اشىپ، كارتانى كورسەتتىم. ريازانوۆ قاراپ وتىردى دا:
— ە، قارتاڭىز جەتپەيدى ەكەن، — دەدى.
— نەگە جەتپەيدى؟ مايدان شەتىنەن ءارى ەلۋ كيلومەترگە ابدەن جەتەدى.
— جەتپەي جۇرەر.
گەنەرال ماعان بارلاي قارادى دا، پولك شتابىنىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك يۆانوۆقا:
— كاپيتان بيگەلدينوۆتىڭ پلانشەتىن الىڭىز دا، تاعى دا ءبىر پاراق جاپسىرىڭىزشى، — دەدى.
شتاب باستىعى بۇل بۇيرىقتى ورىنداپ بولعانعا دەيىن كورپۋس كومانديرى سامولەتتىڭ جايىن، ءوز كوڭىل كۇيىمدى سۇراستىردى. مۇنىڭ نە قاجەتى بار ەكەن دەپ تۇسىنە الماي وتىرمىن. سول ەكى ارادا پلانشەتىم قولىما ءتيدى دە، وندا ەندى بەرليننىڭ كارتاسى پايدا بولعانىن كوردىم.
— لۋككەنۆالدە جاعىنان بەرلينگە باراسىز، — دەدى گەنەرال ءار ءسوزىن ساراپتاپ، سالماقتاي سويلەپ. — قالانىڭ باتىسىندا كومىر بار. سونى تەكسەرىڭىز. ودان ءارى — پوتسدام. وندا نە بولىپ جاتقانىن كورگەيسىز. سونسوڭ ۇيگە قايتىڭىز. ۇشۋدىڭ بيىكتىگى ەلۋ-سەكسەن مەتردەن اسپاسىن. مىندەت تۇسىنىكتى مە؟
مىندەت تۇسىنىكتى ەدى. مەنى ويعا قالدىرىپ وتىرعان ۇشۋدىڭ ولشەۋلى بيىكتىگى عانا. بارلاۋعا سان رەت شىعىپ ءجۇرىپ، بيىكتىك تۋرالى ەشقاشان ءسوز بولعان ەمەس-تى. ادەتتە جاعدايعا قاراي ءوزىم قالاعان بيىكتىكتە ۇشا بەرەتىنمىن. ەندى بولسا...
— ءسىزدى بيىكتىك جونىندەگى نۇسقاۋ عوي ويلاندىرىپ وتىرعان، — دەدى مەنىڭ كوكەيىمدى تاني قويعان گەنەرال. — تاڭىرقاماي-اق قويىڭىز. بۇل جولعى ساپارىڭىز وتە قيىن بولعالى تۇرعاندىقتان ۇشۋىڭىزعا ەڭ ءقاۋىپسىز وسى بيىكتىك.
ءيا، بۇل ءبىر قيىن ساپار ەكەنى راس كورىنەدى. جاۋ ورداسىنا جالعىز ءوزىم ءجۇز الپىس كيلومەتر ۇشىپ بارۋىم كەرەك. جانە مۇنىڭ ءوزى تاپا-تال تۇستە. بەرليندى زەنيتتى ارتيللەريا قىزعىشتاي قورعاپ تۇرعانىن ءوزىم جاقسى بىلەمىن. ءارى تۇندە، ءارى وتە جوعارى بيىكتىكتە ۇشقان بومبارديروۆششيكتەردىڭ دە امان قايتقاندارى كەمدە-كەم.
— رۇقسات ەتسەڭىز، ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى، — دەدىم كارتانى جيىپ العان سوڭ گەنەرالعا قاراپ.
— ايتىڭىز ءوتىنىشىڭىزدى.
— اتقىشسىز ۇشۋىما رۇقسات ەتسەڭىز.
— نەگە؟
— ۇشۋ ساپارى وتە ءقاۋىپتى. مەن... — دەپ بوگەلىپ قالدىم، — جولداسىمنىڭ ومىرىنە قاتەر تونبەسە ەكەن دەگەندىكتەن ايتىپ تۇرمىن.
— مۇنداي كوڭىلسىز ويلاردىڭ كەرەگى نە! — ريازانوۆ قاسىما كەلىپ، قولىن يىعىما ارتتى. — ءبارى ويداعىداي اياقتالادى. كوماندوۆانيە بارلاۋدىڭ ناتيجەسىن كۇتەدى. اتقىش جونىنە كەلسەك، ونى ءوز قالاۋىڭىز ءبىلسىن. ال، جولىڭىز بولسىن، كاپيتان.
«يليۋشين» مىنە اۋەگە كوتەرىلىپ تە كەتتى. تومەندە نە كورگەنىمدى كوماندا پۋنكتىنە تۇگەل ۇزدىكسىز بايانداپ كەلەمىن. لۋككەنۆالدە ارتىمدا قالدى، بەرلينگە دەيىن ەندى جيىرما كيلومەتردەن اسپايدى.
ويدا جوقتا تاپ الدىمنان اەرودروم، وندا سامساپ تۇرعان يسترەبيتەلدەر كوردىم. ءماسساعان!
دەرەۋ قىرىن بۇرىلدىم دا، گازدى اياماي بەرىپ، ءقاۋىپتى وڭىردەن قاشا جونەلدىم. اعاشى سەلدىر ورماننىڭ اراسىمەن بىردە جەرگە تيە جازداپ تومەن، بىرەسە جوعارى ۇشىپ كەلەمىن. اەرودرومنان اۋلاق كەتەيىن دەگەن جالعىز عانا وي بار باسىمدا. نەمىس يسترەبيتەلدەرىنىڭ اۋەگە ەكەۋى عانا كوتەرىلسە بولدى، — مەنى وپ-وڭاي جوق قىلادى.
ءساتى ءتۇسىپ، ايتەۋىر، اەرودرومداعىلاردىڭ كوزدەرىنە شالىنباي كەتتىم. كوماندا پۋنكتىنە ەداۋىر مەزەت جاۋاپ بەرە المادىم دا، ونداعىلاردىڭ مازاسى كەتە باستاپتى.
— ون ءۇشىنشى، نەگە ۇندەمەيسىز؟ ون ءۇشىنشى، نەگە ۇندەمەيسىز؟ — دەگەن ۇرەيلى داۋىس ەستىلەدى شلەموفوننان.
اەرودرومنان ۇزاپ العان سوڭ، بايلانىسىمدى قايتادان باستاپ، يسترەبيتەلدەر جايىن ەكى سوزبەن حابارلادىم. سويتسەم، ءبىر جارىم ساعاتتان كەيىن ءبىزدىڭ پولكتان ەكى ەسكادريليا كەلىپ اتاكا جاساپ، اەرودروم قۇرىتىلىپتى، سامولەتتەر سول تۇرعان ورنىندا ورتەلىپتى.
بەرليننىڭ شەت ايماقتارى كورىندى. بىرنەشە مينۋت وتكەن سوڭ ورتالىق كوشەلەر ۇستىمەن ۇشىپ كەلەمىن. تومەندە قاپتاعان ادامدار، ماشينالار. سكۆەرلەردە، الاڭدار مەن ساۋ تۇرعان ۇيلەردە ورناتۋلى جۇزدەگەن زەنيتكالار. ءيا، گەنەرالدىڭ بيىكتىك تۋرالى ايتقانى دۇرىس ەكەن. بەس ءجۇز — التى ءجۇز مەترگە كوتەرىلەيىنشى، زەنيچيكتەردىڭ قاعىپ تاستايتىنى داۋسىز. مىنا قالپىمدا «يليۋشين» زۋ ەتىپ ۇستەرىنەن وتە شىققانشا ولاردىڭ مويىندارىن بۇرىپ تا ۇلگەرە المايتىندارى انىق.
مىنە كوپىرگە دە كەلدىم. ونىڭ ۇستىنەن ءتورت قاتار شۇباپ تانكتەر، برونەترانسپورتەرلەر، جاياۋ اسكەر تيەگەن اۆتوماشينالار ءوتىپ بارادى. مۇنى كوماندا پۋنكتىنە حابارلادىم دا، اتاكا جاساۋعا رۇقسات الدىم.
— اتاكا جاساۋشى بولما! قوي ونى! — دەگەن قاتاڭ داۋىس ەستىلدى.
شىنىندا دا اتاكا جاساسام ءوزىمنىڭ مەرت بولۋىم مۇمكىن ەدى. جاياۋ اسكەرلەر ساسقالاقتاماي قيمىلدادى دەگەنشە سامولەت مىلتىقتىڭ وزىمەن-اق اتىپ تۇسىرە الادى. ءوزىڭ وسىنداي بارلاۋدا جۇرگەندە ونداي تاۋەكەلگە بارۋ ورىنسىز بولار ەدى.
بۇرىلىپ الدىم دا، پوتسدامعا تارتتىم. مەنىڭ كەلۋ ساپارىم، نەمىستەرگە ويىنشىق كورىنبەگەن بولۋى كەرەك، پوتسدام شەتىنە جەتە بەرگەندە الدىمنان قۇلشىنا اتقىلاعان زەنيتكالاردىڭ كارىنە تاپ بولدىم. جالت بۇرىلىپ، ەكىنشى جاعىنان ەنۋىمە تۋرا كەلدى. زەنيتكالار مۇندا دا گۇرسىلدەتە قويا بەردى. سوندا مەن ۇيگە قۇر الاقان قايتپاقپىن با؟ جوق مەن مۇندا تەكتەن تەككە ۇشىپ كەلگەنىم جوق.
ءسال جوعارى كوتەرىلدىم دە، ارتيللەريا شەبىنە شۇيىلە قۇلدىراپ كەلگەن بويدا بومبالار تاستاپ، زەڭبىرەك پەن پۋلەمەتتەن وق جاۋدىردىم. باتارەيانىڭ ءۇنى ءوشتى. سول ساڭىلاۋدان وتە ۇشىپ، پوتسدام ءۇستىن ءبىر اينالىپ، ارتيللەريا شەپتەرىن فوتوسۋرەتكە ءتۇسىردىم دە، زەنيتكالارعا قايتادان اتاكا جاساپ، ارىزداسىپ-قوشتاسىپ جاتقان گيتلەر گەرمانياسى استاناسىنىڭ توڭىرەگىنەن سىتىلىپ شىعا بەردىم.
ەندى ۇيگە قايتۋىما بولادى. بەرلينگە قاراپ ۇشقانداعى ىزىممەن ورالىپ كەلەمىن. تەك اەرودرومدى الىستان وراعىتىپ ءوتتىم. ونى ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ تىپ-تيپىل ەتكەنىنەن حابارىم جوق قوي مەنىڭ.
مايدان شەتىنەن ءوتتىم. ەندى كوكىرەكتى كەرە دەم الۋعا دا بولادى. ورىندىعىمنىڭ ارقالىعىنا شالقايا كەتىپ، ءبىر سەكۋندتاي كوزىمدى جۇمدىم. سونسوڭ ساعاتقا قارادىم دا، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم: بارلاۋ ساپارى كوپ بولسا 20—25 مينۋتقا عانا سوزىلعان سەكىلدى ەدى، اۋەدە مەن ۇشىپ جۇرگەلى باقانداي ەكى ساعات بولىپتى.
اەرودرومعا كەلىپ، جەرگە قونۋىم سول ەكەن، دوستارىمنىڭ ون شاقتىسى جاپىرلاسا جۇگىرىپ كەلىپ، مەنى كابينادان سۋىرىپ الدى. ۇشقىشتار، مەحانيكتەر، اتقىشتار مەنى اسپانعا لاقتىرىپ ءجۇر. الدە نە كۇيگە ۇشىرايدى دەپ، دوستارىمنىڭ زارە قۇتى قالماعان ەكەن.
كوماندا پۋنكتىنە قاراي كەلەمىن. گەنەرال ريازانوۆ سوندا بولاتىن. مەن ۇشىپ جۇرگەن ۋاقىتتىڭ بارىندە دە ول ءراديستىڭ قاسىندا وتىرىپتى. باياندادىم. گەنەرال قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى.
— ساعان العىس ايتامىن، بيگەلدينوۆ، — دەدى مەنىمەن تۇڭعىش رەت «سەن» دەپ سويلەسىپ. — كوماندوۆانيە اتىنان العىس ايتامىن! وداقتاستار اۆياسياسىنان كۇندىز بەرلين ۇستىنە العاش ۇشىپ بارعان سەنىڭ سامولەتىن ەكەنىنە ماقتانۋىنا بولادى!..
باۋىرجان. جوق، مۇنى جالعىز بيگەلدينوۆ قانا ەمەس، مىنا ءبىز، ءبىزدىڭ بولاشاق بارلىق ۇرپاقتارىمىز ماقتانىش ەتەدى! بيگەلدينوۆ ۇلى وتان سوعىسىندا قازاق حالقى ەرلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى نۇكتەسى! «ەرىنە قاراپ ەلىن، تاسىنا قاراپ تاۋىن تانى» دەگەن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەرلىگىن ەرەكشە تانىتقان حالقىمىزدىڭ ارداگەر ۇلى ول. سوۆەت وداعىندا ۇلدارى ەكى رەت ەر اتاعىن العان ۇلت كەپ ەمەس. ءبىز سول ازدىڭ ءبىرىمىز! سەنبەسەڭ جان-جاعىنداعى كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا كوز سالىپ، ساۋساعىڭمەن ساناپ كور. ەندەشە ول — ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز! اسكەري اۋە اكادەمياسىن قازاقتان تۇڭعىش بىتىرگەن سۇڭقارىمىز دا سول! مەن ساعان 207 رەت ۇرىسقا كىردىم دەدىم. ءبىراق مەن نەشە رەت ۇرىسقا كىرسەم دە، تابانىمدى تىرەپ جەردە ءجۇرمىن عوي. جەردىڭ ادامعا ءار بۇتاسى بولىسادى. جەر — قازساڭ قورعانىڭ بولىپ جانە شىعا كەلەدى. ال تالعات 320 رەت اۋە جورىعىنا شىعىپ، بەس ءجۇز ساعاتتاي اسپاندا بولعان. سول ساپارلار كەزىندە جاۋدىڭ وراسان كوپ تانك، اۆتوماشينالارىن بومبالاپ قۇرتىپ، جۇزدەگەن جاياۋ اسكەرىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان. جاۋ سامولەتىن جاۋكەمدەۋ شتۋرموۆيكتەردىڭ شارۋاسى ەمەس، يسترەبيتەلدەردىڭ سىباعاسى. ال تالعات شتۋرموۆيكپەن ءجۇرىپ جاۋدىڭ جەتى سامولەتىن جانە جەر جاستاندىردى. ال اسپاندا بولعان سول بەس ءجۇز ساعاتتىڭ ءار سەكۋندى، كومپاستىڭ تىلىندەي قالتىلداپ، ءولىم مەن ءومىر سىزىعىنىڭ ەكى شەتىن كەزەك جاناپ، بەزەك قاقتى ەمەس پە؟ سونىمەن بىرگە ول ەكى رەت وق ءتيىپ ورتەنگەن سامولەتتەن جەرگە قارعىدى. بىرىندە ون بەس كۇن بويى جاۋ جايلاعان جەردە اش ءجۇرىپ، اعاش كەمىرىپ، اياقتان ءال كەتكەندە ءتورت تاعانداپ ىلگەرى ۇمتىلىپ، ەرلىكپەن ءوز پولكىنا كەلىپ قوسىلدى. قورشاۋدا قالعان باتالون مەن جالعىز كىسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. كوپتىڭ اتى كوپ: بىرىنە ءبىرى سۇيەۋ، دەمەۋ كۇش، قۋات قوي. جالعىز ادامنىڭ جاعدايى باسقاشا. ولاي بولسا، ناعىز ەر دەپ، ەردىڭ دە ەرى دەپ سول تالعاتتاردى ايتۋىمىز كەرەك! كەشە، سوعىستان بۇرىن، «ەگەر سوعىس بولسا، ەگەر جاۋ قاپتاسا» دەپ ءان ايتۋشى ەدىك قوي. سول سياقتى، جامان ايتپاي جاقسى جوق دەگەندەي، ەرتەڭ وتانعا ءقاۋىپ تونسە لەك-لەگىمەن جاۋعا اتتانعان قازاقتاردىڭ ەرلىك تۋىنا ەسىمى ۇران بولىپ جازىلاتىن ەرلەردىڭ ءبىرى بيگەلدينوۆ! ەندەشە ونداي ەردى قۇرمەتتەي ءبىلۋىمىز كەرەك! بۇگىنگى باتىردى قادىرلەۋ ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ ۇرانىن ارداقتاۋ. پونياتنو تەبە، — دەپ باۋىرجان زىرك ەتىپ ءسوزىن اياقتادى.
VIII
باۋىرجاننىڭ ايەلى تاعى دا ەسىك اشىپ، ىشكە كىردى. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزگە بوگەت بولعىسى كەلمەگەندەي، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ كەلدى دە، باۋكەڭنىڭ قاسىنا ءبىر بۋدا گازەت اكەپ تاستاپ، قايتادان شىعىپ كەتتى. تەگى بۇگىنگى پوچتا بولۋى كەرەك. ەڭ ۇستىندە جاتقان «پراۆداعا» كوزىم ءتۇستى دە، باۋكەڭنىڭ «پراۆدا» رەداكسياسىندا بولىپ، جارتى ساعات ءسوز سويلەگەنى ەسىمە ءتۇستى.
بىردە ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى لاتۆيادان قايتىپ كەلە جاتىپ، موسكۆاعا سوعادى. «بۋحارەست» قوناق ۇيىنەن ورىن تابا الماي تۇرعان وعان سوندا جاتقان مومىش ۇلى كەزدەسەدى.
— جەڭگەڭ اۋرۋحانادا ەدى. قىسىلىپ تۇرساڭ مەنىڭ نومەرىمە جايعاسىپ، ونىڭ ورنىنا جات، — دەيدى باۋكەڭ.
بۇل فيەۆرالدىڭ ورتا تۇسى بولسا كەرەك. جازۋشى باۋىرجاننىڭ قاسىندا ون شاقتى كۇن جاتىپ، ودان كوپ اڭگىمەلەر ەستيدى.
22 فيەۆرال كۇنى تاڭەرتەڭ تەلەفون شىلدىرايدى. باۋكەڭنىڭ قاسىنداعى قوڭسى جازۋشى ترۋبكانى كوتەرسە:
— بۇل «پراۆدا» رەداكسياسىنان عوي. بىزگە مومىش ۇلى جولداس كەرەك ەدى، — دەپ ار جاقتان جۇمساق ءۇندى ەر ادام ءۇن قاتادى. ول ترۋبكانى باۋىرجانعا بەرەدى.
باۋكەڭ ترۋبكانى الىپ تىڭداپ تۇرادى دا: «قاشان، قاي ساعاتقا، قانشا مينۋتقا؟» دەگەن ەكى-ۇش سۇراق قويادى دا: «پراۆداشىلار ءۇشىن ونى ىستەۋگە بولادى، پاشا» دەپ ترۋبكانى جابادى.
ەرتەلەتىپ تەلەفون سوققان ادام جامبىلدىڭ بۇرىنعى اۋدارماشىسى، 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ «وتان ءۇشىن» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى، ول كەزدەگى «پراۆدا» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى پاۆەل كۋزنەسوۆ ەكەن. پراۆديستەر ەرتەڭ، 23 فيەۆرالدا مومىش ۇلى بىزگە كەلىپ جارتى ساعات اڭگىمە ايتىپ بەرسە ەكەن دەپ ءوتىنىپتى. ساعات بىردە التى ءجۇز ادام «پراۆدانىڭ» اكتوۆىي زالىندا كۇتىپ وتىرماق ەكەن. بىرگە تامان كولىك جىبەرەمىز دەپتى.
سودان كەيىن باۋىرجان ىشتەي تولعانىپ، ويلانۋمەن بولادى. كورشىسىمەن اراداعى بۇرىنعى اڭگىمەنىڭ ءبارى قالادى. باۋكەڭ بولمەدە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ەرتەڭ سويلەيتىن ءسقزىن تولعاتا باستايدى. ەشقانداي جازۋ جازبايدى.
ەرتەڭىندە ساعات ون ەكى جارىمدا باۋكەڭ اتاقتى «قارا كوبەلەك» گالستۋگىن تاعىپ، شىتىرداي بوپ كيىنەدى. سويتەدى دە بىرگە ون مينۋت قالعاندا بولمەدەن شىعىپ كەتەدى.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن باۋىرجان قايتادان بولمەگە كەلىپ، شەشىنە باستايدى. قوڭسى جازۋشى ساعاتىنا قاراپ بىردەن قىرىق مينۋت كەتىپتى. تەگى كولىك كەلمەگەن بولار، باۋكەڭ سودان سوڭ قىرسىعىپ قايتىپ كەلگەن شىعار دەپ ويلايدى دا:
— باۋكە «پراۆداعا» باردىڭىز با، بارمادىڭىز با؟ — دەپ سۇرايدى.
— باردىم.
— كەزدەسۋ بولمادى ما؟
— بولدى.
— ءتىپتى تەز عوي.
— پراۆداشىلار دەگەن ءتارتىپتى حالىق قوي. مەن بارسام اكتوۆىي زال لىق تولىپ وتىر ەكەن. «موسكۆا تۇبىندەگى قورعانىس ۇرىستارى جانە ونىڭ ۇلى وتان سوعىسى تاريحىندا الاتىن ورنى» دەگەن تاقىرىپتا جيىرما مينۋت ءسوز سويلەدىم. پراۆداشىلار مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، ءۇش رەت قول شاپالاقتادى. مەنىڭ سوزىمنەن كەيىن: ءسىزدىڭ وردەندارىڭىز كوپ دەيدى عوي، ونىڭ ءبارىن قاي جەرگە تاعاسىز؟ — دەگەن سۇراق قويىلدى. مەن وعان: وتان بەرگەن، حالىق سىيلاعان ناگرادالارىم وتە كوپ. ولاردى، باسقا دا سوۆەت قولباسشىلارى سياقتى، كيتەلىمنىڭ ەكى وڭىرىنە قادايمىن. سىيماعاندارىن ارقاما تاعامىن، القا ەتىپ موينىما اسىپ الامىن! — دەپ جاۋاپ بەردىم. جۇرت دۋ كۇلىپ، تاعى دا قول سوقتى.
اۆتور. وسى وقيعا راس پا، باۋكە؟
باۋىرجان. ى-ى-ىڭ...، — دەپ الدىمەن ءسال ىڭىلداپ الدى. — راس. ءبىراق وندا ەكى سۇراق قويىلعان بولاتىن.
اۆتور. ەكىنشىسى قانداي ەدى؟
ءىح
باۋىرجان. ەكىنشى سۇراققا كوبىرەك جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر جۋرناليست ايەل: «پانفيلوۆتىڭ اۋزىنان شىققان قانداي قاناتتى سوزدەردى بىلەسىز جانە ونىڭ قانداي جاعدايعا شىعارىلعانىن ايتا الاسىز با؟» دەدى. مەن وعان: پانفيلوۆ وتە دانا ادام ەدى. ول كىسىنىڭ اۋزىنان شىققان ناقىل سوزدەر وراسان كوپ. سىزگە مەن سونىڭ قاپەلىمدە ەسىمە تۇسكەندەرىن عانا ايتايىن، — دەپ، بىر-ەكى دەپ نومەرلەپ، مىنا سوزدەردى ايتىپ بەردىم.
1. دۇنيە تولاستاماي مەن شينەلىمدى شەشپەيمىن. بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءومىرى مەن ونەرى، باقىتى مەن بايلىعى — وسى سۇر شينەلدىڭ ىشىندە.
— بۇل گەنەرال-مايور پانفيلوۆتىڭ 1941 جىلى اۆگۋستتا، ديۆيزياسىن مايدانعا باستاپ شىعىپ بارا جاتقاندا الماتى ۆوكزالىنىڭ پەررونىندا تۇرىپ ايتقانى.
2. بايىپتاپ ىستەلگەن باتىلدىق — اسكەري تالانتتىڭ تۋىسى.
— بۇل ارتپولكتىڭ كومانديرى پولكوۆنيك كۋرگانوۆتىڭ ءبىر باتىل ىسىنە ءسۇيسىنىپ ايتقان ءسوزى.
3. كىشكەنتاي تابىس — ۇلكەن جەڭىسكە ۇمىتتەندىرەدى. ول سولداتتىڭ جاۋدى جاسقاۋعا جانە جانىشتاۋعا دەگەن سەزىمىن تۋدىرادى.
— بۇل ديۆيزيا ەڭ العاش كرەستسى دەريەۆنياسى ماڭىندا بەكىنىس جاساعاندا جاۋ تىلىنا بارلاۋشىلار جىبەرىپ، ولاردى جاۋعا جاناستىرىپ ۇيرەتۋ جونىندە پولك كومانديرى پولكوۆنيك شەحتمانعا بەرگەن كەڭەسى.
4. شەپ قۇردىق — شاتىر تىكتىڭ. شاتىرىڭدى جەل ۇشىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن قازىعىڭدى مىقتاپ قاق.
— بۇل ديۆيزيا 1941 جىلى 7 وكتيابردە ۆولوكولامسك تۇبىندە توسقاۋىلعا تۇرعان كەزدە ايتقانى.
5. فاشيستەر جەگەندى، ودان سوڭ ىشكەندى جاقسى كورەدى. ەندەشە اناۋ كونسەرۆ-گراناتتى تانكتىڭ تابانىنا جەمگە بەرىڭدەر دە، ال ورتەنگىش سۇيىق زاتتى سۋسىنعا ۇسىنىڭدار. شاقىرىلماعان قوناققا بۇدان ارتىق سىيلىق بولمايدى. جاقسى سولدات جان ساۋعالامايدى. ول اقىلمەن، ايلامەن، ىنتامەن سوعىسادى. فاشيست بولات قوراپتىڭ ىشىندە عانا باتىر. سىرتىنداعى قابىعىن سىدىرىپ تاستاساڭ سارى ۇرپەك بالاپاننىڭ ءوزى بولادى دا قالادى. سودان سوڭ تانكتى تاباعا اينالدىرىپ، ولاردى شىجىلداتىپ شىعارۋ سەندەردىڭ قولدارىندا.
— بۇل گەنەرال پانفيلوۆتىڭ موسكۆا تۇبىندە دۇشپاندى قارسى الار الدىندا جاۋ تانكىنە توقپاق گراناتا مەن جانعىش زاتتى قالاي لاقتىرۋدى ءوز قولىمەن كورسەتىپ، العى شەپتەگى جاۋىنگەرلەرگە ايتقان اقىلى.
6. مەرگەنگە قىراعى كوزبەن قوسا، قىڭق ەتپەس ءتوزىم كەرەك. كوز — كورەدى، ءتوزىم — جەڭەدى.
— بۇل ديۆيزيانىڭ اتاقتى مەرگەنى تولەۋعالي ابدىبەكوۆكە بەرگەن كەڭەسى. گەنەرال پانفيلوۆتان اقىل العان بۇل باتىر قازاق 397 ءفاشيستتىڭ كوزىن جويىپ، 1944 جىلى 22 فيەۆرالدا ۇرىس دالاسىندا ەرلىكپەن قازا تاپتى. ونىڭ تۆ-2916 نومەرلى مەرگەندىك ۆينتوۆكاسى ءقازىر قازاقستاننىڭ ورتالىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.
7. اسكەري كارتا — ارداقتى دوكۋمەنت. ول — تاريحتىڭ، ۇلى شايقاستار تاريحىنىڭ تامشىسى. كارتا — مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرى مەن ءولىمىنىڭ ءومىربايانى، شەشەن شەجىرەسى.
— بۇل ۆولوكولامسك قورعانىس شەبىندە تۇرعان كەزدە گەنەرالدىڭ كارتاسىن ابايسىزدا جىرتىپ العان شتاب باستىعىنىڭ كومەكشىسى كولوكولنيكوۆكە رەنجىپ ايتقان ءسوزى.
8. بەلىنە بايلاعان كوتەلوگى جوق سولداتتى قارۋسىز سولدات دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
— ءبىر جولى گەنەرال كۋحنيادان جاپىرلاي اس ءىشىپ جاتقان سولداتتاردىڭ قاسىنا كەلەدى. ولاردىڭ بىرەۋى اس ىشسە، ەكىنشىسى جولداسىنىڭ كوتەلوگىنە تەلمىرىپ قاراپ وتىرعانىن كورەدى. سۇراستىرا كەلسە، تەلمىرىپ وتىرعاندار بولىمگە جاڭادان كەلگەن جاۋىنگەرلەر بولىپ شىعادى، ولار جولداسىنىڭ كوتەلوگى بوساۋىن كۇتەدى. بۇعان قاتتى كەيىگەن گەنەرال پولك كومانديرى كاپروۆتى شاقىرىپ الىپ، دەرەۋ پولكتا كوتەلوك جاساتۋعا بۇيرىق بەرەدى. كاپروۆ گەنەرالعا پولكتا كوتەلوك جاساتتىراتىن لايىقتى ماتەريال جوق ەكەنىن ايتىپ، اقتالادى.
— ماتەريال دەگەن مىناۋ ەمەس پە؟ — دەپ گەنەرال سول ماڭدا شاشىلىپ جاتقان مىرىشتالعان تەمىردەن جاسالعان پاترون قوراپتارىن نۇسقايدى. — وسىدان ءۇش كۇننىڭ ىشىندە التى ءجۇز كوتەلوك جاساتتىرىڭىز جانە ءبىرىنشى بىتكەن كوتەلوكتى ماعان الىپ كەلىڭىز.
پولكوۆنيك كاپروۆ بۇل بۇيرىقتى ورىنداپ، جاساتقان كوتەلوكتارىنىڭ بىرەۋىن گەنەرالعا الىپ بارىپ كورسەتەدى. گەنەرال كوتەلوكتىڭ ىشىنە ىستىق سۋ قۇيدىرىپ، ساقىلداتىپ قايناتتىرادى دا، ونى توكتىرتىپ تاستايدى.
سودان كەيىن تازا سۋ قايناتتىرىپ، وعان ءوز قولىمەن شاي سالىپ، كاپروۆ ەكەۋى سول كوتەلوكتان شاي ىشەدى. جوعارىداعى ءسوزدى گەنەرال سوندا ايتادى.
9. توزىمدىلىك — سولداتتىڭ توتەنشە قارۋى.
10. سەن مەنىڭ قىزىمسىڭ، ال سولداتتار — ۇلىم. ءار سولداتتى اعاڭداي كورىپ، ولاردى اجالدان اراشالاي ءبىل، ۆاليۋشا.
— بۇل ەكى ءسوز گەنەرالدىڭ مەدسانباتتا مەدسەسترا بوپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ءوز قىزى ۆالەنتينا يۆانوۆناعا ۇرىس اراسىندا ءبىر كەزدەسكەندە ايتقان وسيەتى.
11. سولداتتى سىباپ بوقتاي بەرۋ ساردارلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس؛ سولدات سىيلاعان ساردار عانا ءقادىرلى كوماندير.
— بۇل گەنەرالدىڭ افاناسيەۆ دەگەن مايورعا رەنجىپ ايتقانى.
12. اۋىر ۇرىس كەزىندە پولكتاردا بولعىم كەلەدى. اۋىرىپ جاتقان بالانى اكەسى ماڭدايىنان سيپاسا، ول ەداۋىر الدەنىپ قالادى. ال ۇرىستاعى سولدات اۋرۋمەن ەمەس، اجالمەن ايقاسادى. كومانديرى قاسىندا بولسا، سولدات ەشقاشان دا اجالعا ءال بەرمەيدى.
— بۇل گەنەرالدىڭ ۆولوكولام ۇرىستارى كەزىندە العى شەپتەگى بولىمدەردىڭ بىرىندە كوميسسار مۇحامەدياروۆقا ايتقان سىرى.
13. ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلەرى توڭسا، جاۋ تانكتەرىن ورتەپ، سونىڭ وتىنا جىلىنادى. وت ءوشىپ بارا جاتسا، ولار تامىزدىققا تاعى دا تانك اكەپ سالادى.
— بۇل گەنەرالدىڭ دۋبوسەكوۆو وقيعاسىنان كەيىن ايازدى كۇنى قولىن وتقا جىلىتىپ وتىرىپ، ديۆيزيا كوميسسارى ەگوروۆقا ايتقان ءسوزى.
14. نەمىستەر ءبىزدىڭ ديۆيزيانى «تاعى ديۆيزيا» دەپ اتايتىن كورىنەدى. ول ءبىزدىڭ ادامدارىمىزدىڭ تاعىلىعىنان ەمەس، ولاردىڭ تاعىلاردى تاياقتاي بىلەتىندىگىنەن بولسا كەرەك.
— بۇل گەنەرالدىڭ ءوز قىزى ۆالەنتينا پانفيلوۆامەن ەڭ سوڭعى كەزدە ايتقان اڭگىمەسىنەن.
15. جاۋعا جاقىن تۇرساڭ، ونىڭ جانىن شىعاراسىڭ. الىسقا كوز جەتكەنمەن، قول جەتپەيدى. جاۋدى كوز كورگەنىمەن، قول عانا تۇنشىقتىرا الادى. ەندەشە كوماندير مەن شتاب باستىعى ارتتا ەمەس، الدا، ۇرىستىڭ ۇرىمتال جەرىندە وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا كوز جەتكەنگە قول دا جەتەتىن بولادى.
— بۇل گەنەرالدىڭ ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆكە شتابتى جاۋ وعىنىڭ استىندا تۇرعان گۋسەنوۆو سەلوسىنان كەيىن كوشىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا ايتقان جاۋابى.
16. گۆاردياشى بولۋ — كيىن ءىس؛ سوۆەت گۆاردياشىلارى قيىندىقتىڭ ءبارىن دە جەڭەدى! جەڭىسكە جول اشادى! جەڭىستى قولىمەن جاسايدى! سوۆەت گۆاردياسى اتاعىن الۋ، سوۆەت گۆاردياشىلارىن باسقارۋ — اسا زور ابىروي!
— بۇل 1941 جىلى 18 نويابردە «پراۆدانىڭ» اسكەري ءتىلشىسى ميحايل كالاشنيكوۆ گەنەرالدىڭ گۋسەنوۆوداعى شتابىن ىزدەپ كەلىپ، «پراۆدا» گازەتىنىڭ 316-شى ديۆيزياعا 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا اتاعى بەرىلگەنى جانە ونىڭ جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعانى تۋرالى ۋكاز باسىلعان نومەرىن اكەپ بەرگەندە ايتقانى.
17. ءولدى دەگەن وسى!..
— بۇل گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ولەر الدىنداعى سوڭعى ءسوزى. يۆان ۆاسيليەۆيچ قىرىق ءبىرىنشى جىلى 18 نويابردە گۋسەنوۆو سەلوسىندا وققا ۇشتى. ءبىراق ول ءومىرىن نەمىستەرگە ارزانعا بەرگەن جوق. پانفيلوۆتىڭ كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ ديۆيزياسى جاۋدىڭ 30 000 سولداتىن ءولتىرىپ، 170 تانكىن ورتەگەن بولاتىن. گەنەرال پانفيلوۆتىڭ جاۋدان الا جاتقان «جاستىعى»، مىنە، وسىنداي بولاتىن!
وسى كەزدە زالداعى جۋرناليستەر تاعى دا دۋ قول سوقتى. قول سوعۋ توقتالعاننان كەيىن مەن بىلاي دەپ ءسوزىمدى اياقتادىم:
— گەنەرال پانفيلوۆتىڭ بۇل اقىل، ناقىل سوزدەرى — ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ تاريحى. اڭگىمەمنىڭ سوڭىندا مەنىڭ سىزدەرگە ول كىسىنىڭ تاعى ءبىر ءسوزىن ايتقىم كەلىپ تۇر.
بىردە پانفيلوۆ سانباتتىڭ اسپازى سەرگەيەۆ دەگەن سولداتقا بىلاي دەگەن ەدى:
— اش سولداتتى ماسا دا ءسۇزىپ قۇلاتىپ كەتەدى. ادامداردى اش قىلماي، ۋاقىتىندا اۋقاتتاندىرۋ — اسپازدىڭ ەڭ ۇلى ەرلىگى!
گەنەرال ايتقانداي، ماسا ءسۇزىپ قۇلاتىپ كەتپەۋى ءۇشىن، مەنىڭ سىزدەردى تۇسكى تاماققا بوساتقىم كەلىپ تۇر. تىڭداعاندارىڭىزعا راقمەت.
جۇرت تاعى دا كۇلىپ، قول سوعىپ جاتتى. مەنى العاشىندا پراۆداشىلارعا تانىستىرىپ، ءسوز بەرگەن پاۆەل كۋزنەسوۆ جۋرناليستەر اتىنان راقمەت ايتتى. مەن ەشقايدا بۇرىلماستان رەداكسيادان شىقتىم دا، ەسىك الدىندا ءازىر تۇرعان ماشيناعا ءمىنىپ، قوناق ۇيگە كەلدىم.
ح
اۆتور. گەنەرالدىڭ ءوزىڭىز تىكەلەي ەستىگەن عيبرات سوزدەرىنەن ايتپاعان ەكەنسىز عوي.
باۋىرجان. گەنەرالدىڭ ءبىزدىڭ باتالوننىڭ وكوپتارىن ارالاعانداعى ءبىر ءسوزىن ايتايىن دەپ ەدىم، ايتپادىم. ويتكەنى پراۆداشىلاردى دا اياۋ كەرەك قوي. ولارعا تۇسكى دەمالىسقا بەرىلگەنى ءبىر ساعات قانا ۋاقىت. ونىڭ جارتىسىن مەن جەپ قويدىم.
اۆتور. ءبىزدىڭ باتالون لاما وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان كەزدە گەنەرال كەلىپ، شەبىمىزدى، بەكىنىس ورىندارىمىزدى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى. ۇزىن وردىڭ ىشىندە بىرەۋلەر تەمەكى تارتىپ، بىرەۋلەر حات جازىپ، ەندى بىرەۋلەر مىلتىقتارىن تازالاپ وتىر ەكەن. گەنەرال كەلگەندە ءبارى دە ورىندارىنان ۇشىپ تۇردى. ءبىر جاۋىنگەر مىلتىعىن تازالاپ بولىپ، ەندى عانا زاتۆورىن ورنىنا سالعالى جاتىر ەكەن. گەنەرالدى كورگەندە ساسقالاقتاپ قالعان ول ورنىنان تۇرا بەرگەندە زاتۆورىن قولىنان ءتۇسىرىپ الدى.
— حالدارىڭىز قالاي، بالالارىم، — دەدى گەنەرال جىگىتتەرمەن سالەمدەسكەننەن كەيىن. — جاۋدى قارسى الۋعا ازىرسىزدەر مە؟
— ءازىرمىز.
— دايىنبىز، جولداس گەنەرال.
گەنەرال جاڭاعى زاتۆورىن جەرگە ءتۇسىرىپ العان جاۋىنگەردىڭ جانىنا كەلدى.
— ءسىز گەنەرالدى كورگەندە سونشا ساسقالاقتادىڭىز، ال جاۋ كەپ قالعاندا قايتەسىز؟ — دەدى ول جاۋىنگەرگە جۇمساق ۇنمەن.
— ساسقالاقتاعانىم — گەنەرالىمدى سىيلاعانىم، گەنەرالدى سىيلاسام — جاۋدان جاسقانباعانىم عوي، جولداس گەنەرال، — دەپ جاۋاپ بەردى سولدات.
— بالە، راقمەت، — دەدى گەنەرال كۇلىمدەپ. — مەنى سىيلاعاندارىڭ جاۋدان جاسقانباڭدار.
— جاسقانبايمىز.
— جاسقانۋدى قويدىق قوي، جولداس گەنەرال، — دەستى جاۋىنگەرلەر جامىراي ءۇن قاتىپ.
گەنەرال جاڭاعى جاۋىنگەرگە قايتا بۇرىلدى.
— مىناۋ قولىڭىزداعىنىڭ اتى نە، جولداس جاۋىنگەر؟ — دەدى گەنەرال الدىمەن سولداتتىڭ قولىنداعى ۆينتوۆكانى، ودان سوڭ زاتۆوردى الىپ، ورنىنا سالىپ جاتىپ.
— ۆينتوۆكا، جولداس گەنەرال.
— ءسىزدىڭ سولاي جاۋاپ بەرەرىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم، — دەدى گەنەرال مىلتىقتىڭ تۇمسىعىن جوعارى كوتەرە مۋشكانى سىعالاي كوزدەپ جاتىپ. سودان كەيىن شاپپانى شىرت ەتكىزە ساۋساعىمەن تارتىپ قالدى. — ۆينتوۆكا دەگەن نە؟
— قارۋ، جولداس گەنەرال.
— بۇل تەك قارۋ عانا ەمەس، ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز، جولداس جاۋىنگەر. ءسىز مۇنى كۇتىپ ۇستاساڭىز، مەن ءسىزدىڭ ۆينتوۆكاڭىز تازا ەمەس دەپ تۇرعانىم جوق، ءتىلىن ۇقساڭىز — قاي بولشەگى قاي جەرىندە بولاتىنىن، قالاي كوزدەسەڭىز وقتى دۇشپاننىڭ قاي جەرىنە تيگىزەتىنىڭىزدى بەس ساۋساعىڭىزداي بىلسەڭىز — جاۋدى جەڭەسىز، مۇراتىڭىزعا جەتەسىز. ال ونى بىلمەسەڭىز، مىنانداي تاماشا قارۋدى دۇرىستاپ قولدانا الماساڭىز — وندا فاشيست ءسىزدى ولتىرەدى. تاعدىر دەگەن سول. ۆينتوۆكا سولداتتىڭ تاعدىر قوسقان جارى دەگەن ناقىل بار. ۇيدە ايەلىڭىز بار ما ەدى؟
— جوق، جولداس گەنەرال، ءالى ۇيلەنگەنىم جوق.
— ۇيلەنەسىز، — دەدى گەنەرال وعان سەنىمدى تۇردە. — ءسىزدى بولاشاق جارىڭىزبەن جالعاستىراتىن وسى ۆينتوۆكا، بالام. مىنە، تاعدىر دەگەن وسى. ەندى ۇقتىڭىز با؟ — دەپ گەنەرال سولداتتىڭ ۆينتوۆكاسىن قايتارىپ بەردى.
— ۇقتىم، جولداس گەنەرال! — دەپ سولدات كۇلىم قاقتى. — تۇسىنىكتى.
— تۇسىنىكتى بولسا، مەنى تويىڭىزعا شاقىراسىز با؟ — دەدى گەنەرال جاۋىنگەرگە قايتادان مويىن بۇرىپ.
— شاقىرامىن، جولداس گەنەرال.
— وندا ءاتى-جونىڭىز كىم، قاي جەردەنسىز؟
— قىزىلاسكەر تەمىرحان ۋاشيەۆ، جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىنانمىن، جولداس گەنەرال.
— تەمىرحان با، تامەرلان با؟ — دەدى گەنەرال كوزىن سىعىرايتا كۇلىمدەپ.
— تەمىرحان، جولداس گەنەرال.
— ا، سولاي ما،— دەدى گەنەرال ەرنىندەگى كۇلكىسىن جيىپ، ءسال يەگىن كوتەرە ءتۇسىپ، بايسالدى ۇنمەن. گەنەرالدىڭ الدە ءبىر ءازىل ايتقىسى كەپ، ول ويىن ءۇزىپ تاستاعان تارىزدەندى. — وندا بىلاي ۋادەلەسەيىك، تەمىرحان. ءسىزدىڭ قورداي اۋدانىنىڭ ورتالىعى گەورگييەۆكا مەن ءبىزدىڭ فرۋنزەنىڭ اراسى ءبىر-اق اتتام جەر. ءسىز جەڭىسپەن ەلگە قايتىپ، اتا-اناڭىز كەلىن تۇسىرگەندە، مەنى تويعا شاقىراتىن بولدىڭىز. ال مەن مىندەتتى تۇردە كەلەمىن! سوندا ءسىزدىڭ تويىڭىز، چەحوۆتىڭ اڭگىمەسىندەگىدەي، گەنەرال قاتىسقان توي بولادى. كەلىستىك قوي وسىعان؟ — دەپ گەنەرال سولداتقا قولىن ۇسىندى.
— قۇپ، جولداس گەنەرال، — دەپ، سولدات مىلتىعىن شاپشاڭ يىعىنا ىلە سالىپ، گەنەرالدىڭ الاقانىن قوس قولىمەن الىپ، ىلتيپاتپەن قىستى.
— جولداس مومىش ۇلى، — دەدى ودان سوڭ گەنەرال ماعان قاراي بۇرىلىپ، — ەندى ماعان تانكپەن قالاي كۇرەسەتىندەرىڭىزدى كورسەتىڭىز. — وسىلاي دەپ گەنەرال ىلگەرى قوزعالدى. وزىنە قۇرمەت كورسەتىپ، تارتقان سىمداي تىك تۇرعان جاۋىنگەرلەرگە باسىن يزەپ: — ال، بالالارىم، مىقتى بولىڭدار! — دەدى.
اۆتور. اڭگىمەڭىزگە راقمەت، باۋكە.
باۋىرجان. ساعان دا.
ونىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. ەندى 1943 جىلدىڭ ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قاتىستى جاعىن اڭگىمە ەتەيىك، باۋكە.
باۋىرجان. ماقۇل. ءسويتىپ ءبىزدىڭ 3ء-شى ەكپىندى ارميانىڭ ەكپىندى توبى جاۋمەن ۆەليكيە لۋكي، نيەۆەل شايقاستارىن جۇرگىزدى. بۇل كەزدە ارميانىڭ ءۇش ديۆيزياسى — بىرەۋى ءبىزدىڭ 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا، — ءۇش بريگاداسى، ەكى تانك باتالونى حولم تۇبىندە قورعانىستا قالدى دەدىم عوي. قورعانىستاعى بۇل توپقا لوۆات وزەنىن بويلاي تارتىلعان بەكىنىس شەبىنەن توروپەسكە قاراي دۇشپاندى وتكىزبەۋ، ءسويتىپ ولاردى الدىمەن ۆەليكيە لۋكيگە، ودان كەيىن نيەۆەلگە شابۋىل جاساپ جاتقان اسكەرلەردىڭ جەلكەسىنە شىعارماۋ مىندەتى جۇكتەلدى. بۇل مىندەتتى ءبىز دە ايتارلىقتاي ەتىپ ورىندادىق. نەمىستەر شەبىمىزدى بۇزباق بولىپ، بىرنەشە رەت ارەكەت ەتتى. اسىرەسە، ۆەليكيە لۋكيدەن ايرىلعاننان كەيىن، اۋىلعا كۇندە شاۋىپ مازا بەرمەيتىن كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرداي بوپ، الاسۇردى. ءبىراق ءبىز قاسقىردى تۇمسىقتان سوعىپ، ءتىلىن سالاقتاتىپ كەيىن قايتارىپ وتىردىق.
1943 جىلدىڭ اپرەلىندە ءبىزدىڭ 2-گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسى كالينين مايدانىنان سولتۇستىك-باتىس مايدانىنىڭ قاراماعىنا اۋىستىرىلدى. ەندى ءبىز 3ء-شى ەكپىندى ارميانىڭ قۇرامىنان شىعىپ، گەنەرال-لەيتەنانت ۆ. ا. يۋشكيەۆيچ باسقاراتىن 22ء-شى ارميانىڭ قول استىنا قارادىق. ءبىراق باسقا مايدانعا اۋىسىپ، باسقا ارميانىڭ قۇرامىنا كىرگەنىمىزبەن كورپۋسقا، ديۆيزياعا جۇكتەلەتىن مىندەت بۇرىنعى كۇيىندە قالدى.
اۆتور. ءسىزدىڭ ءومىربايانىڭىزعا بايلانىستى بارلىق دوكۋمەنتتەرمەن تانىسقاننان كەيىن، باۋكە، مەن مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم. قازاقتاردىڭ تىرشىلىگىندە ەڭ اۋىر جىل قويان جىلى دەپ ەسەپتەلسە، ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزداعى ءبىر قويان 1943 جىل ما دەپ قالدىم.
باۋىرجان. ول نە دەگەن ءسوز؟
اۆتور. ءتورت جىل سوعىستا كۇن سايىن، ساعات سايىن، ءتىپتى مينۋت سايىن توبەڭىزدەن ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ پەن قاتەردى ايتپايمىن، باۋكە. 1943 جىلى ءبىر گەنەرال قولىنا جارىق الىپ ءسىزدىڭ سوڭىڭىزعا تۇسكەن ەكەن.
باۋىرجان. كىمدى ايتاسىڭ؟
اۆتور. 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ سەرەبرياكوۆتان كەيىنگى كومانديرى گەنەرال-مايور چ-نى ايتامىن.
باۋىرجان. ىم-م-م!..
اۆتور. ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ وتىر ما؟
باۋىرجان. جوق، ايتا بەر.
اۆتور. پانفيلوۆ ديۆيزياسى جايىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە ەڭ الدىمەن حابار جازعان،ارتىنان 28 باتىردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ولاردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ وچەرك جاريالاعان، سودان كەيىن دە ءومىر بويى سول ديۆيزيامەن بايلانىسىن ۇزبەگەن الەكساندر كريۆيسكييدىڭ «نە زابۋدۋ ۆوۆەك» دەگەن كىتابىندا «گەنەرال چ-مەن اڭگىمە» دەگەن تاراۋ بار ەكەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز. ول تاراۋدا جازۋشى موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستان كەيىن ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەن سوڭ كالينين وبلىسىنىڭ جەرىندە، «باتپاق پەن ورماننىڭ ورتاسىندا» تۇرعان 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيانى ىزدەپ بارىپ، ونىڭ سوڭعى كومانديرلەرىنىڭ ءبىرى گەنەرال چ-مەن قالاي كەزدەسكەنىن بىلاي باياندايدى:
«گەنەرال چ-مەن كەزدەسۋ كوڭىلسىز بولدى. جول بويى پانفيلوۆ تۋرالى بوسقا ويلاپ، كورنەيچۋكتىڭ «مايدان» پەساسىن تەكتەن-تەككە ەسىمە الماپپىن. گەنەرال چ. (اتىن ايتپاي وتىرعان سەبەبىم ول ديۆيزياعا ۇزاق كوماندير بولا العان جوق جانە ونىڭ ارميادان كەتىپ قالعانىنا دا تالاي جىل بولدى) بارىپ تۇرعان گورلوۆشىلدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. ءوزىنىڭ قانداي ديۆيزياعا باسشى بولعانىن، قولىنا تاياق ەمەس، قىلشىلداعان اسكەري قارۋ ۇستاپ وتىرعانىن تۇسىنبەيتىن بولسا كەرەك. ول ديۆيزيانىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن دە ۇعىنباپتى. ادامداردىڭ بۇرىنعى جاۋىنگەرلىك ەڭبەكتەرىن قادىرلەۋدى قويىپتى. ديۆيزيانىڭ ءداستۇرىن باعالامايتىن بولىپتى. ءسوز اراسىندا مەن پانفيلوۆتى اۋزىما الىپ ەدىم، ونىڭ ءتۇسى ءبىرجولاتا بۇزىلىپ كەتتى».
كريۆيسكيي كىتابىنداعى، گەنەرال چ-نىڭ كىم ەكەنىنە بۇرىن مەن ءمان بەرمەگەن ەدىم. جاقىندا گەنەرال چ-نىڭ ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن جازعان قاعازدارىن وقىدىم. ارينە، ول جوعارىعا جولداعان جاۋىنگەرلىك مىنەزدەمە تۇرىندە بولىپ كەلەدى. سوندىقتان ول الدىمەن مومىش ۇلىنىڭ پارتيا مەن وتانعا ادال بەرىلگەن ازامات ەكەندىگىن، ساياسي-مورالدىق جاعىنان بەرىكتىگىن، تارتىپتىلىگىن تاپتىشتەپ ايتىپ الادى. سودان كەيىن بىر-ەكى اۋىر كىنانى ونىڭ موينىنا ارتا سالادى دا، ەڭ سوڭىندا مومىش ۇلى پولك كومانديرى بولۋعا لايىق ادام دەپ شىعا كەلەدى.
ارينە، بۇل كاپروۆ پەن مۇحامەدياروۆتىڭ، پانفيلوۆ پەن ەگوروۆتىڭ، چيستياكوۆ پەن ەگوروۆتىڭ، سەرەبرياكوۆ پەن لوبوۆتىڭ، گاليسكيي مەن ليتۆينوۆتىڭ سىزگە بەرگەن بۇرىنعى، سوڭعى مىنەزدەمەلەرىنە مۇلدە قاراما-قايشى.
باۋىرجان. ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى، ەسەر شەتىنەسپەي كەتىسپەيدى. ەر باسقا، ەسەر باسقا. ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىز ەر، قايسىمىز ەسەر ەكەنىمىزدى كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر ءبىر جولى اتتاي تەبىسىپ، ايعىرداي شايناسىپ قالعانىمىز راس.
اۆتور. ايتەۋىر، ءبىر جاقسىسى سەگىز ايدىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن چ. جازعان بەسىنشى مىنەزدەمەنى، 22ء-شى ارميانىڭ كومانداشاسى يۋشكيەۆيچ پەن سوعىس سوۆەتىنىڭ مۇشەسى كاتكوۆ ەكەۋى بەكىتپەي تاستاپتى.
باۋىرجان. راس، سولاي بولدى. 1943 جىلدىڭ 15 نويابرىندەگى ۇرىستا مەن تاعى دا جارالاندىم. سەن ماعان قالاي سوعىسقانىڭدى، ۇرىس كارتينالارىن ايتپا. ونى الەكساندر بەك پەن باۋىرجان مومىش ۇلى جازدى، مەن ولارعا توقتالمايمىن دەپ ەدىڭ عوي.
اۆتور. ءيا، باۋكە. مەنىڭ ماقساتىم ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ ۇزىن-ۇرعاسىن قاعازعا ءتۇسىرۋ. سوعىس سۋرەتتەرىن سىزدەردەن، بەك ەكەۋىڭىزدەن ارتىق ەتىپ جەتكىزە المايتىن بولعاندىقتان، وعان سوقپاۋ.
باۋىرجان. ءبىر جارىم ايداي گوسپيتالدا جاتتىم.
اۆتور. ءسويتىپ ءسىزدىڭ قويان جىلىڭىز جارالانۋىڭىزبەن اياقتالدى عوي اقىرى.
باۋىرجان. ءيا. گوسپيتالدان شىققاننان كەيىن ماعان ەكى ايلىق دەمالىس بەرىلدى. دەكابردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە مەن الماتىعا كەلدىم.
اۆتور. مەن ءسىزدىڭ ول كەلگەنىڭىزدى ارحيۆتەن الدىرىپ، «سوۆەتتىك قازاقستان» كينوجۋرنالىنىڭ 1944 جىلعى ءبىرىنشى نومەرىنىڭ لەنتاسىنان كوردىم، باۋكە. جۋرنال باستالعاندا ءسىز ءبىر جۇپىنى بولمەدە، قالىڭ داپتەردىڭ بەتىنە سىپىلداتىپ ورىسشا جازىپ جاتتىڭىز. مەن ول بولمە ءوزىڭىز دوكۋمەنتتەرىڭىزدە ءۇي ءادىرىسىم: الماتى قالاسى، فۋرمانوۆ كوشەسى، 94، كۆارتيرا 22، دەپ كورسەتەتىن پاتەرىڭىز بولار دەپ ويلادىم. ءبىر كەزدە ءسىز باسىڭىزدى كوتەرىپ، كورەرمەندەرگە تىكە قاراپ، 1944 جانا جىلمەن قۇتتىقتاپ ءسوز سويلەدىڭىز. كوزىڭىز شۇڭىرەيگەن، جاعىڭىز سۋالىڭقى، ارىق ەكەنسىز. ءبىراق داۋىسىڭىز جىگەرلى، قيمىلىڭىز وتە شيراق ەكەن. ءسوزىڭىزدىڭ باسىندا 28 گۆاردياشى پانفيلوۆشىلار جايىندا ايتا كەلىپ، گەنەرال پانفيلوۆ تۋرالى تەبىرەنە تولعانىپ سىر شەرتتىڭىز. ەگەر مەن ءوزىمىزدىڭ گەنەرال تۋرالى جازا قالسام، وندا بۇل شىعارمامدى مىناداي تاراۋلارعا بولەر ەدىم: پاراساتتى گەنەرال، لوگيكالى گەنەرال، كەڭ تولعامدى گەنەرال، ءادىس-ايلالى گەنەرال، قاجىرلى گەنەرال، ساسپايتىن سالقىن قاندى گەنەرال، كىشىپەيىل گەنەرال، دەگەنىنە جەتپەي تىنبايتىن گەنەرال دەر ەدىم دەدىڭىز. 1941 جىلى موسكۆا تۇبىندە ءبىر گۆاردياشىنىڭ گيتلەرشىل التى قاراقشىعا قارسى تۇرعانىن ايتتىڭىز. سوعىستاعى سولداتتىڭ بالاسىن، ايەلىن، اكە-شەشەسىن ساعىناتىنىن، جولداستارى قازا بولعاندا كوزىنەن جاس شىعىپ جىلايتىنىن ايتا كەلىپ ءسوزىڭىزدى بىلاي دەپ ءبىتىردىڭىز:
— جاڭا جىل قۇتتى بولسىن! جاڭا جىلدا جاڭا باقىتقا جەتەيىك، مايدانداعى قىمباتتى جولداستار! مەن ءقازىر ازىرشە سىزدەردىڭ اراڭىزدا ەمەسپىن، مەن قيىرداعى تۋعان ەلىم قازاقستاندامىن. مەن جەرلەستەرىم — قازاقستاندىقتاردى سىزدەردىڭ اتىڭىزدان جاڭا جىلمەن — 1944 جىلدا قۇتتىقتايمىن.
ءسىزدىڭ سول قۇتتىقتاۋ ءسوزىڭىز «سوسياليستىك قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» سول 1944 جىلعى 1 يانۆار كۇنگى نومەرلەرىندە باسىلىپتى.
ءىىى
باۋىرجان. سول كەلگەن جولىمدا مەنى ەكىنشى الماتىنىڭ تەمىرجول ۆوكزالىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان ءبىر توپ جازۋشىلار جانە باسقا دا بەدەلدى، بەلگىلى دەگەن ونەر قايراتكەرلەرى قارسى الدى. اتى اڭىزعا اينالعان ۇلكەن جازۋشىمەن تۇڭعىش ديدارلاسۋىم وسىلاي باستالدى.
سول جولى سابەڭ ۇيىنە شاقىردى. بۇل قوناقاسىدا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرى دە بىرگە بولدى. تاپ سول كۇنى مۇحتار اۋەزوۆ، عابيدەن مۇستافين، عابيت مۇسرەپوۆ، ءوزىمنىڭ كلاستاس دوسىم، سوناۋ 1928 جىلدارى شىمكەنتتە بىرگە وقىعان جولداسىم ءابدىلدا تاجىبايەۆ، ءالجاپپار ابىشيەۆ سياقتى قازاقتىڭ ءقادىرلى قالام قايراتكەرلەرىمەن، كۇلاش پەن قانابەك بايسەيىتوۆتار سياقتى ونەر ارداگەرلەرىمەن تۇنعىش رەت سابەڭ داستارقانىنىڭ باسىندا ديدارلاستىم. (ءابدىلدا، ءالجاپپار، عابيدەن ۇشەۋى مايدانعا كەلىپ قايتقان بولاتىن.) وسى ساپارىمدا سابەڭ قازاقتىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭداردىڭ تانىپ-بىلۋىمە، سىيلاس بولۋىما كوپ سەبىن تيگىزدى. سابەڭنىڭ ارقاسىندا سول جولى عۇلاما عالىم قانىش ساتبايەۆپەن دە ماجىلىستەس، پىكىرلەس بولىپ قايتتىم. سول ەكەۋىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن عىلىم اكادەمياسىندا وتىز التى ساعات لەكسيا وقۋىما دا تۋرا كەلدى.
اۆتور. جاڭاعى جۋرنالدا ءوزىڭىز ايتقان ادامداردىڭ بارلىعى دا ءتۇسىپتى. ايتىلماعانداردان گەنەرالدىڭ جۇبايى ماريا يۆانوۆنا پانفيلوۆا مەن اقىن يسا بايزاقوۆتى دا كوزىم شالىپ قالدى.
ودان كەيىنگى ءبىر كادردا ءوز قول استىڭىزدا بولعان ساياسي جەتەكشى، ەرجۇرەك ازامات جولتاي بوزجانوۆتىڭ ۇيىنە بارعانىڭىز بەينەلەنىپتى. جولتايدىڭ تۋعان اعاسى نۇرمۇحامەد بوزجانوۆتىڭ بالالى-شاعالى ۇلكەن سەمياسىنىڭ ورتاسىندا اڭگىمە شەرتىپ وتىرسىز. تەگى جولتاي جايىندا بايانداپ وتىرعان بولارسىز دەپ ويلادىم.
ەندى ءبىر كادردا ءسىز «ەمكا» قارا ماشيناسىمەن 28 پانفيلوۆشىلار اتىنداعى پاركتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىڭىز دا، پارك ىشىندە ساپقا ءتىزىلىپ تۇرعان قالىڭ اسكەرمەن سالەمدەستىڭىز. اسكەرلەردى ارالاپ كورىپ، ولارعا ارناپ ءسوز سويلەدىڭىز. جۋرنال وسىمەن اياقتالادى ەكەن.
سول جولى سىزبەن جۇزدەسكەن ادامداردىڭ ىشىنەن قازاق ءسسر-ىنىڭ حالىق ءارتيسى سەركە قوجامقۇلوۆپەن سويلەسىپ، سول كىسىنىڭ ەستەلىگىن جازىپ الىپ ەدىم، باۋكە. سونى وقىپ بەرسەم قايتەدى سىزگە؟
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور. سەراعان بىلاي دەدى: «1943 جىلدىڭ اياعىندا باۋىرجان مايداننان كەلدى. مارت ايىنا دەيىن الماتىدا بولدى. ەكى جەردە — اكادەميادا جانە تەاتردا لەكسيا وقىدى. ۆولوكولامدا بولعانىن، قورشاۋدا قالعانىن ايتتى. پانفيلوۆ تۋرالى كوپ ايتتى. گەنەرالدىڭ ادامگەرشىلىگى تۋرالى ايتقاندا بۇكىل زال تەبىرەنىپ وتىردى. ونى تۋعان اكە، اعامىزداي كوردىك دەدى. ول ءبىزدىڭ بويىمىزداعى ەرلىكتى جانىپ وتىراتىن ەدى دەدى. مىناۋ مەنىڭ قويىن داپتەرىم، سوعىس باستالعاننان بەرگى كورگەن-بىلگەنىمدى وسىعان جازىپ كەلەمىن. وسىنى امانات ەتىپ سىزگە تاپسىرامىن، قانەكە، — دەپ داپتەرىن قانىش ساتبايەۆقا بەردى...»
باۋىرجان. راس. سوعىستا جازعاندارىمنىڭ ءبارىن ساتبايەۆتىڭ سەيفىنا تاستاپ كەتتىم دەپ بۇرىن ساعان ايتقان بولاتىنمىن.
اۆتور. ايتقانسىز، باۋكە.
باۋىرجان . ارى قاراي وقي بەرگىن.
اۆتور. بۇرىن جۇرت لەكسيا ۇستىندە كىرىپ-شىعا بەرۋشى ەدى. باۋىرجان ويتتىرمەدى. لەكسياعا ءبىر مينۋت قالعاندا ەشكىمدى كىرگىزبەيدى ەكەن. ۇلكەن-كىشىڭە قارامايدى، ەسىكتى جاپتىرىپ تاستايدى. سوندىقتان ونىڭ ءار لەكسياسىنا 15—20 مينۋت ەرتە بارىپ وتىراتىن بولدىق.
ءبىزدىڭ تەاتردان باۋىرجان «اقان سەرى»، «ەڭلىك — كەبەك»، «نامىس گۆاردياسىن» كوردى. ءبىراق سپەكتاكلدەن كەيىن ەشقانداي تالداۋ، اڭگىمە بولعان جوق. جۇرت ونى كەزەكتەسىپ، تەاتردان كەيىن قولما-قول ۇيىنە قوناققا اكەتىپ وتىردى. كەشكى، تۇنگى ۋاقىتتارى شاقىرىلۋدان بوساعان جوق.
لەكسيا وقىعاندا، كەيبىر قوناقتاردا بولعاندا ايتقان سوزدەرى، ويلارى، ەرلىك تۇلعاسى ەسىمدە قالدى. ءقازىر باۋىرجان تۋرالى ءسوز بولا قالسا، مەن الدىمەن قىرىق ءۇش-قىرىق ءتورتىنشى جىلعى باۋىرجاندى كوز الدىما ەلەستەتەمىن. باۋىرجان ءسوزدى وتە تاۋىپ سويلەيدى ەكەن. اتتەن اراسىنا «ۆستاتى» مەن «مولچاتى» كىرىپ كەتەدى.
ءوز باسىم سونىسىن سولەكەتتەۋ كوردىم. باۋىرجاندى ەڭ العاش كورگەنىم جايىندا ەسىمدەگىلەر وسى عانا.
باۋىرجان. ىم-م-م...
اۆتور. ەكى اي دەمالىسىڭىز بىتكەننەن كەيىن الماتىدان بىردەن مايدانعا قايتتىڭىز با، باۋكە؟
باۋىرجان. ەكى ايدان اسىڭقىراپ قايتتىم. جولدا جۋالىعا سوقتىم. ودان بۇرىن، ەندى بىرەر كۇندە قايتامىن دەپ ازىرلەنىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى ءسابيت:
— ءاي، باۋىرجان، مەن ءبىر بىلمەستىك ىستەپ الىپپىن، كەشىر، ۇياتاي، ۇيات بولدى، — دەدى سول ۇيدەن تۇستىك ءىشىپ وتىرعانىمىزدا.
— نە بوپ قالدى، ساكە؟
— ءبىز بۇگىن كەشكە قاراي جامبىل قارتتىڭ اۋىلىنا بارىپ كەلەيىك. جاكەڭنىڭ الدىن كورىپ، سالەم بەرىپ قايتقانىڭ ورىندى بولادى.
— جارايدى.
سول كۇنى كەشكە ۇزىناعاشقا باردىق. جامبىلدىڭ ۇيىنە كىرىپ، ءبىر بولمەسىندە جانتايىپ جاتقان جۇدىرىقتاي اقساقالعا سالەم بەردىك.
— تاتە، باياعى عازىرەتى عالي سياقتى، مايداندا جاۋدى جايپاپ جۇرگەن باۋىرجان دەگەن باتىر بالاڭىز وسى، — دەدى ءسابيت جامبىلدىڭ قۇلاعىنا داۋىستاپ. — تالاي نەمىستى قىرىپ سالعان ناعىز ەردىڭ ەرى.
سوعىستان كەلىپ ەدى، ەندى سوعىسىنا قايتا كەتكەلى جاتىر. سىزگە سالەم بەرىپ، باتاڭىزدى الىپ كەتەمىن دەپ كەلدى.
جامبىل مەنىڭ بەتىمە سىعىرايا قارادى. ونىڭ سىناپ وتىرعانىن بايقاپ، مەن دە قاباعىمدى ءتۇيىپ، وعان ەجىرەيە قالدىم. سودان سوڭ جامبىل سابيتكە قاراي موينىن بۇردى دا:
— مىنا قىزىڭدى... ءتۇسى تىم سۋىق ەكەن، باتىر بولسا بولار! — دەدى.
ءسابيت وعان قارق بولىپ كۇلىپ جاتىر. مەندە ءۇن جوق. جامبىل كۇلمەستەن ماعان قايتا قارادى.
— باتىر بولساڭ سەن وتەگەن مەن سۇرانشىدان كۇشتىمىسىڭ، سونى ايتشى، — دەدى.
مەن ويلانباستان جاۋاپ بەردىم.
— وتەگەن قاپتاپ كەلە جاتقان ءورت سياقتى دا، سۇرانشى سارقىراپ اققان سۋ سياقتى باتىر بولاتىن. دۇنيەدە وت پەن سۋدان كۇشتى جوق. مەن ول ەكەۋىنىڭ ەشقايسىسىنا دا پار كەلە المايمىن. مەن — وتتىڭ ۇشقىنى، سۋدىڭ تامشىسى عانامىن، جاكە، — دەدىم.
جاكەڭنىڭ ولەڭىندە ءوزى ايتاتىن «بورعا مالعان» ساقالى شوشاڭ-شوشاڭ ەتىپ قالدى. ول اتامىزدىڭ كۇلگەنى ەكەن. ەندى كوزى شىراداي جايناپ، جىلى ۇشقىن شاشىپ، تاعى دا سابيتكە قارادى.
— ءاي، بالۋان، مىناۋىڭنىڭ تۇرىندە عانا ەمەس، تىلىندە دە بىردەڭە بار ەكەن، قونىڭدار، — دەدى. جاكەڭ ءسابيتتى مول دەنەسىنە بايلانىستى ىلعي وسىلاي، بالۋان شولاق دەپ اتايدى ەكەن. جامبىل «بالۋان شولاق!» دەسە، ءسابيت: «اۋ، تاتە» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
ءبىز جايعاسا باستادىق. سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشىنىپ جاتقانىمىزدا شالدىڭ ساقالى، سۋ بەتىنە سەكىرگەن اق قايرانداي بولىپ، ءبىر جارق ەتە قالعان ەدى. ەندى جايلانىپ وتىرا بەرگەنىمىزدە اي ءمۇيىزدى اق قوشقاردىڭ ۇستىنە سالت مىنگەن بىرەۋ، شابۋىلعا شىعاتىن كاۆالەريستەي ەكپىندەتىپ كەلىپ، تابالدىرىق الدىنا توقتاي قالدى دا:
— ءاۋمين، — دەپ الاقانىن جايدى.
مالداس قۇرىپ وتىرعان جاكەڭ موينىن بۇردى دا:
— ءاي، بالۋان شولاق، ءوزىڭ جاساۋشى ما ەدىڭ، الدە باتىرىڭ بەرۋشى مە ەدى باتانى؟ — دەدى.
— ويباي، تاتە، ءوزىڭىز جاساڭىز، — دەدى ءسابيت.
جامبىل الاقانىن جايدى دا:
باتىردىڭ جولى بولسىن!
سامساعان قولى بولسىن!
ءتۇسى دە سۋىق ەكەن،
ءىسى دە دولى بولسىن، اللااكپار! —
دەپ بەتىن سيپادى.
اق قوشقار اۋىز ۇيدە سويىلىپ جاتتى. ءبىر كەزدە ىشەك-قارىن ارشىعان ايەلدەردىڭ دە دىبىسى ەستىلە باستادى. ولاردىڭ ۇستىنە سىرت جاقتان مۇرنىنان مىڭگىرلەي سويلەپ تاعى بىرەۋ كەلدى.
— ەكىندىدە ەلگە سۇيكىمدى قوناق كەلەدى دەۋشى ەدى. ءبىر كادىرلى قوناق كەلگەن-اۋ تەگى... ويباي-اي، شاربىسىن-اي اقتارىلىپ جاتقان. تۋرا ءبىر تەگەنە ماي ءتۇسىپتى عوي... ءوي، مىنالارىن جاكەمنىڭ ەڭ سىيلى قوناققا سويامىن دەپ جۇرگەن اي ءمۇيىزدى اق قوشقارى عوي، قاراقتارىم-اۋ. كىم كەلگەنىن ايتساڭدارشى وزدەرىڭ!..
وسىلاي دەپ ەسىكتەن ءتورتباق دەنەلى جالپاق بەت بىرەۋ كىرىپ كەلدى. كەلدى دە:
— وي، اينالايىن، جۇرگەن جەرى قۇت ءسابيتىمنىڭ ءوزى ەكەن عوي. ايتپەسە جاكەم اي ءمۇيىزدى اق قوشقاردى كىمگە سويۋشى ەدى؟ ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم-اۋ! — دەپ قوس قولداپ كەلىپ ءسابيتتىڭ الاقانىن الدى. سودان سوڭ بۇرىلىپ ماعان قارادى دا:
— مىنا ليتەنانت جىگىت كىم؟ — دەدى سابيتكە. «لەيتەنانتتىڭ» دا ءبىر ءارپىن قىمقىرىپ جىبەردى دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
— وي، عالي، قارا باسسىن سەنى، — دەدى ءسابيت. — لەيتەنانت ەمەس، پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلى عوي.
— ويباي، قالقام، اتىڭا قانىقپىن. تەك مىناۋ جۇلدىزعا عانا شورقاقپىن. كەلشى بەرى بەتىڭنەن سۇيەيىن، — دەپ بەتىمنەن ءسۇيدى. سويتسەم ول جامبىلدىڭ سول كەزدەگى ادەبي حاتشىسى اتاقتى اقىن عالي ورمانوۆ ەكەن.
اۋىل ادامدارى جينالىپ، سولارمەن اڭگىمەلەسىپ، جاكەڭنىڭ سوعىس، مايدان جايىنداعى ءارتۇرلى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، ۇزاق وتىردىق. ءتۇننىڭ ءبىر كەزىندە الدىمىزعا ەت كەلدى.
— ال، بالۋان، ال ،باتىر، سىباعالارىڭا قول سوزىڭدار، — دەدى جامبىل تاباقتى نۇسقاپ.
ءسابيت پەن عالي ەتتى شەڭگەلدەپ اساي باستادى. مەن تاباققا قول سوزباي وتىرىپ قالدىم.
— دەلبە بولعان جىلقىداي، مىنا قىز تاباعىن نەعىپ وتىر ەت جەمەي، — دەدى جامبىل سابيتكە، ساقالىن شوشاڭ ەتكىزە، مەنى يەگىمەن نۇسقاپ.
— ءاي، باۋىرجان، نەگە جەمەيسىڭ، بوگىپ قالعانبىسىڭ! — دەپ ءسابيت تاباققا قايتادان قول سوزا باستادى.
— جەمەيمىن! — دەدىم مەن قاتاڭ ۇنمەن.
ءسابيت تاباقتان قولىن تارتىپ الىپ، مەنىڭ بەتىمە قارادى.
— ءاي، باۋىرجان، ساعان نە بولدى؟ — دەدى ول ءۇنى ودان سايىن قارلىعا شىعىپ.
— مەن مۇندا سىباعا جەۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق، — دەدىم سابيتكە داۋىسىمدى قاتتىراق شىعارىپ. — سىباعانى نەمىستەردى جەڭگەننەن كەيىن جەيمىن. ال مۇندا ۇلى جامبىلدىڭ، سوعىستاعى بار سولداتتىڭ ۇلى اكەسىنىڭ سارقىتىن ىشۋگە كەلدىم. ول ءۇشىن جاكەڭ اناۋ تۇزدىققا ساقالىن باتىرىپ ۇرتتاسىن دا، قالعانىن تاباقتىڭ ۇستىنە قۇيسىن...
مەن ەتتى سوندا عانا جەيمىن. جانە بارلىق سولداتتارعا جاكەڭنىڭ سارقىتىن ىشكەنىمدى ايتىپ بارامىن!
— ءاي، مىناۋىڭ دۇرىس ەكەن! — دەپ ءسابيت قارقىلداپ كەپ كۇلدى. سودان كەيىن جامبىلدىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ، مەنىڭ سوزدەرىمنىڭ ءبىرىن قالدىرماي ايتىپ بەردى.
— بۇل قىزتالاقتىڭ مۇنىسى دا ءجون ەكەن، — دەپ جامبىل باسىن يزەپ، اناداي تۇرعان تۇزدىققا قاراي قولىن سوزدى. — ءبىراق ساقالىمدى باتىراتىن مەن سۋعا ەڭكەيگەن تەكە ەمەسپىن، مۇرتىمدى تيگىزەيىن. مىنا باتىرىڭا ءتۇسىندىرىپ ايت.
جاكەڭ وسىلاي دەپ سابيتكە قاراپ، قۇتىڭداپ يەك قاقتى. قارت اقىننىڭ بۇل تاپقىرلىعىنا ءبىز قىران كۇلكىگە باتتىق.
ءسويتىپ جاكەڭنىڭ ءجۇزىن كورىپ، قولىنان ءدام تاتىپ، تورىندە جاتىپ، قوناق بولىپ اتتاندىم. ەرتەڭىندە پوەزعا ءمىنىپ، مايدانعا قاراي بەت تۇزەدىم.
اۆتور. ءسىز ۇزىناعاشتان اتتانىپ كەتكەن كۇنى عالي اقىن وزىڭىزگە ارناپ «پولكوۆنيك» دەگەن ولەڭ شىعاردى. ارينە، ونى مايدانعا اتتاناردا ءسىز ەستي العان جوقسىز. بالكىم، كەيىن دە وقىماعان بولارسىز.
باۋىرجان. جوق،
اۆتور. وندا مەن ول ولەڭدى وقىپ بەرەيىن.
باۋىرجان. وقىعىن.
اۆتور.
كەڭەسىپ كوپ وتىردىم پولكوۆنيكپەن.
بۇلدىراپ ەسكە ءتۇستى وتكەن-كەتكەن.
قادالىپ قاباعىنا كوپ قارادىم،
تۇرعانداي تۇرپاتىندا قازاق بىتكەن.
بىردە تىك، بىردە سىنىق، بىردە قاتتى،
جايدارى كوڭىلى تۇسسە ماحابباتتى.
جالعاننىڭ جازى، قىسى قاباعىندا،
باتىرىن كىم سۇيمەسىن بۇل سىمباتتى!
تارىنسا تابيعاتى ءبىر-اق ۋىس،
ەتكەندەي تال بويىنان اڭعاردىم كۇش.
تىك وسكەن تۋعان جەرگە قارا ەمەندەي.
حالقىمنىڭ قالاعانى سونداي تۋىس!
قوشتاستىم قۇرمەت ەتىپ پولكوۆنيكپەن،
قازاقتىڭ ءبىر ۇلىسىڭ ءۇمىت ەتكەن.
«باۋىرجان!» دەسە بارلىق ۇلكەن-كىشى،
ەلەڭدەپ قۇلاق ءتۇرىپ، كوزىن تىككەن.
باۋىرجان. راقمەت. الماتىدان قايتتىم دەدىم عوي. جولدا جۋالىعا سوعىپ، مومىنقۇل كوكەمنىڭ ورنىنا قۇران وقىتىپ اتتاندىم.
IV
اۆتور. ءسىزدىڭ تۋعان جەرىڭىزدى كورىپ قايتۋ ءۇشىن جەتپىس ءۇشىنشى جىلدىڭ يانۆارىندا مەن دە جۋالىعا باردىم، باۋكە. مومىنقۇل كوكەڭىزدىڭ بالاسى ءابدىلدا اۋىلدا جوق ەكەن. بۋرنىيدىڭ باسىنان ءاتىن، راقىمجان ورىنبايەۆتار دەگەن تۋىستارىڭىزدى تاپتىرىپ الدىم. ءاتىندى ءسىز ەرتىپ اپارىپ، وتىز ءتورتىنشى جىلى شىمكەنتتەگى ءوزىڭىز وقىعان قازىرگى سىپاتايەۆ اتىنداعى مەكتەپكە تۇسىرگەن ەكەنسىز. ءاتىن مەن راقىمجان ەكەۋى كەزەكتەسىپ وتىرىپ، ماعان ءسىز تۋرالى ەستە قالعاندارىن ايتىپ بەردى.
باۋىرجان. قانداي؟
اۆتور. قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ باسىندا، الماتىدان سوعىسقا قايتىپ بارا جاتقان جولىندا باۋىرجان كوكەم اۋىلعا كەلدى، — دەدى راقىمجان. — باۋىرجان كوكەم كەلەر الدىندا اۋداننان اتتى كىسىلەر كەلىپ، كوكەمنىڭ كەلەتىنىن حابارلادى. قايتىس بولعان مومىنقۇل اتامنىڭ ۇيىندە قوي سويىلىپ، باۋىرساق ءپىسىرىلىپ جاتتى. كوكەمدەر بۋرنىيدان شىعاردىڭ الدىندا اۋىلداعى ەركەك كىندىكتى دەگەندەردىڭ ءبارىن مومىنقۇل اتامنىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا شاقىردى. سوعىستان كەلگەن 3 - 4 مۇگەدەك، ون-ون ءۇش جاستاعى ون شاقتى اۋىل بالالارى — بارلىعىمىز ون بەس شاقتى ەركەك جينالدىق. بالالاردىڭ قولىنا ءبىر-بىر تاياق ۇستاتىپ، مومىنقۇل اتامنىڭ ءۇيىن جاعالاي سىرتقا قويعىزدى دا، سوعىستان كەلگەن اعالار كەلگەن كىسىلەردىڭ اتتارىن ۇستايتىن بولىپ، سوعان ازىرلەنىپ تۇردى. ايەلدەر جينالىپ ىشتە وتىردى. ءبىر كەزدە 5 - 6 سالت اتتى شىعىپ، «وي، باۋىرىمداپ!» اۋىلعا قاراي شاپتى. الدىمەن باۋىرجان كوكەم كەلدى. سىرتتا تۇرعان بارىمىزبەن كورىسىپ ىشكە كىردى.
باۋىرجان كوكەم نە ىستەسە، باسقالار دا سونى ىستەپ جاتتى. ىشتەرىندە ءبىر ورىس كىسى بار ەكەن. ول دا بىزبەن قۇشاقتاسىپ جاتقاندا مەن كۇلىپ جىبەردىم.
ءبىرازدان كەيىن باۋىرجان كوكەم سىرتقا شىعىپ، تاياققا سۇيەنىپ تۇرعان بىزگە كەلدى دە:
— قاراقتارىم، تاياقتارىڭدى تاستاپ، ەندى ويناي بەرىڭدەر، — دەدى.
ءبىز قۋانىپ كەتتىك. تاياقتارىمىزدى تاستاي سالا، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز يتەرە توپىرلاپ ۇيگە كىردىك. كەلگەن كىسىلەر ءتور الدىندا، قاپتاعان اۋىل ايەلدەرىنىڭ ورتاسىندا وتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرە بەرە باۋىرجان كوكەمنىڭ سويلەپ وتىرعانىن ەستىپ، جىم بولا قالدىق. باۋىرجان كوكەم ءۇي ىشىندەگىلەرمەن كورىسىپ بولىپ، ەندى مايداننان كەلگەندەرگە كوڭىل ايتىپ وتىر ەكەن.
— ايۋباي، — دەدى ول سولاردىڭ بىرىنە قاراي بۇرىلىپ، — وتان سوعىسىندا سەن دە ءبىر اياعىڭنان ايرىلىپسىڭ. اياعىڭنىڭ ارت جاقسىلىعىن بەرسىن، باۋىرىم. اۋىلدىڭ نارداي تراكتوريست ازاماتى ەدىڭ. ەندى مىنە اقساق بوپ شوقاڭداپ قالعانىڭدى كورگەندە ءىشىم ۋداي اشىدى. جارايدى، مويىما. ءبىرىمىز اياعىمىزدى، ءبىرىمىز قولىمىزدى بەرسەك تە، ءبىرىمىز جانىمىزدى قيساق تا، وتاندى امان ساقتاپ قالساق بولدى عوي. ساقتالادى وتان! ءبارىڭنىڭ دە جاقىندارىڭ جاۋدى جەڭىپ كەلەدى. ءبىراق كىمنىڭ قانداي كۇيدە كەلەتىنىن بىلمەيمىن.
— راس.
— راس.
— ايتقانىڭ كەلسىن!
— قانداي بوپ كەلسە دە كەۋدەسىندە قۇر جانى بولسا بولدى، — دەسىپ ايەلدەر دابىرلاسىپ كەتتى.
باۋىرجان. ال، ءاتىن نە ايتتى؟
اۆتور. ءاتىن سىزدەن سەگىز جاس كىشى ەكەن. ول كىسى ەرتەرەك كەزدەن ءبىر دەتال ايتىپ بەردى. ءسىز اۋاتكومدە سەكرەتار بوپ جۇرگەن ۋاقىتتا ساتۋشى بوپ جۇرگەن ىستىقۇلوۆ وسپان دەگەن اعايىندارىڭىز ءىستى بولىپ، ساسقانىنان سىزگە بارىپتى.
— مەنى سوتتايتىن بولدى، كومەكتەس، — دەپتى وسپان سىزگە.
— نەگە سوتتايدى؟ — دەپ سۇراپسىز ءسىز.
— اقشا كەم دەيدى.
— قايدا كەتتى؟
— ءبىرسىپىراسىن جاراتىپ قويىپ ەدىم.
— وندا ماعان اقىلداستىڭ با؟
— جوق.
— ەندەشە مەنىڭ ساعان بەرەتىن كومەگىم جوق، — دەپ ءسىز تۋىسىڭىزدى كابينەتتەن قۋىپ جىبەرگەن ەكەنسىز.
ءاتىن وسىنى ايتتى.
باۋىرجان. ءا، ول وقيعا مەنىڭ ەسىمنەن شىعىپ كەتكەن ەكەن.
اۆتور. سودان كەيىن مەن شانا جەكتىرىپ، ءسىزدىڭ ەسكى اۋىلدىڭ جۇرتىنا باردىم. قار قالىڭ بوپ تۇسەدى ەكەن. پار ات ومبىلاپ، ارەڭ جەتتىك. ءار جەرلەردەن بۇرقىراعان بۋ شىعىپ جاتتى. ول مىڭبۇلاق، كەڭبۇلاق، ءادىلبۇلاق، مومىشبۇلاق دەگەن قىستا قاتپايتىن جىلى بۇلاقتار ەكەن. سول بۇلاقتاردان باستالاتىن كەڭ جازىق اقساي، كوكساي، توبىشاقتى سايى دەيتىن سايلارمەن ۇشتاسىپ قىرعىز الاتاۋىنا تىرەلەدى ەكەن. قىرعىز الاتاۋىنىڭ ماناس شوقىسى ۇنەمى مەن مۇندالاپ، كوز الدىندا تۇرادى. ەجەلدەن ماناس شوقىسىنىڭ ار جاعىن قىرعىزدار، بەر جاعىن قازاقتار جايلايتىن بولسا كەرەك. سوعىستىڭ اۋىر جىلدارىندا بۇل ەكى ەل وسى سايلار ارقىلى جالعاسىپ، بىر-بىرىنە ازىق-تۇلىك جاعىنان ۇزبەي كومەكتەسىپ وتىرىپتى.
وسى ۇلكەن جازىقتا سوعىستان بۇرىن «تالاپتى»، «قايرات»، «وراق-بالعا» دەگەن شاعىن-شاعىن كولحوزدار بولىپتى. ءقازىر ول كولحوزداردىڭ ورنى ۇلكەن قورىققا اينالدىرىلىپ، كارل ماركس اتىنداعى سوۆحوزعا قارايتىن بولىپتى.
ءبىز مومىشبۇلاقتىڭ باسىنا كەلدىك. ءاتىن مەن راقىمجان قاتار سالىنعان مومىش پەن مومىنقۇل ۇيلەرىنىڭ ورنىن كورسەتتى. مەن ولارعا:
— باۋكەڭ وتىز ءۇشىنشى جىلى العاش اسكەردەن قايتقاندا بوراندى كۇنى كەشتە وسى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە كەلگەن. قارت اكە بالاسىن تانىپ، قوڭىلتاياق ەتىكتى اياعىنا سۇعا سالىپ، قوراعا جۇگىرىپ شىعىپ ەسىك اشقان. قارت اكە قاقاعان ايازعا قاراماستان بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ەمىرەنە قۇشاقتاپ تۇرىپ قالعان. سول كەزدە مىنا ۇيگە حابار جەتىپ، باۋكەڭنىڭ مومىنقۇل كوكەسى مەن ساراگۇل جەڭگەسى ءبىرىن-بىرى جەتەكتەي جۇگىرىپ، وسى ۇيگە كەلگەن، — دەدىم.
— راس. ءسىز سولاي دەپ جازدىڭىز. ءبىز ونى «جۇلدىز» بەن «جالىننان» وقىدىق، — دەدى ءاتىن مەن راقىمجان قاباتتاسا سويلەپ. — مىنە، بۇل سول ۇيلەردىڭ ورنى.
— مومىش اتام بۇلاعىنىڭ باسى جايقالعان تال بولۋشى ەدى، — دەدى راقىمجان سودان سوڭ. — سونىڭ ءبارىن، جارىقتىق، ەرىنبەي-جالىقپاي جالعىز ءوزى وتىرعىزعان ەكەن. ءبىز، كىشكەنتاي بالالار جۇگىرىپ كەلىپ:
— اتا، ات بەرشى، — دەۋشى ەدىك.
— قاندايى كەرەك: جورعاسى ما، جۇيرىگى مە؟ — دەۋشى ەدى اتام كۇلىپ.
ءبىرىمىز «جورعاسىن»، ءبىرىمىز «جۇيرىگىن» سۇرايتىنبىز. اتام بىزگە ءبىر-بىر شىبىق كەسىپ بەرەتىن. مومىش اتام مەنىڭ توعىز جاسىمدا دۇنيەدەن قايتتى. ول كىسىنىڭ بىزگە ۇرىسپاي، ءبىر-بىر ات مىنگىزىپ جىبەرەتىنىن وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتپايمىن. سول تالدىڭ ءبارىن جۇرت سوعىس كەزىندە كۇرەككە ساپقا، وتىنعا كەسىپ اكەتتى...
ءسىزدىڭ تۋىپ، وسكەن، بالالىق شاعىڭىزدى وتكەرگەن جەردى كورىپ، مەن قاتتى قۋانىپ ەدىم، باۋكە. ءبىراق سول كۇنى بويىما سۋىق تيگىزىپ الىپپىن. قاتتى اۋىرىپ، ەرتەڭىندە شىمكەنت اۋرۋحاناسىنا ءتۇستىم. وندا ون بەس كۇن جاتىپ، الماتىعا كەلدىم. ۇيگە كەلگەن سوڭ دارىگەر تاعىدا ءبىر اي قوزعالتپاستان جانە جاتقىزىپ قويدى.
باۋىرجان. ءوي، سەن ءوزىڭ مەنىڭ اۋىلىما بارامىن دەپ بەينەت كورىپ، قينالىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي. نەگە ايتپادىڭ بۇرىن؟
اۆتور. ونىڭ نەسىن ايتامىن. جالعىز ءبىر جولعى اۋىرعان عانا ەمەس، سىزبەن سويلەسەمىن دەپ، اۋىرعاننان كەم قينالماعان كۇندەر دە بولدى عوي، باۋكە. قينالماساڭ — كىتاپ تۋا ما؟
باۋىرجان. ول سەنىن جۇمىسىڭ.
اۆتور. ال، باۋكە، ەندى جۋالىدان شىعىپ، سوعىسقا قاراي بەت قويمايسىز با؟
باۋىرجان. قويدىم. جولدا موسكۆاعا سوعىپ، وتان قورعاۋ كوميسسارياتىنا كىرسەم، مەنىڭ ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى جوعارى اسكەري اكادەميانىڭ جانىنداعى «ۆىسترەل» دەپ اتالاتىن ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنا قابىلدانعانىم تۋرالى بۇيرىق شىققان ەكەن. بەيبىت كەزدە مەرزىمى ءبىر جىلدىق بۇل كۋرستىڭ وقۋى سوعىس كەزىندە التى ايعا قىسقارتىلعان بولاتىن. وقۋ 3 مايدا باستالادى ەكەن. وعان دەيىن مەن گۋك-تىڭ قاراماعىندا قالىپ، سوندا ءبىر اي قىزمەت ىستەدىم.
اۆتور. گۋك دەگەنىڭىز نە، باۋكە؟
باۋىرجان. كادرلار باس باسقارماسى، قورعانىس مينيسترلىگىنە قارايدى. مايدىڭ 3-نەن وكتيابردىڭ 23-ىنە دەيىن سول كۋرستا وقىدىم. وندا قالاي وقىپ، نە بىتىرگەنىمدى مىنا دوكۋمەنتتەن وقىپ، كەرەك بولسا كوشىرىپ ال. سەن ىلعي مەنى سويلەتە بەرگەنشە، دوكۋمەنتتەرگە ءسوز بەرسەڭشى. دوكۋمەنتتەر دە مەن عوي.
V
باۋكەڭ وسىلاي دەپ تەمەكى تارتۋعا كەتتى. مەن اسىقپاي وتىرىپ، ول كىسى بەرگەن دوكۋمەنتتى تۇگەلدەي كوشىرىپ الدىم.
«ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى جوعارى اسكەري اكادەميانىڭ ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى پولكوۆنيك مومىش ۇلى باۋىرجانعا
1944 جىلدىڭ مايىنان وكتيابرىنە دەيىنگە ۋاقىتقا
انىقتاما
جالپى جانە اسكەري ءبىلىمى جەتكىلىكتى. اسكەر تۇرلەرىنىڭ تاكتيكا-تەحنيكالىق قاسيەتتەرىن ءبىلۋى ويداعىداي جانە بۇل جونىندەگى ەمتيحاندى تولىق قاناعاتتانارلىق ەتىپ تاپسىردى.
جاعدايدى دۇرىس باعالاي بىلەدى، جاعدايعا سايكەس تياناقتى قورىتىندى جاساي الادى. كوبىنەسە دۇرىس شەشىم قابىلدايدى جانە قابىلداعان شەشىمىن ناقپا-ناق ءارى ايقىن ەتىپ ايتىپ بەرە الادى. باسقارۋ، بىرلەسە قيمىلداۋ جانە جابدىقتاۋ ماسەلەلەرىن بارىنشا جەتكىلىكتى بىلەدى. تاكتيكالىق مىندەتتەردى شەشۋ قابىلەتىنە جاقسى باعالار قويىلدى. شتاب دوكۋمەنتتەرىن تولتىرۋدى ءبىرشاما بىلەدى. قايسارلىق قابىلەتى بار. ساباققا ۇقىپتى. ءتارتىپتى، ۇستامدى. ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىنداۋعا بولادى.
23. 10. 1944 ج. كۋرس باستىعى
گەنەرال-مايور جامايتيس.
كەلىسەمىن.
اكادەميا باستىعىنىڭ ورىنباسارى گەنەرال-لەيتەنانت موردۆينوۆ.
25 وكتيابر 1944 ج.»
باۋىرجان. ەندى مىنا دوكۋمەنتتى وقى.
اۆتور. مۇندا بىلاي دەپ جازىلىپتى، باۋكە:
كۋالىك
بۇل كۋالىك پولكوۆنيك مومىش ۇلى باۋىرجانعا بەرىلدى. سەبەبى ول 1944 جىلى وكتيابردە ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى جوعارى اسكەري اكادەميا جانىنداعى ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىن جاقسى دەگەن باعامەن ءبىتىرىپ شىقتى.
نەگىز: نكو گۋك-تىڭ 1944 جىلعى 28 وكتيابردەگى № 03582 بۇيرىعى.
اكادەميا باستىعىنىڭ ورىنباسارى گەنەرال-لەيتەنانت ۆ. موردۆينوۆ.
وقۋ ءبولىمىنىن باستىعى گەنەرال-مايور ن. بەليايەۆ».
اياعىنا اكادەميانىڭ ءمورى باسىلىپتى. شتەمپىلدە: «1944 ج. 3 نويابر، № 7/25» دەگەن بەلگى بار. باۋىرجان. ۇقتىڭ با؟
اۆتور. ۇقتىم. اكادەميا ءسىزدى ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ جوعارىلاتۋعا بولادى دەدى.
باۋىرجان. ەندەشە مەن سودان كەيىن ءى-بالتىق مايدانى سوعىس سوۆەتىنىڭ قاراماعىنا كەلدىم دە، ديۆيزيا كومانديرى بولىپ تاعايىندالدىم. ونى مەنىڭ «جۇلدىزدا» جاريالاعان «ءومىرىمنىڭ ءبىر سالاسى» دەگەن ەستەلىگىمنەن وقىپ العىن.
اۆتور. ول ەستەلىگىڭىزدى مەن الىپ كەلدىم، باۋكە. سونى ءوز اۋزىڭىزدان ماعان ايتىپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ باۋىرجان. نەمەنە، ساۋاتىن جەتپەي مە؟ اۆتور. اڭگىمە وندا ەمەس، باۋكە. ونىڭ كەيبىر جەرلەرىن ءوز اۋىزىڭىزدان انىقتاپ الايىن دەپ ەدىم... مىنەكي جۋرنال.
مەن باۋىرجانعا جۋرنالدى ۇسىندىم. ول ماعان مۇرتى جىبىرلاپ، تەسىرەيە قارادى دا، جۋرنالدى الىپ، وڭ جاعىنا تاستاي سالدى. سودان كەيىن وندا جازىلعاننىڭ مازمۇنىن اۋىزشا بايانداي باستادى.
VI
اۆتور. ەندى ءارى قاراي ايتا بەرىڭىز.
باۋىرجان. ءبىر كۇنى مەنى كۇتپەگەن جەردەن مايداننىڭ شتابىنا شاقىرتتى. ول كەزدە مايداننىڭ كومانداشاسى ارميا گەنەرالى يۆان حريستوفوروۆيچ باگراميان بولاتىن. 6-شى ارميانىڭ كومانداشاسى گەنەرال-پولكوۆنيك يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆ ەدى.
مەن كىرگەندە چيستياكوۆتىڭ قاسىندا اۆياسيانىڭ ءبىر مارشالى وتىر ەكەن.
— ەڭ الدىمەن تاماقتانىپ الايىق، سودان سوڭ مەن مايدان كومانداشاسىنا تانىستىرامىن، — دەدى گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ سالعان جەردەن. جاسىراتىن ەشتەڭە جوق، ءجۇز گرامنان تاستاپ الىپ، تاماققا كىرىستىك. سول كەزدە مايداندا ۇلكەن شايقاس بولىپ جاتىر ەكەن. شايقاسقا جوعارعى كوماندوۆانيە ستاۆكاسىنىڭ وكىلى بولىپ سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى ۆاسيليەۆسكيي كەلىپتى. ارا قازى رەتىندە سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى جۋكوۆ تا كەلگەن ەكەن. جۋكوۆتى سوعىستان بۇرىن، ەرەكشە كييەۆ اسكەري وكرۋگىندا قىزمەتتە بولعان كەزىمدە بىرەر رەت الىستان كورگەنمىن. ال ۆاسيليەۆسكيي بۇرىن كورمەگەن كىسىم بولاتىن.
اس ۇستىندەگى اڭگىمەسىن تەز اياقتاپ، چيستياكوۆ ورنىنان تۇردى.
— ال مەن كەتتىم.
شايقاستىڭ ءساتى تۇسپەي جاتقان كەز ەدى. سوعان ەلدىڭ ءبارى قاتۋلى. ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. مەن ءوزىمدى ىشكە شاقىرعان بۇيرىق كۇتىپ وتىرمىن.
اۆتور. سول كۇتىپ وتىرعان كەزىڭىزدە نە ويلادىڭىز، باۋكە؟
باۋىرجان. مايدان قولباسشىسى تۋرالى ءوزىمنىڭ بىلەتىنىمدى چيستياكوۆتىڭ گەنەرال باگراميان تۋرالى ايتقاندارىن ەسىمە الدىم. باگراميان بۇرىن دا كورگەن كىسىم عوي. سوعىستان بۇرىن، قيىر شىعىستان ەرەكشە كييەۆ اسكەري وكرۋگىنىڭ قاراماعىنا قىزمەتكە كەلگەندە پولكوۆنيك باگرامياننىڭ قابىلداۋىندا بولعانمىن. ەندى گەنەرال باگرامياننىڭ قابىلداۋىنا كەلىپ تۇرمىن. ودان بەرى ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوتتى. باگراميان بۇل ۋاقىت ىشىندە ەلىمىزدىڭ كورنەكتى قولباسىلارىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇل شتابتا وتىرىپ وسكەن گەنەرال ەمەس، وت پەن ءورتتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ باتىلدىعىمەن، باتىرلىعىمەن ورلەگەن ورەن بولاتىن.
مەن بۇرىن باگرامياننىڭ قاراماعىندا سوعىستا بولعانىم جوق. سوندىقتان ونى جاقىننان جاقسى بىلمەيتىنمىن. ءبىراق گەنەرال چيستياكوۆ ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى، ينيسياتيۆانى باعالاي بىلەتىندىگى، قول استىنداعى ادامدارعا سەنىممەن قارايتىندىعى جايىندا جىلى-جىلى لەبىزدەر ايتقان. كومانداشى مەن كوماندارى اراسىندا ەلگاۆا وقيعاسىنان كەيىن وزگەشە ءبىر سىيلاستىق سەزىم ارناعانىن دا اڭعارعانمىن. ول وقيعا بىلاي بولعان ەكەن.
وتكەن اۆگۋست پەن سەنتيابردىڭ العاشقى جارتىسىندا فاشيستەر ءوز كۇشتەرىن قايتا توپتاپ، ەلگاۆاعا قاراي سەل بولىپ لاپ قويعان. ءسويتىپ ولاردىڭ مايدان شەبىن بۇزىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعان. ءى بالتىق مايدانىنىڭ باسشىلارى بۇل جايدى قالاي توقتاتۋدىڭ قامىن ويلاپ، قاتتى تولعانا باستاعان. وسى كەزدە داۋگاۆپيلس باعىتىندا تۇرعان 6-شى گۆارديالىق ارميانىڭ كومانداشىسى گەنەرال چيستياكوۆ گەنەرال باگراميانعا تەلەفون سوعىپ، ءوز ارمياسىنىڭ باعىتىنداعى جاۋدىڭ جايباراقات ەكەندىگىن، ازىرگە قوزعالا قوياتىن نيەتى جوقتىعىن بايانداي كەلىپ، بىلاي دەيدى:
— جولداس كومانداشى، مەنىڭ ۋچاستوگىمدى سول جاق كورشىنىڭ كۇشىمەن تىعىنداپ، مەنىڭ ارميامدى ەلگاۆا تۇبىنە جۇمساۋىڭىزعا بولار ەدى... دەپ ويلايمىن. ول جاقتا وتە قيىن بولىپ جاتىر عوي.
— ولاي ەتۋگە بولادى، — دەيدى باگراميان ءسال ويلانعاننان كەيىن. — ءبىراق داۋگاۆپيلس باعىتىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءسىزدىڭ موينىڭىزدان الىنبايدى.
— مۇندا ءبىر كورپۋسىمدى قالدىرامىن، بۇل باعىتقا دا جاۋاپ بەرەمىن، جولداس كومانداشى.
— سوندا ءسىز قارسىڭىزدا جاتقان دۇشپانعا ارميانىڭ العى شەپتەن شىققانىن سەزدىرمەي، قايدا باراتىنىڭىزدى بايقاتپاي كەتە الاسىز با، جولدا ونى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسىرمەي، تىعىز تۇردە ەلگاۆا تۇبىنە جەتكىزە الاسىز با؟
— جەتكىزەمىز، جولداس كومانداشى.
بۇل چيستياكوۆ تاراپىنان جاسالعان اسا باتىل ءارى وتە جاۋاپتى ۇسىنىس ەدى. چيستياكوۆ باگراميانعا بەرگەن ۋادەسىن مۇلتىكسىز ورىنداپ جاۋىپ تۇرعان جاۋىنعا، جەردىڭ ميداي باتپاعىنا قاراماستان ارمياسىن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە 150 كيلومەتر جەردەگى ەلگاۆا اۋدانىنا جەتكىزىپ ۇلگىرەدى. ارميا كەلىپ ورنالاسا سالا جاۋدىڭ 150 تانكى، 60 وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەك، 50 برونەترانسپورتەرىمەن شايقاسقا تۇسەدى. ءسويتىپ گەنەرال يا. گ. كرەيزەردىڭ 51ءشى ارمياسىمەن قاناتتاسا ءشوپ قۇرعان گەنەرال ي. م. چيستياكوۆتىڭ 6-شى گۆارديالىق ارمياسى دۇشپاننىڭ قيان-كەسكى شابۋىلدارىن تويتارىپ، 1-بالتىق مايدانىنىڭ شەبىن بۇزدىرماي ساقتاپ قالادى.
بۇل اڭگىمەنى چيستياكوۆ باعانا اس ۇستىندە ايتقان ەدى. سودان كەيىن ول ورنىنان تۇرىپ:
— دەمەك، يۆان حريستوفوروۆيچ مەنىڭ ءوزىن ۇياتقا قالدىرمايتىنىما سەنەدى. سەنى ماعان كوماندير ەتىپ، بەكىتىپ بەرەدى. — ال مەن كەتتىم، — دەپ ەنىپ كەتكەن بولاتىن.
مەن گەنەرال چيستياكوۆتىڭ ەرلىگىنە، ال باگرامياننىڭ ول ۇسىنىستى ەرلىكپەن قولداي بىلگەن باتىلدىعىنا ىشتەي سۇيسىنە وتىرىپ، باتىلدى باتىل، باتىردى باتىر وسىلاي قولداۋى ءتيىس قوي دەپ ويلاعانمىن.
وسىنداي ءارتۇرلى ويلارمەن وتىردىم. ءوزىم 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيادان شىعىپ، 9-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا كوماندير بولعالى كەلىپ وتىرعانىمدى دا ويلادىم.
ءبىر كەزدە ەسىكتەن گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ كورىندى دە:
— جولداس پولكوۆنيك، كەلىڭىز، — دەپ مەنى شاقىردى.
ىشكە كىردىم. جاسى ءالى ەلۋگە جەتپەگەن ارميا گەنەرالى باگراميان قاسقا باسى جالتىراپ، ءتور جاقتاعى ستولدا وتىر ەكەن. الدىنداعى پاپكاعا زەر سالا ءۇڭىلىپ قالىپتى. تەگى مەنىڭ ليچنوە دەلومدى كورىپ وتىرعان بولار دەپ ويلادىم. باگراميان يىقتانىپ، بۇرىنعى پولكوۆنيك كەزىندەگىسىنەن ءسال تولىسا تۇسكەندەي بوپ كورىندى.
ون جاقتاعى ۇزىن ستولدا ەكى مارشال قاتار وتىر. ولار الدارىنداعى كىشى كارتاعا ءۇڭىلىپ، ودان كەيىن كەڭ بولمەنىڭ ءبىر جاق قابىرعاسىن تۇگەلدەي جاۋىپ تۇرعان ۇلكەن توپوگرافيالىق كارتاعا قاراپ ويلانا كەزەك كوز سالىپ قويادى.
بۇرىنعى كومانداشام بولعاندىقتان با، مەنىڭ نازارىم بىردەن جۋكوۆكە اۋدى. جۋكوۆ ماعان بۇرىنعى قالپىنان كوپ وزگەرمەگەن تارىزدەندى. بۇل دا ەلۋگە تاقاعان كىسى. ءبىراق ءتۇر-تۇلعاسىنان ەشقانداي ەگدەلىك سەزىلمەيدى.
كارتادان باس كوتەرۋى، مويىن بۇرىسى شيراقتىق پەن شاپشاڭدىق تانىتادى. ال ۆاسيليەۆسكيي بولسا، قۇرىشتان قۇيىلعانداي بولىپ، نىق وتىر.
— جولداس مارشال، مايدان كومانداشاسىمەن تىلدەسۋگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ مارشال ۆاسيليەۆسكييگە بۇرىلدى. ۆاسيليەۆسكييدى وتە مادەنيەتتى ادام دەپ ەستيتىنمىن، چيستياكوۆكە جايدارى قاراپ، سىپايى ىزەت ءبىلدىردى.
— تىلدەسىڭىز، تىلدەسىڭىز، — دەدى.
چيستياكوۆ دەنەسىن مايدان كومانداشاسىنا قاراي بۇردى.
— جولداس مايدان كومانداشاسى، سىزگە پولكوۆنيك مومىشۇلىن تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى ول باگراميانعا.
باگراميان قاعازعا قاراپ وتىرعان كۇيى باسىن يزەدى. «ءوزىم دە وقىپ جاتىرمىن» دەگەندەي يشارا ءبىلدىردى.
— پولكوۆنيكتىڭ فاميلياسى قالاي دەدىڭىز؟ — دەدى جۋكوۆ چيستياكوۆكە قاراي ەڭسەرىلە بۇرىلىپ.
— مو-مىش-ۇلى، — دەپ چيستياكوۆ مەنىڭ فاميليامدى بۋىنعا ءبولىپ، انىقتاي ايتتى. — باۋىرجان مومىش ۇلى، جولداس مارشال.
— ەستىگەن سياقتىمىن، — دەپ جۋكوۆ ءسال ويلانعانداي بولدى.
— ءدال ايتاسىز، جولداس مارشال، — دەدى چيستياكوۆ الدەنەنى تەزىرەك ايتىپ قالۋعا تىرىسقانداي اسىعا سويلەپ. — جولداس مومىش ۇلى وتكەن جىلى «زناميا» جۋرنالىندا باسىلعان پانفيلوۆشىلار تۋرالى كىتاپتىڭ قاھارمانى. وندا باتالون كومانديرى، اعا لەيتەنانت كەزى باياندالعان. ءقازىر پولكوۆنيك.
— كورىپ تۇرمىن پولكوۆنيك ەكەنىن، — دەدى جۋكوۆ ورنىنان تۇرىپ. — مەن پولكوۆنيك سوعىستىڭ قاھارمانى ما دەسەم، كىتاپتىڭ قاھارمانى ما ەدى؟
جۋكوۆتىڭ بۇل سوزىنەن ونىڭ نە قۇپتاعانىن، نە كىنالاعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى. ارينە، مەن كىنالاۋ دەپ ءتۇسىندىم.
— ەكەۋى دە، جولداس مارشال، — دەپ بۇعان دا چيستياكوۆ جاۋاپ بەردى.
جۋكوۆ ۆاسيليەۆسكيي وتىرعان ستول مەن باگراميان وتىرعان ستولدىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. مارشالدىڭ جاڭاعى نە قۇپتاۋ، نە كىنالاۋ ەكەنى بەلگىسىز سۇراعىنا ءوزىم جاۋاپ بەرۋدى ءجون كوردىم.
— جولداس مارشال، ءبىر اۋىز جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەدىم جۋكوۆ ۆاسيليەۆسكييدىڭ ستولىنان كەرى بۇرىلىپ، باگراميان ستولىنا قاراي اياڭداعان كەزدە، نايزاداي تىك تۇرعان قالپىمدا.
جۋكوۆ توقتاي قالىپ، مەنىڭ بەتىمە تىكە قارادى. مەنىڭ بويىم مارشالدىڭ بويىنان بيىكتەۋ ەكەن. ول ءسال يەگىن كوتەردى دە:
— رۇقسات، ايت، — دەدى.
— سوعىستىڭ دا، كىتاپتىڭ دا قاھارمانى بولايىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم، جولداس مارشال. وتانىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن تاريحي جاعداي ءماجبۇر ەتتى. الدىمەن سوعىس، سودان سوڭ بارىپ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» بولعانى ءجون دە شىعار. ولاي بولماعانىنا مەن ەمەس، سوعىستان قالماي شەرۋ تارتىپ كەلە جاتقان ادەبيەت كىنالى.
وسىلاي دەپ جۋكوۆكە باسىمدى ءيدىم.
جۋكوۆ «قاراي گور» دەگەندەي، باسىن شايقادى دا، قايتادان ءجۇرىپ كەتتى. ماعان جاۋاپ بەرگەن جوق.
— گەورگيي كونستانتينوۆيچ، — دەدى باگراميان ورنىنان تۇرىپ، جۋكوۆكە بۇرىلا، — كاۆكاز حالىقتارىندا «قىراننىڭ شاماسى شاڭقىلداعان ۇنىنەن تانىلادى» دەگەن ماقال بار. پولكوۆنيكتىڭ ۇشقان ۇياسى ءبىزدىڭ ەرەكشە كييەۆ اسكەري وكرۋگى ەكەن.
— قاشان؟ — دەپ جۋكوۆ ماعان يەك قاقتى.
— ءسىز كومانداشى بوپ تۇرعان كەزدە، جولداس مارشال، 1940 - 41 جىلدارى، سوعىسقا دەيىن.
— قاي ديۆيزيادا؟
— 24-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 406-اتقىشتار پولكىندا، جيتومير قالاسىندا، جولداس مارشال.
مارشال ءسال ويلانىپ، الدەنەلەردى ەسىنە تۇسىرگەندەي بولدى.
— كىم بولدىڭىز؟
— پولك شتابى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى.
— ودان كەيىن؟
— ودان كەيىن گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ديۆيزياسىندا باتالون، پولك كومانديرى بولدىم، جولداس مارشال.
— پولكوۆنيكتى گەنەرال چيستياكوۆ بىلە مە؟
جۋكوۆ باگراميان مەن چيستياكوۆكە كەزەك كوز تاستادى.
— بىلەمىن، جولداس مارشال، — دەدى چيستياكوۆ العا ۇمسىنىپ — پولكوۆنيك پانفيلوۆ اتىنداعى 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزياداعى مەنىڭ ەڭ وجەت، باتىل، بىلگىر كومانديرلەرىمنىڭ ءبىرى بولدى.
— پولكوۆنيك ديۆيزياعا لايىق دەپ سەنەسىز بە؟
— سەنەمىن، جولداس مارشال.
— بىلسەڭدەر، سەنسەڭدەر بەكىتپەيسىڭدەر مە؟ — دەپ جايلاپ قانا ايتتى دا جۋكوۆ كەيىن بۇرىلىپ، ۆاسيليەۆسكييگە قاراي اياڭدادى.
— بەكىتۋگە تۋرا كەلەدى، — دەپ باگراميان قايتادان ورنىنا وتىرا باستادى.
— پولكوۆنيك جولداس، — دەدى وسى كەزدە مارشال ۆاسيليەۆسكيي ماعان قاراي مويىن بۇرىپ، — كارتا بويىنشا ءبىز ءبىر وپەراسيا جۇرگىزىپ جاتىرمىز. كارتاعا جاقىنداپ، جاقسىلاپ تىڭداپ الىڭىز. مىنە، جاۋ مىنا جەردە. ونىڭ كۇشى بىزدەن باسىمىراقتاۋ، ءبارى دە كارتادا كورسەتىلگەن. ونىڭ ەسەسىنە ءبىر كورپۋس رەزەرۆىمىز بار. مىنە. ءبىراق بۇل قاشىعىراقتا جاتىر. اڭگىمە وسى كورپۋس جايىندا. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟ جاعدايدى مۇقيات ساراپتاپ، ءوز ويىڭىزدى ايتىڭىز.
مەن كارتانىڭ الدىندا ءبىراز ويلانىپ تۇردىم دا:
— بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ مارشالعا بۇرىلدىم.
— ايتا بەرىڭىز، جولداس پولكوۆنيك، — دەپ مارشال قوزعالا ءتۇسىپ، تىڭداۋعا ىڭعاي ءبىلدىردى.
جاعدايدىڭ ءبارىن ايتىپ بولدىم دا؛
— مەنىڭشە وسى كورپۋستان دانەڭە شىقپايدى، ونى قوزعاۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەدىم.
— نەگە؟ — دەدى باگراميان ءسال العا ۇمسىنىپ.
— جەر الىس، قار قالىڭ جول اۋىر، جولداس كومانداشى. كورپۋس بوسقا ىسىراپ بولادى. ونىڭ ەسەسىنە...
— ءبىز ونىڭ ءبارىن دە ەسەپتەدىك قوي، پولكوۆنيك، — دەپ باگراميان باسىن شايقادى.
مەنىڭ پىكىرىم كومانداشىنىڭ ويىمەن ۇيلەسپەگەنىن سوندا عانا ءبىلدىم. ال ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق. مەن قولباسىلاردىڭ بۇعان دەيىن ءوزارا پىكىر الىسىپ، جاڭاعى كورپۋس تۋرالى ويلارىن ساراپقا سالىپ وتىرعانىن بىلگەنىم جوق. ءبىراق بىلسەم دە، مەن كىمنىڭ الدىندا بولسا دا، تەك قانا ءوز ويىمدى ايتار ەدىم.
— جولداس كومانداشى، مەن مارشالعا پولكوۆنيكتىڭ پىكىرىن عانا بايانداپ تۇرمىن، — دەدىم ءسال باسىمدى ءيىپ. وسى ارادا باگرامياننىڭ دا ءوز پىكىرىنەن قايتپايتىن قايسارلىعى ويىما ساپ ەتە قالدى. سونى تىلگە تيەك ەتۋگە تىرىستىم.— ەگەر، مەن جاڭىلماسام، II گۆارديالىق ارميانىڭ كومانداشىسى گەنەرال باگراميان دا كۋرسك شايقاسى الدىندا باتىس مايدانى مەن بريانسك مايدانىنىڭ ەكى بىردەي كومانداشاسىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەي، ءوز جوسپارىن ستاۆكا الدىندا دالەلدەپ، قابىلداتتىرعان جوق پا ەدى؟
ول وقيعا بىلاي بولاتىن. كۋرسك شايقاسىنا ازىرلىك ءجۇرىپ جاتقان. باتىس مايدانىنىڭ قاراماعىنداعى گەنەرال باگرامياننىڭ ارمياسى مەن بريانسك مايدانىنداعى گەنەرال بەلوۆتىڭ ارمياسى جاۋدىڭ ورەل توبىنا قاتارلاسا سوققى جاساپ، ودان كەيىن شىرقاپ ىلگەرى كەتۋى كەرەك.
بۇل جوبا باگراميانعا ۇنامادى. ول قاناتتاس ەكى ارميا بىردەن شىرقاپ ىلگەرى كەتپەي، الدىمەن ورەلدىڭ سولتۇستىك جەلكەسىندەگى جاۋدىڭ شاعىنداۋ توبىن قورشاۋعا الىپ، قۇرىتۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سوندا جاۋدىڭ قورعانىس شەبى ەداۋىر ۇڭىرەيىپ قالادى. ول قۋىستى بىتەۋ نەمىستەرگە وڭايعا تۇسپەيدى.
باتىس مايدانىنىڭ كومانداشىسى گەنەرال سوكولوۆسكيي دە، بريانسك مايدانىنىڭ كومانداشاسى گەنەرال رەيتەر دە باگرامياننىڭ جوسپارىن قابىلدامادى.
شايقاس باستالاردان بۇرىن باس شتابتا ءماجىلىس ءوتتى. وعان مايداندار مەن ارميالاردىڭ كومانداشالارى شاقىرىلدى. گەنەرال باگراميان ءوز جوسپارىن مۇندا دا ايتادى. كومانداشىلار مۇندا دا وعان قارسى شىعادى. ودان كەيىن ستاۆكا ءماجىلىسى بولىپ، وندا ورەل وپەراسياسىنىڭ جوسپارى بەكىتىلمەك بولادى. مايدان كومانداشىلارىنىڭ وپەراسياعا بايلانىستى ويلارىن ايتىپ، باس شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى ا. انتونوۆ بايانداما جاسايدى. ءماجىلىستى ستالين باسقارادى. باس قولباسشى ەشقانداي ەسكەرتپە جاسامايدى. تەك مايدانداردىڭ ءوزارا بايلانىسى جايىندا بىرنەشە سۇراق قانا قويادى. ءسويتىپ ءماجىلىس بىتۋگە اينالادى. كارتالار جينالا باستايدى. وسى كەزدە ستالين كەنەتتەن:.
— باس شتابتىڭ شەشىمىنە ءبارىڭىز دە كەلىسەسىزدەر مە؟ بالكىم، بۇل ماسەلەگە قاتىستى باسقاشا ۇسىنىستارىڭىز بولار؟ — دەپ سۇرادى.
سوندا باگراميان ورنىنان تۇرىپ، ءوز جوسپارىن ايتادى. گەنەرال رەيتەر تاعى دا وعان قارسى شىعادى. ستالين ەكەۋىنىڭ دە ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، باگرامياننىڭ ۇسىنىسىن ورىندى دەپ تابادى. ءسويتىپ ونىڭ جوباسى ەشبىر وزگەرىسسىز قابىلدانادى.
مەن وسىعان يشارا ەدىم. باگراميان كۇلىمسىرەدى دە: — ءسىز قاتەلەسكەن جوقسىز. سولاي بولعانى راس، — دەپ باسىن يزەدى. — ءبىراق مەن ءسىزدىڭ ويىڭىزدى ۇقتىم، پولكوۆنيك، — كومانداشى ماعان ءزىلسىز سۇق ساۋساعىن بەزەدى. — باگرامياننىڭ ءوز پىكىرى بولسا، مەنىڭ دە ءوز پىكىرىم بار. باگراميان قىڭىر بولسا، مەن دە قىڭىرمىن دەپ تۇرسىز عوي.
— ءتىپتى دە ولاي ەمەس، جولداس كومانداشى، — دەدىم مەن يەگىمدى كوتەرىپ، — كومانديردىڭ قايسارلىعى، تاباندىلىعى دەگەن دە تەرميندەر بار عوي...
— جولداس پولكوۆنيك، وپەراسيانى اياقتاڭىز، — دەدى مارشال ۆاسيليەۆسكيي سالماقتى ۇنمەن. — ءسوزىڭىزدى جالعاستىرىڭىز.
مەن الىستاعى كورپۋستىڭ كومەگىنسىز-اق جاقىنداعى ديۆيزيالاردىڭ مانيەۆرى ارقىلى جاعدايدان شىعۋ مۇمكىندىگىن ايتتىم.
— پولكوۆنيك جولداسقا ەندى كىمنىڭ قانداي سۇراعى بار؟ — دەدى مارشال ۆاسيليەۆسكيي مەن ءسوزىمدى اياقتاعاننان كەيىن.
باعانادان بەرى ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءۇنسىز جۇرگەن جۋكوۆ الاسا بويلى شاعىن دەنەسىن ىقشام قوزعاپ، قاسىما كەلدى.
— سەن ماعان رەنجىپ قالدىڭ با؟ — دەدى ماعان تىكە قاراپ.
— پولكوۆنيكتىڭ مارشالعا رەنجۋى اعاتتىق بولادى، — دەدىم مەن.
مارشال جۋكوۆ ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى دە، يىعىمنان الاقانىمەن ءتۇيىپ جىبەردى. تەگەۋرىنى قاتتى ەكەن. شايقالىپ بارىپ، قايتا تۇزەلدىم.
— ەنەڭدى ۇرايىن، سەن مەنى قاتىردىڭ، — دەدى سودان سوڭ.
مارشال ۆاسيليەۆسكيي ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ:
— جولداس پولكوۆنيك، سىزگە رۇقسات، بارا بەرىڭىز، — دەدى.
مەن شىعىپ كەتتىم. ىشتەن حابار كۇتىپ، اۋىز بولمەدە ءبىراز وتىردىم. ءقادىرلى كومانداشىنى وكپەلەتىپ الدىم-اۋ دەپ ويلادىم. ادامعا جاقسى كورەتىنىمدى جەتكىزە المايتىن وراشولاقتىعىما وكىندىم. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى كورگەنىن جالباقتاپ بىلدىرۋگە مىندەتتى ەمەس شىعار دەپ ءوزىمدى ءوزىم جانە جۇباتتىم.
ءبىراق باگراميان كوڭىلىنە ەشتەڭە الماعان ەكەن. ونى ارتىنان ءبىلدىم. سوعىستان كەيىن، ماعان باس شتاب اكادەمياسىنا وقۋعا بارۋ تۋرالى قاعاز تولتىرىلعاندا يۆان حريستوفوروۆيچ: اكادەمياعا سونداي پولكوۆنيكتەرىمىزدى جىبەرۋىمىز كەرەك دەپ، بىردەن قول قويىپتى.
سونىمەن ءبىرازدان كەيىن ىشتەن چيستياكوۆ شىقتى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، بىردەن قاباعىنا قارادىم. كوڭىلدى ەكەن.
— سەن 9-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدىڭ، — دەدى ول بىردەن. — كومانداشى قول قويدى. ەكى مارشال باتاسىن بەردى. قۇتتىقتايمىن! — گەنەرال-پولكوۆنيك قۇشىرلانا قولىمدى قىستى. — ءبىراق، — دەدى ودان كەيىن ءتۇسىن سۋىتىپ، — ۇلكەندەردىڭ الدىندا بايقاپ سويلەۋ كەرەك، ەنەڭدى ۇرايىن. سەن باستىقتارعا جاقپاي قالا ما دەپ جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلدى. كومانداشىمەن اتاڭنىڭ باسىنا ءسوز تالاستىراسىڭ با؟ ايتەۋىر، ول كىسى شامدانعان جوق. ايتپەسە كۇيىپ كەتەتىن ەدىڭ. ۇقتىڭ با؟
مەن ۇندەمەدىم. ۇندەمەگەنىم: وتەر ءىس ءوتتى، وكىنگەنمەن پايدا جوق. گەنەرال بەتىمە الارا قارادى دا، ەندى داۋسىن جۇمسارتا سويلەدى.
— ىشتەن تەلەفون سوقتىم. ءقازىر ساعان ماشينا كەلەدى. بار دا ديۆيزيانى قابىلدا جانە ونىڭ اكەسى بولا ءبىل. ديۆيزيا ءقازىر قاتتى شايقاس ۇستىندە. تەز جەت.
— قۇپ، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن وڭ قولىمدى شەكەمە كوتەرىپ، — ديۆيزيانى قابىلداۋعا جانە وعان اكە بولۋعا!
— جونەل.
ءسويتىپ مەن ديۆيزيا كومانديرى بولدىم.
اۆتور. راقمەت، باۋكە. بۇل ارادا ءسىزدىڭ ديۆيزيا كومانديرى بولدىم دەگەنىڭىزگە ەشكىم تالاسا المايدى. ويتكەنى ءسىز وندا باگراميان شتابىنان 9-شى گۆارديالىق ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالىپ، ءبىراق ديۆيزيا كومانديرىنىڭ لاۋازىمىن ارقالاپ شىقتىڭىز. بۇيرىقتا سولاي دەلىنگەن: ورىنباسار بولىپ تاعايىندالسىن، كومانديردىڭ مىندەتىن اتقارسىن دەپ كورسەتىلگەن. بۇل 1945 جىلدىڭ 21 يانۆار بولاتىن، باۋكە.
باۋىرجان. راس.
اۆتور. ال ءسىز وزىڭىزگە جۇكتەلگەن ديۆيزيا كومانديرى مىندەتىن ويداعىداي اتقارىپسىز، باۋكە. ول تۋرالى ءتيىستى دوكۋمەنت بار.
باۋىرجان. قانداي؟
اۆتور. مىناداي.
گۆارديا پولكوۆنيگى مومىش ۇلى باۋىرجاندى 9-شى گۆارديالىق قىزىلتۋلى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى لاۋازىمىنا بەكىتۋ تۋرالى
ۇسىنىس
بۇل لاۋازىمنىڭ مىندەتىن 1945 جىلدىڭ 25 يانۆارىنان بەرى اتقارىپ كەلەدى، باتىل، وجەت، تاكتيكالىق جاعىنان ساۋاتتى، ۇرىس ۇستىندە اسكەرلەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ەپتىلىكپەن ۇيىمداستىرا بىلەدى، ۇرىستى جاقسى باسقارادى، ءتارتىپتى. وزىنە دە، وزگەلەرگە دە تالاپ قويعىش باعىنىشتىلارىنىڭ اراسىندا ابىرويلى. ساياسي ءوي-ورىسى كەڭ. مورالدىق جاعىنان بەرىك. پارتيا ىسىنە بەرىلگەن.
اسكەرلەرگە ويداعىداي باسشىلىعى، پريبالتيكاداعى نەمىس گرۋپپيروۆكاسىن جويۋ جونىندەگى ۇرىستاردا كورسەتكەن ەرلىگى مەن باتىرلىعى، ءۇشىن قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتاۋعا ۇسىنىلدى.
قورىتىندى: اتقارىپ كەلە جاتقان لاۋازىمىنا لايىق. مومىشۇلىن ديۆيزيا كومانديرى لاۋازىمىنا بەكىتۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزەمىن.
2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ كومانديرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گەنەرال-مايورى باكسوۆ.
8 مارت 1945 ج.»
باۋىرجان. راقمەت.
VII
اۆتور. وسى ۇسىنىسقا قوسا بەرىلگەن جاۋىنگەرلىك مىنەزدەمەگە كورپۋس كومانديرى باكسوۆتان كەيىن وزدەرىنىڭ ريزالىقتارىن گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ پەن ارميا سوعىس سوۆەتىنىڭ مۇشەسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گۆارديا گەنەرال-مايورى ابراموۆ قول قويعان.
ول ەكەۋىنەن تومەنىرەك: «ديۆيزيا كومانديرى لاۋازىمىنا لايىق» دەپ جازىپ 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ كومانداشىسى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى گوۆوروۆ پەن سوعىس سوۆەتىنىڭ مۇشەسى گەنەرال-لەيتەنانت ۆ. بوگاتكين دەگەن كىسى قول قويىپتى.
مىنە وسىدان كەيىن سىزگە اگ-00 001 سەريالى № 52 374 كۋالىك بەرىلدى. ول كۋالىكتە قورعانىس حالىق كوميسسارىنىڭ 1945 جىلعى 28 مارتتاعى 0115 ساندى بۇيرىعى بويىنشا ءسىزدىڭ شتاتتى لاۋازىمىڭىز 9-شى گۆارديالىق قىزىلتۋلى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى ەكەندىگى كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە «موسكۆانى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىمەن، قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعانىڭىز، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جۋالى اۋدانىندا تۋعانىڭىز، ايەلىڭىزدىڭ ءاتى-جونى مۇقانوۆا جامال جانە باقىتجان دەگەن ۇلىڭىز بەن شولپان دەگەن قىزىڭىز بار ەكەندىگى ايتىلعان. «كۋالىك يەسىنىڭ ءوز قولى» دەگەن جەرگە «ب. مومىش ۇلى» دەپ لاتىن ارىپتەرىمەن قول قويىپسىز. ءبىر قىزىق جەرى ءسىز ءوز كۋالىكتەرىڭىزدىڭ بارىنە دە وسىلاي لاتىنشا قول قويىپ وتىرعانسىز. بۇل دوكۋمەنتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە دە، سوڭعى بەتىنە دە 2ء-شى گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ كومانديرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گەنەرال-مايور باكسوۆ قول قويعان. مەندە بۇل كۋالىكتىڭ دە فوتو كوشىرمەسى بار. وسى راس پا، باۋكە؟
باۋىرجان. راس.
اۆتور. وسى ارادا تاعى ءبىر انىقتاپ الاتىن ماسەلە بوپ تۇر، باۋكە.
باۋىرجان. قانداي؟
اۆتور. جاڭىلماسام ءسىزدىڭ قىزمەت تىزىمدەرىڭىزدىڭ بىرىنەن قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ اياعىندا، اكادەميانىڭ التى ايلىق كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن، 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ قاراماعىنا جىبەرىلدى دەگەندى كوزىم شالعان سياقتى ەدى. ول كەزدە 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ كومانداشىسى ا. ي. ەرەمەنكو بولاتىن. سوندا ءسىز قالاي 1-بالتىق مايدانىنىڭ كومانداشىسى باگرامياننىڭ شتابىنان، ۆاسيليەۆسكيي مەن جۋكوۆتىڭ ورتاسىنان ءبىر-اق شىقتىڭىز؟
الدە گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ ءسىزدىڭ 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ رەزەرۆىندە جاتقانىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە سەنگەندىكتەن، باسشىلىق ورنى بوس تۇرعان 9-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا كوماندير ەتۋگە شاقىرتتى ما؟ بۇل ءۇشىن، ارينە، ارميا كومانداشىسى، مايدان كومانداشىسىمەن اقىلداسادى. ال باگرامياننىڭ ءسىزدى ستاۆكانىڭ ەكى بالتىق مايدانىنداعى وكىلى ۆاسيليەۆسكيي ارقىلى شاقىرتتىرىپ الۋى مۇمكىن عوي.
باۋىرجان. ءيا، سولاي.
اۆتور. وعان دەيىن گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆپەن كەزدەسكەن بە ەدىڭىز؟
باۋىرجان. ءيا، كەزدەسكەنبىز. نەمەنە سەن ءبىر سۇراقتى قايتا-قايتا قويا بەرەسىڭ. سەنبەي وتىرسىڭ با ءوزىڭ؟
اۆتور. نەگە سەنبەيىن، باۋكە. انىقتاپ الايىن دەپ جاتقانىم عوي. موسكۆادا 2ء-شى بالتىق مايدانىنا بارامىن دەپ ءوزىڭىز تىلەك ءبىلدىرىپ پە ەدىڭىز؟
باۋىرجان. ءيا.
اۆتور. نەگە؟
باۋىرجان. الىستا جۇرگەن ادام ۇيىنە قايتۋى ءتيىس پە، جوق ايدالاعا قاڭعىپ كەتۋى كەرەك پە؟
اۆتور. ارينە، ۇيىنە قايتقانى ءجون.
باۋىرجان. ەندەشە بۇل دا سول. سول كەزدە گەنەرال-پولكوۆنيك كازاكوۆ باسقاراتىن 10-شى ارميا 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ قاراماعىندا بولاتىن. 8ء-شى گۆارديالىق پانفيلوۆ ديۆيزياسى سول ارميا قۇرامىندا ءجۇردى. ول مەنىڭ تۋعان ءۇيىم ەمەس پە؟
اۆتور. راس. سوندا بارماق ويىڭىز بولىپ پا ەدى؟
باۋىرجان. ءيا. ديۆيزيامدى، جىگىتتەرىمدى ساعىندىم. وندا مەن ەكى پولكتا قىزمەت ىستەدىم عوي. سونىڭ قايسىسى بوس بولسا، بۇرىنعى ورنىما بارۋعا دا بەيىل ەدىم. ءبىراق جولدا گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆ كەزدەستى دە، ول مەنى ءوز ارمياسىنا شاقىرتىپ الدى. جاقسى ۇستاز جامان شاكىرتىن دە ۇمىتپايدى ەكەن.
اۆتور. ءسىز جامان شاكىرت بولعان جوقسىز عوي، باۋكە.
باۋىرجان. ءسوزدىڭ ءسىراعىسى ەمەس پە؟
اۆتو ر. ۇستازدارىڭىزدان ۇمىتقاندارىڭىز بار ما؟
باۋىرجان. شاكىرت ءۇشىن ۇستازدىڭ جامانى جوق. ولاردىڭ ءبارى دە ەسىمدە. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن ويىما ورالاتىنى پانفيلوۆ پەن چيستياكوۆ. چيستياكوۆ ماعان ءۇش رەت ۇستاز بولعان كىسى. ال ءبىر شاكىرتتىڭ ءبىر ۇستازدان باستاۋىش كلاستاردا، ورتا مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورنىندا ساباق الۋى ومىردە وتە سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا.
اۆتور. ول كىسىمەن بايلانىسىڭىز قانداي؟
باۋىرجان. قارت ادامداردىڭ اراسىندا بايلانىس باسەڭدەۋ بولادى. موسكۆاعا بارعاندا — سوعامىن، سالەم بەرەمىن. بىلتىر يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆ الماتىعا كەلدى. ۇيىمە شاقىرىپ قوناق ەتتىم.
اۆتور. ءسىزدى جاقسى كورگەن كومانديرلەرىڭىزدىڭ ءبىرى گەنەرال-مايور باكسوۆ پا دەپ ويلادىم، باۋكە.
باۋىرجان. باكسوۆ ەر كوڭىلدى، وجەت، وتكىر كىسى ەدى. تارتىپتىلىكتى، تياناقتىلىقتى ۇناتاتىن. بۇلتاڭ-سۇلتاڭى جوق، تۋرا مىنەزدى ناعىز ورىس ادامى بولاتىن.
اۆتور. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم باكسوۆ سىزگە التى-جەتى جاقسى مىنەزدەمەلەر جازىپتى.
باۋىرجان. ونىسىنا راقمەت.
اۆتور. ءوزىڭىزدى ەكى رەت قىزىل تۋ وردەنىنە ۇسىنىپتى: 2 مارتتا جانە 16 مايدا. ءسىز 1945 جىلى 6 يۋندە 1 دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ناگرادتالدىڭىز. بۇل باكسوۆتىڭ سول ۇسىنىسىنىڭ ناتيجەسى بولۋعا ءتيىس.
باۋىرجان. ارينە.
اۆتور. ءبىر قىزىعى ءسىز تەك 6 يۋندە عانا ناگرادتالىپ وتىرىپسىز. ەڭ ءبىرىنشى رەت قىزىل تۋ وردەنى 1942 جىلى 6 يۋندە بەرىلىپتى. «موسكۆانى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىن دە 1944 جىلى 6 يۋندە الىپسىز.
باۋىرجان. كەزدەيسوق كوپ سايكەستىكتىڭ ءبىرى بولار.
اۆتور. ءسىزدىڭ باتالون باسقارعان، پولك كومانديرى بولعان كەزدەردەگى جاۋىنگەرلىك ءىس، ەڭبەكتەرىڭىزدەن ازدى-كوپتى حاباردارمىز، باۋكە. ەندى 9-شى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ باسشىسى بولعان كەزىڭىزدەن قىسقاشا دا بولسا دەرەك ايتپايسىز با؟
باۋىرجان. 1944 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ 1، 2، ز-بالتىق جانە ز-بەلورۋس مايداندارى اسكەرلەرىنىڭ يىعىنا بالتىق رەسپۋبليكالارىنىڭ جەرىن جاۋدان بوساتۋ، بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن جاۋ شەبىن بۇزىپ، بالتىق جاعالاۋىنا شىعۋ، ءسويتىپ بالتىق پەن شىعىس پرۋسسيا اراسىنداعى كۇرە تامىردى تالقانداپ، نەمىستىڭ «سولتۇستىك» ارميالار توبىن گەرمانيادان ءبولىپ ۇستاۋ مىندەتى جۇكتەلدى. دۇشپاننىڭ 16 جانە 18 ارميالارىنا سوققى بەرە وتىرىپ، جاز بويى بۇل مايداندار وسى مىندەتتى ساتىلاپ ورىنداۋمەن بولدى. وڭتۇستىك ليتۆاعا (ۆيلنيۋس، كاۋناس، نەمان جاعالاۋى) چەرنياحوۆسكيي بەت قويدى. كۋرليانديا مەن ريگاعا قاراي باگراميان قۇلاش سەرمەدى. ەرەمەنكو رەزەكنەگە باعىت ۇستادى. ءسويتىپ ۆيلنيۋس، شاۋلياي، ەلگاۆا، دۆينسك، رەزەكنە الىندى. 3ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ ارميالارى وستروۆ پەن پسكوۆتى، لەنينگراد مايدانىنىڭ اسكەرلەرى نارۆانى ازات ەتتى. ءسويتىپ بۇل مايداندار بىرتىندەپ كۇز بويى العا باسا بەردى. ريگا بوساتىلدى. وكتيابردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا 3ء-شى بالتىق مايدانى اجىراتىلدى. 1945 جىلى يانۆاردىڭ باسىندا قالعان ەكى بالتىق مايدانى شابۋىلدى توقتاتىپ، از ۋاقىتقا تابان تىرەپ بەكىنىستە بولدى. 1ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ قاراماعىنداعى 9-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا مەن وسى كەزدە كەلدىم. بۇل مايداندار مەن ارميالار شتابتارىندا الداعى شايقاس-شابۋىلداردىڭ جوبا-جوسپارلارى ۇستى-ۇستىنە تالقىلانىپ جاتقان قاربالاس، قىزۋ شاق ەدى.
ولاي بولاتىن سەبەبى مىناداي. قىرىق ءبىرىنشى جىلى نەمىستەردىڭ ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ جەرىنە ءۇش توپقا ءبولىنىپ كىرگەنىن بىلەسىڭ. ولار: «سولتۇستىك»، «ورتالىق» جانە «وڭتۇستىك» ارميالار توپتارى دەپ اتالدى عوي. ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ سوققىسى سالدارىنان ونىڭ ەكەۋى، اسىرەسە «وڭتۇستىك» ارميالار توبى توز-توز بولىپ، بىرنەشە رەت قايتا جاساقتالدى. تەك «سولتۇستىك» ارميالار توبى عانا ءۇش جىل بويىنا قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا تۇردى. بالتىق مايداندارى اسكەرلەرىنىڭ 1944 جىلعى جازعى، كۇزگى تەگەۋرىندى قيمىلدارىنان كەيىن بۇل دا ءوزىنىڭ بۇرىنعى بەلسەندى وپەراتيۆتىك-ستراتەگيالىق بىرلەستىك قالپىنان ايرىلدى. بۇرىن بالتىق جەرىنە باۋىرىن توسەي سوزىلىپ جاتقان «سولتۇستىك» ارميالار توبى، ەندى تاياق تيگەن جىلانداي جيىرىلىپ، شيىرشىقتالىپ، «كۋرليانديا» ارميالار توبى دەپ اتالىپ، تۇبەككە تىعىلدى. بۇل توپتا وتىزدان اسا ديۆيزيا بولدى. 1944 جىلى 5 سەنتيابردە فينليانديانىڭ بىزبەن سوعىستى توقتاتۋىنا بايلانىستى، فينلياندياداعى نەمىس اسكەرلەرى دە «كۋرليانديا» توبىنا كەلىپ قۇيىلىپ جاتتى.
ءسويتىپ، تار تۇبەككە ءيىن تىرەسە تىعىزدالىپ توپتالعان جاۋ جان اياماي قارسىلىق كورسەتتى. جابايى شوشقالار ەمەن اعاشىنىڭ ءتۇبىن تۇمسىعىمەن قوپارىپ، قالاي ويران-اسىر قىلسا، نەمىستەر دە كۋرليانديا تۇبەگىن سونداي ەتىپ، وكوپپەن ويىپ، ترانشەيامەن تىلىمدەدى. وردىڭ ءار ون بەس مەترىنەن اۆتومات پەن ۆينتوۆكانىڭ تۇمسىقتارى قىلتيىپ، ءار سەكسەن مەتر جەردە قىلعىنا قىلقيىپ پۋلەمەتتەر تۇردى.
ورلاردىڭ الدىنا، 30 - 40 مەتردەي جەردەن، تەمىر تىكەنەكتى سىم تەمىرلەر تارتىلىپ، ارتىنا، 15 - 20 مەترگە، ءبۇيىنىڭ ىنىندەي ۇڭىرەيە بلينداجدار تىزىلگەن. بۇل — جاۋ بەكىنىسىنىڭ ءبىرىنشى لينياسى بولسا، سودان جۇز-ەكى ءجۇز مەتردەي قاشىقتىقتان ءدال وسىنداي ەكىنشى لينيا تارتىلعان. ەكىنشى لينيانىڭ ارتى تانك وتە المايتىن جالپاق تا تەرەڭ ورلارمەن قورشالىپ، ارتيللەريامەن تىعىندالعان.
مۇنىڭ ءبارى ءبىرىنشى رۋبەج اتالادى. ودان بەس-التى كيلومەتردەي كەيىندە ءدال وسىنداي قۇرىلىس، قۇرالدارى بار ەكىنشى رۋبەج باستالادى. ودان كەيىن ءۇشىنشى رۋبەج كەلەدى. «سولتۇستىك» ارميالار توبىنىڭ كومانداشاسى گەنەرال-پولكوۆنيك شەرنەر، وسى لينيا، رۋبەجدەگى سولداتتاردان بىر-بىرلەپ وتىرىپ، ولسەم دە ورنىمنان شەگىنبەيمىن دەگەن قول حات العان.
ولاي بولاتىن سەبەبى سوۆەت وداعىنىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەن كەزدە گيتلەر ءوز كۇشىنىڭ سول قاناتىن كۋرليانديا ارقىلى لەنينگرادقا توكتى. لەنينگرادقا بلوكادا جاسادى.
— ەگەر كۋرليانديا ءبىزدىڭ ۋىسىمىزدا تۇراتىن بولسا، روسسيا ءۇشىن ەۆروپاعا جول جابىق. كۋرليانديا — روسسيانىڭ بالتىق تەڭىزىندەگى فورپوستى سانالاتىن لەنينگرادتى الاتىن پلاسدارم. ول — لەنينگرادتىڭ تاجالى، ودان سوڭ روسسيانىڭ ەۆروپالىق بولىمىنە سىلتەلەتىن نايزا. سوندىقتان كۋرلياندياعا تەز تابان تىرەپ، ونى قاھارمان قامالعا اينالدىرۋىمىز كەرەك، — دەپ ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق نۇسقاۋىن بەردى. قىرىق ءتورتىنشى جىلى سوۆەت ارمياسىنىڭ بالتىق مايداندارى اسكەرلەرىنىڭ جويقىن شابۋىلى باستالىپ، گيتلەر ارمياسى امالسىزدان كەيىن شەگىنە باستادى. وسى كەزدە گيتلەر:
— قايتكەن كۇندە دە كۋرليانديادان ايرىلماۋ كەرەك. ورىستار بالتىق جاعالاۋىنا شىعا المايتىن بولسىن! ايتپەسە فينليانديا، شۆەسيا، نورۆەگيا، پولشا، دانيا قولدان كەتەدى. شىعىس پرۋسسيا قاتال سوققىعا ۇشىرايدى. ودان كەيىن بۇكىل يمپەرياعا قاتەر تونەدى، — دەپ جانە باجىلدادى. — كۇشتى قورعانىس شەبىن جاساپ، قايتكەندە دە كۋرليانديادان ايرىلماۋ كەرەك! — دەپ بۇيىردى.
مىنە ءبىز ولاردىڭ وسىنداي قورعانىس شەبىن بۇزىپ بارىپ، «كۋرليانديا» توبىن قورشاۋعا الۋعا ءتيىس ەدىك. ءبىزدىڭ قولىمىزعا وتكەن ەلدى پۋنكتتەردى قايتارىپ الۋ ءۇشىن فاشيستەردىڭ كۇنىنە قىرىق رەت قارسى شابۋىل جاساعان كەزدەرى بولدى. كۇنىنە ءتورت رەت ەمەس، قىرىق رەت قارسى شابۋىل! تۇسىنەسىڭ بە جاعدايدىڭ قانداي قيىن بولعانىن؟
اۆتور. تۇسىنەمىن، باۋكە. 2ء-شى بالتىق مايدانىنىڭ كومانداشاسى ا. ي. ەرەمەنكونىڭ جازبالارىندا دا ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىزدى راستايتىن سوزدەر بار.
باۋىرجان. ونىڭ ۇستىنە بالتىق جاعالاۋىنىڭ اۋا رايى وتە قۇبىلمالى عوي. بىردە جاۋىن، بىردە تۇمان بولىپ، ىلگەرى باسقان اياقتى كەيىن كەتىرگەن كەزدەر دە از بولعان جوق. مارشالدار مەن گەنەرالداردىڭ كۇيىپ-پىسىپ، ىزالاناتىن سەبەپتەرى دە سول. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە مەنىڭ 9-شى گۆارديالىق ديۆيزياعا باسشى بولۋىما تۋرا كەلدى.
ديۆيزيادا جەتى پولك بار ەدى. ولاردىڭ تورتەۋى وردەندى پولك. ورىنباسارىم ءوزىمىزدىڭ قازالىنىڭ بالىقشى ورىستارىنىڭ ۇرپاعى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گۆارديا پولكوۆنيگى گەناديي فادەيەۆيچ شلياپين دەگەن جىگىت. ول قازاقشا سۋداي جۇيرىك ەكەن. ساياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارىم قارت بولشيەۆيك، ساراتوۆ وبكومىنىڭ بۇرىنعى سەكرەتارى گۆارديا پولكوۆنيگى يۆان ميحايلوۆيچ كونكوۆ دەگەن كىسى. شلياپين كەيىن مەنى اعا، ونى اقساقال دەپ اتايتىن. مەن ديۆيزيانىڭ جەتى پولكىمەن، ولاردىڭ كوماندير، جاۋىنگەرلەرىمەن جەتە تانىسقاننان كەيىن، ءبىراز كۇننەن سوڭ ءبىزدىڭ كورپۋس شابۋىلعا شىقتى.
كۋرليانديا — ورماندى، باتپاقتى ولكە. وندا اياقتى، تۇساۋلى اتتاي، كىبىرتىكتەپ قانا باساسىڭ. جۇگىرە المايسىڭ، تارتپا شالشىق اياعىڭنان الىپ، اتتاعان سايىن سۇرىندىرەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ مايداندارىمىز ارشىنداپ ىلگەرى باسا الماي، جاۋ شەبىن كەمىرىپ ءمۇجىپ كەلە جاتقان بولاتىن.
ءبىزدىڭ ديۆيزياعا لاتىش ءسسر-ىنىڭ پريەكۋلە ستانسياسىن جاۋدان ازات ەتۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ونى كارتادان قارايمىن دەسەڭ، ليەپايا قالاسىنىڭ شىعىس جاعىنان ىزدە. ليتۆا ءسسر-ىنىڭ شەكاراسىنا جاقىن جەردە. ديۆيزيا العاشقى كۇنى جاۋدىڭ جوعارىدا ايتىلعان ءۇش قاتار بەكىنىسىن بۇزىپ، ستانسيانى الدى. ودان كەيىن ەكى كۇندە تاعى دا سەگىز كيلومەتر العا باستى. سودان سوڭ تاعى ون كۇن سوعىسىپ، ول ون كۇندە ون جەتى كيلومەتر ىلگەرى جىلجىدىق. جاۋدان ون بەس ەلدى پۋنكتتى ازات ەتتىك. ولاردان ەسىمدە قالعانى جابالي، ۋسايتيۋگۆورس، ۆيدسمۋنكا، ۇسايتى دەگەن دەريەۆنيالار. جيىرما شاقتى كۇندە نە ءبارى جيىرما بەس شاقىرىم جەرگە جىلجىدىق. سونىڭ ءوزى كۋرليانديا جاعدايىندا اسا زور جەڭىس بولىپ ەسەپتەلدى. ديۆيزيامىز جاۋدىڭ جيىرما بەس زەڭبىرەگىن، بەس مينومەتىن، قىرىق بەس پۋلەمەتىن، وتىز بەس تانكىن جويىپ، مىڭعا تارتا نەمىس سولداتتارى مەن وفيسەرلەرىن قۇرتتى. بۇل سيفرلاردى مەن ساعان ءوز جانىمنان شىعارىپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. كورپۋستىڭ سول كەزدەگى رەسمي دوكۋمەنتتەرىندە وسىلاي جازىلعان بولاتىن.
اۆتور. راس، باۋكە. ول دوكۋمەنتتەردىڭ كەيبىر كوشىرمەلەرىن مەن ءوز كوزىممەن كورىپ وقىدىم.
ءىح
باۋىرجان. وسىدان كەيىن ديۆيزيا ەكىنشى ەشەلونعا دەمالىسقا شىعارىلدى. 6-شى گۆارديالىق ارميانىڭ قولباسشىسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال-پولكوۆنيك يۆان ميحايلوۆيچ چيستياكوۆتىڭ ءوزى كەلىپ قۇتتىقتادى.
وسىدان كەيىن گەنەرال-پولكوۆنيك ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ 120 جاۋىنگەرى مەن وفيسەرىنە ءوز قولىمەن ناگرادا تاپسىردى.
اۆتور. ول ءبىر اۋىر ۇرىستار بولعان ەكەن، باۋكە. وزگەسىن ايتپاعاندا وتىز بەس تانكتى ويرانداۋ وسال ءىس ەمەس قوي! ول كۇندەردە قىسىلعان، ساسقان ساتتەرىڭىز بولدى ما؟
باۋىرجان. نەگە بولماسىن. قىسىلۋدى سۇراساڭ كۇنىنە الدەنەشە رەت قىسىلدىق قوي. ساسقان ساتتەر دە بولدى.
العاشقى كۇنى، جاۋدىڭ ەكى تۇبەگىن تارتىپ الىپ، ۇشىنشىسىنە ۇمتىلا بەرگەنىمىزدە، فاشيستەر تانكتەرىن تاسالاپ بىزگە قاراي دۇرسە قويا بەردى. العى شەپ ابىرجىپ بارىپ، كەيىن تولقىدى. مەن دە ديۆيزيامنىڭ العى تىزبەكتەرىن وكشەلەپ كەلە جاتىر ەدىم. كومانديرى قاسىندا تاقاۋ جۇرسە، جاۋىنگەردىڭ جاۋدان بەتى قايتپايدى. زەڭبىرەكتەر ءبىر ەلى قالماسىن دەپ شلياپينگە قاتتى تاپسىرىپ قويعانمىن. ويتكەنى زەڭبىرەك ەرتكەن جاياۋ اسكەر تانكتەن تايسالمايدى.
قالاي دەگەنمەن دە، العى شەپ كەيىن لىقىعاندا مەن ەداۋىر ساسقالاقتاپ قالدىم. ءبىراق ادام بويىندا جاسىرىن جاتقان نەشە ءتۇرلى كۇش-قاسيەتتەر بار عوي. سولاردىڭ ءبىرى قايرات پەن جىگەر.
قايرات — قامال بۇزادى. شلياپين جىگەرلى جىگىت ەدى. تانكتەردى كورگەندە ول دا بار زەڭبىرەكتەن اتقىلاپ بەردى. كەيىن تولقىعان جىگىتتەردى توقتاتۋ ءۇشىن مەن قىلىشىمدى جارق ەتكىزىپ قىنابىنان سۋىرىپ الدىم دا:
— قايدا باراسىڭدار، مەنىڭ قىراندارىم، العا! — دەپ العا قاراي ۇمتىلدىم.
ديۆيزيا كومانديرىن كورگەننەن كەيىن جاۋىنگەرلەر كەيىن بۇرىلىپ، «ۋرا!» دەپ قايتادان جاۋعا قاراي لاپ قويدى. دۇنيە تارس-تۇرس، گۇرس-گۇرس بولدى دا كەتتى. جاۋ تانكتەرى دە لاۋلاي باستادى. جىگىتتەر جانىنا كەپ قالعانىن شوقپار گراناتپەن سوعىپ، «كس-پەن» ورتەپ، جايراتا جونەلدى.
ءبىز، العاشىندا كەيىن سەرپىلگەن جىگىتتەردى وكشەلەي قۋىپ، ەكپىندەپ كەلىپ قالعان ءبىر توپ نەمىسپەن قويان-قولتىق كەلىپ، نايزالاسا جۇلقىسىپ كەپ كەتتىك. مەنىڭ ءدال قارسى الدىما ءبىل ارعىماقتاي وفيسەر كىسىنەپ كەلىپ قالعان ەكەن. باياعى سيبيردە جۇرگەندە ۇيرەنگەن ات ۇستىنەن شىبىق شاباتىن ادىسىمە سالىپ، قىل مويىندى قيعاشتاي تارتىپ كەپ جىبەرىپ ەدىم، وفيسەر جۇلىنداي ۇشىپ ءتۇستى.
— العا، قىراندارىم، — دەپ تاعى دا قارلىعا ايقايلاپ، ىلگەرى جۇگىردىم. قىراندارىم، تاۋدان توڭكەرىلگەن سۋداي اعىنداپ، مەنەن وزىپ، اينالامنان العا قاراي اعىلىپ جاتتى. قيراعان تانكتەردىڭ بىرىنە تاقاپ قالعانىمدا ليۋكتەن شىعۋعا تىربانىپ جاتقان جاۋ وفيسەرىن كوزىم جانە شالىپ قالدى. ونى ماۋزەرمەن كوزدەي باسىپ كەپ سالدىم دا، دومالاتىپ تانكتىڭ الدىنا سۇلاتتىم. وسى كەزدە ارتىمنان بىرەۋ كەلىپ قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. جالت قاراسام ورىنباسارىم گەنناديي فادەيەۆيچ شلياپين ەكەن.
— اعاتاي، سىزگە نە بولدى؟ — دەدى ول قازاقشالاپ. — كەيىن قايتىڭىز.
سويتسەم ول مەنىڭ جاياۋ اسكەردى باستاپ، اتاكاعا جۇگىرگەنىمدى كورىپ، ولجا ترانسپورتەرگە مىنە سالىپ، سوڭىمنان قۋىپ كەلىپتى. «اعاتايلاپ» جالىنىپ، ترانسپورتەرگە وتىرعىزىپ، مەنى كەيىنىرەككە الىپ شىقتى.
ول كۇنى مەن، قىلىش سىلتەپ، ماۋزەردەن اتىپ، جەكە ءوزىم جاۋدىڭ ەكى وفيسەرىن جويدىم. ال مەنىڭ ديۆيزيامنىڭ جاۋىنگەرلەرى جيىرما تانكتى ورتەپ، كوپتەگەن دۇشپاندى جەر جاستاندىردى.
اۆتور. ءدال وسى ۇرىستارعا بايلانىستى 2ء-شى گۆارديالىق كورپۋستىڭ كومانديرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى گۆارديا گەنەرال-مايورى باكسوۆ مىناداي مىنەزدەمە جازعان ەكەن، باۋكە؛ ورىسشاسى وتە ادەمى. اۋدارماستان سول قالپىندا وقيىن: «گۆارديي پولكوۆنيك مومىشۋلى ۋمەلىم رۋكوۆودستۆوم ۆويسكامي، ليچنىم پريمەروم گەرويزما، مۋجەستۆا ي وتۆاگي، پروياۆلەننىە ۆ بويۋ، ۆوودۋشيەۆليال بويسوۆ ي وفيسەروۆ نا ۆىپولنەنيە زاداچ، پوستاۆلەننىح پەرەد ديۆيزيەي، ۆ رەزۋلتاتە چەگو پروتيۆنيكۋ نانەسەنى زناچيتەلنىە پوتەري ۆ جيۆوي سيلە ي تەحنيكە». وسىلاي دەپتى، باۋكە.
باۋىرجان. بۇل دوكۋمەنتتەردى ەرىنبەي ىزدەپ، تاۋىپ العانىنا راقمەت!
اۆتور. «اقيقات پەن اڭىزدىڭ» جۋرنالعا شىققان تاراۋلارىندا مەن ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە جاس العان ءبىر تۇستى ايتقان ەدىم. ۇمىتپاسام ءسىزدىڭ العاشقى ۇستازىڭىز پومكومۆزۆودا نيكولاي رەديننىڭ ولگەن جەرىندە بولۋى كەرەك. سونى وقىعان جازۋشى جىگىتتەردىڭ بىرەۋى: سەنىڭ مۇنىڭ وتىرىك. مومىش ۇلى جىلامايدى دەپ ماعان كىنا تاقتى. سول سياقتى، سوعىستىڭ سوڭعى كەزدەرىندە جىلاعان ساتتەرىڭىز بولدى ما؟
باۋىرجان. مومىشۇلىن ادام ەمەس، اعاش دەپ ويلايتىن ول نەعىلعان جازۋشى؟
سودان كەيىن ىڭىلداپ وتىرىپ، ءوز ولەڭىمەن جاۋاپ بەردى:
«مەن دە اداممىن جارالعان سۇيەك، ەتتەن»، مەندە دە وي بار، سەزىم بار جان تەربەتكەن. جۇرەگىم مەنىڭ قيىرشىق تاس ەمەس قوي. قايعىلارىم بار مەنى دە ەڭىرەتكەن...
بولدى، قاراعىم. ءبىر رەت تاعى دا ەڭىرەپ تۇرىپ جىلادىم. باسىنان ايتايىن.
ءبىز جاڭاعى ايتىلعان پريەكۋلە تۇبىندە باستالعان ۇرىستان كەيىن ەكىنشى ەشەلوندا ءبىر جارىم ايداي بولدىق. بۇل كەزدە ءبىز لەنينگراد مايدانىنىڭ مارشال گوۆوروۆتىڭ قاراماعىندا بولاتىنبىز.
ءبىر كۇنى مەنى ارميانىڭ سوعىس سوۆەتىنىڭ كەڭەسىنە شاقىردى.
— ءوزىڭىز بىلەسىز، كەشە، 2 مايدا بەرلين قۇلادى، — دەدى كومانداشى. — ال كۋرليانديادا نەمىستىڭ جارتى ميلليونداي اسكەرى بار. ولارعا باعىنۋ تۋرالى ۋلتيماتۋم قويىلدى. ءبىراق حابار جوق. ولار ايتقانعا كونبەسە كۇش كورسەتىپ باعىندىرۋىمىز كەرەك. ال سوعىستىڭ بۇل سوڭعى كۇندەرىندە، بالكىم، سوڭعى ساعاتتارىندا ەكى جاقتان دا قان توگىلمەگەنى-اق جاقسى بولار ەدى. ءبىراق ولار قويعان شارتتى قابىلداماسا، ءبىز شابۋىلعا شىعامىز. ءسىزدىڭ ديۆيزيا سول شابۋىلشى توپقا كىرەدى.
گەنەرال-پولكوۆنيك چيستياكوۆتىڭ بۇل بۇيرىعىن الىپ، مەن ديۆيزياعا كەلدىم. كونكوۆ پەن شلياپينگە جايدى ايتىپ، ديۆيزيانى ورنىنان كوتەردىك.
— باۋىرجان، قاراعىم، — دەدى جولدا كەلە جاتىپ يۆان ميحايلوۆيچ كونكوۆ، — بالكىم، نەمىستەر اقىلىنا كەلەر، قارۋلارىن تاستاپ، قول كوتەرەر. بالكىم، بۇل ءبىزدىڭ نەمىستەرمەن ەڭ سوڭعى ۇرىسىمىز بولار. ءوزىڭ دە ساق بول، وزگەلەردى دە ساقتاۋعا تىرىس. پريەكۋلەدەگىدەي قىزبالانىپ، ىلگەرى ۇمتىلما. كەيىنىرەككە جايعاس.
— ونى جاعداي كورسەتەدى عوي، اقساقال، — دەدىم مەن.
ءبىراق مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىم ارتقا ەمەس، العا، جاۋدان ءجۇز ەلۋ مەتردەي جەرگە ورنالاستىرىلدى. جاۋ ايتقانعا كونبەي، بۇرقىراتىپ وق بوراتىپ تۇردى. ءبىر كەزدە راديست ەكەۋىمىز جاتقان شۇڭقىرعا بىرەۋ دومالاپ كەپ قۇلادى. يۆان ميحايلوۆيچ كونكوۆ ەكەن.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەدىم.
— ءسىز وسىندا جاتىر دەگەن سوڭ ادەيى كەلدىم، — دەدى ول. — اعالىق اقىلىمدى بەرىپ، باسۋ ايتىپ، قاسىڭىزدا بولايىن دەدىم.
وسى كەزدە ءبىزدىڭ سامولەتتەر كەلىپ، توبەدەن وق اتىپ، ۇساق بومبالار تاستادى. جاۋمەن ارا جاقىن، ءجۇز ەلۋ مەتر عانا بولعاندىقتان، ولاردىڭ وعى اۋىتقىپ ءوز ۇستىمىزگە دە اقتارىلىپ جاتتى.
— سوعىستىڭ سوڭعى ساعاتىندا مىنالار قايتەدى، ەي، — دەپ كونكوۆ اتىپ تۇرىپ، ءبىزدىڭ ۇشقىشتارعا قاراپ قولىن سەرمەپ، جۇدىرىعىن ءتۇيدى. سول ساتتە ول راديست ەكەۋىمىزدىڭ ۇستىمىزگە قايتادان قۇلاپ ءتۇستى.
— يۆان ميحايلوۆيچ، نە بولدى؟ — دەپ مەن ونىڭ باسىن سۇيەي بەردىم.
— باۋىرجان! كومديۆ! — دەدى ول سوزدەرىن ءۇزىپ-ۇزىپ ارەڭ سويلەپ. — سوعىستىڭ سوڭعى ساعاتىنىڭ قۇربانى مەن-اق بولايىن... وزگەلەر امان بولسىن...
وسىلاي دەپ ول كوزىن ماڭگىگە جۇمدى. راديست سولدات ەكەۋىمىز قوسىلا ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردىك.
دۇنيە تىپ-تىنىش بولا قالدى. ۇرەيلەنىپ، وكوپتىڭ كەنەرەسىنە كوز جىبەردىك. نەمىستەر اق تۋ كوتەرىپ، شۇبىرىپ بىزگە قاراي كەلە جاتتى.
ولار بىزگە كوپ قورلىق كورسەتتى. ءبىراق ءبىز تۇتقىنداردى قورلامادىق. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەگەن. مەن نەمىستىڭ جيىرما جەتى گەنەرالىنىڭ الدىنا حالقىمىزدىڭ اق داستارقانىن جايىپ، قوناق اسى بەردىم. ەندى ەلىمىزگە تيىسسەڭدەر ءدام ۇرسىن! — دەدىم.
— ناين، ناين! — دەپ ولار باستارىن شايقاپ، كوزدەرىن جىپىلىقتاتتى. اريي قاندى زيالى گەنەرالدار الدارىنداعى استى اش قاسقىرداي ءتۇتىپ، جەپ جاتتى.
سوعىس وسىلاي ءبىتتى.
ون ءبىرىنشى ديالوگ
ءى
اۆتور. ال، باۋكە، سونىمەن سوعىستى بىتىردىك.
باۋىرجان. بىتىردىك.
اۆتور. ەندى قايدا بارامىز؟
باۋىرجان. سەن سەرجانتسىڭ عوي؟
اۆتور. ءيا.
باۋىرجان. وندا اسكەردەن بوساپ، اۋىلىنا قايت. الماتىعا بارىپ، كازگۋ-گە وقۋعا تۇسەسىڭ بە — ەرىك وزىڭدە. ال مەن پولكوۆنيكپىن. ماعان دەموبيليزاسيا جوق. مەنىڭ ديۆيزيامدا قالا بەرۋىمە نەمەسە اسكەري اكادەمياعا وقۋعا كەتۋىمە بولادى.
اۆتور. سوعىس بىتە سالا اكادەمياعا ءتۇستىڭىز بە؟
باۋىرجان. جوق. 1945 جىلى 9 مايدا سوعىس بىتكەننەن كەيىن سەنتيابرگە دەيىن بالتىق اسكەري وكرۋگىندا سول 9-شى ديۆيزيانىڭ كومانديرى بولىپ تۇردىم. سودان كەيىن موسكۆاعا. گۋك-تىڭ قاراماعىنا شاقىرىلدىم. قىرىق التىنشى جىلدىڭ يانۆارىنان باستاپ ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى 1 دارەجەلى سۋۆوروۆ وردەندى جوعارى اسكەري اكادەميانىڭ تىڭداۋشىسى بولدىم. اكادەميادا قالاي وقىعانىم كەرەك بولسا، ونى مىنا ديپلومنان قاراپ، كوشىرىپ العىن.
باۋكەڭ ۇسىنعان ديپلومدى قولىما الىپ قاراسام، قاتىرمانىڭ ءبىرىنشى بەتىنە سسسر گەربىنىڭ سۋرەتى سالىنعان دا، ەكىنشى بەتىنە بىلاي دەپ جازىلعان ەكەن:
«ديپلوم
ب № 2564-21
وسىنى ۇسىنۋشى پولكوۆنيك مومىش ۇلى باۋىرجان 1946 جىلى ءتۇسىپ، 1948 جىلى ك. ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى I دارەجەلى سۋۆوروۆ وردەندى جوعارى اسكەري اكادەميانىڭ تولىق كۋرسىن ءبىتىردى. مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ 1948 جىلعى 14 فيەۆرالداعى شەشىمى بويىنشا اكادەميانى جاقسى دەگەن ديپلوممەن اياقتادى دەپ سانالادى.
م. زاحاروۆ
مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى گوۆوروۆ
اكادەميا باستىعى، ارميا گەنەرالى م. زاحاروۆ
موسكۆا قالاسى. 1948 ج.
تىركەۋ № 66».
گوۆوروۆ پەن زاحاروۆ ەكەۋى دە ديپلومعا قول قويعان، سول جاق بۇرىشتان اكادەميانىڭ ءمورى باسىلعان.
ودان كەيىن ديپلومنىڭ قوسىمشاسىن الىپ قاراپ ەدىم، ءتىزىلىپ تۇرعان بەستىك باعالارعا كوزىم ءتۇستى. اسىعىس تۇردە مەن ولاردى دا داپتەرىمە كوشىردىم.
بۇعان دا گەنەرال زاحاروۆتىڭ قولى قويىلىپ، اكادەميانىڭ ءمورى باسىلعان.
اۆتور. اكادەميانى ۇزدىك بىتىرگەن ەكەنسىز، باۋكە.
باۋىرجان. قىرىق التىنشى جىلى قابىلدانعان جاياۋ اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ۋستاۆىنا مەنىڭ ۇسىنىستارىم كىردى. اكادەميانى بىتىرگەنىمدە ماعان توعىز مىڭ سوم (ەسكى اقشامەن) سىيلىق بەرىلدى.
ءىى
اۆتور. سول اكادەميادا وقىعان كەزىڭىزدەن بىرەر دەتال ايتىپ بەرمەيسىز بە، باۋكە؟ قانشا ادام وقىدىڭىزدار؟ قالاي وقىدىڭىزدار؟ وقىتۋشىلارىڭىز قانداي ادامدار ەدى دەگەن سياقتى.
باۋىرجان. مەن، سەنىڭ الدىڭا قويعان ماقساتىڭا سايكەس، ءومىرىمنىڭ ءاربىر كەزەڭىن قىسقا-قىسقا عانا بايانداپ كەلە جاتىرمىن، قاراعىم. ال ونىڭ ءار كەزەڭىنىڭ جەكە دەتالدارىن قۋالاي بەرسەك، وندا اڭگىمەمىز ۇزاققا كەتەدى. ەكەۋمىزگە دە ۋاقىت كەرەك ەمەس پە؟
اۆتور. ونىڭىز راس قوي. دەگەنمەن وسى تۇسقا ءسىزدىڭ حاراكتەرىڭىزدى اشاتىن ءبىر دەتال كەرەك-اق سياقتى.
باۋىرجان. ايتايىن. قىرىق التىنشى جىلى اكادەميانىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا 125 ادام بولدىق. العاشقى كۋرستى اياقتاعانىمىزدا اكادەميا باستىعى ارميا گەنەرالى زاحاروۆ بەس تىڭداۋشىعا العىس جاريالادى. مەن سول بەستىڭ ءبىرى بولدىم. ءبىرىنشى كۋرستا تەك قانا بەسكە وقىدىم.
وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ماكاروۆ دەگەن گەنەرال ەدى. وپەراتيۆتىك ونەردەن ساباق بەرەتىن. ماكاروۆ بۇرىنعى مۋزىكانت ەكەن. مۋزىكانى تاستاپ كەلىپ، ارتىنان ديۆيزيا، ودان سوڭ كورپۋس كومانديرى بولىپتى. ول كىسىنىڭ بۇرىنعى مۋزىكانت ەكەنىن ءبىز كەزدەيسوق بىلدىك. ول بىلاي بولدى.
اكادەميانىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن اياقتاردا ءبىز كاۆكازعا مانيەۆرعا باردىق. مەن كورپۋس كومانديرىنىڭ، ماكاروۆ ارميا كومانداشاسىنىڭ مىندەتىن اتقاردىق. مانيەۆر ويداعىداي ءوتتى. كاۆكازدان قايتاردا مەن قازاقتىڭ مەيماندوستىعىن جاساپ، گەنەرالعا رەستوراندا قوناقاسى بەردىم. بىرگە بارعان جولداستاردى تەگىس شاقىردىم. رەستورانعا الدىن الا تىلەك ايتىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنان قۋىرداق، بەسبارماق جاساتتىرعان ەدىم. اس جەپ، كاۆكازدىڭ شىرىن شاراپتارىن ءىشىپ، كوڭىلدەنىپ وتىردىق.
ءبىر كەزدە وركەستر ويناپ، ەكى-ۇش بەلگىلى ان-كۇيدى ناشار ورىندادى. گەنەرال ماكاروۆ، باسىن شايقاپ، ورنىنان تۇردى دا، ەستراداعا قاراي اياڭدادى. ءبىز ول كىسى كوڭىلى سۇيەتىن ءبىر ءاندى ورىنداۋدى وتىنگەلى بارا جاتقان بولار دەپ ويلادىق. ول وركەستر ديريجەرىنىڭ قاسىنا باردى دا:
— ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، مەن پۋلتكە شىعىپ، بەس مينۋت وركەستردى باسقارار ەدىم، — دەدى.
ديريجەر باسىن يزەپ، قولىنداعى تاياقشانى گەنەرالعا بەرىپ، پۋلتتەن تۇسە باستادى. رەستورانداعى باسقا جۇرت تا، ءبىز دە تاڭ بولىپ قالدىق. باسقا جۇرت مىنا گەنەرالدىڭ ەسى دۇرىس پا دەگەن شىعار ىشتەرىنەن. ال ءبىز گەنەرالدىڭ مۇنىسى نەسى دەپ ويلاپ، قىسىلىپ وتىردىق.
گەنەرال پۋلتكە شىقتى. زال مەن وركەسترگە ەستىرتە:
— وگينسكييدىڭ «پولونەزى»، — دەدى دە، تاياقشانى جوعارى كەتەردى.
گەنەرال ماكاروۆ تاياقشاسىن سەرمەپ كەپ قالعاندا وركەستر، اسكەر اتىنداي، لىپي جونەلدى. وركەستردىڭ تولقىندى، ىرعاقتى ءۇنى رەستوراندى تەربەپ قويا بەردى. بارلىق جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ، ەكى-ەكىدەن قالاي بيلەپ كەتكەندەرىن بىلمەي قالدى.
«پولونەز» اياقتالعاننان كەيىن ەلدىڭ ءبارى ەستراداعا قاراي بۇرىلىپ، دۋ قول شاپالاقتادى. وركەستردەگىلەر تاباندارىنان تىك تۇرىپ، ولار دا الاقاندارى قىزارعانشا قول سوقتى. سودان كەيىن قولىنا فلەيتا ۇستاعان ءبىر مۋزىكانت العا شىعىپ، گەنەرالدىڭ قاسىنا كەلدى دە:
— ءبىز ءسىزدى العاشىندا ماس گەنەرال ەكەن دەپ ەدىك. ءسىز پايعامبار ەكەنسىز، — دەپ ماكاروۆتىڭ قولىن الدى.
بۇل كىسى مەنىڭ اكادەمياداعى ەڭ جاقسى كورەتىن ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى بولدى. ول كىسىنىڭ ساباقتارىنان دا ىلعي بەس الىپ ءجۇردىم. ءبىراق، ءبىرىنشى كۋرستان كەيىن گەنەرال ماكاروۆ باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتى دە، ەكىنشى كۋرستا ونىڭ ورنىنا باسقا وقىتۋشى كەلدى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ول مەنى ۇناتپادى. باعانى ىلعي تومەندەتىپ قوياتىن بولدى. مەن وعان ۇنەمى بەسكە جاۋاپ بەرەمىن. ول ءتورت نەمەسە ۇشتەن ءسال جوعارىراق دەيدى. سولاي دەپ جۋرنالعa بەلگى سوعادى. مۇنىسىنا مەنىڭ بىرگە وقيتىن جولداستارىم نارازى بولا باستادى.
ءبىر كۇنى ماعان زاحاروۆ شاقىرىپ جاتىر دەستى. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ارميا گەنەرالى ماتۆەي ۆاسيليەۆيچ زاحاروۆ ءبىزدىڭ باس شتاب اكادەمياسىنىڭ باستىعى عوي. باردىم. بايان ەتتىم.
— بۇل قالاي، جولداس مومىش ۇلى، — دەدى گەنەرال الدىنداعى تابەلگە ءۇڭىلىپ. — ءسىزدىڭ وقۋداعى قارقىنىڭىز سوعىستاعىداي بولماي جاتىر عوي. ءسىز بەن ءبىز جامان سوعىسپاعان سياقتى ەمەس پە ەدىك؟
زاحاروۆتىڭ ولاي دەيتىن ءجونى بار ەدى. ويتكەنى ول كىسى قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ يانۆارىنان قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ اپرەلىنە دەيىن ءبىزدىڭ كالينين مايدانى شتابىنىڭ باستىعى بولعان.
— ءدال سولاي، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن، — كالينين مايدانىندا قانداي قايرات جۇمساسام، ءقازىر دە سونداي قاجىرمەن وقىپ جاتىرمىن.
— وندا مىنا وقىتۋشىنىڭ ساباعىنان نەگە تورتكە ءتۇسىپ قالعانسىز؟ بۇرىن ماكاروۆتان ىلعي بەس الىپ كەلگەن ەدىڭىز عوي.
— وقۋىم دا، ۇعۋىم دا، جاۋاپ بەرۋىم دە بىلتىرعىداي، جولداس گەنەرال.
— مەن ءسىزدى تۇسىنبەي تۇرمىن، جولداس مومىش ۇلى.
— مەن دە ءسىزدى ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق، جولداس گەنەرال. مەنىڭ مىندەتىم تىرىسۋ، تىربانۋ، تىڭعىلىقتى جاۋاپ بەرۋ بولسا، ول مىندەتىمدى ويداعىداي ورىنداپ كەلەمىن.
— ءتىفۋ، ەنەڭدى ۇرايىن، — دەدى گەنەرال كۇلىپ، — مەن ساعان، بىلتىرعىداي، بيىل، ەكىنشى كۋرستى بىتىرگەندە دە العىس جاريالاسام دەپ جاتىرمىن دا.
— نيەتىڭىزگە راقمەت، جولداس گەنەرال. سىزدەن الار العىسىمنىڭ الدىنا توسقاۋىل تۇرعىزىلىپ جاتسا مەن نە ىستەيمىن، — دەدىم الاقانىمدى جايىپ.
وسىمەن اڭگىمە بىتكەن بولاتىن.
ءبىر كۇنى الگى وقىتۋشى بىزدەن جازباشا جۇمىس الدى. ءبىر تاقىرىپ بەردى دە، سوعان سىپاتتاما جازعىزدى. ال مەن جەلدىرتە سۇيكەكتەتپەي، جاي جازاتىن كىسىمىن. ويلانىپ-تولعانۋىم كوبىرەك بولدى. بەينەنى، قيمىلدى كوزگە سۋرەتتەي ەتىپ ايقىن ەلەستەتەتىن تەڭەۋلەر ىزدەيمىن، سوزدەردىڭ سيرەك قولدانىلاتىن سينونيمدەرىن تابۋعا تىرىسامىن. ءوستىپ وتىرىپ مەن تاقىرىپتىڭ تورتتەن ءۇشىن سىپاتتاپ بولعان كەزدە ۋاقىت ءبىتتى دەپ، بارلىق جۇمىستى ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە جيناتىپ الدى. اياقتالماعان جۇمىسىمدى مەن دە اپارىپ گەنەرالدىڭ قولىنا بەردىم.
ءىىى
ءۇش كۇننەن كەيىن وقىتۋشى قايتادان اۋديتورياعا كىردى. پورتفەلىن اشىپ، الدىنا ءبىزدىڭ داپتەرلەرىمىزدى قاتارلاپ قويىپ ءسال وتىردى دا، ولاردى ۇستىنەن بىر-بىرلەپ الىپ، يەلەرىنە ۇلەستىرە باستادى. بالەنشە ءتورت، بالەنشە بەس دەپ جاتىر. ءۇش العان ەشكىم جوق. ءبىر كەزدە ول:
— پولكوۆنيك مومىش ۇلى،— دەدى ماڭعازدانا يەگىن كوتەرىپ.
— مەن، جولداس گەنەرال، — دەپ ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— سىزگە ەكى قويدىم. تاقىرىپقا سىپاتتاما جاساماپسىز، — دەدى ول.
جۇرت اڭ-تاڭ بوپ قالدى.
— عاپۋ ەتىڭىز، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن. — تاقىرىپقا سىپاتتاما جاسالعان، ءبىراق اياقتالماعان. اياقتاۋعا ۋاقىت جەتپەدى.
— مەن ءسىزدىڭ باسىڭىزدا نە بارىن بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم مىنا جازعانىڭىز عانا، — دەپ ول مەنىڭ داپتەرىمدى ستولدىڭ شەتىنە تاستادى. مەن ورنىمنان قوزعالمادىم.
— پولكوۆنيك مومىش ۇلى، داپتەرىڭىزدى الىڭىز، — دەدى گەنەرال داۋسىن قاتايتىپ.
— ونداي باعا قويىلعان داپتەردى مەن المايمىن، جولداس گەنەرال، — دەدىم.
— مەنىڭ قولىمنان الماساڭىز بۇل داپتەردى گەنەرال زاحاروۆتىڭ قولىنان الاتىن بولارسىز، — دەپ مەنىڭ داپتەرىمدى قايتادان پورتفەلىنە سالىپ قويدى.
— ريزامىن، — دەپ ورنىما وتىردىم.
ارينە بۇل ءومىرى ەكىلىك باعا الماعان مەن ءۇشىن دە، اكادەميا ءۇشىن دە چپ ەدى.
ەرتەڭىندە تاعى دا گەنەرال زاحاروۆتىڭ كابينەتىنە شاقىرىلدىم. زاحاروۆتىڭ قاسىندا الگى وقىتۋشى وتىر ەكەن. مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز ايتىپ وتىرعانى ايقىن بولدى.
— اي-ياي-اي!—دەدى گەنەرال زاحاروۆ الدىنداعى قاعازىنان باسىن كوتەرىپ. — بۇل قالاي، جولداس مومىش ۇلى؟ وقىپ وتىرسام جازعان جۇمىسىڭىزدا ءبىر ءمىن جوق. مەن سىزگە ءوزىڭىزدىڭ كەلىپ توقتاعان تۇسىڭىزعا دەيىنگىنى ايتىپ وتىرمىن. نە ءبىر گرامماتيكالىق، نە ءبىر سينتاكسيستىك قاتە كورىنبەيدى. وسىلاي عوي، جولداس گەنەرال، — دەپ ول وقىتۋشىعا قاراي موينىن بۇردى. وقىتۋشى باسىن يزەدى. زاحاروۆ سودان كەيىن بارىپ ءسوزىن قايتادان جالعادى. — بۇل ساۋاتتىلىق جاعى.. ال جازعان جۇمىسىڭىزدىڭ تەحنيكاسىنا كەلسەك، وندا دا ءمىن جوق. مىندەت، سىپاتتاۋ، دالەلدەۋ — ءبارى دە جەتكىلىكتى. ورىس ءتىلىن قانداي جاقسى بىلەسىز. بۇل جونىنەن ءبىزدىڭ كوپتەگەن گەنەرالدارىمىزدىڭ سىزگە قىزىعۋىنا بولادى. سولاي بولا تۇرسا دا، مومىش ۇلى جولداس، ءسىزدىڭ بۇل جۇمىسىڭىز اياقتالماي قالعان. سوندىقتان سىزگە وقىتۋشى ەكىلىك باعا قويعان. وسىنىڭ اياعىنا جارتى بەت رەزيۋمە جازساڭىز ءبىتىپ جاتىر ەدى. وندا سىزگە بۇل جۇمىسىڭىز ءۇشىن بەس قويىلاتىن ەدى. وسىلاي عوي؟ — دەپ زاحاروۆ تاعى دا وقىتۋشىعا قاراي بۇرىلدى. ول تاعى دا باسىن يزەدى. سودان سوڭ زاحاروۆ الدارىندا تىك تۇرعان ماعان قاراي بۇرىلدى.
— نەگە ويتپەدىڭىز؟ وكىنىشتى بولعان، جولداس مومىش ۇلى. وتە وكىنىشتى!
— ۋاقىت جەتپەدى، جولداس ارميا گەنەرالى، — دەدىم مەن ەكى قولىمدى جامباسىما جاپسىرا، يەگىمدى ءسال كوتەرە ۇستاپ.
— وزگەلەرگە جەتكەن ۋاقىت سىزگە قالاي جەتپەدى؟ — دەپ ول تاعى دا باسىن شايقادى.
— بۇل سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرەردەن بۇرىن وقىتۋشىعا ءۇش سۇراق قويۋعا رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن، جولداس ارميا گەنەرالى، — دەدىم مەن تاعى دا نىق-نىق سويلەپ.
— بەرىڭىز، بەرىڭىز، — دەدى زاحاروۆ.
مەن ەندى وقىتۋشىعا قاراي ءسال قيىستاي بۇرىلىپ تۇردىم دا، بىلاي دەدىم:
— جولداس گەنەرال، ءبىرىنشى سۇراعىم مىناداي: اكادەميا تىڭداۋشىسى شىعارما جازاردا الدىنا نەشە ماقسات قويۋعا ءتيىس؟
— مۇنداي سۇراق بولمايدى، جولداس مومىش ۇلى، — دەدى وقىتۋشى ماعان مىسقىلداي جاۋاپ بەرىپ. — تىڭداۋشىنىڭ الدىندا جالعىز عانا ماقسات تۇرادى. ول تاقىرىپتى قالاي دا جاقسى جازىپ شىعۋ ماقساتى. تۇسىنىكتى مە سىزگە؟
— ال مەن شىعارما جازاردا الدىما ءۇش ءتۇرلى ماقسات قويامىن، جولداس گەنەرال. ول، بىرىنشىدەن — اسكەري، ەكىنشىدەن — عىلىمي، ۇشىنشىدەن — ادەبي بولۋى كەرەك. وسى ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلماسا، مەن ونى شىعارما دەپ ەسەپتەمەيمىن.
وسى كەزدە زاحاروۆتىڭ مەنىڭ سۇراعىم مەن جاۋابىما زەر سالىپ، ويلانا باستاعانىن اڭعاردىم.
— ەكىنشى سۇراعىم مىناداي، جولداس گەنەرال، — دەدىم وقىتۋشىعا قادالا قاراپ، — ءسىز ورىستىڭ «ستراح» («ۇرەي») «سمەلوست» («باتىلدىق») دەگەن ەكى ءسوزى بار ەكەنىن بىلەسىز، ارينە. ال وسى ەكى ءسوزدىڭ نەشەدەن سينونيمى بار ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— ءسىز مەنەن ەمتيحان الايىن دەپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى ول قىزاراقتاپ.
— ونىڭىز ارتىق ءسوز، جولداس گەنەرال. مەنىڭ ايتايىن دەپ تۇرعانىم وسى ەكى ءسوزدىڭ بىرەۋىنىڭ سەگىز، ەكىنشىسىنىڭ توعىز ءتۇرلى سينونيمى بار.
سول سينونيمدەردىڭ ءبارىن ەسىمە تۇسىرە وتىرىپ، مەن ءوز شىعارمامدا «ۇرەي»، «باتىلدىق» دەگەن سوزدەردى ەش جەردە ەكى رەتتەن قايتالاعانىم جوق.
— پولكوۆنيك، سول ەكى ءسوزدىڭ سينونيمدەرىن جەكە-جەكە اتاپ شىعىڭىزشى، — دەدى زاحاروۆ ماعان.
— قۇپ، جولداس ارميا گەنەرالى، — دەدىم مەن اكادەميا باستىعىنا قاراي بۇرىلىپ. — «ستراح» ءسوزىنىڭ سينونيمدەرى مىناداي: «بويازن»، «جۋت»، «يسپۋگ»، «وپاسەنيە»، «وتوروپ»، «روبوست»، «ترەپەت» جانە «ۋجاس». — گەنەرال زاحاروۆ مەن ءار ءسينونيمدى اتاعان سايىن ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ وتىردى. ونىڭ ءبىر قولىنىڭ بەس ساۋساعى تەگىس جۇمىلىپ، ەكىنشى قولىندا جۇمىلماعان ەكى-اق ساۋساق قالدى. مەن ءسال تىنىس جاسادىم دا، سودان كەيىن ەكىنشى ءسوزدىڭ سينونيمدەرىن تاراتۋعا كىرىستىم. — ال «سمەلىي» ءسوزىنىڭ بالاماسى بولىپ مىنا سوزدەر سانالادى، جولداس گەنەرال: «بەسستراشنىي»، «بەزبويازنەننىي»، «حرابرىي»، «نەۋستراشيمىي»، «وتۆاجنىي»، «دوبلەستنىي»، «بەسترەپەتنىي»، «ۋدالوي»، «ليحوي». ەندى قانداي سوزدەردىكىن ايتايىن، جولداس گەنەرال؟
— «ارميا» دەگەن سوزدىكىن ايتىڭىزشى.
— ول كوپ ەمەس، جولداس گەنەرال: «ۆويسكو»، «رات» جانە «ۆوينستەنو» دەگەن ءۇش-اق ءسوز.
— وندا «ناكازانيە» دەگەن سوزدىكىن ايتىڭىز.
— «كارا»، «كازن»، «ۆوزمەزديە»، جولداس گەنەرال. بۇلار ءسينونيمى از سوزدەر. ءسينونيمى كوپ سوزدەردى سۇراڭىز، جولداس گەنەرال.
— جەتەدى، — دەدى زاحاروۆ كۇلىپ. — مەن ءسىزدى اۆتومات پا دەپ قالدىم.
— ولاي ەمەس، جولداس گەنەرال، مەن اسكەري اكادەميانىڭ تىڭداۋشىسىمىن.
— ماقتارلىق ءىس، جولداس پولكوۆنيك. ەندى ءسىزدىڭ جاڭاعى ايتقان ەكى ءسوزدى قالاي قولدانعانىڭىزدى تەكسەرىپ كورەيىك. — وسىلاي دەپ زاحاروۆ الدىندا جاتقان داپتەردىڭ بەتتەرىن اقتارىپ، ءار بەتكە بايىپتاپ كوز جۇگىرتە باستادى. — راس، قايتالانباعان ەكەن، — دەدى ول ءبىرازدان كەيىن داپتەردىڭ سوڭعى بەتىن جاۋىپ. — جوق، توقتاڭىز، ەندى مىنا ەكى جۇمىستى قارايىق. مەن ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزبەن سالىستىرۋ ءۇشىن ءتورت پەن بەس قويىلعان ەكى جۇمىستى قوسا الدىرعانمىن.
گەنەرال زاحاروۆ وسىلاي دەپ، الدىندا جاتقان ەكى داپتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اقتارىپ قاراپ، قىزىل قارىنداشپەن كەرەكتى ءسوزىنىڭ استىن سىزىپ جاتتى. سودان كەيىن ولاردى ساناپ، ءبىر قاعازعا ءتۇرتىپ الدى دا، باسىن كوتەردى.
— دۇرىس ايتاسىز، جولداس پولكوۆنيك، — دەدى ول ەكەۋىمىزگە كەزەك قاراپ قويىپ. — «ۇرەي» دەگەن ءسوز مىنا جۇمىستا 10 رەت، مىنا داپتەردە 13 رەت قايتالانعان. گەنەرالعا تاعى دا سۇراعىڭىز بار ما؟
— سوڭعى سۇراعىم مىناداي، — دەدىم تاعى دا وقىتۋشىعا قادالىپ. — وسى ءبىز اكادەميانىڭ تىڭداۋشىسىمىز با، الدە باستاۋىش مەكتەپتىڭ شاكىرتىمىز بە؟
— ونى بىلمەگەنىڭىز وكىنىشتى ەكەن، — دەدى ول كۇڭك ەتىپ.
— ولاي دەيتىنىم، ەگەر ءبىز كلاستا ءمۇعالىمنىڭ اۋزىنان شىققاندى قاعازعا كوشىرىپ، جات جازۋ جازىپ وتىرعان بالا-شاعا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ سوعىستا العان تاجىريبەمىزدى بايانداپ بەرۋگە ءتيىس ەگدە ادامدار بولساق وندا بىزگە شاكىرتشە قاراۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءبىزدىڭ بۇل جازىپ وتىرعاندارىمىز وتان سوعىسىندا ءوز باسىمىزدان كەشكەن تاجىريبە. ەرتەڭ باس شتابقا وسى جازىلعانداردىڭ ءبارى، قيىرشىق التىن ىسپەتتەس، قاجەت دۇنيە. باس شتابتاعىلار وسى قيىرشىقتاردىڭ ءبارىن قورىتىپ، كەسەك التىنعا اينالدىرادى. مەن ءوزىم وسىلاي دەپ ويلايمىن. ەگەر ولاي بولسا، وندا كەشە ءسىز ماعان ەكى قويماي-اق «جولداس مومىش ۇلى، رەزيۋمە جازىپ ۇلگىرمەگەن ەكەنسىز، سونى جازىپ اياقتاپ بەرىڭىز» دەپ جۇمىسىمدى وزىمە قايىرىپ، ارتىنان ماعان بەس ەمەس، ءۇش قويساڭىز دا ريزا بولاتىن ەدىم عوي.
مەنىڭ سىزگە باسقا سۇراعىم جوق. مەن ءوزىمدى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كىنالى دەپ ەسەپتەيمىن. كەشە قاسىڭىزعا بارىپ داپتەرىمدى الماعانىما كەشىرىم سۇرايمىن.
وسىدان كەيىن مەن زاحاروۆنا قاراي قايتادان بۇرىلىپ تۇردىم.
IV
— ول داپتەردى الماعانىڭىز دۇرىس بولعان، جولداس مومىش ۇلى، — دەدى زاحاروۆ ويلانا وتىرىپ. — دەگەنمەن، ءسىز مەنىڭ باعاناعى سۇراعىما جاۋاپ بەرىڭىزشى. جۇرتقا جەتكەن ۋاقىت سىزگە قالاي جەتپەي قالدى؟
— ونىڭ مىناداي سەبەبى بار، جولداس ارميا گەنەرالى، — دەدىم مەن. — وزگە جۇرتتىڭ ويلاۋ پروسەسى ءبىر ساتىلى دا، مەنىكى ەكى ساتىلى. بار اڭگىمە وسىندا.
— مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
— ويتكەنى مەن ويدى الدىمەن قازاقشا ويلايمىن. ودان كەيىن ونى ورىسشاعا اۋدارامىن. سودان سوڭ بارىپ قاعازعا تۇسىرەمىن. بۇل ورىس ەمەس ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارىنىڭ تابيعاتىنا ءتان قاسيەت. وزگە جولداستارىم مەن سياقتى ەكى رەت ويلانىپ، اۋرەلەنىپ جاتپايدى. مىنە، ونىڭ سەبەبى. وسىندا، جولداس ارميا گەنەرالى.
زاحاروۆ كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، تاعى دا ويلانىپ قالدى. سودان كەيىن و4 جاعىنداعى وقىتۋشىعا بۇرىلىپ:
— ءسىز قالاي دەپ ويلايسىز؟ — دەدى.
— جولداس گەنەرال، ول ماعان ەمەس، پروگرامماعا بايلانىستى عوي، — دەدى وقىتۋشى.
— پروگرامما نە ءۇشىن جاسالادى؟
— ول تۇسىنىكتى عوي، جولداس گەنەرال، — دەپ شىجالاقتاي باستادى. — ءبىراق ءاربىر پولكوۆنيكتىڭ ايتقانى بويىنشا پروگراممانى وزگەرتە بەرۋگە دە بولمايدى...
— جوق، — دەپ زاحاروۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ءسىزدىڭ مۇنىڭىز ۇستازدىققا جاتپايدى. — وسىلاي دەدى دە زاحاروۆ ون جاعىنداعى تەلەفونداردىڭ بىرەۋىنىڭ ترۋبكاسىن كوتەردى. وزەروۆپىسىڭ؟ مەن زاحاروۆ قوي. — وقىتۋشىنىڭ شەنى مەن فاميلياسىن اتاپ، — سوگىس جاريالاۋ تۋرالى بۇيرىق جازىپ اكەل.. ءقازىر، — دەدى.
وسىلاي دەپ ول ترۋبكانى جاپتى. وزەروۆ اكادەميانىڭ كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى ەدى. وقىتۋشىعا قاراسام، ونىڭ ءتۇسى بوپ-بوز بوپ كەتىپتى. سۋدان شىققان بالىققا ۇقساپ، قايتا-قايتا ءتىلىن جالاڭداتىپ، ەرنىن جالاي بەرەدى.
گەنەرال زاحاروۆ الدىندا جاتقان مەنىڭ جازبا جۇمىسىما «2» دەپ قويىلعان باعا مەن وقىتۋشىنىڭ فاميلياسىن قىزىل قارىنداشپەن ايقىش-ۇيقىش ەكى سىزدى دا، جاڭادان «4» دەگەن باعا قويدى.
ودان تومەنىرەككە: «اكادەميا باستىعى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ارميا گەنەرالى» دەگەن سوزدەر ويىلعان شتەمپىلىن باستى دا، ونىڭ استىنان «م. زاحاروۆ» دەپ يرەكتەتە قول قويىپ، داپتەرىمدى وزىمە قايتارىپ بەردى.
— ءسىز بوسسىز، — دەدى ول وسىدان كەيىن.
مەن ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، كەيىن بۇرىلدىم دا، اياعىمدى دىك-دىك باسىپ، گەنەرالدىڭ كابينەتىنەن شىقتىم. جاراي ما وسى دەتال؟
اۆتور. جارايدى، باۋكە. ءسويتىپ ءسىز اكادەميانى ءبىتىرىپ، اقشالاي سىيلىق الدىڭىز؟
باۋىرجان. ءيا، اكادەميانى ءجۇز جيىرما بەس ادام ءبىتىردى. سونىڭ جيىرماسىنا سىيلىق بەرىلدى؛ اكادەميانى تەك قانا بەسپەن بىتىرگەندەرگە ون ءۇش مىڭ سومنان سىيلىق ءتيدى. Meءنىڭ بەسكە 0،39 بالىم جەتپەي قالدى. سونىڭ ءبارى جاڭاعى وقىتۋشىنىڭ قىرسىعىنان بولدى.
تازا ءتورت، ءتورت جارىمعا بىتىرگەندەر بايگەگە ىلىنگەن جوق. سولاردىڭ ىشىنەن جالپى بالىم 4،61 بولعاندىقتان مەنى تانداپ الىپ، توعىز مىڭ سومدىق ەكىنشى سىيلىققا قوستى.
اۆتور. وقىپ جۇرگەن كەزدەگى ايلىق ستيپەنديالارىڭىز قانشا ەدى، باۋكە؟
باۋىرجان. اركىمدىكى ءارتۇرلى. مەنىڭ ستيپەنديام ديۆيزيا كومانديرىنىڭ جالاقىسى بولاتىن.
اۆتور. مۇنداي ستيپەنديامەن ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن، باۋكە؟ ول جىلداردا كازگۋ-دىڭ ستۋدەنتى بولىپ، مەن دە ستيپەنديامەن ءومىر ءسۇردىم. ال ەندى ءسىزدىڭ سىيلىعىڭىزدى جۋمايمىز با، باۋكە؟
باۋىرجان. ارينە، كوپ اقشا. توعىز مىڭ سوم شىتىرلاپ قالتاما تۇسكەننەن كەيىن مۇنى قايدا جۇمسايمىن دەپ ويلادىم. اقىرى مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم. باس شتابتىڭ اكادەمياسىن بىتىرگەن ءبىرىنشى قازاق مەن بولارمىن. ەندەشە مەن وسى قۇرمەتكە ارناپ حالىقتىڭ تويىن جاسايىن دەدىم.
سول كەزدە موسكۆادا سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ سەسسياسى ءوتىپ جاتقان ەدى. قازاقستان دەپۋتاتتارى ورنالاسقان «ارمەنيا» مەيمانحاناسىنا بارىپ، قالىبەك قۋانىشبايەۆ پەن مالىك ءعابدۋلليندى تاۋىپ الدىم. ەكەۋى دە دەپۋتات بولاتىن. وسىلاي دا وسىلاي، اكادەميانى ءبىتىردىم. ۇكىمەت سىيلىق بەردى. مەن دە قازاقتىڭ ءبىر ۇلىمىن عوي. ەندەشە اسكەري اكادەميانى مەنىمەن بىرگە حالقىمىز دا قوسا ءبىتىردى دەپ ەسەپتەيمىن. وسى قۋانىشقا ارناپ، قازاقشا توي جاسايىق. وزدەرىڭ ەلدەن كەلگەن دەپۋتاتتاردان جيىرما شاقتى ادام جيناڭدار. قارسىداعى رەستورانعا بارىپ وتىرايىق دەدىم ولارعا. ولار كەلىستى. سول ارادا قۇرمانبەك جانداربەكوۆ كەلە قالدى. جيىرمادان اسا ادام بوپ جينالىپ، قارسىداعى رەستورانعا بارىپ وتىردىق.
— ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر ءسىزدىڭ قولدا، جولداس دەپۋتات، — دەدىم قاللەكەيگە. — اس الدىرتىڭىز. تويدى باستاڭىز.
قاللەكەي كەلىستىرىپ زاكاز بەردى. كەمەلدەندىرىپ تويدى جۇرگىزدى. اكادەميانى ءبىتىرۋ تويى وسىلاي ءوز سانىمەن اياقتالدى.
V
باۋىرجان. ول كەزدە ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى نۇسقاۋى بويىنشا، اكادەميانى بەسپەن بىتىرگەندەرگە ءۇش ءتۇرلى، تورتپەن بىتىرگەندەرگە ەكى ءتۇرلى قىزمەت ۇسىنىلاتىن. نە ءۇشتىڭ، نە ەكىنىڭ تاڭداعان بىرەۋىنە بارۋعا مىندەتتىسىڭ. ال مەن جوعارىداعى وقىتۋشىنىڭ كەسەلىنەن ءۇشتىڭ ەمەس، ەكىنىڭ ءبىرىن عانا تاڭداۋعا ءتيىستى بولدىم.
اكادەميانى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىزدى گۋك-تىڭ قاراماعىنا جىبەردى. گۋك-تىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى فيليپپ يۆانوۆيچ گوليكوۆ ماعان الدىمەن كاۆكازعا بريگادا كومانديرى بولىپ بارۋدى ۇسىندى.
— مەن ديۆيزيا كومانديرىمىن. ونىڭ ۇستىنە اكادەميا ءبىتىردىم. بريگادا كومانديرى بولىپ بارمايمىن، — دەدىم گوليكوۆكە.
سوعىستى ءبىتىرىپ، اكادەميانى تاۋىسىپ، كەۋدەگە نان ءپىسىپ جۇرگەن كەز ەدى عوي ول، قاراعىم. گەنەرالعا تۋرا وسىلاي دەدىم.
— بارا بەرىڭىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى حابارلايمىز، — دەدى گەنەرال.
مەن تايتاڭداپ جۇرە بەردىم. سونىمەن ون كۇن ەتتى. مەنى تاعى گوليكوۆكە شاقىردى.
— بريگادا كومانديرى بولىپ بارماساڭىز، — دەدى بۇل جولى گەنەرال، — وندا كورپۋس شتابىنىڭ باستىعى بولىپ بارىڭىز.
بۇل ۇلكەن قىزمەت ەدى. جامان اعاڭ اقىلسىزدىق جاسادى، قاراعىم. جارايدى، راقمەت دەۋدىڭ ورنىنا گوليكوۆكە:
— مەن ساپ كومانديرىمىن. ەشقاشاندا شتابتا وتىرعان ەمەسپىن، — دەدىم.
گوليكوۆ بەتىمە قاراپ وتىردى دا:
— جولداس پولكوۆنيك، ءسىز اسقاقتىقتىڭ سازايىن تارتاسىز. بارا بەرىڭىز، — دەدى.
اعات كەتكەنىمدى ارتىنان ءبىلدىم. ءبىراق قايتا بارىپ، گەنەرالدان كەشىرىم سۇراۋعا ورلىك مويىن بۇرعىزبادى. ورىنسىز ورلىك ادامدى وكىندىرمەي قويمايدى عوي، قاراعىم. پارتيا مەن ۇكىمەت مەنى وقىتتى. اكادەميا ءبىتىرتتى. مەنىڭ لاۋازىم تاڭداماي، جىبەرگەن جەرگە جۇرە بەرۋىم-اق ءجون ەدى. كەشە، موسكۆا تۇبىندە ءولىپ كەتسەم قايتەتىن ەدىم. ولگەندەردەن جانىم ارتىق پا ەدى؟ قايتەسىڭ پەندەمىز عوي. پەندە بولعان سوڭ كەمشىلىكتەن كىم قۇتىلماق. «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن دانالىق ءسوزدى حالىق تەگىن ايتپاعان عوي. مەنىڭ ومىرىمدە جىبەرگەن ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم وسى بولدى. وزگەسىنىڭ ءبارى تۇككە تۇرمايدى، — باۋىرجان ءسال ويلانىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. سودان كەيىن ءسوزىن قايتادان جالعادى — وسى قاتەمدى ويلاسام كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەكى بەتىم دۋىلداپ قويا بەرەدى. ادامگەرشىلىك، ازاماتتىڭ ارىم ءوزىمدى ءومىر بويى وسى ءۇشىن ايىپتاۋمەن كەلەدى.
ءومىرىنىڭ قاتەسىن ەشكىم دە ءوز اۋزىنان ايتىپ بەرمەيدى. ويتكەنى ونى مويىنداۋ قيىن، وزگەگە مولدىرەتىپ ايتىپ بەرۋ ودان دا اۋىر. مەن ساعان يمانداي سىرىمدى ايتىپ وتىرمىن، قاراعىم. ونىڭ سەبەبى مەنىڭ دۇرىسىمدى كورگەن جۇرت بۇرىسىمدى دا ءبىلسىن. ءبىر ادامنىڭ ءومىرى مىڭ ادامعا ساباق. جاس ۇرپاق مەنىڭ دە جاقسىمنان ۇيرەنىپ، جامانىمنان جيرەنسىن.
وسىدان كەيىن باۋكەڭ ىڭىلداپ، ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» دەيتىن انىنە ۇقساستاۋ اۋەنمەن مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭ ايتتى:
اتاعىم جەر جۇزىنە دۇرىلدەگەن، ءبىر كەزدە باۋىرجان ەم گۇرىلدەگەن ايرىلىپ اتاقتان دا، شاتاقتان دا، بۇل كۇندە شال بولدىق قوي دىرىلدەگەن.
اۆتور. باۋكە، وسىنىڭ ءۇشىنشى جولىن وزگەرتسەڭىز قايتەدى؟
باۋىرجان. نە دەپ؟
اۆتور. ماسەلەن، «Tiس ءتۇسىپ، تىزە قاقساپ، بۋىن بوساپ» دەسە دە بولار ەدى.
باۋىرجان. سەبەپ؟
اۆتور. «ەردىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن بار ەمەس پە؟ ەندەشە ءسىزدىڭ اتاعىڭىز ەشقاشاندا وشپەۋگە ءتيىس. تاريح ءسىزدى ۇمىتپاس بولار، باۋكە.
باۋىرجان. سوندا قالاي بولىپ شىعادى؟
اۆتور. بىلاي:
اتاعىم جەر جۇزىنە دۇرىلدەگەن. ءبىر كەزدە باۋىرجان ەم گۇرىلدەگەن. Tic ءتۇسىپ، تىزە قاقساپ، بۋىن بوساپ بۇل كۇندە شال بولدىق قوي دىرىلدەگەن.
باۋىرجان. و دا ءجون ەكەن، — سودان سوڭ باۋكەڭ تاناۋى جالپايا راقاتتانىپ كۇلىپ الدى.
— ونىڭ دا راس. سولاي-اق بولسىن.
اۆتور. اكادەميانى ءبىتىرىپ الىپ، الشاڭداپ موسكۆادا جۇرە بەرەمىز بە، باۋكە؟ كەتپەيمىز بە ءبىر جاققا جولداما الىپ؟
باۋىرجان. ونىڭ راس. اكادەميانى بىتىرگەن مەنەن باسقا ءجۇز جيىرما ءتورت ادام تەگىس قىزمەتكە كەتتى. سوپايىپ مەن جالعىز قالدىم. گۋك-تىڭ قاراماعىندا التى اي جاتتىم. گەنەرال گوليكوۆ اقىلى كىرگەندە شاقىرتارسىڭ دەپ، ءوزىنىڭ ورىنباسارى سۆيريدوۆقا تاپسىرىپ قويسا كەرەك. ءبىر كۇنى مەنى گەنەرال-مايور سۆيريدوۆ شاقىرتتى. باردىم.
— زەرىكتىڭىز بە، جولداس پولكوۆنيك؟ — دەپ سۇرادى ول.
— زەرىكتىم.
— بارىنە ءوزىڭىز كىنالىسىز، — دەدى گەنەرال سۆيريدوۆ. — ءبىز ءسىزدى العاشىندا بريگادا كومانديرى ەتىپ تاعايىندايىق دەپ ەدىك. بەيبىت ۋاقىتتا بريگادا كومانديرى دەگەن اسكەردەگى ۇلكەن قىزمەتتەردىڭ ءبىرى. بريگادا كومانديرى لاۋازىمىنداعى ادامعا گەنەرال-مايور اتاعى بەرىلەدى. ءبىراق ءسىز ونى تۇسىنبەدىڭىز. ودان سوڭ كورپۋس شتابىنىڭ باستىعى ەتۋگە ۇيعارىپ ەدىك. وعان دا ريزا بولمادىڭىز. ءقازىر باسقا بوس ورىن جوق. سوندىقتان ۋاقىتشا بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بوپ باراسىز. مىنە جولداما.
— قۇپ! — دەپ قولدى شەكەگە قويىپ، اياقتى سارت ەتكىزۋدەن باسقا ەشتەڭە قالمادى ماعان. ۇلكەن وزەندەردە پاروحود ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا ارناۋلى ادام سۋدىڭ تەرەڭدىگىن ۇنەمى ولشەپ وتىرادى. ويتپەسە پاروحود قايىرلاپ، بوگەلىپ قالادى. نەمەسە ونىڭ ۆينتىنە زاقىم كەلىپ، ىستەن شىعادى. العان جۇگىن ءتيىستى جەرىنە ۋاقىتىندا جەتكىزە المايدى. ادام دا پاروحود سياقتى. ول دا ءوزىنىڭ الدىن ۇنەمى ويمەن ولشەپ وتىرۋى كەرەك. ويلانباعان ورعا جىعىلادى، وپىق جەيدى. وعان ءوزىڭنىڭ ءور كوكىرەكتىگىڭ، وزىمشىلدىگىڭ عانا كىنالى. بۇل سەنىڭ اقىلسىزدىعىڭنان ىستەلەتىن ءىس ەمەس. اقىل دا ويلاعاندى ۇناتادى. ويلانىپ-تولعانعان ادامعا عانا اقىل دۇرىس جول كورسەتەدى.
الدىمەن الماتىعا، ۇيگە سوعىپ، سودان سىبىرگە اتتاندىم.
اۆتور. الماتىدا كىمگە سوقتىڭىز؟
باۋىرجان. كىمگە بولۋشى ەدى — ايەلىم جامال، ۇلىم باقىتجان بار ەمەس پە؟ سولارعا سوقتىم.
اۆتور. ولاردى وزىڭىزبەن بىرگە الىپ كەتپەدىڭىز بە؟
باۋىرجان. جوق. جاعداي كەلمەدى. الماتىداي ەمەس، ءسىبىردىڭ جەرى سۋىق قوي. ءسىبىردىڭ سۋىعىن كوتەرە الماي، ءوزىم دە ولەسى بولىپ ءجۇردىم. كىشكەنتاي باقىتجانعا سۋىق تيگىزىپ الارمىن دەپ قورىقتىم. ونىڭ ۇستىنە ۋاقىتشا كەتىپ بارا جاتقاندىقتان ولاردى جىلى ورنىنان قوزعامايىن دەپ ويلادىم.
اۆتور. باۋكە، باسقا جورا-جولداس، ۇستاز-كوماندير، باستىق گەنەرالدارىڭىز تۋرالى تولىق ايتتىڭىز. ەندى ايەلدەرىڭىز، وزىڭىزگە ءومىر سەرىك بولعان جەڭگەيلەر جايىندا بىردەڭە دەمەيسىز بە؟
باۋىرجان. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەيىن دەپ مەن ساعان بىلتىر ايتقانمىن. نەمەنە بيىل تاعى سول سۇراقتى قوڭىرسىتىپ وتىرسىڭ؟.. ال، قاي ايەلگە قالاي ۇيلەنگەنىن، نەگە اجىراسقانىن ساعان قانداي اقىماق ەركەك ايتىپ بەرەدى دەپ ويلايسىڭ. ايەلدى قورلاعان ەركەكتى ءومىر وكىنىشسىز جىبەرمەيدى. ويتكەنى، ايەل — ءومىردىڭ اناسى، ال اسىل پەرزەنت اناسىن ەشكىمگە دە قورلاتپايدى. ويتكەنى، ايەل — كيەلى حالىق. ونىڭ كيەسى ءوزىن قورلاعان ەركەكتى ءبىر اتپاي كەتپەيدى... مەنىڭ كوزىم وسىعان جەتتى. سەنىڭ ىزدەپ وتىرعانىڭ وسى ءسوز عوي. پونياتنو تەبە؟.. مەن سوعىستا ەتەگىمە ناماز وقىپ جۇرگەنىم جوق. سەن ءوزىڭ وقىدىڭ با؟
اۆتور. وقىدىم، باۋكە. مەنىڭ نامازىم قازا بولعان ەمەس.
...قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزى كوز الدىما ەلەستەدى. ءبىرىنشى برەست اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ دەلەگاسياسى الماتىعا كەلدى. مەن دەلەگاسيانىڭ جەتەكشىسى ەدىم. قاسىمدا تاكەن مايشىنوۆ، قابىش مۋسين دەگەن ەكى سەرىگىم بار. ۇشەۋىمىز دە جيىرما ەكى جاستامىز.
ءبىز ۆارشاۆا تۇبىندە تۇرعان ديۆيزيادان قازاقستان ۇكىمەتىنە حات اكەلدىك. دەلەگاسيامىزدى حالىق كوميسسارلارى سوۆەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ قابىلدادى. قازاقتىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ ۇشەۋىمىزدى ۇيىنە شاقىرىپ، قوناق ەتتى. ءبىراز كۇننەن كەيىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ ديۆيزياعا جولداعان حاتىن الىپ، مايدانعا قايتتىق. جولدا قىزىلورداعا ءتۇسىپ، سول جەردەن ديۆيزياعا ارنالعان سالەم-ساۋقات الا كەتەتىن بولدىق.
قىزىلوردا وبكومىندا ءبىزدى وبلىس باسشىلارى راقىمباي تولەبايەۆ، مەدەۋ اتالىقوۆ دەگەن كىسىلەر جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
— ءسىزدىڭ ديۆيزياعا قازاق حالقىنىڭ سالەمدەمەسى دەپ ءبىر ۆاگون كۇرىش، ءبىر ۆاگون بالىق بەرمەكشى ەدىك. سونى دايىنداپ، ۆاگونگە تيەۋ ءۇشىن ءبىراز كۇن وسىندا بوگەلۋلەرىڭىزگە تۋرا كەلەدى، — دەدى تولەبايەۆ. — ەرتەڭ جەتىنشى نويابر — وكتيابر مەيرامى ءبىزدىڭ شيەلى دەيتىن اۋدانىمىزدا اۋدانارالىق توي وتەدى. شيەلى بيىل وتانعا كۇرىشتى كوپ بەرىپ وتىرعان اۋدان. سوعان جاپسارلاس ءۇش-تورت اۋداننىڭ حالقى جينالىپ، وكتيابر تويىن تويلايدى. سىزدەردى سول تويعا قاتىسىپ، ەكى-ۇش كۇن ەلدە اۋناپ-قۋناپ قايتسىن دەپ وتىرمىز.
ءبىر پاروۆوز ءبىر ۆاگوندى سۇيرەپ، ءتۇنى بويى ءجۇرىپ، تاڭەرتەڭ ءبىزدى شيەلىگە جەتكىزدى. ءبىزدى ۆوكزال باسىندا سالت اتقا مىنگەن جيىرما قىز قارسى الدى. ءبىز ۆاگوننان شىعا بەرگەندە جيىرما قىز ات ۇستىندە تۇرىپ دومبىرا تارتتى — كۇي اتاسى «سارجايلاۋدى» اڭىراتتى. مەنىڭ كوزىمە جاس ءۇيىرىلىپ، قوزعالماستان تۇرىپ قالدىم. ەكى جولداسىم ارسالاڭداپ، قىزدارعا قاراي جۇگىرەيىن دەپ ەدى، ىم قاعىپ ولاردى دا توقتاتىپ تاستادىم. كۇي بىتكەننەن كەيىن قىزدار تەگىس اتتان ءتۇستى دە، دومبىرالارىن كەۋدەلەرىنە قىسىپ، بىزگە ءيىلىپ سالەم بەردى. وسى كەزدە جولداستارىم قىزدارعا قاراي تۋرا كەپ جۇگىردى. ولاردىڭ جەتەكتەرىندە بىزگە اكەلگەن بوس اتتارى بار ەكەن. ءبىز سول اتتارعا ءمىنىپ، قىزدارعا ىلەسىپ، توي بولاتىن جەرگە كەلدىك.
توي ءبىر توبەنىڭ باسىندا باستالدى. قالىڭ جۇرت توبەنىڭ باسىنان ەتەككە دەيىن كەرنەي جەردە جايعاستى. ەڭ تومەندە، ولارعا قارسى قاراپ، ۇستەل باسىنداعى پرەزيديۋم مۇشەلەرى سياقتانىپ، ون بەس شاقتى ادام ات ۇستىندە وتىردىق. شيەلى اۋپارتكومىنىڭ سەكرەتارى عيزات جۇگىرالين دەگەن كىسى العا شىعىپ، كۇرىششى قاۋىمدى وكتيابر مەرەكەسىمەن قۇتتىقتادى. مايدان جەڭىسىنە قىسقاشا شولۋ جاسادى. ەلدىڭ مايدان ءۇشىن ىستەپ جاتقان ەرلىك ەڭبەگىن ايتتى. بۇل ۇلى مەيرامدا ءبىزدىڭ ورتامىزعا مايدانگەرلەر كەلىپ وتىر. ەندى سول بالالارىڭىزدىڭ لەبىزدەرىن تىڭداڭىزدار دەپ اۋپارتكوم سەكرەتارى ءسوزدى ماعان بەردى.
اتىمدى تەبىنىپ، ەندى مەن العا شىقتىم.
الدىمەن حالىققا ءوزىمىزدىڭ ءبىرىنشى برەست اتقىشتار ديۆيزياسىنان كەلگەنىمىزدى، ول ديۆيزياداعىلاردىڭ دەنى بۇرىن ءوزىم قۇرامىندا بولعان ءجۇزىنشى بريگادانىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرى ەكەنىن ايتتىم. ءجۇزىنشى بريگادادان مانشۇك مامەتوۆا سياقتى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى شىققانىن باياندادىم. تاعى باسقا ەرلەردى اتادىم. ءقازىر ديۆيزيامىزدىڭ پولشا جەرىندە جاۋدى باتىسقا قاراي قۋالاپ بارا جاتقانىن بىلدىرە كەلىپ، ديۆيزياداعى وسى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ءبىر اقىن جىگىتى ماعان بىلاي دەپ ءوتىنىش ايتقان ەدى دەي كەلىپ، مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭ وقىدىم:
بولسىن دەسەڭ دۇشپاننان كۇشى باسىم، جۇقسىن دەسەڭ بويىما ىشكەن اسىم،— سىرداريانىڭ سۋىنان ادەيى ارناپ، ءبىر تامشىسىن الا كەل، قۇربىلاسىم!
— ءبىز ول ءوتىنىشتى ورىندايتىن بولدىق، — دەدىم ءسوزىمنىڭ سوڭىندا. — ءسىزدىڭ وبلىس ءبىزدىڭ ديۆيزياعا سىرداريانىڭ سۋىنا وسكەن ءبىر ۆاگون كۇرىش پەن سىرداريانىڭ سۋىنان ۇستالعان ءبىر ۆاگون بالىق بەرەتىن بولدى. سىزدەرگە مىڭ مارتەبە راقمەت، سىر ەلىنىڭ حالقى. ءبىز سىزدەرگە جاۋدى جەڭىپ قايتامىز دەپ سەرت بەرەمىز.
مەنەن كەيىن العا موينى قۇرىقتاي قۇلا مىنگەن، باسىندا پۇشپاق بوركى، موينىندا گارمونى بار، قارا مۇرتتى، ەلۋدىڭ جۋان ورتاسىنداعى قىزىل شىرايلى كىسى باردى. ول كىسىنىڭ اۋەزدى اسەم ءۇنى گارمونمەن بىردەي شىقتى. اقىن الدىمەن جينالعان جۇرتتى مەرەكەمەن قۇتتىقتاپ الىپ، سودان كەيىن حالىققا وسى كەلگەن ءۇش جىگىت وزدەرىڭنىڭ بالالارىڭ. بۇلار سولاردىڭ قاسىنان كەلدى. بۇلار ءوز بالالارىڭنىڭ سالەمىن اكەلدى. ەرتەڭ وسى ۇشەۋىندەي بوپ ولار دا جەڭىسپەن ەلگە كەلەدى. سوندا قوزىداي ماڭىراسىپ، قويداي شۋلاسىپ تابىساسىڭدار. وسى بالالاردىڭ ءىزى ءوز بالالارىنا سالعان جول بولسىن. بۇل ەرلەردىڭ جورتقاندا جولى بولسىن! – دەپ ولەڭمەن تىلەك باتاسىن بەردى. بۇكىل حالىق ەگىلىپ وتىرىپ، «ءاۋمين!» دەپ اقىندى قوستادى.
ول كىسى حالىق اقىنى نارتاي بەكەلحانوۆ ەكەن. ول نارتاي اقىندى ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەدى. اقىندىعىنا، اقىلدىلىعىنا، انشىلىگىنە قاتتى رازى بولىپ، كەتەر-كەتكەنشە مەن ول كىسىنىڭ قاسىنان قالمادىم. جولداستارىم «قىز قۋۋ»، «كوكپار تارتۋ»، «تەڭگە الۋ» ويىندارىنا قاتىسىپ، ولار دا ماز-مەيرام بولدى.
مەرەكە وتكەننەن كەيىن اۋپارتكومنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كولحوزداردى ارالادىق. بىزبەن كورىسىپ، كەزدەسۋگە جينالعان جۇرتقا تاكەن جاياۋ اسكەر جايىن، قابىش بارلاۋشىلىق تاجىريبەسىن باياندايدى. مەن ارتيللەريست دوستارىمنىڭ ەرلىگىن ايتامىن. نارتاي اقىن ءوزىنىڭ اۋەزدى ۇنىمەن ان-ولەڭ شىرقايدى. جەڭىس جاقىن دەپ جۇرتقا جىگەر بەرەمىز. سودان كەيىن اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءاسيا باستاعان قىزدار كونسەرت كورسەتەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدى شيەلى باسىندا دومبىرامەن قارسى العان قىزدار. شيەلى قىزدارى شەتىنەن اقىن، ءانشى، دومبىراشى ەكەن. سولداتتاردىڭ ءسوزىن ەستىپ، قىزداردىڭ ونەرىن كورگەندە، ەڭسەلەرىن جۇمىس باسقان جۇرت ەداۋىر جەلپىنىپ قالىسادى.
ءۇشىنشى كۇنى تۇندە شيەلىگە قايتتىق. اي سۇتتەي جارىق ەدى. كوپ سالت اتتى بولىپ، قاتار تۇزەپ، كوسىلتە اياڭداپ كەلەمىز. مەن اۋپارتكوم سەكرەتارى مەن اقىننىڭ ورتاسىندا ەدىم. ونىڭ ار جاعىندا كولحوز پرەدسەداتەلى كەلە جاتتى. قىزدار ارتقى لەكتە بولاتىن. تاكەن مەن قابىش سولاردىڭ ورتاسىندا.
ءبىر كەزدە ارتتا كەلە جاتقان قابىش:
— ءجۇر، تاكەن، تاعى دا شابايىق، — دەدى.
— ءاسيا، بازاركۇل، جۇرىڭدەر كەتتىك، — دەدى تاكەن. جاستار ءبىر بۇيىرگە قاراي دۇرسىلدەتىپ شابا كەپ جونەلدى.
— قىزدار، قۇلاپ قالماڭدار، — دەپ ايقايلايدى، ولاردىڭ سوڭىنان كولحوز پرەدسەداتەلى. ونى ەشكىم تىڭداعان جوق. كوپ اتتىڭ تۇياعى دۇڭك-دۇڭك ەستىلەدى. ول تۇنگى دالا جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ىسپەتتەنەدى. ءبىرازدان كەيىن جاستار كوزگە كورىنبەي، تۇياق ءدۇرسىلى ەستىلمەي جىم-جىلاس جوق بولدى دا كەتتى.
— قابىش پەن تاكەڭدە تىنىم جوق، — دەدىم مەن وسى كەزدە قاسىمداعى جولداستارىمدى سوزگە شاقىرىپ. — ەلگە جەتكەلى ەكەۋى ەنەسىنىڭ اينالاسىندا كۇلتە قۇيرىعىن كوككە تىگىپ الىپ شاپقىلاعان قۇلىنداي قۇلدىراپ ءجۇر.
— شىركىن، تۋعان جەرگە نە جەتسىن، ەركەلەگەندەرى عوي، — دەدى اقىن.
— راس، كوپ قىزدىڭ ورتاسىندا كولگە سۇڭگىگەن ۇيرەكتەي بوپ ءجۇر وزدەرى، — دەدى كولحوز پرەدسەداتەل اۋپارتكوم سەكرەتارى ۇندەگەن جوق.
— قاراعىم، بۇگىن بۇل ۇشەۋىڭنەن وسى ەلدىڭ ايارى جوق، — دەدى قۇلا جورعانىڭ ۇستىندە شايقالىپ كەلە جاتقان اقىن. — مىنگەن اتىڭنىڭ ءبىر تەرلەپ، قينالعانىنا قاراماي، مىناۋ بالالارمەن قوسىلىپ، سەن دە ءبىر كوسىلە شاۋىپ، سەرگىپ الساڭشى.
وسىلاي دەپ اقىن ارتقى قاتاردا كەلە جاتقان ءانشى قىزداردى نۇسقادى.
مەن كۇلىپ، باسىمدى شايقادىم.
— الدە اتقا شابا الماۋشى ما ەدىڭ؟
— اتقا شابامىن عوي، ءبىراق ايعا شابا المايمىن، — دەدىم تاعى دا كۇلىمسىرەپ.
اقىن جورعا ىرعاعىمەن قايتادان تەڭسەلىپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
— اي اياعىڭنىڭ استىندا جاتسا شە؟ — دەدى مەنىڭ بەتىمە تىكە قاراپ.
— ايدى تاپتاۋعا بولمايدى عوي، اعا، وندا اينالىپ وتەمىن.
اقىن تاعى ءۇنسىز قالىپ، شوقشا ساقالىن رازىلىقپەن سيپادى.
— ونىڭ ءجون ەكەن، باۋىرىم، — دەدى سودان سوڭ. — مەنىكى ءوزىڭ سوناۋ الىستان، ءولىم مەن وتتىڭ ىشىنەن كەلىپ، استىنا جۇيرىك ات تيگەندە تاقىمىڭ ناۋمەز بولماسىن دەگەن عوي جاي. سەنىكى ءجون. ايتپەسە وسى كۇنى، — اقىن وڭ جاعىنداعى پرەدسەداتەلگە ءبىر قاراپ قويدى، — كوپ ازاماتتار كوزىنە جىلقى بالاسى كورىنسە بولدى، سوعان بۇت ارتىپ، شابا جونەلەتىندى شىعاردى عوي. قولىنا تۇسكەنى جاس جاباعى ما، ۇيرەتىلمەگەن تاي، قۇناجىن بايتال ما — شارۋاسى جوق.
جاس جىلقىنىڭ قولى ءۇسىپ قالادى-اۋ، وبال-اۋ دەپ ەشكىم ويلامايدى. وسى سوعىستىڭ كەسىرىنەن جىلقى دا جۋاسىپ كەتكەن بە، ايتەۋىر كونە بەرەدى.
وسىلاي دەپ ول اتىن ءبىر قامشىلاپ قويدى. قۇلا جورعا موينىن قۇرىقتاي سوزىپ، تايپالا ءتۇسىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. ءبىز كوپ ۋاقىت ءۇنسىز كەلە جاتتىق.
ءبىر كەزدە ارت جاعىمىزدان قالىڭ ءدۇرسىل قايتا ەستىلدى. مەنىڭ جولداستارىم مەن قىزدار ەكەن.
— باسەكە، ۇرىسىپ جاتقان جوقسىز با؟ — دەدى قابىش ەكى تاناۋى دەلدەڭدەپ.
مەن ۇندەمەدىم.
— ە، باستىقتارىڭ نەگە ۇرسادى؟ — دەدى كولحوز پرەدسەداتەلى جىگىتتەرگە قاراي جامباستاي بۇرىلىپ. — اسكەردە ۋۆولنيتەلنىي دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز بولادى. سەندەر ونىڭ ورنىنا ءبىر-بىر قىز جەتەكتەپ كەتتىڭدەر ەمەس پە؟ ونداي ۋۆولنيتەلنىيى بار سولداتقا كىم ۇرسادى؟
— ءسىز ول قالجاقتى قويىڭىز، — دەدى تىك مىنەز قابىش.
— ە، قويدىم، قويدىم. قويماعاندا، — دەپ پرەدسەداتەل كۇڭكىلدەپ اتىنىن بەلىن قايىستىرا قايتادان تۇزەلىپ وتىردى. جۇرت ءۇنسىز قالدى.
— نەمەنە، ارمانسىز شاپتىڭدار ما، جىگىتتەر؟ — دەدىم مەن ول ۇنسىزدىكتى بۇزۋ ءۇشىن.
— شاپتىق، شاپتىق، — دەدى تاكەن مەم قابىش جارىسا جاۋاپ قاتىپ.
ءسويتىپ ءبىز الپىس توننا كۇرىش، قىرىق توننا بالىق الىپ، قىزىلوردادان مايدانعا اتتاندىق. سوعىستا جالعىزدارىنان ايرىلعان شەرلى اكەلەر، مۇڭدى انالار، كۇيەۋلەرىنەن «قارا قاعاز» العان قارالى كەلىنشەكتەر، قايعىلى قارا كوز قىزدار، ارداگەر نارتاي اقىن سوعىستىڭ اۋىرتپالىعىنا قاراماستان قايىسپاي ەڭبەك ەتىپ، مايدانعا جان اياماي بولىسىپ جاتقان ەڭبەكشى جۇرت — ەر حالىق ەرەكشە ۇمىتىلماستاي بوپ كوڭىلىمىزدە قالدى.
— ۋاليكىم سالەم. ال جالعىزبىسىڭ، الدە قاسىڭدا «شاتاعىڭ» بار ما؟
— جالعىزبىن، سابە.
— جالعىز بولساڭ مەنىڭ نومەرىمە كەل. مەن كۇتەم سەنى.
سابەڭ الماتىدان كەلىپ، مەن جاتقان «موسكۆا» مەيمانحاناسىنا تۇسكەن ەكەن. مەنى سىرتىمنان كورىپ قالىپ، ادمينيستراتوردان كىرىپ، نومەرىمدى سۇراپ الىپ تەلەفون سوعىپتى. بۇرىن، مەن اكادەميادا وقىپ جۇرگەن كەزدەردە دە موسكۆاعا كەلگەن سايىن مەنى وسىلاي تەلەفونمەن ىزدەپ تاۋىپ الاتىن. باردىم. ماكەڭ جەڭگەي قاسىندا ەكەن. سابەڭنەن ەل جايىن سۇراپ، ادەبيەت تۋرالى اڭگىمەلەستىك. مەن وعان «سيبير»، «دوكتور» دەگەن ەكى ولەڭىمدى وقىپ بەردىم.
— ءاي، باۋىرجان، سەن مىنا ولەڭدەردى تەككە قور قىلىپ ءجۇرسىڭ، — دەدى سودان سوڭ سابەڭ. — بۇلاردى قالاي دا جاريالاتىپ جارىققا شىعارتۋ كەرەك. سونان سوڭ كەشەگى وتكەن جەر جۇزىلىك قىرعىن سوعىستىڭ سىرى مەن سيپاتىن قازاقتا سەنەن باسقا جاقسى ءتانىپ-بىلىپ، تۇسىنەتىن ادام كەمدە-كەم. سوندىقتان سول جايدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ حالقىڭا، ەل-جۇرتىڭا، زامانداستارىڭ مەن تۋىستارىنا، بولاشاق ۇرپاققا پايداسى تيەتىندەي كىتاپ ەتىپ جازىپ بەرۋ — ازاماتتىق مىندەتىن.
جاڭا سەن كىمنىڭ اسەرى بولدى دەپ سۇرادىڭ عوي. سابەڭنىڭ وسى ءسوزىنىڭ ماعان تىكەلەي اسەرى بولدى. سول ءسوز مەنى قاباعات رۋحتاندىردى. سودان كەيىن سابەڭ ەكەۋىمىز موسكۆانى ارالاپ ءجۇرىپ، تاعى دا كوپ اڭگىمەلەستىك. جوعارىدا ءبىر جەردە سابيتپەن رەستورانعا بارعانىمدى ايتىپ ەدىم عوي. ول ءدال وسى كۇننىڭ كەشىندە بولاتىن.
مەن 1971 جىلى جازدا، قازاقتىڭ م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ الپىس جاسقا تولعانى اتاپ وتىلگەن قالالىق جيىندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مىنبەگە كەلگەن ءساتىن كوز الدىما ەلەستەتتىم.
— مەن باۋىرجان ەلۋ جاسقا تولعاندا شىعارعان ولەڭىمدى وقيمىن، — دەدى سابەڭ كوزىلدىرىگىن كيىپ جاتىپ، تەك وزىنە عانا ءتان ماڭگى قارلىعىڭقى ۇنىمەن. سودان كەيىن ول اق ساۋساعىن شوشايتا زالعا قاراي قولىن سەرمەپ قالدى. — مەن ءبىر ايتپايمىن، ال ايتقانىمنان قايتپايمىن. باۋىرجانعا ەلۋىندە نە تىلەسەم، الپىسىندا دا سونى تىلەيمىن.
جۇرت دۋ كۇلدى. سابەڭ سوندا مىنا ولەڭىن وقىعان ەدى:
«سوۆەتتىڭ سانالى ەر ەركەگى» دەپ، «جىگىتتىڭ قىز قىزىعار كوركەمى» دەپ، باۋىرجان مومىش ۇلى جەر جۇزىندە تاراپتى بارلىق ەلگە ەرتەگى بوپ.
بارسام دا قاي كونتينەنت، قاي ارالعا،
زاماننان از حابارى بار ادامدا
بىلمەيتىن باۋىرجاندى جان كورگەم جوق،
Meن بۇعان قۋانام دا، تاڭدانام دا.
ايتايىن ەڭ الدىمەن قۋانىشتى:
قازاقتا ۇل تۋعانمەن تالاي كۇشتى،
جەر ءجۇزىن تامساندىرىپ باۋىرجانداي
ەسىمى قايسىسىنىڭ حاتقا ءتۇستى؟
اۋىلدىڭ قالدى كوبى اۋماعىندا...
باۋىرجان «كاتيۋشاداي» لاۋلادى دا،
ورتەدى فاشيستەردى، سوندىقتان دا
تانيدى دوسى تۇگىل جاۋ جاعى دا.
باتىستا، جۇرگەن عىلىم تەرەڭىندە،
اقىلىن، وجەتتىگىن، ونەرىن دە
جىر ەتىپ، باۋىرجاننىڭ باتىرلىعىن
تانيدى، ءبىر-اق شىندىق كولەمىندە.
ەجەلدەن ەرتەگىشىل شىعىس — كارى،
شىندىقتان شىعا شىرقاپ، كەتەدى ءارى:
كورەدى قاھارمانداي تاۋ كوتەرگەن،
نەمەسە، جەر تىتىرتكەن ازىرەت-الى.
بىلسە ەگەر ەكەنىمدى مەنىڭ قازاق:
«سەندەردە ۇل بار عوي، — دەپ، — سونداي عاجاپ؟»
شۋلاسىپ قاماعاندا قالىڭ ادام،
جارىلماي قۋانىشتان تۇرام از-اق!
ايتايىن تاڭدانۋدىڭ ەندى جايىن:
ۇشقانىن اتاق-داڭقى كورگەن سايىن.
كەلتىرەم كوز الدىما باۋىرجاندى،
كادىمگى جاقسى ادامدى — قاراپايىم.
بىلەمىن بۇل جىگىتتى ەرتە كۇننەن:
قاتتىنى نەلەر كەرىم ەرىتە بىلگەن.
شىقتى بۇل قىلىش بولىپ مايرىلمايتىن،
سوۆەتتىك ارميانىڭ مارتەنىنەن.
شىقتى دا جالاڭ قاعىپ تۇردى ساپقا:..
وتاندىق ۇلى سوعىس قىزعان شاقتا،
اقىلى، قيمىلىمەن، قايراتىمەن،
وزىنە يە بولدى بەرگەن اتقا.
سول ءۇشىن وتان مەن حالقى ءسۇيىپ،
اتاسا كەتەتۇعىن دەنەسى ءيىپ،
تاريحقا كىردى بۇل دا ءدال زوياداي،
نەمەسە سەكىلدەنىپ — مەرەسيەۆ.
ءفاشيستى بۇل باتىرلار قىرىپ-جويدى،
ازامات بولدى ىستەرى ابىرويلى
قۇرمەتپەن، سوندىقتان دا، باۋىرجانعا
جاتىرمىز ەلۋ جاستا...
«تو ەست» دەپ سابەڭ قاعازدان باسىن كوتەرىپ الدى دا، سول جاق يىعىنان كەرى بۇرىلىپ، ساحنا تورىندەگى ۇلكەن ەتىپ جازىلعان «60» دەگەن سيفردى نۇسقاپ، «انە، انە» دەدى دە، بۇل شۋماقتىڭ ءتورتىنشى جولىن تۇزەتىپ قايتادان وقىدى. جۇرت تاعى دا ءدۇر سىلكىنىپ، دۋ كۇلىپ قالدى.
جاتىرمىز الپىس جاستا جاساپ تويدى، شاشۋىم وسى-اق بولدى تويعا دايىن. ەل سۇيگەن ەردى مەن دە ايمالايىن! باۋىرجان، اتا-اناڭا العىس ايتىپ، سوۆەتتەن سەنى وسىرگەن اينالايىن!
وسىلاي دەپ سابەڭ باسىن كوتەردى دە، قۇشاعىن كەڭ جايا مىنبەدەن ءتۇستى. باۋىرجان دا ورنىنان اتىپ تۇردى. ەكەۋىنىڭ قۇشاعى ساحنا ورتاسىندا ايقاستى. مول دەنەلى سابىرلى سابەڭ ارقىلى حالىق باۋىرجانداي باتىر ۇلىن تاعى دا مەيىرلەنە قۇشاعىنا قىسقان ىسپەتتەندى. سودان كەيىن سابەڭ باۋىرجاندى بالاشا قۇلاعىنان تارتىپ، ءسال ەڭكەيتتى دە:
— ەلىڭ ءۇشىن! — دەپ ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيدى. ودان كەيىن تاعى دا ەڭكەيتتى.
— ءوزىم ءۇشىن! — دەپ ەكىنشى رەت ءسۇيدى.
— ۇرپاق ءۇشىن! — دەپ ءۇشىنشى رەت ەڭكەيتىپ جانە ءسۇيدى.
زال كۇلىپ، دۋىلداپ، شارتىلداتا شاپالاق سوعۋمەن بولدى.
كوپ ادامنىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، دومالانعان ىستىق مونشاقتار ىرشىپ ءتۇسىپ جاتتى.
اۆتور. شىركىن، سابەڭ-اي دەسەڭشى! كىمدى رۋحتاندىرمادى، كىمگە كومەكتەسپەدى. قازاقتىڭ وزىنەن كەيىنگى اقىن-جازۋشىلارىنا سابەڭنەن كوپ كومەك كورسەتكەن ەشكىم جوق شىعار. ادەبيەتكە كەلگەن ءبارىمىز سول كىسىگە اكەمىزدەي قارىزدار ەدىك-اۋ. ول كىسىنىڭ كوشەدە توقتاي قالىپ «ءاي، ءحالىن قالاي؟» دەپ ءبىر اۋىز ايتقان جىلى ءسوزىنىڭ ءوزى نە تۇرۋشى ەدى؟
باۋىرجان. سونىمەن اكادەميادا بەس جىل ساباق بەردىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتى مەن موسكۆانىڭ اسكەري اكادەمياسىندا لەكسيا وقىعان ساناۋلى عانا قازاق بار. بۇل — ماقتان ەمەس، اقيقات. تۇسىنىكتى مە ساعان؟ — مەن باسىمدى يزەدىم. — جاز، تۇسىنىكتى بولسا.
اسكەري اكادەميادا ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، مەن جازۋشى بولۋدى ويلانا باستادىم.
وسى ويمەن كالينين قالاسىندا ءجۇرىپ (ءبىزدىڭ اكادەميا سوندا كوشىپ بارعان بولاتىن)، ورىس تىلىندە «ءبىزدىڭ سەميا» كىتابىن جازىپ شىقتىم. ول كىتاپتىڭ قايدا، قاشان باسىلعانىن ايتقانمىن ساعان.
ەلۋ بەسىنشى جىلدىڭ اياق جاعىندا، ءبىر كۇنى موسكۆاعا كەلىپ، گۋك-كە كىردىم. گەنەرال گوليكوۆتان مەنى ارميادان بوساتىپ، زاپاسقا شىعارۋدى ءوتىندىم.
— ەندى وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك بولامىن. ءبىراق وتستاۆكاداعى ازامات بولمايمىن، جولداس گەنەرال، — دەدىم.
— ارميادان كەتكەندە نە ىستەيسىز؟ — دەدى گەنەرال تاڭدانىپ. — ءسىز قىرىق بەستە ەكەنسىز. بۇل ناعىز وفيسەردىڭ جاسى. ارميادا ءالى دە ءبىرسىپىرا جىل قىزمەت ىستەۋىڭىزگە بولادى عوي.
— مەن جۇمىستى تاستامايمىن، جولداس گەنەرال. ەندى ادەبيەت مايدانىندا قىزمەت ەتەتىن بولامىن.
— قاي تىلدە جازباقسىز؟
— ورىس تىلىندە.
— جازۋشى بولۋ ءۇشىن ەڭ كەمى ادەبيەت ينستيتۋتىن ءبىتىرۋ كەرەك قوي، پولكوۆنيك.
— ماعان ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ كەرەگى جوق، جولداس گەنەرال. مەنىڭ جازۋشى بولۋىما ءوزىم وتكەن ءومىر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساباقتارى دا جەتەدى.
— بۇل ءسىزدىڭ ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىمىڭىز بە، پولكوۆنيك؟
— ءدال سولاي، جولداس گەنەرال.
وسىدان بەس جىل كەيىن، اسكەري جازۋشىلاردىڭ موسكۆادا بولعان كەڭەسىندە سويلەگەن سوزىندە سول كىسى، ارميا گەنەرالى فيليپپ يۆانوۆيچ گوليكوۆتىڭ تاپ ءوزى: «مومىش ۇلىنىڭ زاپيسكالارى مەمۋار بولعانمەن ،باسقا مەمۋارلاردان كوپ ايىرماسى بار، ول كوركەمدىك دارەجەگە كوتەرىلگەن، وندا ارتىق ەپيزود، كەرەكسىز كەيىپكەرلەر دەگەن جوق. ناعىز ماڭىزدى ەپيزودتار مەن وبرازداردى ىرىكتەپ العان» دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە مەن گوليكوۆتىڭ ماقتاعانىنا ەمەس. گوليكوۆكە جازۋشى بولامىن دەپ بەرگەن ۋادەمدى ورىنداعانىما قۋاندىم. ارينە، گوليكوۆتىڭ ارميادان جاقىندا كەتكەن وفيسەر نە تىندىرا قويدى دەيسىڭ دەپ، مەنىڭ كىتابىمدى وقىماي تاستاي سالۋىنا بولاتىن ەدى. وقىپ شىعىپ، ءادىل باعاسىن ايتقان. ول ءۇشىن گەنەرالعا مىڭ مارتەبە راحمەت. سودان كەيىن مەن ءوزىمدى وتستاۆكاداعى ادام ەمەس، سوۆەت ارمياسىنىڭ ساپىندا جۇرگەن جاۋىنگەر وفيسەر ساناتىندا سەزىندىم. ول ءسوز ماعان تۋعان انامداي بوپ كەتكەن ارميانىڭ الىستاعى ۇلىنا بىلدىرگەن مەيىر ماحابباتى ءتارىزدى بوپ تانىلدى. بۇل وزىڭە سونشا ايتىلعان ءبىر سىر عوي، قاراعىم.
سودان كەيىن گوليكوۆ مەنى بۋردەنكو اتىنداعى باس اسكەري گوسپيتالعا جىبەردى. سونىڭ قاسىندا جوعارى اسكەري كوميسسيا بار ەدى. ونىڭ باستىعى دوبروحوتوۆ دەگەن كونتر-ادميرال بولاتىن. كەلسەم دوبروحوتوۆ شاشى اپپاق، ءوزى قاپ-قارا، ءبىراق جىلى ءجۇزدى، وتە ءبىر بيازى كىسى ەكەن. سالەمدەسىپ، ءجونىمدى ايتتىم. مەنى دەنساۋلىعىما بايلانىستى ارميادان بوساتىڭىز دەدىم.
دوبروحوتوۆ مەنى ورتالىق اسكەري كوميسسياعا جىبەردى. ونىڭ جەتى كوميسسياسى بار ەكەن. سولاردان ءوتتىم. اكادەمياعا مەنى اسكەردەن بوساتۋ تۋرالى ۆكك-نىڭ قاۋلىسىن اكەپ بەردىم.
ەكى كۇننەن كەيىن اكادەميا باستىعى شاقىردى.
— دەنساۋلىعىڭىز ناشارلاسا كۋرورتقا جىبەرەيىك، — دەدى باستىق.
— كۋرورتتان باس تارتامىن. مەنى اسكەردەن بوساتۋدى سۇرايمىن، — دەدىم.
سودان ءبىرازدان كەيىن بۇيرىق شىقتى. وندا پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى، 59-ستاتيانىڭ «ب» پۋنكتىنە سايكەس اسكەردەن بوساتىلسىن جانە ونىڭ اسكەري كيىم كيىپ جۇرۋىنە رۇقسات ەتىلسىن دەپ كورسەتىلدى. ءبىر باسىما جەتكىلىكتى پەنسيا تاعايىندالدى.
ەلۋ بەسىنشى جىلدىڭ دەكابرىندە بارلىق دوس-جولداستارىممەن، اكادەميامەن، ارميامەن قوشتاسىپ، الماتىعا قايتتىم. ارينە، بۇل ايتارعا عانا وڭاي. ايتپەسە ون ءبىر اي — قىزىل اسكەر، ون ءتورت اي — ۆزۆود كومانديرى، ءۇش جىل ءتورت اي — روتا كومانديرى، توعىز اي — اتقىشتار پولكى شتابى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، بەس اي — رەسپۋبليكالىق ۆوەنكوماتتىڭ اعا نۇسقاۋشىسى، بەس اي — باتالون كومانديرى، ەكى اي — پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، سەگىز اي — اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى، جەتى اي — باس شتاب اسكەري اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى، ءۇش اي — ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، التى اي — ديۆيزيا كومانديرى، ەكى جىل ەكى اي — باس شتاب اسكەري اكادەمياسىنىڭ تىڭداۋشىسى، ەكى جىل — بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، بەس جىل — اسكەري اكادەميادا وردينارلىق اسكەري پروفەسسور بولعان ارميامەن قوشتاسۋ وڭاي ءىس ەمەس، قاراعىم. مەن — ارمياعا، ارميا مەنىڭ ومىرىمە اينالىپ كەتكەن ەدى عوي. ارميادان بوساۋ ماعان قىرىق بەس جاسىمدا قايتادان تۋىپ، ەكىنشى ءبىر ءومىردى جاڭادان باستاعانمەن پارا-پار ەدى. ءبىرىنشى ومىرىمدە مەنىڭ وتانعا سىڭىرگەن ازدى-كوپتى ەڭبەگىم، حالىقتان العان اتاق-ابىرويىم بار ەدى. ەكىنشى ومىرىمدە ونداي ەڭبەك ەتىپ، حالىقتان العىس الا الام با؟ — دەپ تولعاندىم.
باۋكەڭ ءسال بوگەلىپ، تاعى دا «قازاقستان» تەمەكىسىنە قول سوزدى. سيديعان سالالى، ەتسىز ارىق ساۋساقتارىنا كوزىم ءتۇسىپ، تاعى دا ونى ىشىمنەن اياپ كەتتىم. باسقا جۇرت سياقتى، بۇرىن مەن دە باۋكەڭە ءمان بەرە بەرمەيتىنمىن. سوعىسقا كىم قاتىسپادى، كىم كوماندير بولمادى دەپ ويلايتىنمىن. وزىمەن ەتەنە ارالاسىپ، ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن باۋكەڭ ماعان باسقا قىرىنان كورىندى. بۇل كىسى ەلىمىزدىڭ اتاقتى قولباسى، گەنەرالدارىمەن قىزمەتتەس بولىپ، ولاردىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداپتى. جۋكوۆ، ۆاسيليەۆسكيي، روكوسسوۆسكيي، باگراميان، گوۆوروۆ، زاحاروۆ سياقتى مارشالدارمەن اۋىزبا-اۋىز تىلدەسىپتى. اسكەردە مارشال تۇگىل گەنەرال كورمەگەن ماعان الدىمدا وتىرعان ارىق شال بىرتە-بىرتە بيىكتەپ اسقار تاۋعا اينالىپ كەتكەن سياقتى بوپ كورىندى.
ەڭ العاش اڭگىمەلەسە باستاعان كۇندەرىمىزدىڭ بىرىندە، ءسوز اراسىندا باۋكەڭ ماعان «مەن پروفەسسورمىن» دەگەن ەدى.
— نە دەيسىز؟ — دەپ مەن قايتالاپ سۇرادىم.
— مەن قاتارداعى اسكەري پروفەسسورمىن، — دەدى ول مۇرتى تىكىرەيىپ.
مەن باۋكەڭە جايلاپ قانا جىميىپ قارادىم. ونىم: «باۋكە، وسى جەرىن ارتىعىراق سىلتەپ جىبەرگەن بولارسىز»، — دەگەنىم ەدى، باۋىرجان مەنىڭ ءشۇبالانىپ وتىرعانىمدى سەزدى دە:
— سەنبەسەڭ قوي، — دەپ ول اڭگىمەنى اياقتاتپاستان بىردەن ءۇزىپ تاستادى.
ارتىنان مەن مومىش ۇلى تۋرالى كەپتەگەن دوكۋمەنتتەرمەن ىستەس بولدىم. دوكۋمەنت پەن باۋكەڭ ايتقان اڭگىمەلەر اراسىندا الشاقتىق جوعىنا ابدەن كوزىم جەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ باۋكەڭنىڭ قاتارداعى اسكەري پروفەسسور بولعانىن دا انىقتادىم. كالينين قالاسىنداعى اسكەري اكادەميادا ساباق بەرىپ جۇرگەنىندە مومىش ۇلى تاكتيكادان التى، ستراتەگيادان توعىز ەڭبەك جازادى. سول ءۇشىن اعا وقىتۋشىلىقتان وردينارنىي پروفەسسور دارەجەسىنە جوعارىلايدى. ءبىراق بۇل اتاق اكادەميادا لەكسيا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ساقتالادى دا، ودان كەتسەڭ الىنىپ قالادى ەكەن. ويتكەنى ول اتاق سەنىڭ ورنىڭا كەلگەن ەكىنشى وقىتۋشىعا بەرىلەدى. 1956 جىلدىڭ ءبىرىنشى يانۆارىندا مومىش ۇلى جوعارىدا اتالعان اكادەميانىڭ تىزىمىنەن شىعارىلعان. سول كۇننەن باستاپ ونىڭ قاتارداعى اسكەري پروفەسسور اتاعى دا ءوشىپ قالعان. جاڭا باۋكەڭ ارميادا اتقارعان قىزمەتتەرىن سانامالاپ وتىرىپ، بەس جىل اسكەري اكادەميادا وردينارلىق اسكەري پروفەسسور بولدىم دەگەندە مەنىڭ ويىما العاشىندا وسى سوزگە سەنبەگەنىم ءتۇسىپ، ىشتەي ۇيالىپ وتىردىم. ونىڭ اۋزىنان ءارتۇرلى جاعدايدا ايتىلىپ كەتكەن ۇساق-تۇيەك دالسىزدىكتەرگە تۇزەتۋ جاساعان تۇستارىمدى دا ارتىق كوردىم. وزىمە بەرگەن دەرەكتەرىنىڭ ءبارى دۇرىس بولعاندىقتان باۋكەڭنىڭ باسقا جەرلەردە ايتقان سوزدەرىندە نە شارۋام بار ەدى دەپ ويلادىم.
ءىح
اۆتور. باۋكە، وتكەن جولعى اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە كالينين قالاسىنداعى اسكەري اكادەمياعا ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزىمدە تاكتيكا مەن ستراتەگيادان ەڭبەكتەر جازىپ وردينارنىي پروفەسسور اتاعىن الدىم دەپ ەدىڭىز. ودان بۇرىنىراقتا جاياۋ اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ۋستاۆىنا پىكىر قوسقانىڭىزدى بىلدىرگەنسىز. وسىلاردىڭ قانداي ەڭبەكتەر ەكەنىن اشىپ ايتۋعا بولا ما؟
باۋىرجان. — جوق. بولمايدى. — وسىلاي دەپ قاتاڭ، تىكە ايتتى دا، باۋكەڭ اق مۇشتىكتى اۋزىنا اپارىپ بىر-ەكى سوردى دا، بۇرق ەتكىزىپ ءتۇتىن شىعاردى. — ۇلتتىق تابىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، — دەدى سودان سوڭ داۋسىن باسەڭدەتە سويلەپ. مەن باسىمدى يزەدىم. — بىلسەڭ، — دەدى دە باۋكەڭ ەندى ورىسشا سويلەپ كەتتى: — ناسيونالنىي دوحود ۆ سسسر ۆەس پرينادلەجيت ترۋدياششيمسيا: ودنا چاست ەگو پوستۋپاەت ترۋدياششيمسيا ۆ ۆيدە ليچنىح دوحودوۆ، ا درۋگايا — يسپولزۋەتسيا كاك وبششەستۆەننىي فوند ناكوپلەنيا ي ۋدوۆلەتۆورەنيا پوترەبنوستەي ۆسەگو وبششەستۆا ي سوستاۆلياەت وبششەستۆەننۋيۋ سوبستۆەننوست. پونياتنو تەبە؟ — مەن تاعى دا باسىمدى يزەدىم. ءبىراق ىشىمنەن: باۋكەڭنىڭ باياعىدا بانكتە قىزمەت ىستەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، ساياسي ەكونومياعا كىرىپ كەتكەنى نەسى دەپ ويلادىم. — ۇقساڭ وسىنى قازاقشالاعىن. — مەن قاعازعا جازعانىمدى اۋىزشا اۋدارىپ، وقىپ بەردىم. — ۇلتتىق تابىسقا سسسر-دە بۇتىندەي ەڭبەكشىلەر يە: ونىڭ ءبىر بولىگى ەڭبەكشىلەر قولىنا ءوزىنىڭ جەكە تابىسى رەتىندە تيەدى دە، ال ەكىنشىسى جيناقتاۋدىڭ قوعامدىق قورى رەتىندە ءارى بۇكىل قوعامنىڭ كەرەكسىنۋىن وتەۋگە پايدالانىلادى، ءسويتىپ ول قوعامدىق مەنشىككە اينالادى. — وسىلاي ما؟ — دەدى باۋكەڭ مەنىڭ اۋدارمامنىڭ دۇرىس، قيسىعىن تەكسەرگەندەي ءسال ويلانا وتىرىپ، — وسىلاي بولسا، ول ەڭبەكتەر، ۇلتتىق تابىستىڭ ەكىنشى بولىگى سياقتى، مەملەكەت مەنشىگىنە جاتادى. ول مەنىڭ سوۆەتتىك قوعامنىڭ اسكەري وي قازىناسىنا قوسقان ءوز ۇلەسىم. وعان مەن يە ەمەسپىن. ءبىراق مەن سوسياليستىك مەملەكەتتى قورعاۋدىڭ قوعامدىق وسى عاجاپ مەنشىگىنە تيتتەي دە بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسقانىما رازىمىن. ماقتانامىن دەمەيمىن. تۇسىنىكتى مە؟ ال مەن ۇلتتىق تابىستىڭ ءبىرىنشى بولىگى سياقتى، ءوزىمنىڭ جەكە تابىسىم رەتىندە باعالاناتىن ادەبي ەڭبەگىمە تولىق يەمىن.
ول وسىلاي دەپ ەتاجەركادا تۇرعان ءوز كىتاپتارىن يەگىمەن نۇسقادى.
«سوۆەتتىك قوعامنىڭ اسكەري وي قازىناسىنا قوسقان ءوز ۇلەسىم». باۋكەڭنىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ كوز الدىما ابدەن سارعايىپ كەتكەن گازەت قيىندىسىن ەلەستەتتى.
بەتتىڭ جوعارعى جاعىنداعى «پولكوۆنيك مومىش ۇلىنىڭ اسكەري جازبالارى» دەگەن ۇلكەن زاگولوۆوك كوزىمە وتتاي باسىلدى. ادەتتەگى ەتەك ماقالانىڭ بيىكتىگى ەلۋ جول بولادى. ال مىناۋ جالپاق التى باعاننىڭ ءارقايسىسى ۇساق ارىپتەرمەن تەرىلگەن جەتپىس جولدان تۇراتىن شىرەمە ەتەك ماقالا ەكەن. اياعىنا: «ا. كريۆيسكيي» دەپ قول قويىلعان.
ماقالانىڭ باس جاعىندا اۆتور ءوزىنىڭ الدىندا قاتىرما مۇقابالى كوك داپتەر جاتقانىن، ونىڭ ءبىرىنشى بەتى تولعان ادرەس ەكەنىن، ادرەستەرگە قاراعاندا داپتەر يەسىنىڭ دوس، تۋىستارىنىڭ ءبارى الماتى قالاسىندا تۇراتىندىعىن ايتا كەلىپ، بۇل وردەندى پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اسكەري جازبالارى ەكەنىن، مومىش ۇلىنىڭ ءقازىر الماتىدا كومانديروۆكادا جۇرگەنىن ايتادى.
وسىدان كەيىن اۆتور كوك داپتەردىڭ بەتتەرىن پاراقتاپ، ونداعى جازۋلاردى وقۋعا كىرىسەدى. ءبىرىنشى بەتتەگى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن، اسەرلى، ءالدى سوزدەر بىردەن وقۋشى نازارىن اۋدارادى.
«ەرسىز ەل بولمايدى، ەلسىز ەر بولمايدى».
«وتان ءۇشىن وتقا تۇسكىن — كۇيمەيسىڭ».
«ءولىم اراسىندا جۇرسەڭ دە، ومىردەن ءۇمىت ۇزبەگىن».
مىنەكي، كوك داپتەر يەسىنىڭ العاشقى سوزدەرى وسىلاي باستالادى. 1942 جىلدىڭ دەكابرىندە ول بىلاي دەپ جازىپتى:
«ۇلتتىق ماقتانىش — ۇلت ازاماتىنىڭ مىزعىماس زاڭى، قاسيەتتى ءىسى. كىمدە-كىم ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەپ، ونى ماقتانىش ەتپەسە (ال ءار ۇلتتا دا ماقتان تۇتارلىق جايلار بار)، ول بارىپ تۇرعان ازعىن...»
باۋىرجان مەنىمەن ءبىر اڭگىمەسىندە: «مەن سوعىس جىلدارىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنە: «كىمدە-كىم ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەپ، ونى ماقتانىش ەتپەسە، ول بارىپ تۇرعان ازعىن» دەپ جازعانمىن دەگەن ەدى. سوندا باۋكەڭ وسى «پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اسكەري جازبالارىن» ايتقان ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم مەن ماقالانىڭ تاقىرىبىنا قايتا ءبىر كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ. سوندا باۋكەڭ بۇل سوزدەردى كوك داپتەرگە قاي تۇستا، قانداي جاعدايدا جازدى ەكەن دەگەن جانە ءبىر وي كەلدى. دەرەۋ باۋكەڭنىڭ قىزمەت ءتىزىمىن الىپ قارادىم. قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ دەكابرى 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كالينين مايدانىنىڭ قۇرامىندا، حولم قالاسىنىڭ تۇبىندە تۇرعان كەزى ەكەن. ول كەزدە مومىش ۇلى پولك كومانديرى.
ءتىزىمدى كەيىن قويدىم دا، قايتادان سارعايعان گازەت قيىندىسىنا ءۇڭىلدىم. ماقالا اۆتورى كوك داپتەر سىرىن بايانداۋعا قايتادان «كىرىستى».
كوك داپتەردىڭ يەسى نە جازسا دا، نە تۋرالى تولعانسا دا ونىڭ ويى اسكەري تاقىرىپقا، ءوزىنىڭ وفيسەرلىك ماماندىعىنا كەلىپ تىرەلىپ وتىرادى. مىنە، ونىڭ «اسكەري تاربيەنىڭ ماقساتتارى» دەگەن كونسپەكتىسى. مۇندا ول «اسكەري پسيحولوگياداعى ۇلتتىق ساتتەر» دەگەن جايعا تەرەڭدەي ۇڭىلەدى. ول بىلاي دەپ باياندايدى:
«جاۋىنگەردى جاۋ جۇرەك ەتىپ تاربيەلەۋدە حالىقتىڭ وتكەندەگى جاۋىنگەرلىگى دە، ونىڭ ەڭ مارتەبەلى ۇلتتىق ءداستۇرى دە ماڭىزدى ەكەنىنە مەنىڭ ءوز ت ءا ج ءى ر ي ب ە م د ە كوزىم جەتتى.
ج ا س ا د ا م د ى ت ءا ر ب ي ە ل ە ۋ د ءى ڭ ن ە گ ءى ز د ە ر ءى. ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، بورىشىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ، ارىن تازا ساقتاۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇلجىتپاي ورىنداۋ، زاڭعا باعىنۋ — جاس ادامعا قاجەت ىزگىلىك بەلگىلەرى وسى. مۇنى ءبىز: وتانىن، حالقىن، سەمياسىن ءسۇيۋ دەپ تە اتايمىز. مۇنداي يناباتتى تاربيە العان ادام — ناعىز جاۋىنگەر. ونىڭ قاسيەتى — ا د ا ل د ى ق، ا ر ل ى ل ى ق، ت ءا ر ت ءى پ ت ءى ل ءى ك.
ا ل ع ى ر ل ى ق پ ە ن ت ا پ ق ى ر ل ى ق ج ا ي ى ن د ا. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اقىندار ايتىسىندا كۇتپەگەن وقىس شەشىمدەر بولادى. جۇرت الدىنا شىعىپ ايتىسقا ءتۇسۋ قىزدار مەن جىگىتتەردى تاپقىرلىققا تالپىندىرادى، ولاردىڭ اۋىز ادەبيەتىنە، مۋزىكاعا ىقىلاسىن ارتتىرىپ، زەيىندى بولۋعا، ۇعىمتالدىققا ۇيرەتەدى. ال ۇرىس كەزىندە وقىس وقيعالار وراسان كوپ ۇشىراسادى. سولدات نەعۇرلىم زەرەك، تاپقىر بولسا، ول نەبىر قيىن-قىستاۋ جاعدايدان جول تاۋىپ، قۇتىلىپ شىعادى.
ۇ ل ت ت ى ق س پ و ر ت و ي ى ن د ا ر ى ت ۋ ر ا ل ى. بۇل ويىندار ادامدى باتىلدىققا، يكەمدىلىككە، ورىندى قىزبالىققا، تاۋەكەلشىلدىككە، قايسارلىققا، ءتىپتى ارى ءۇشىن جانىن ساداقا قىلۋعا باۋليدى. مەن اۋىزدىقپەن الىسقان سايگۇلىكتەن قورىققان نەمەسە اتقا مىنە المايتىن باۋىرلارىمدى قازاق دەپ اتاۋعا نامىستانار ەدىم.
حالىق تاجىريبەسىنىڭ التىن قازىناسى ءبىزدىڭ يگىلىگىمىزگە اينالىپ، اسكەري ىسىمىزگە قىزمەت ەتۋى كەرەك.
پانفيلوۆ — مەنىڭ اسكەري اكەم. مارقۇم گەنەرالمەن مەن ءقازىر دە، ۇرىس الدىندا اقىلداسامىن. ول مەنىڭ ورنىمدا بولسا قايتەر ەدى دەپ ويلايمىن.
ب ا ت ى ر ل ى ق — تابيعات سىيى ەمەس، بۇل پاتريوتتىق بورىشىڭدى ورىنداۋ ءۇشىن ءوزىڭدى-وزىڭ قاۋىپكە قارسى سانالى تۇردە زورلاپ كوندىرۋدىڭ ناتيجەسى. مۇندايدا ادام ءوز دوستارىم تەك يگىلىكتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قاتەردى دە بولىسە وتىرىپ، جاۋدى جويۋ ارقىلى ءوزىن جانە وتانداستارىن قاۋىپسىزدەندىرۋگە تىرىسادى، ءوزىنىڭ ازاماتتىق ارى مەن نامىسىن ەزدىكتەن، ماسقارالىقتان قورعايدى، ءوز بويىنداعى وسىنداي اسىل قاسيەتتەرىن اشىپ كورسەتە تۇسەدى.
ب ا ت ى ل د ى ق — ەسەپپەن قيمىلداۋدى تاۋەكەلمەن ۇشتاستىرۋ. تاۋەكەل ەسەپپەن اقتالادى.
ە پ ت ءى ل ءى ك — شاپشاڭ ويلانىپ شەشىم قابىلداۋدىڭ جانە بۇلشىق ەتتەردىڭ شاپشاڭ ويعا تارتىپتىلىكپەن باعىنۋىنىڭ ناتيجەسى.
ۇ ش ق ى ر ل ى ق — باتىلدىق پەن ەپتىلىكتى ۇشتاستىرا ءبىلۋ.
بۇيرىق بەرۋ ءۇشىن بۇيرىققا كونە ءبىل.
جاۋىنگەر سىمباتتى بولۋى كەرەك (قىزداردان گورى قىزمەت ءۇشىن). جيناقىلىق پەن تارتىپتىلىك — سولدات سىمباتىنىڭ العى بەلگىلەرى وسى. جاۋىنگەر ساپتا دا، ۇرىستا دا ءوز مىندەتىن ۇعىنىپ، ناقتى ورىنداۋى قاجەت. سولدات شەبەرلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى وسى. اسكەري مادەنيەتتى مەڭگەرگەن، ادامدار مەن وقيعالاردى ۇنەمى زەرتتەپ وتىرۋعا قابىلەتى بار، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ويلاي بىلەتىن كوماندير عانا ءوز قىزىل اسكەرلەرىن وسىنداي ساپاعا جەتكىزە الادى. كوماندير ادال، وزىنە دە، باعىنىشتىلارعا دا قاتال، ءادىل بولۋى كەرەك. جاۋىنگەر كومانديردى مەملەكەت وكىلى دەپ ەسەپتەپ، ونىڭ ارى مەن ادالدىعىنا شەكسىز سەنۋى شارت. مۇنداي سولداتتى مەن سىمباتتى دەپ بىلەمىن، مۇنداي كومانديردى — وفيسەر دەپ اتايمىن.
وفيسەر پسيحولوگ، ادام جانىن سەزگىش بولۋى قاجەت. يدەيالىق جاعىنان ساۋاتتى، جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋ — ارينە، ونىڭ ءوز بورىشى. شەن الۋ مەن شەكپەن جاڭارتۋ جاعىن ەڭ الدىمەن ويلاماي ءوزىنىڭ اسكەري جانە ساياسي سالادا ءوسۋى ءۇشىن كۇش سالۋى كەرەك. ال شەن مەن لاۋازىم وفيسەردىڭ جەكە ىسكەرلىگىنە بەرىلگەن ءادىل باعا ەسەبىندە وزىنەن-وزى كەلەدى.
مىنە وسىنداي. پولكوۆنيكتىڭ كوك داپتەرىندەگى اسكەري جازبالار مومىش ۇلىنىڭ مىناداي سوزدەرىمەن اياقتالادى:
— جەرگە تەرىڭدى توكسەڭ، جەمىسكە كەنەلەسىڭ؛ حالىق ءۇشىن قانىڭدى توكسەڭ ابىرويعا بولەنەسىڭ!
باۋكەڭنىڭ «بۇل مەنىڭ قوعامدىق اسكەري ويعا قوسقان ءوز ۇلەسىم» دەگەن سوزىنەن بارىپ ويعا تۇسكەن بۇل قيىندىنى ماعان اقىن ەسەت اۋكەبايەۆ بەرگەن ەدى. ول كەزدە موتواتقىشتار پولكىنىڭ كومسورگى بولعان ە. اۋكەبايەۆ وسى قيىندىنى وتىز جىلدان اسا ۋاقىت جوعالتپاستان ساقتاپ كەلگەن.
— تۋعان اكەنىڭ حاتىن دا بۇلاي ساقتاماس بولار، —دەدىم مەن اقىنعا.
اقىن جىميىپ كۇلدى.
— بۇل باۋكەڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن شىعار، — دەدى ول. — باۋكەڭ پانفيلوۆ — مەنىڭ اسكەري اكەم دەسە، باۋكەڭ ءبارىمىزدىڭ ماقتانىشىمىز بولدى. سولداتتاردان باستاپ، بارلىق وفيسەرلەر وسىلاي ەسەپتەدى.
— ءسىز ءوزىڭىزدىڭ «باتالون» دەگەن ولەڭىڭىزدى وسى ماقالانى وقىعاننان كەيىن جازدىڭىز با؟
— جوق. «پولكوۆنيك باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اسكەري جازبالارى» مەنىڭ باۋكەڭ جايىنداعى ءبىرىنشى وقىعان ماقالام ەدى. ونى ولەڭدەي جاتتاپ الدىم. وفيسەر قانداي بولۋى كەرەك، سولدات قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن باعىنىشتىلارىما دا، باسقالارعا دا ۇنەمى ماقتانىشپەن ايتىپ ءجۇردىم. مەنىڭ باقىتىما قاراي بۇدان كەيىن مەنىڭ قولىما الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابىنىڭ العاشقى باسىلىمىنىڭ ءبىر داناسى ءتۇستى. باس الماستان وقىدىم. «باتالون» ولەڭىن سودان كەيىن باستادىم. العاشىندا ون ءبىر بۋىنمەن جازدىم. ودان كەيىن سەگىز بۋىن ەتىپ قايتا وڭدەدىم. ماعان جاۋ قورشاۋىن قايتا-قايتا بۇزىپ شىققان تەمىر باتالوننىڭ تەگەۋرىنىن كورسەتەتىن وزگەشە ءتۇر، ىرعاق، ەكپىن كەرەك بولدى. تابا المادىم. سودان كەيىن ونى جىلى بۇركەپ، قاعازدارىمنىڭ اراسىنا سالىپ قويدىم. 1956 جىلى اسكەردەن بوساپ، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە قىزمەتكە ورنالاستىم. سول جىلدىڭ كۇزىندە موسكۆانى نەمىس فاشيستەرىنەن قورعاۋدىڭ ون بەس جىلدىعى بولدى دا، رەداكسيا مەنى باۋىرجان مومىشۇلىنا موسكۆا شايقاسى تۋرالى ينتەرۆيۋ اكەلۋگە جۇمسادى. باۋكەڭمەن سوندا ءبىرىنشى رەت جۇزدەسىپ، تىلدەستىم. ول كەزدەسۋدەن العان اسەرىمنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، باۋكەڭ تۋرالى ون جىلدان اسا بۇرىن باستاعان ولەڭىمدى قايتادان قولىما الىپ، جاڭادان جازىپ شىقتىم. وتان سوعىسىنا قاتىسقان ءار سولداتتىڭ جۇرەگىندە ءوز باۋىرجانناماسى — ارداگەر اعاعا دەگەن ءوز لەبىزى، ىقىلاسى بولدى ەمەس پە؟ مەنىڭ باۋىرجاننامام وسى ولەڭ.
وسىلاي اڭگىمەسىن اياقتاعان ەسەت اۋكەبايەۆ ماعان اقىنعا ءتان شابىت، سولداتقا تان سۇيىسپەنشىلىكپەن «باتالون» ولەڭىن وقىپ بەردى. ونىڭ سوڭعى شۋماعى مىناداي ەدى:
ۇمىتىلماس سو ءبىر شايقاس. وشپەس حالىق جۇرەگىنەن. ول باتىرلىق جىر تاۋسىلماس، تۋعان ەلىن سۇيە بىلگەن. ول تۋرالى اۋەل باستا-اق جىرلار، جىرلار — جازىلدى توم. قاراشى، انە، باۋكەڭ باستاپ، كەلە جاتىر بولاتتاي سوم — باتالون!
***
بۇدان كەيىن مەن باۋكەننىڭ باسقا دا اسكەري پىكىرلەرىن ەسىمە تۇسىرۋگە تىرىستىم. سوعىس كەزىندە جۇرت ونى كوماندير جانە كوركەم ادەبيەت قاھارمانى دەپ قانا تانىدى. قازىرگى قاۋىم اسكەري جازۋشى دەپ بىلەدى. سونىمەن بىرگە باۋكەڭ اسكەري تاريحشى دا عوي. بۇعان باۋكەڭنىڭ «جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى»، «گەنەرال پانفيلوۆ»، «ولار مەنىڭ ەسىمدە»، «كۋبا اسەرلەرى»، «ەل باسىنا كۇن تۋسا...» كىتاپتارى، ءالى تولىق جيناقتالماعان تولىپ جاتقان عىلىمي ماقالالارى كۋا. ال باۋكەڭنىڭ باس كىتابى «موسكۆا ءۇشىن شايقاستى» الاتىن بولساق ونىڭ ءوزى ءارى كوركەم شىعارما، ءارى تاريح. اسكەري جازۋشى باۋىرجاندى اسكەري تاريحشى باۋىرجاننان ءبولىپ الۋ وتە قيىن. باۋكەڭنىڭ بويىنداعى بۇل ەكى قاسيەت بىتە قابىسىپ كەتكەن. قازاق اسكەري ونەرىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ العاشقى اسىل مۇرا مومىش ۇلىنىڭ كىتاپتارىنان باستالاتىنى حاق.
قالاي دەگەنمەن دە بۇل ارادا مەنىڭ ويىما ەڭ الدىمەن «كۋبا اسەرلەرى» كەلدى. مۇندا باۋكەڭ ءوزىنىڭ اسكەري ويلارىن كوركەم شىعارمانىڭ قاۋىزىنا تىقپاي، تىڭداۋشىلارعا اۋىزەكى بايانداپ بەرگەن. ال تىڭداۋشىلارى كىم ەدى دەسەڭىزشى؟ كۋبا ارمياسىنىڭ سولداتتارى، وفيسەرلەرى جانە ونىڭ گەنەراليتەتى.
ويلاپ قاراسام باۋكەڭنىڭ كۋبا ساپارىنان تەك اسكەري ادامدارعا عانا ءتان تاكتيكالىق تولعانىستار تانىلادى. ونىڭ بوستاندىق ارالى كۋباعا بارۋىنىڭ ءوزى تۇتقيىل. ارينە، كۋبا ەلىندە ءوزىنىڭ اتاقتى ەكەنىن باۋكەڭ بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. باس قاھارمانى بوپ تابىلاتىن ا. بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى كۋبادا يسپان تىلىنە اۋدارىلىپ، اتىس پوزيسياسىنىڭ باسىندا پۋلەمەتشىلەرگە وقپەن قوسا ۇلەستىرىلگەنى، ول كىتاپتى كۋبا جاستارى، ەلدىڭ ينتەلليگەنسياسى جاقسى بىلەتىنى، ءتىپتى ول كىتاپ كۋبا ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمى فيدەل كاسترونىڭ كۇنبە-كۇن وقيتىن سۇيىكتى كىتاپتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى باسپا ءسوز بەتىنەن باۋكەڭە جاقسى تانىس بولاتىن. ءتىپتى ول سول كەزدە سوۆەت ارمياسى ساياسي باس باسقارماسىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى ەپيشيەۆكە گدر-دان كەلگەن مىنانداي حاتتى دا بىلەتىن:
«اسا قۇرمەتتى جولداس ارميا گەنەرالى!
وسى ايدا ۇلتتىق حالىق ارمياسىنىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى ساياسي ساباق رەتىندە الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابىن مىندەتتى تۇردە وقىپ تاۋىسۋعا ءتيىس ەدى.
يمپەرياليستىك اگرەسسورلار قارۋ جۇمساي قالعان جاعدايدا ءبىزدىڭ سولداتتارىمىز ءوز مىندەتتەرىن وسى تاماشا كىتاپتا سۋرەتتەلگەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى جاعدايداي ناقتى ءبىلۋى ءۇشىن بۇل كىتاپ جايىندا بارلىق توپتاردا سەمينارلار مەن اڭگىمەلەر وتكىزىلەدى.
وسىعان بايلانىستى مەن سىزدەن الەكساندر بەك جولداسقا، باۋىرجان مومىش ۇلى جولداسقا، وسى كىتاپتىڭ ءتىرى قالعان تاعى بىرەر قاھارمانىنا بىزگە كەلىپ، ۇلتتىق حالىق ارمياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ساباقتارى جايىندا اڭگىمەلەرىنە قاتىسۋعا مەنىڭ شىن جۇرەكتەن شاقىرۋىمدى جەتكىزۋىڭىزدى وتىنەمىن.
سوسياليستىك سالەممەن ادميرال فەرنەر».
بەرلينگە بەك كەتتى دە، باۋىرجان بارماي قالدى. ونىڭ ەسەسىنە ول ەشبىر نوكەرسىز، شاقىرۋسىز، ەشكىمگە حابار سالماستان مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى الىس كۋباعا جاپادان-جالعىز تارتتى دا كەتتى. شەتەل تۇرعاي، شەتكەرى اۋدانعا بارۋعا دا جۇرەكسىنەسىڭ. ءوزىڭدى تاني ما، تانىماي ما، قالاي قارسى الادى دەپ قاۋىپتەنەسىڭ. ال، الشاڭداپ الماتىدا جۇرگەن باۋكەڭ اياق استىنان اسپانعا سامعاي كوتەرىلىپ، 1963 جىلعى ءنويابردىڭ بەسىندە سوناۋ گاۆانا اەروپورتىنان ءبىر-اق شىعادى. ورنى سامولەتتىڭ الدىڭعى جاعىندا بولعاندىقتان، ول ەڭ سوڭدا شىعۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. گاۆانانىڭ شىلدەدەي شىجىپ تۇرعان شاعى بولسا كەرەك. كوستيۋمىنىڭ ىشىنەن تۇيە ءجۇن جەمپىر، سىرتىنان ماكينتوش كيگەن، باسىندا جىلى سۋسار بوركى بار باۋكەڭ سامولەت ەسىگىنە قاراي اياڭدايدى. سوندا سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى:
— قاپ، باعانا سامولەت ىشىندە شەشىنىپ، جەڭىل كيىنىپ الماعان ەكەنسىز. مىنا جەر جانىپ تۇر عوي، — دەيدى.
— وقاسى جوق، اتا-بابام جازعى شىلدەدە قابات-قابات تون كيگەن قازاق ەمەسپىن بە، — دەپ جاۋاپ بەردى باۋكەڭ.
تراپقا تابانى تيىسىمەن باۋكەڭ وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ، اەروپورت باسىنا جينالعان جۇرتقا ىزەت بىلدىرەدى. سودان كەيىن:
— سالەم ساعان، قاھارمان كۋبا! — دەپ قازاق تىلىندە ساڭق ەتىپ ءۇن قاتىپ، قولىن قىلىشتاي ءبىر سەرمەپ تاستايدى.
كيگەن كيىمى، كەلبەت-بەينەسى، ساڭق ەتكەن ءۇنى اەرودروم باسىنا جينالعان جۇرتتىڭ نازارىن بىردەن اۋدارادى. اەروۆوكزالدا سوۆەت وداعىنان كەلگەن تۋريستەردىڭ دوكۋمەنتتەرىن تەكسەرىپ وتىرعان ءۇش اسكەري ادام مومىشۇلىن تانىپ، ورىندارىنان تۇرىپ، ىزەت بىلدىرەدى.
— كومپانەرو كورونەل — جولداس پولكوۆنيك مومىش ۇلى، ءبىز ءسىزدىڭ جايىڭىزدى كىتاپتان وقىپ بىلگەنبىز، جاۋىنگەرلىك ىستەرىڭىزگە ابدەن قانىقپىز، — دەيدى.
ءسويتىپ، كۋباعا كەلگەن كوپ تۋريستەر ىشىنەن جالعىز مومىش ۇلى عانا تانىمال بولىپ شىعادى.
مىنە، اسكەري تاكتيكا تارىزدەس وسى قىلىق، ءجۇرىس-تۇرىستان مەن مۇندالاپ تۇرعان باۋىرجان حاراكتەرى تانىلادى. ول حاراكتەر كۋبانىڭ ول كەزدەگى قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى راۋل كاسترو رۋسپەن كەزدەسۋ كەزىندەگى ءازىل-قالجىڭ تۇرىندەگى سايىستاردا ودان سايىن ايقىندالا تۇسەدى. ول تۇستاردا وقۋشى: اپىراي، باۋكەڭ بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الماسا جارار ەدى دەپ ىشتەي ساسقالاقتاپ تا وتىرادى. ءبىراق ساناسى بيىك، ساياساتتا ساليقالى باۋكەڭنىڭ ورشەلەنگەن سايىن ءورىسى كەڭەيە بەرەدى.
گازەتتەردە مومىش ۇلىنىڭ ينتەرۆيۋى جاريالانىپ، ونىڭ كۋباعا كەلگەنى جالپاق جۇرتقا ءمالىم بولادى. سول كەزدە باۋكەڭ باس شتابقا شاقىرىلادى. ونىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى كومەندانتە كاۋسسە قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى راۋل كاسترونىڭ باسقا قالادان تەلەفون سوعىپ، مومىشۇلىنان كۋبا مەملەكەتىنىڭ قوناعى بولىپ، بىرنەشە كۇن قالا تۇرۋدى وتىنگەن سالەمىن جەتكىزە وتىرىپ:
— حاباردار بولماعاندىقتان اەرودرومدا ءوزىن ەشكىم قارسى الماعانىنا پولكوۆنيك رەنجىگەن جوق پا ەكەن؟ — دەپ سۇرايدى.
— مەن مۇندا ءوز بەتىممەن كەلگەن اداممىن. تۋريست رەتىندە ءبىزدى حالىق قارسى الدى. وتە رازىمىن. ەشبىر وكپەم جوق، — دەيدى باۋكەڭ.
— پولكوۆنيك تىم كىشىپەيىل، جۋاس ەكەن، — دەيدى كومەندانتە كاۋسسە.
— «جۋاستان جۋان شىعادى» دەگەن قازاق ماقالى بار. كومەندانتە مەنى ەرتە ماقتاماسىن، ارتىنان وپىق جەپ جۇرەر، — دەدى باۋىرجان.
ال ەكى-ۇش ساعات راۋل كاسترونىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا مومىش ۇلىنىڭ حاراكتەرى ودان سايىن ايقىندالا تۇسەدى. باۋكەڭدەر مينيستر كابينەتىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە كەلىپ كىرگەندە ىشتەن ەسىك جاققا قاراي داۋىستاپ يسپانشا ايتىلعان بىرەر ءسوز ەستىلەدى. اۋدارماشى باۋكەڭە مينيستر سىزگە كىرسىن دەپ جاتىر دەيدى. باۋكەڭ ول ءسوزدى ەستىمەگەن بولىپ تۇرا بەرەدى. بۇلار قابىلداۋ بولمەسىندە تۇرىپ قالعاننان كەيىن ىشتەن 33-34 جاستاعى جىگىت شىعىپ، باۋكەڭە قولىن بەرىپ، ىشكە كىرىڭىز دەپ كابينەتتىڭ ەسىگىن ءوزى اشادى. بۇل مينيستر راۋل كاسترونىڭ ءوزى ەدى. باۋكەڭ سوندا عانا كابينەتكە كىرەدى.
— ءسىزدىڭ وسىندا سويلەگەن سوزدەرىڭىزدىڭ تەزيستەرى جونىندە ماعان حابارلاعان ەدى، — دەيدى مينيستر كابينەتكە كىرىپ جايعاسقاننان كەيىن باۋكەڭە. — بىزگە، اسىرەسە، ءسىزدىڭ دوستىق تۋرالى ايتقان پىكىرىڭىز ۇنادى.
— كوماندانتە، ول مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، مەنىڭ حالقىمنىڭ ءسوزى، — دەيدى باۋىرجان.
ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە راۋل كاسترو:
— ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دۇنيە پيعىلسىز بولىپ وتىر ەمەس پە؟ — دەيدى باۋىرجانعا.
— مەن سىزبەن كەلىسپەيمىن، كوماندانتە، — دەيدى باۋىرجان مينيسترگە. — دۇنيە پيعىلدى-اق. پيعىلسىزدىق جەكە ادامداردىڭ قىڭىرلىعىنان، ولاردى شەشەلەرى سولاي قاتەدەن تاپقان.
— ءيا، حاۋانانىڭ ءوزى دە كۇناكار عوي، — دەيدى راۋل كۇرسىنىپ.
— ءوزىمىزدىڭ بارلىق كۇنالارىمىزدى حاۋاناعا جابا بەرمەيىك، كومەندانتە، — دەيدى تاعى دا باۋىرجان. — ول — قاسيەتتى. ول ءبىزدى ومىرگە اكەلدى.
— ءسىزدىڭ مومىش ۇلى ەكەنىڭىز كورىنىپ-اق تۇر، — دەيدى مينيستر كۇلىپ. — سىزگە راقمەت، كورونەل. ءبىز سىزبەن وڭاشادا ءبىراز سايىسىپ كوردىك. ەندى، رۇقسات ەتسەڭىز، جۇرت الدىندا سايىسايىق. ۇكىمەت قابىلداۋىنا كەلگەن ادامداردى شاقىرايىق. ءبىزدىڭ اڭگىمەلەرىمىزدى ولار دا تىڭداسىن.
— سولاي بولسىن، — دەيدى باۋكەڭ ءمىز باقپاستان. — مەن ەشقاشان دا قۇپيا سوعىسىپ كورگەن ەمەسپىن.
— ءسىز سايىسقا شەبەرسىز عوي، مەنى ايايتىن بولارسىز، — دەيدى راۋل كۇلىپ.
— جوق. «كۇش اتاسىن تانىمايدى»، — دەيدى باۋكەڭ ءتۇسىن سۋىتىپ...
— ءسىز مەنى ءولتىرىپ كەتتىڭىز، — دەيدى مينيستر مومىشۇلىنان جەڭىلگەنىن مويىنداپ.
— مەن ءوزىمنىڭ جاۋلارىمدى عانا ولتىرەتىن ەدىم، — دەيدى تاعى دا باۋكەڭ ءمىز باقپاستان.
— ءسىز ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز، كورونەل؟
— مەن ادەبيەتكە سوعىستىڭ بۋكسيرىندە وتىرىپ كەلدىم، كوماندانتە.
مينيستر ەندى باۋكەڭنىڭ ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى. الەكساندر بەكپەن ارا قاتىناسى، قازاقستان حاقىندا ايتۋدى جانە اسكەري ماسەلەلەر جايىندا كەڭەس بەرۋدى وتىنەدى.
باۋكەڭ مۇنداي وتە كوپ ماسەلەلەر جايىندا سويلەۋگە ازىرلەنبەگەنىن ايتادى.
سوندا باسقا گەنەرالدار دا باۋكەڭە تىلەك بىلدىرەدى، سىزگە ارنايى ازىرلىكتىڭ كەرەگى جوق كورىنەدى، قولما-قول ايتقان سوزدەرىڭىزدىڭ وزىنە-اق رازى بولار ەدىك دەسەدى. سوندا باۋكەڭ:
— جارايدى، مەن جاۋعا ەشقاشان بەرىلگەن جوق ەدىم، دوستارىما بەرىلدىم مىنە، — دەپ ەكى قولىن كوتەرەدى.
مۇنى ءبارى باۋكەڭنىڭ حاراكتەرىنە بايلانىستى ءسوز. مەنىڭ ويلاپ وتىرعانىم ونىڭ اسكەري تاريحقا قاجەت پىكىرلەرى.
ال وسى پىكىرلەردى باۋكەڭ كۋبانىڭ اسكەري-ساياسي ۋچيليششەسىندە، اسكەري اكادەميادا سويلەگەن سوزدەرىندە ايتقان.
— مەنىڭ ماماندىعىم اسكەري قىزمەت، — دەپ باستاعان ول اكادەمياداعى ءسوزىن، — ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا: وتاندى قورعاۋ ءسسسر-دىڭ ءاربىر ازاماتتارىنىڭ بورىشى دەپ جازىلعان. مەنىڭ ۇلتىم قازاق مەن سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتىمىن. ءقازىر ەلۋدىڭ ىشىندەمىن. سونىڭ جيىرما بەس جىلىن ارميا قاتارىنداعى قىزمەتكە بەردىم. ارميادا قىزمەت ەتۋ وڭاي ەمەس، ونىمەن اجىراسۋ دا وڭاي ەمەس. ۇزاق جىلدىق اسكەري ەڭبەگىمنىڭ ەسەسىنە مەن زاپاستاعى پولكوۆنيك رەتىندە قايعىسىز-قامسىز جاتا بەرۋىمە بولار ەدى. ءبىراق زاپاستاعى ازامات رەتىندە تىپ-تىنىش جاتا بەرۋىمە ارىم توزبەدى.
مەنىڭ شىعارمالارىم ءوز باسىمنىڭ ەستەلىكتەرىنە، ەرەكشە ەپيزودتاردىڭ ەڭ ەلەۋلى كورىنىستەرىنە نەگىزدەلگەن. ولاردا ويدان شىعارىلعان وقيعالار دا، ويدان شىعارىلعان ادامدار دا جوق. مەنىڭ تاقىرىپتارىمنىڭ ءتۇيىنى مىناداي:
1) سسسر ازاماتى تۇلعاسىنداعى قازاقتاردىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى.
2) جاۋىنگەردىڭ قالىپتاسۋى جانە جاۋىنگەرلىك حاراكتەردىڭ قالىپتاسۋى. بارلىق كىتاپتارىمدا ءوز باسىمنان كەشكەن قاتەلەرىمدى دە اڭگىمەلەپ وتىرامىن. ونداعى ماقساتىم مەنىڭ قاتەلەرىمدى كەيىنگى تولقىن جاستار قايتالاماسىن دەگەندىك.
ءولىم دەگەن ءسوزسىز نارسە، بۇلتارۋ جوق! ول بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش كەلەدى. ولىمنەن قورقۋعا بولمايدى. ەنبەككە قابىلەتتىلىكتەن ايرىلۋدان قورقۋ كەرەك. ومىردەن قايتكەندە كوپ الۋ دەگەنىمىز — توعىشارلىق، ال قوعامعا قايتكەندە كوپ بەرۋ — بۇل كۇرەسكەردىڭ ءىسى. ءومىردىڭ قۋانىشى دا كوپ الۋىڭدا ەمەس، باسقالارعا كوپ بەرۋىڭدە، ءبىلىم مەن تاجىريبەڭدى حالىققا تاراتۋىڭدا.
مىنەكي، ءسوزىن وسىلاي باستاعان باۋكەڭ ەندى اسكەري ادامداردىڭ اسكەري تاقىرىپقا قويعان سان الۋان سۇراقتارىنا جۇيەلەپ جاۋاپ بەرەدى. اسكەري تراكتات تۇرىندەگى ول جاۋاپتار مىناداي:
مەن قايتكەندە دە قوعامعا پايدامدى تيگىزسەم، سوۆەت وداعىنا اقىرعى دەمىم بىتكەنشە ەڭبەك ەتسەم دەپ ارمان ەتتىم.
ارميا — ازاماتتىق زور مەكتەپ.
مەنىڭ ارميادا العا قويعان مىندەتىم وتاندى جاۋدان قورعاۋ ەدى، قورعادىم؛ جازۋشىلىق ىسىندە العا قويعان ماقساتىم اعا بۋىننىڭ ەرلىك ىستەرىنىڭ ۇلگىسىن دارىپتەۋ، جاستاردى سوۆەتتىك پاتريوتيزم رۋحىندا تاربيەلەپ، ەرلىككە ۇيرەتۋ ەدى، ونى دا ورىنداپ كەلەمىن.
جەكە سولداتتىڭ تاجىريبەسى — جاقسى مەكتەپ. ال ءبۇتىن ۆزۆودتىڭ تاجريبەسى — ۋنيۆەرسيتەت.
مەنىڭ ءوز كىتابىمنىڭ شەكەسىنە جازاتىن ەپيگرافىم مىناداي: «بۇل جازبالارىمدا مەن تەك جاقسى تاجىريبەمدى عانا ورتاعا سالماق ەمەسپىن، ءوزىمنىڭ باسىمنان كەشكەن قاتەلەرىمدى دە اڭگىمە ەتپەكپىن. باۋىرجان مومىش ۇلى».
ەگەر مەنىڭ كىتابىمنىڭ ەلگە بەرەر جەمىسى بولسا، وندا ەڭبەگىمنىڭ وتەلگەنى.
كەزدەسۋلەردە مەنەن پانفيلوۆ تۋرالى كوپ سۇرايدى، قانداي ادام ەدى؟ — دەيدى. گەنەرال پانفيلوۆ جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ۇلكەن، اسكەري اتاعى جوعارى بولا تۇرا كىشىپەيىل، اقجارقىن، تالاپ قويعىش تا قامقور جان ەدى، ناعىز ورىستىق، ينتەرناسيونالدىق مىنەزدىڭ ادامى بولاتىن.
وزىنە ءوزى سىنمەن قاراۋ — وڭاي ءىس ەمەس.
ءوزىنىڭ قاتەلەرىنەن ساباق الۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
ۇلكەن باستىقتىڭ وڭدىرماي سوككەنىنەن ادامدى ءوز ارىنىڭ سوككەنى الدە قايدا كۇشتى.
موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءوزىمنىڭ ونشا ءساتتى بولماعان ءبىر شەشىمىمدى گەنەرال پانفيلوۆقا بايان ەتتىم. ۋستاۆتىڭ كەيبىر تارماقتارىنا نەگىزدەپ قابىلداعان ول شەشىمنىڭ ويداعىداي بوپ شىقپاعانىن ايتتىم.
— ءبىرىنشى پەتر الدىمەن بىلاي دەپ جازعان ەكەن، — دەدى گەنەرال ماعان ويلانا جاۋاپ قاتىپ. — «سوقىردىڭ قابىرعانى سيپالاعانى سياقتى، ۋستاۆقا جابىسىپ قالما. ويتكەنى وندا ءتارتىپ ءجونى تىزىلگەن، ال مەزەت پەن مەزگىل، بولار وقيعا جازىلماعان». سودان كەيىن ءبىرىنشى پەتر ءسال ويلانىپتى دا، ارتىنشا مىنا سوزدەردى قوسىپتى: «كىمدە-كىم ۋستاۆتى ورىنداماسا، قامشىمەن ورىنداتتىرۋ كەرەك».
— ءبىرىنشى پەتر جاقسى ايتقان، جولداس گەنەرال، — دەدىم مەن. پانفيلوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— جاقسى ايتۋىن جاقسى ايتقان، — دەدى پانفيلوۆ، — وعان داۋ جوق. الايدا، ول ءسىزدى قامشىمەن وسقىلار ەدى، ال مەنىڭ ويتۋىمە سوۆەت وكىمەتى رۇقسات ەتپەيدى. ۋستاۆتى بىلەدى ەكەنسىز، ونى قولدانبا دەمەيمىن. ءبىراق ونىڭ تارماقتارىن ورنىمەن قولدانعان ءجون، ناقتى جاعداي نە ايتادى، سونى ەسەپكە الىپ، رەتىنە قاراي قايرات جاساۋ كەرەك. ۋستاۆتى جاتتاندى قولدانۋعا، ارپىنە جابىسىپ قالۋعا تىيىم سالامىن.
گەنەرال پانفيلوۆتىڭ وسى ءسوزىن ءومىر بويى جادىمدا ساقتاپ كەلەمىن. سوعىس ۋاقىتىنداعى قيىن-قىستاۋ كەزدەردە، ودان كەيىن دە سان رەت گەنەرالدى ەسىمە الىپ، ونىڭ ماعان اقىل ايتقان سول ءساتىن كوز الدىما كەلتىردىم. ءتىپتى ءقازىر، ءوزىم قارتايىپ، گەنەرالدىڭ جاسىنان اسىپ كەتكەن شاقتا دا، ونى كوز الدىما اكەلىپ، «اقىلداسىپ» الامىن، سودان كەيىن ساباما تۇسەمىن. (قارت كىسىلەر اشۋشاڭ كەلەدى عوي.)
ۋستاۆ — بەيبىت كۇندە زاڭ، سوعىستا تۆورچەستۆو. ال تۆورچەستۆو تەك اقىلمەن، تەرەڭ ويمەن عانا جۇزەگە اسادى.
بۇيرىق حالىق، وتان اتىنان بەرىلەدى، بەرىلگەن سوڭ ونى ورىنداۋشى ادامنىڭ تاعدىرىنا اينالادى.
اسكەرلەر كوماندير ءۇشىن ەمەس، كومانديرلەر اسكەر ءۇشىن كەرەك.
كومانديرلىك ونەردىڭ باستى مىندەتى — كوپتىڭ كوڭىلىن اشار كىلتتى تابۋ.
سوعىساتىن — ادام، ال تەحنيكا دەگەنىمىز — ونىڭ قولىنداعى كۇرەس قۇرالى. ءوزىنىڭ قولىنداعى تەحنيكانى، داستارحان ۇستىندە قاسىقتى جۇمساعانىنداي، جاقسى يگەرىپ، جۇمساي الاتىن سانالى، نامىسكەر، ينيسياتيۆتى، بەلسەندى جاۋىنگەر — مىنە ناعىز جاۋىنگەر تۇلعا وسى.
بەيبىت كۇندە دە، سوعىستا دا اسكەرلەردىڭ ساياسي-مورالدىق فاكتورىنىڭ شەشۋشى ماڭىزى بار.
ساياسي ءبولىم — اسكەرلەردىڭ رۋحاني شتابى.
ەرلىك ىستەلمەسە — ەشكىم دە قالام تەربەمەيدى.
ارميادا ساياسي جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتى ۇيىمداستىرۋدان الدەقايدا كۇردەلى.
ۇرىستا ساياسي جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ جاي-كۇيى كوماندير شەشىمىنىڭ بەلگىلى ءبىر بۋىنىن جاساپ الۋدان ءبىر دە كەم ەمەس.
ۇرىستا كوماندير شەشىمىن ساياسي جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ — ۇرىستى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋدەن ءبىر دە كەم ەمەس.
قارۋلى كۇشتەر دەگەنىمىز وتاننىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋدى، ريەۆوليۋسيانىڭ جەڭىستەرىن ساقتاپ قالۋدى، مەملەكەتتىك مۇددەلەردى ساقتاۋدى جانە حالىقتىڭ جەمىستى بەيبىت ەڭبەگىن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيدى، سول ءۇشىن جاساقتالادى.
اسكەري قىزمەت دەگەنىمىز — دەنى ساۋ ءاربىر ازاماتتىڭ اسىل پارىزى، ارداقتى بورىشى.
كىمدە-كىم اسكەري قىزمەتتەن جالتارسا، ول پاتريوت ەمەس.
ارميا ءومىرىنىڭ باستى نەگىزى — قاتاڭ اسكەري ءتارتىپ. قاتاڭ اسكەري ءتارتىپ ساياسي بيىك سانالىلىققا، پاتريوتتىق سەزىمگە، ءار جاۋىنگەردىڭ ءوزىنىڭ اسكەري بورىشىن تەرەڭ تۇسىنۋىنە نەگىزدەلەدى.
ءاربىر جاۋىنگەر ءتارتىپتى بولۋعا، ءوز قولىنداعى قارۋدىڭ تەتىگىن ابدەن يگەرىپ، ساقتاي بىلۋگە، ءوز ءبىلىمىن ۇنەمى كوتەرۋگە، ءوزىنىڭ اسكەري كوللەكتيۆىن قۇرمەت تۇتۋعا، بارلىق ىستە ءوز جولداستارىنا كومەكتەسۋگە، ءوز جولداستارىن لايىقسىز قادامداردان ساقتاندىرۋعا جانە ءوز كومانديرىنە ءسوزسىز باعىنۋعا مىندەتتى.
اسكەري ءتارتىپتى نىعايتۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى — سەندىرۋ، قوسالقى ءادىسى — كوندىرۋ. كوماندير كوندىرۋ ءادىسىن ءتارتىپسىزدى تاربيەلەۋدىڭ ەڭ سوڭعى شاراسى رەتىندە عانا قولدانادى.
كوماندير ءوز باعىنىشتىلارىن اشۋمەن ەمەس، اقىلمەن تاربيەلەپ ۇيرەتۋى ءتيىس.
كوماندير قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بولۋعا، بىرەۋدى شەكتەن تىس ماقتاۋعا دا نەمەسە بىرەۋدى جازىقسىز جازعىرۋعا دا بارماۋى كەرەك.
تالاپ قويۋ دەگەنىمىز — زاڭ، قاتالدىق دەگەنىمىز — زاڭسىزدىق.
قاتالدىق، باسقا دا زاڭسىزدىقتار سياقتى، جاۋىنگەردى قورلايدى، ەزەدى، ىزاسىن قوزدىرادى.
ساياسي سانالىلىقتىڭ، جاۋىنگەرلىك ءداستۇر مەن وزات تاجريبەنىڭ تارتىپسىزدىككە توزبەۋشىلىك كوزقاراستىڭ نەگىزىندە جاۋىنگەر نامىسكەر ادام بولىپ تاربيەلەنىپ، ۇيرەنۋى كەرەك.
نامىسكەر ەمەس ادام — ەرلىك جاساۋعا قابىلەتسىز.
ەرلىك — تابيعات سىيى ەمەس، ۇزاققا سوزىلعان تاربيەنىڭ جەمىسى.
ەشكىم دە گەنەرال بولىپ تۋمايدى. گەنەرالدار سولداتتاردان ءوسىپ شىعادى.
اۋىستىرۋعا بولمايتىن ادامدار جوق.
ەش نارسە نورمادان نە كەم، نە ارتىق بولماۋى كەرەك.
سوعىس جورىعى — ساياحات ەمەس، ۇرىس دالاسى — كۋرورت ەمەس.
كومانديردىڭ قاسىنا ونى ۇنەمى قولداي بەرەتىن ءپىر ەرىپ جۇرمەيدى. ونىڭ ويىنا، اسپاننان ساپ ەتىپ، اقىل تۇسپەيدى. ول موينىنا ءوزىنىڭ بارلىق ىستەرىن ساتتىلىككە سايا بەرەتىن بويتۇمار تاعىپ جۇرمەيدى. ءتىپتى كومانديردى ۋستاۆ ەرەجەلەرى دە، ونى قانشاما جاتقا بىلگەنمەن، قولداي بەرمەيدى. كوماندير تۆورچەستۆو ادامى. ءار جاعداي كومانديردى ءارتۇرلى ويلاتادى، ءارتۇرلى تولقىتادى، ءار ارنادان، ءار سالادان ونى ىزدەندىرەدى. ءبىر جاعدايداعى كەلىسىمدى نارسە ەكىنشى جاعدايدا ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن... «ۋستاۆتا بىلاي دەلىنگەن ەكەن، مەن دە سولاي ىستەيىن» دەپ ۋستاۆ ارىپتەرىن تاليسمان رەتىندە ۇستاۋشىلار شابلونيستەر. ۋستاۆتى وقي ءبىلۋ ءوز الدىنا، ونى ۇعىنا، استارىنا تۇسىنە ءبىلۋ ءوز الدىنا.
مىنەكي، باۋكەڭنىڭ كۋبادا ايتقان اسكەري ويلارىنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىنداي. ريەۆوليۋسيالىق كۋبا ارمياسىنىڭ سولداتتارى مەن كومانديرلەرى بۇل سوزدەردى رازىلىقپەن، ىلتيپاتپەن تىڭدادى. ءوزىمىز ۇيرەنەر ونەگە دەپ قابىلدادى. كۋبا ۇكىمەتى مەن قارۋلى كۇشتەرى گەنەراليتەتىنىڭ سوۆەت پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان قابىلداۋ ماجىلىسىندە سول كەزدەگى قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى كومەندانتە راۋل كاسترو بىلاي دەدى:
— قۇرمەتتى كورونەل مومىش ۇلى! ءبىز بۇرىن ءسىزدى الەكساندر بەكتىڭ كىتابى جانە ءوز كىتاپتارىڭىز بويىنشا ءبىلۋشى ەدىك. ەندى ءوزىڭىزدى كورىپ، ءوز اۋزىڭىزدان ءسوزىڭىزدى ەستىپ وتىرمىز. ءسىزدىڭ كوپ بەينەت كەشكەن تاجىريبەڭىز بىزدەر ءۇشىن، جاس جاۋىنگەرلەر ءۇشىن (ءسىز، ارينە، ءبىزدىڭ جاستىعىمىزدى مويىنداماي، جاسپىز دەپ ايتىپ قالعانىمىز ءۇشىن سوكسەڭىز دە) اينىماس قاعيدا بولدى جانە بولا دا بەرەدى. ءبىز سىزبەن ءوز جەرىمىزدە، امەريكانىڭ ازات ارالىندا كەزدەسكەنىمىزگە قۋانىشتىمىز. ءسىز اسكەري ادام، جازۋشى، عالىم رەتىندە ءبىزدىڭ ورتاق ىسىمىزگە كوپ پايداڭىزدى تيگىزە الاسىز. ءسىزدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كەلۋىڭىز ءبىز ءۇشىن ەرەكشە كورىنىس بولىپ تابىلادى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ حالىقتاردىڭ پاتريوتتىق جانە دوستىق ادەبيەتىنىڭ الەمىندە ىستەپ جاتقان يگىلىكتى ەڭبەكتەرىڭىزبەن قولىڭىزدىڭ بوس ەمەستىگىنە قاراماي، ءبىزدىڭ ەلگە كەلۋگە مۇمكىندىك تاپتىڭىز... ەلىمىزدە بولعان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە. ءسىز ۇلكەن ساياسي جۇمىس جۇرگىزىپ، بىزگە ءوز تاجريبەڭىزدى ايتىپ بەرۋىڭىز، ءوزىڭىزدىڭ جىبەرگەن قاتەلەرىڭىز بولسا، ونى دا العا سالدىڭىز. مۇنىڭ ءبارى ءبىز ءۇشىن وتە باعالى، كورونەل! ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى قازىرگى ۋاقىتتا وتە كۇردەلى بولىپ وتىر. ءسىز، ارينە، كورە بىلەتىن ادام، اسكەري جانە قوعامدىق قايراتكەر بولعاندىقتان مۇنى ءوزىڭىز دە اڭعارماي وتكەن جوقسىز. ءبىز جالپىعا بىردەي مىندەتتى اسكەري ءتارتىپ تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن بۇكىل حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا بەرىپ وتىرمىز. مەن فيدەلدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا موسكۆادا بولعانىمدا، ءبىزدىڭ ەلشى ارقىلى، ءسىز جونىندە انىقتاما الىپ تا كورگەن ەدىم. كەيىننەن ءبىزدىڭ ەلشى حابار ەتتى: ءسىز امان-ەسەن، الماتىدا تۇرادى، كىتاپ جازادى دەگەندى ايتتى. سودان كەيىن ءتيىستى كانالدار ارقىلى، ءسىزدىڭ بىزگە كەلۋىڭىزدى وتىنگەن ەدىك... ءسىز ءوزىڭىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى كۇنىلگەرى بىلدىرمەگەننەن كەيىن، ءبىز، ءتيىستى تۇردە، لايىقتى قارسى الۋدى ۇيىمداستىرا المادىق. بۇل ءۇشىن مەن سىزدەن عاپۋ وتىنەمىن... ءسىز ريزا بولساڭىز، كورونەل، ءبىز ريزامىز. بۇل قابىلداۋدىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ پرەمەر-مينيستردىڭ — فيدەل كاسترونىڭ — ارنايى نۇسقاۋى بويىنشا وتكىزىلىپ وتىر. ءوزىڭىز كورىپ وتىرعانداي مۇندا مينيسترلەر جانە ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەردىڭ اسكەر تۇرلەرىنىڭ باس كومانداشىلارى وتىر. فيدەلدىڭ ءوزى شۇعىل جۇمىسپەن تەزدەتىپ وريەنتاعا كەتتى. ماعان ءسىزدىڭ الدىڭىزدا عاپۋ ءوتىنۋدى سۇراپ ەدى... .
قۇرمەتتى ۇستازىمىز كورونەلدىڭ دەنساۋلىعىنا، بۇل كىسى، بۇدان بىلاي دا ويىمىزعا وي قوسا بەرۋىنە، بۇل كىسىنىڭ سەمياسىنىڭ باقىتتى بولۋىنا، بۇل كىسىنىڭ بالالارى جاقسى اتا مۇراگەرلەرى بولۋىنا تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ، وسى توستى تۇرەگەپ تۇرىپ ىشەيىك.
راۋل كاسترونىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن ريۋمكالارىن كوتەرىپ، تاباندارىنان تىك تۇرادى.
وسىلاي، بوتەن جەرگە جالعىز ءوزى بارىپ، بۇكىل ءبىر ەلدى اۋزىنا قاراتىپ دۇرىلدەتىپ قايتۋ باۋكەڭ سياقتى ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەر. بوتەن ەلدىڭ مينيسترلەرى مەن گەنەرالدارىنا ءوزىڭدى تانىتىپ، سوزىڭە باس شۇلعىتىپ، ولاردىڭ قۇرمەتى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولۋ ءۇشىن قانشاما كۇش، قايرات، اقىل، شەشەندىك، دانالىق كەرەك دەسەڭشى. باۋىرجاننىڭ بويىندا يساتايدىڭ اقكوزدىگى، ماحامبەتتىڭ اقىندىعى، امانكەلدىنىڭ ورلىگى، چاپايەۆتىڭ ەرلىگى، قاجمۇقاننىڭ قايراتى بار. باۋكەڭ وسى بەس باتىردىڭ توعىسقان نۇكتەسى. ۇلتىمىزداعى اسكەري، ادەبي، ساياسي دانالىق ءبىر باسىنا توعىسقان تۇلعا وسى!
مەن وسىلاي دەپ ويلادىم.
— نەمەنە، ۇيىقتاپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ — دەدى باۋكەڭ مەن ۇزاق ءۇنسىز قالعاننان كەيىن ەڭسەسىن كوتەرىپ.
— جوق، باۋكە، ۇيىقتاعانىم جوق.
ح
باۋكەڭ اڭگىمەسىن قايتادان جالعادى.
— سونىمەن مەن موسكۆا — الماتى پوەزىنىڭ حالىقارالىق ۆاگونىندا كەلە جاتىرمىن. پوەزد ۆاگون ىشىندەگى مەنى تەربەتەدى، مەن ءوز ىشىمدەگى ويدى تەربەيمىن. موسكۆادان الماتىعا قاراي تارتىلىپ كەلە جاتقان جاڭا ءومىرىمنىڭ جاعدايىن ويلايمىن.
الماتىعا كەلدىم.
— شىنىمەن كەلدىڭ بە؟ — دەپ ايەلىم بەتىمە ۇزاق قارادى.
سودان كەيىن قاسىما باقىتجاندى الىپ، ەلگە كەتتىم. مەن تەك بايبىشەمنەن عانا ەكى پەرزەنت كورگەن كىسىمىن عوي. شولپان دەگەن قىزىم ەرتەرەك قايتىس بوپ كەتتى. جانىمنىڭ جالعىز قابىعى بولىپ باقىتجان عانا قالعان. ونىڭ ەر جەتىپ، ءقازىر جۇرت بىلەتىن-جازۋشى بولعانى وزىڭە بەلگىلى.
بالامدى قاسىما ەرتىپ، بالالىق شاعىم وتكەن جەرلەردى ارالاپ، جامبىل مەن شىمكەنتتە ءۇش-تورت ايداي ءجۇردىم. ەلمەن، اعايىن-تۋىستارمەن كەزدەسىپ، ماۋقىمدى باستىم.
ءسويتىپ الماتىعا قايتىپ كەلسەم ۆوەنكومات مەنى ىزدەپ، شالا ءبۇلىنىپ جاتىر ەكەن. ول كەزدە مارشال جۋكوۆ قورعانىس ءمينيسترى بولاتىن. ول كىسى ءوزى الماتىعا تەلەفون سوعىپ، پولكوۆنيك مومىش ۇلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەردەن بوساپ، الماتىعا كەتتى. سول كىسىنى قىزمەتكە ورنالاستىرىپ، پاتەر بەرگىزىپ، ارتىنان ماعان حابارلاڭدار دەپتى. ۆوەنكوماتتاعىلار الماتىدان مەنى سۇراستىرىپ تابا المايدى. مينيسترگە جاۋاپ بەرۋ كەرەك. ولار سوعان ساسقالاقتاپ وتىر ەكەن.
— مينيسترگە پولكوۆنيك مومىشۇلىنا قىزمەتتىڭ كەرەگى جوق. ول ادەبي ەنبەكپەن شۇعىلداناتىن بولادى. پاتەرگە ورنالاستىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ونىڭ ءوز پاتەرى بار دەپ ايتىڭىزدار، — دەدىم.
مارشال جۋكوۆ اسا ادىلەتتى كىسى ەدى. ءتىپتى كۇنى كەشەگە دەيىن مەن ونىڭ ەسىندە ەكەنمىن. بىلتىر موسكۆادا وتكەن وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ جينالىسىندا ول قازاقستان دەلەگاسياسىنا كەلىپ. مومىش ۇلى قايدا دەپ سۇراپتى. «ول اۋىرىپ جاتىر» دەدىك دەپ سنەگين ايتىپ كەلدى. ءوز باسىم مارشال جۋكوۆقا وتە رازىمىن. جۇرت جۋكوۆتى قاتال بولدى دەسەدى. دەي بەرسىن. قاھارماندىق قاتالدىقتان تۋادى. جۇمساقتان جولبارىس شىقپايدى. پونياتنو تەبە؟
موسكۆادان الماتىعا كەلىپ ەكىنشى ءومىرىمدى باستاعاندا مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ مۇحتار، ءسابيت، عابيت سياقتى گەنەرالدارى بولا المايتىنىمدى ءبىلدىم: ەندى مەن باياعىداي بانك قىزمەتكەرى دە بولا المايمىن. پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرى بولۋ قولىمنان كەلمەيدى. مەن ول كەزدە جالپاق جايلاۋدا جاعالاي وتىرعان اۋىلدارعا ات ازدىرىپ، تون توزدىرىپ شەتتەن كوشىپ كەلگەن كىرمە سياقتى ەدىم. قاي اۋىل قوڭسىعا جايلى بولار ەكەن، قاي ءۇيدىڭ ىرگەسىنە اربامنىڭ دەرتەسىن تىرەسەم ەكەن دەپ ويلادىم. كەلگەندى كەت دەمەيتىن كەڭ قولتىق جازۋشىلار اۋىلى جاققا جالتاقتاپ كوپ قارادىم. كوكوراي شالعىننىڭ تورىنە قونعان ول اۋىلدىڭ وردالارى كوزىمە جىلى ۇشىراي بەردى. ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، مۇحتار، ءسابيت، عابيت ۇيلەرىن قورشالاي قونعان اق وتاۋلاردىڭ تۇندىكتەرى تىنىمسىز جەلپىلدەپ جاتتى.
مەن سول اۋىلدىڭ شەتىنە توقتاپ، اسكەري لاشىعىمدى تىگەتىن ورىن ىزدەدىم. كەزدەستىرە المادىم. تاۋ جاق قيادان، ۇلكەندىگى شوككەن اتانداي كەدىر-بۇدىر تاسى كوپ بوس ورىن تاپتىم. ول ەشكىمگە كەرەگى جوق، اق وردا سىيمايتىن، اق وتاۋلا ەشكىم قاجەت قىلمايتىن، بوس بۇرىش ەكەن. مەن سول جەرگە، قۇز جارتاستىڭ باسىنا اسكەري شاتىرىمدى ورناتىپ، ادەبيەت اۋلىنا قوڭسى قوندىم.
اسكەردەن بوساعان سوڭ، جامبىل، شىمكەنتتەن ورالىپ، ۇيگە تىزە بۇگىپ جايعاسقاننان كەيىن، ەندىگى گەنەرالدارىما سالەم بەرەيىن دەپ، جاڭا مۋنديرلەرىمدى كيىپ، قىلىش، ماۋزەرىمدى اسىنىپ، پرولەتار كوشەسى، 11ء-شى ۇيدەگى جازۋشىلار وداعىنا باردىم. بارسام باسشىلاردان ەشكىم جوق. ءبىر كابينەتتە كوزاينەگى جارقىراپ جاس سەكرەتار وتىر ەكەن. پولكوۆنيك مومىش ۇلى اسكەردەن بوساپ، ادەبيەت پولكىنىڭ قاراماعىنا كەلدى. ەندى وسى وداقتىڭ اسكەري جازۋشىسى بولامىن دەگەن راپورتىمدى سوعان بەرۋىمە تۋرا كەلدى. وسىلاي دەپ باۋىرجان كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى.
اۆتور. نەگە كۇلدىڭىز، باۋكە؟
باۋىرجان. راپورت بەرەردەگى مەنىڭ قىلىشىمنان قورقىپ جاس سەكرەتاردىڭ سوندا ستول استىنا كىرىپ كەتكەنى ويىما ءتۇسىپ، سوعان كۇلىپ وتىرمىن.
ءسويتىپ مەن قازاق ادەبيەتىندە ەڭ العاش اسكەري تاقىرىپتى باستادىم. مەنىڭ بۇرىن ازىن-اۋلاق سوعىس تاقىرىبىنا قالام تارتقان جازۋشىلاردان وزگەشەلىگىم ءوزىمنىڭ سوعىسقا قاتىسىپ كەلگەندىگىم ەدى. مەنىڭ ەكىنشى ءومىرىمنىڭ باقىتى اشەيىن جازۋشى ەمەس، اسكەري جازۋشى بولعاندىعىم. سودان بەرى نە جازىپ، نە قويعانىمدى جوعارىدا ايتتىم. جۇرت بىلەدى. مەن اسكەردە دە، ادەبيەتتە دە پولكوۆنيك دارەجەسىندە قالدىم. گەنەرال بولۋ مەنىڭ پەشەنەمە جازىلماعان. ءبىراق، قىرىق التى جاسىمدا باستالعان ەكىنشى ءومىرىمدى العاشقى ءومىرىمنىڭ دارەجەسىنە جەتكىزگەنىمدى مەن ءوز باسىما قونعان وزگەشە باقىت دەپ بىلەمىن. بۇل سۇراعىڭنىڭ جاۋابى وسى، قاراعىم.
ءحى
اۆتور. ەندى ەڭ سوڭعى سۇراعىمدى قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز، باۋكە.
باۋىرجان. قويعىن.
اۆتور. بۇرىنعى مەن بۇگىنگىنى، ونىمەن بولاشاقتى سالىستىرا وتىرىپ، ارت پەن العا كوز جىبەرە كەلىپ، جاس ۇرپاققا قانداي اقىل ايتار ەدىڭىز؟
باۋىرجان. الدىمەن روسسيانىڭ ادامزات الدىنداعى باعا جەتپەس ەڭبەگىن ءارقاشان ەسكە الىپ وتىرۋ قاجەت دەر ەدىم. ول ەڭ الدىمەن تاتار-مونعول شاپقىنشىلارىن تالقانداپ، شىعىس ەۆروپا، ورتا ازيا، كاۆكاز ەلدەرىنە ازاتتىق اپەردى، ال باتىس ەۆروپانىڭ قالالارىن ءبىزدىڭ وتىرار، قۇمكەنت سياقتى جەرمەن-جەكسەن ەتىلۋدەن ساقتاپ قالدى. سودان ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن بۇكىل ورتالىق جانە شىعىس ەۆروپانى باسىپ الماق بولعان شۆەد كورولى كارل ءحىى-نى روسسيا پولتاۆا شايقاسىندا جانە قيراتىپ شىقتى. سودان ءجۇز جىل كەيىن بۇكىل باتىس ەۆروپانى تابانىنىڭ استىنا سالىپ الىپ، «ەۆروپانىڭ بار حالقىنان تۇتاس ءبىر حالىق جاساپ، ءپاريجدى بارشا دۇنيەنىڭ كىندىگى جاسايمىن» دەپ الەمگە جار سالعان ايگىلى ناپولەوندى دا روسسيا تالقاندادى. سول سياقتى باتىس ەۆروپانى تۇگەل باسىپ الىپ، «بارباروس» جوسپارىن توبەسىنە تۋ ەتىپ كوتەرىپ، شىعىسقا قاراي ورتتەي قاۋلاپ كەلە جاتقان گيتلەردى دە روسسيا قۇرتتى. وسىلايشا ول ورتالىق جانە وڭتۇستىك شىعىس ەۆروپانىڭ حالىقتارىنا جانە ازاتتىق اپەردى. سوڭعى بەس عاسىردىڭ ىشىندە ەۆروپا مەن ازيانىڭ حالقىن جانە قالالارىن روسسيا ءتورت رەت قىرعىن مەن كۇيرەۋدەن ساقتاپ قالدى.
مىنە وسىنى ۇمىتپاۋ كەرەك. بۇل ءبىر.
ەۆروپانىڭ انگليا، فرانسيا جانە گەرمانيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرىنىڭ بىردە-بىرى ادامزات ءۇشىن ورىس مەملەكەتىندەي ەڭبەك ەتكەن ەمەس. ەندەشە ونى دا ويدان شىعارماۋ كەرەك. ورىستار وزدىگىنەن وزگەگە تيمەيتىن ەڭ ۇستامدى حالىق. ەگەر وزىنە جاۋ تيسە جەڭبەي تىنبايتىن ەڭ ەر حالىق. ەر حالىقپەن ەنشىلەس بولۋ ەرەكشە باقىت.
1812 جىلعى وتان سوعىسىنا قازاق حالقى ەلەۋلى ۇلەس قوسا المادى. ول سوعىسقا ۋكرايندار 60 مىڭ ادام، دون قازاقتارى 26 پولك، باشقۇرتتار — 20، قالماقتار 2 پولك بەرسە، قازاقتاردىڭ قوسىندارى ءبىر كوپە ءشوپتىڭ ىشىنە تۇسكەن ينەدەي عانا بولدى. ال 1941—1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقتار بەلسەنە ات سالىستى. بۇدان ءجۇز وتىز جىل بۇرىن ناپولەونعا قارسى تۇتاس ءبىر باتالون قوسا الماعان قازاقستان بۇل سوعىسقا ءوز قولىمەن جاساقتاپ بىرنەشە ديۆيزيا مەن بريگادا اتتاندىردى. ءسويتىپ، سوۆەت ارمياسىنىڭ بەرىك جاۋىنگەرلىك ساپىندا قازاق سولداتتارى ەۆروپا مەن ازياداي ەكى ماتەريكتى ازاتتىق ساپارىمەن ەركىن شارلادى.
ولاردى وتان لايىقتى ناگرادتادى. بەس جۇزگە جۋىق قازاقستاندىق سولداتتار مەن وفيسەرلەرگە، ولاردىڭ ىشىندە توقسان سەگىز قازاققا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ءقازىر قازاقتان شىققان ون شاقتى گەنەرالىمىز بار. ولار: شاكىر جەكسەنبايەۆ، بەردىعالي يگىلىكوۆ، نۇرلى بايكەنوۆ، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ، كامال بوشايەۆ، ەسەت الىبەكوۆ، باھادۇربەك بايتاسوۆ، سامۇرات سىرتانوۆ جانە جانسام كەرەيەۆ. بۇلار اسكەري گەنەرالدار. ال شىراقبەك قابىلبايەۆ پەن ءابدىماناپ تىلەۋلييەۆ باستاتقان ىشكى ىستەر قىزمەتى مەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى قىزمەتىنىڭ گەنەرالدارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. بۇلار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءتۇڭعىش گەنەرالدارىمىز. سول سەبەپتەن دە مەن ولاردى سانامالاپ تولىق اتاپ وتىرمىن. مۇنى ءبىلۋدىڭ وقىرماندارعا دا ارتىقتىعى جوق. تۇسىنىكتى مە ساعان؟
مىنەكي، ورىستار ءوزىنىڭ جالپى ادامزاتتىق ءتورتىنشى ۇلى ميسسياسىن اتقارعاندا — ەۆروپانى گيتلەردىڭ قاندى شىنجىرىنان قۇتقارىپ قالعاندا، بارلىق باسقا دا سوۆەت حالىقتارى سياقتى، قازاقتاردىڭ ونىمەن ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ بىرگە بولۋى — ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ۇلتتىق ماقتانىشىمىز. مىنە بۇل — ەكى.
ودان كەيىنگى ايتاتىن ءسوز مىناۋ.
— ەي، بۇگىنگى جاس قاۋىم، بەيتانىس ارعى ۇرپاق!
ءار اكە بالام باقىتتى بولسا ەكەن، ءۇرىم-بۇتاعىم ۇزىلمەسە ەكەن، وشپەسە ەكەن دەپ تىلەيدى. وسى ماقساتپەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا اكەلەرىمىز بىزگە قارالى جەكسەنبىلەردە قان كەشىپ ءجۇرىپ، كوممۋنيستىك قوعام ورناتىپ، كەڭ بايتاق سوسياليستىك وتان جاساپ بەردى. ولار بىزگە: قۇرىلىس جاقسى بولسا — تۇرمىس جاقسى، بىرلىك مىقتى بولسا — تىرلىك كۇشتى. وسى قۇرىلىس پەن بىرلىكتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار دەپ وسيەت ەتتى. ءبىز بۇل وسيەتتى ابىرويمەن ورىنداپ، سوسياليستىك وتانىمىزدى گيتلەر سياقتى ەڭ جاۋىز جاۋدان ساقتاپ قالدىق. تۋىسقاندىق بىرلىگىمىزگە تيتتەي دە داق تۇسىرمەدىك.
ءسويتىپ، ۇلى وتان سوعىسىندا قابىرعادان قان كەشىپ ءجۇرىپ، ءبىز دە سەندەرگە باقىت اپەردىك، جاس ۇرپاق. ول — قازىرگى كەڭ جازيرا وتانىڭ سەنىڭ. ويتكەنى — وتانسىز ءومىر، ونسىز قۋانىش جوق. سونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار. سوڭعى ءۇش عاسىردا دۇنيەگە ءۇش جالماۋىز بەرگەن ادامزات جاۋىز ۇلعا قىسىر بوپ قالماس.
ءبىر عاسىردا ءبىر ناپولەون، ەكى ءجۇز جىلدا ەسۋاس گيتلەر تۋماي قويماس. ونداي جاۋىزداردان ەلدى، جەردى، سوسياليستى قوعامدى ساقتاپ قالۋ — سەنىڭ بورىشىڭ، العى ۇرپاق.
ۇزىن بوي قىسقارادى، ۇلكەن دەنە كىشىرەيەدى، ادام اقىرى ولەدى. ول — تابيعات زاڭى. ادام ولگەنىمەن ونىڭ ەڭبەگى ولمەيدى، ەرلىگى ولمەيدى، ول اتقارعان ۇلى ءىس ولمەيدى. ۇلى ءىس وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن، حالىققا دەگەن قۇرمەتتەن، وسى ەكەۋى ءۇشىن اياۋسىز ەتكەن ەڭبەك پەن ەرلىكتەن تۋادى. وتكەن وتان سوعىسىندا ون توعىز — جيىرما جاسار ازاماتتار ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. جيىرما جاس تاريحي ەرلىكتەر جاسايتىن جاس. وسىعان ءارقاشان دا ءازىر بولۋ كەرەك.
جاستارىمىز وتانشىل بولسىن. وتانشىلدىق — ءار ادامعا كەرەكتى ەڭ ۇلى قاسيەت. ال وتانشىلدىق ءوز ۇيىڭنەن باستالادى. كىمدە-كىم اتا-اناسىن ارداقتاسا، سول اتا-انادان بىرگە تۋعان باۋىرلارىمەن تاتۋ بولسا، ءوزىنىڭ وسكەن اۋىل، قالاسىن، تۋعان ۇلتىن سىيلاپ، قادىرلەسە سول ادام وتانشىل بولادى. ويتكەنى ءوز اكە-شەشەسىن ارداقتاماعان، وزگەنىڭ اتا-اناسىن قۇرمەتتەمەيدى. ۇيدە باۋىرمال بولماعان، تۇزدە ينتەرناسيوناليست بولمايدى. ءوز اۋىلىنىڭ تاسىن سىيلاماعان، وزگە اۋىلدىڭ تاۋىن قادىرلەمەيدى. ءوز ۇلتىن جاقسى كورمەگەن، وزگە ۇلتتاردى ۇناتپايدى. مۇنى ۇلتشىلدىقپەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ەكەۋى اسپان مەن جەردەي ەكەنىن جاستار اجىراتا ءبىلۋى شارت.
نامىس — ازاماتتىڭ التىن تۋى. اكە-شەشەسىن سىيلاعان بالادا عانا نامىس بولادى. ولاردى ۇيالتپايىن، سۇيەگىنە تاڭبا تۇسىرمەيىن، ولسەم ولەيىن،.. ءبىراق اتا-انامدى، اعايىن-جۇرتىمدى جەرگە قاراتپايىن دەيدى. ەر جىگىتتىڭ ەلى — اتا-اناسى، وتانى — ءوز ءۇيى.
پاتريوتيزم — «وتانىم سەنى سۇيەمىن. سەن ءۇشىن قۇربان بولۋعa ءازىرمىن» دەپ قۇرعاق ءسوزدى گۇمپىلدەتە بەرۋ ەمەس. ول — فورماليزم. ەلدى، جەردى، وتاندى سۇيەتىندىگىڭدى سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدە. اتا-اناسىن سىيلاعان شاكىرت، ستۋدەنت ساباعىن دا جاقسى وقيدى، ءتارتىبىن دە دۇرىس ۇستايدى، شارۋاكەر، ادال، ءادىل بولىپ وسەدى. ءىس دەگەن وسى، پاتريوتيزم وسىدان باستالادى.
جاستاردىڭ وتان قورعاۋ قىزمەتىن اتقارىپ قايتۋى — ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ اسىل پارىزى. ال ەڭبەكشىلدىك، بىلىمدىلىك، تارتىپتىلىك، تالىمدىلىك، شىدامدىلىق — ارميا ءۇشىن ەڭ قاجەتتى قاسيەت. اسكەردە باسبۇزارلىققا ورىن جوق! ويتكەنى ونىڭ قولىندا ەلدىڭ تاعدىرى — قۋاتتى تەحنيكا بار. ال جاۋىنگەردىڭ ول تەحنيكانى تاستاپ قىدىرىپ، قىز قۋالاپ، اراق اڭدىپ، قاڭعىپ كەتۋىنە بولمايدى.
جاستار اراققا ءۇيىر بولماۋى كەرەك. اراق ادامگەرشىلىكتىڭ، ازاماتتىقتىڭ، اقىلدىڭ جاۋى. اراق ازعىندىققا جەتەلەيدى. اراققا ءبىر ۇيرەنىپ الساڭ ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ەڭ الدىمەن وسىدان ساقتانۋ كەرەك. اراق — ادامنىڭ ىشكى جاۋى. سىرتقى جاۋدى تەحنيكانىڭ كۇشىمەن قۇرتۋعا بولادى. ال ىشكى جاۋدى ەشقانداي راكەتامەن اتىپ تۇسىرە المايسىڭ. ءناپسىقۇمارلىققا ءبىر سالىنىپ الساڭ، ونى توقتاتۋعا عىلىمنىڭ دا، ءبىلىمنىڭ دە شاماسى جەتپەيدى.
ەي، ءجۇز جىلدان كەيىنگى، مىڭ جىلدىڭ ار جاعىنداعى ءۇرىم-بۇتاق، جۇراعات، جاس ۇرپاق! ەستيسىڭ بە مەنىڭ ءۇنىمدى، جەتە مە ساعان مەنىڭ داۋىسىم. جەتسە، بۇگىنگى بالامىزدان باستاپ، كوپ ۇلتتى سوسياليستىك وتانىمىزدىڭ بارلىق، بولاشاق ۇرپاقتارىنا ايتار ەكى اۋىز ءسوزىم بار. ول — وتاندى سۇيىڭدەر، ونى قورعاڭدار، وعان قىزمەت ەتىڭدەر! —دەگەن ءسوز. ول — حالىقتار دوستىعىن قادىرلەڭدەر، قاسيەتتەپ ۇستاڭدار! — دەگەن ءسوز.
ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى سالىپ بەرگەن داڭعىل جولىمدا ماعان تاماشا ورىس ادامدارى، ورىس قولباسىلارى كەزدەستى. ەگەر مەنىڭ سوناۋ نيكولاي رەديننەن باستاپ، پانفيلوۆ، چيستياكوۆ، سەرەبرياكوۆ، روكوسسوۆسكيي، جۋكوۆ سياقتى ۇستازدارىم بولماسا، وندا مەن دۇنيە جۇزىنە ايگىلى پولكوۆنيك مومىش ۇلى بولماس ەدىم. ەگەر ورىس حالقى بولماسا، ونىڭ تولستوي مەن تۋرگەنيەۆ، چەحوۆ پەن گوركيي سياقتى قالامگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ۇلگى الىپ وسپەسەم، وندا مەن جازۋشى مومىش ۇلى بولماس ەدىم.
انادا، ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ الماتىدا وتكەن بەسىنشى كونفەرەنسياسىنىڭ سوڭىندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدى ارالاپ كورگەن ءبىر توپ شەتەل جازۋشىلارىنىڭ الدىندا مەن بىلاي دەپ ءسوز سويلەدىم.
ءقادىرلى قوناقتار!
قىمباتتى موسكۆالىقتار!
ارداقتى جەرلەستەرىم مەنىڭ!
بۇل جەردە مەنىڭ ءاعالى-ىنىلى ادامدار جايىندا ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتقىم كەلەدى.
ەگەر سەن شاماسى از، شاعىن دەنەلى بالا بولساڭ، وندا ساعان ارقا تۇتارلىق الۋەتتى اعا كەرەك. سوندا عانا ساعان ەشكىم باتا المايدى؛ بىرەۋ-مىرەۋ كوزىن الارتقانىمەن، قولىن جۇمساي المايدى...
ءدال وسىنداي الىپ اعا كىشكەنتاي حالىقتارعا دا قاجەت. ويتكەنى حالىقتار دا جەر شارىنىڭ ءسابيى، بالا بولعاندىقتان ولارعا دا قورعان كەرەك.
ءبىز، سوۆەتتەر ەلىن مەكەندەيتىن از حالىقتار، ءوزىمىزدىڭ ۇلكەن اعامىز ورىس حالقىن ماقتان تۇتامىز. ماقتان تۇتاتىن سەبەبىمىز ول شىن مانىندەگى ۇلى حالىق. مەن ونى دۇنيە جۇزىندەگى كوپ ساندى حالىقتاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ۇلى دەپ اتاپ تۇرعانىم جوق. تەك سان جاعىنان عانا باسىم حالىقتاردى شەتىنەن ۇلى دەپ اتاي بەرۋگە بولمايدى. ادامدارعا ازاتتىق، بەيبىتشىلىك، تەڭدىك، تۋىسقاندىق، دوستىق اكەلۋشى كوپ ساندى حالىقتىڭ عانا ۇلى دەپ اتالۋعا قاقىسى بار. وزىمەن وتانداس از حالىقتارعا قالتقىسىز كومەك بەرىپ، ونىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ، انا ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ، عىلىمى مەن ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە ۇنەمى قامقور بولىپ وتىراتىن كوپ ساندى حالىقتى عانا ۇلى دەپ اتاي الامىز. ال ورىس حالقى ءدال سونداي حالىق. ورىس حالقىن ءبىز وسى ءۇشىن شەكسىز سۇيەمىز.
ءبىز ورىس حالقىن دۇنيە جۇزىنە تاماشا ريەۆوليۋسيونەرلەر، حالىق باقىتى ءۇشىن كوپتەگەن تاباندى كۇرەسكەرلەر بەرگەنى ءۇشىن سۇيەمىز. يدەياسى دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ەزىلگەن حالىقتارىنىڭ كومپاسى بولعان لەنيندەي دانىشپان ورىس حالقىنىڭ كوكىرەگىن جارىپ شىققاندىقتان دا ءبىز ونى ودان سايىن جاقسى كورەمىز.
ورىس حالقىن شەكسىز ءسۇيىپ، جاقسى كورەتىن سەبەبىمىز ول — تۋىس حالىق، ول — دوس حالىق، ول — اكە حالىق. وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدارشى، دۇنيە جۇزىندەگى كوپ ساندى حالىقتاردىڭ ورىستان باسقا قايسىسى از حالىقتاردىڭ شىڭعىس ايتماتوۆ، راسۋل گامزاتوۆ، يۋريي رىتحەۋ، يۋۆان شەستالوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ سياقتى تالانتتى وكىلدەرىن الاقاندارىنا سالىپ، اكەدەي الپەشتەپ، زور ماقتانىشپەن دۇنيە جۇزىنە تانىتىپ وتىر؟!
مەن بۇل توستى راقىمدى، مەيىربان، ءادىل، ادال، تۋراشىل، ەڭبەكشىل، ينتەرناسيونالدىق، كوممۋنيستى ۇلى ورىس حالقى ءۇشىن كوتەرەمىن.
ءبىزدىڭ ورىس حالقىن وسىلاي اق پەيىلمەن، ادال كوڭىلمەن شەكسىز سۇيەتىنىمىزگە دۇنيە ءجۇزىنىن باسقا حالىقتارىنىڭ قىزىعۋىنا دا، قىزعانۋىنا دا بولادى.
ال كىمدە-كىم قىزىعاتىن بولسا، وندا ول بۇل حالىقتىڭ ادال دوسى بولسىن دا، ءبىزدىڭ مىزعىماس دوستىق بەرىك ساپتان ورىن السىن. ۇلى ورىس حالقىنىڭ ۇلكەن جۇرەگىنەن دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق حالىقتارعا مەكەن تابىلادى.
بۇل وي، بۇل سوزدەر — مەنىڭ جان جىرىم، مەنىڭ حالقىمنىڭ جۇرەك جىرى. بۇل جىردى مەن بار داۋىسپەن بارلىق جەردە ايتا الامىن، قوناقتاردىڭ دوستاردىڭ، مەنىڭ حالقىمنىڭ جاۋلارىنىڭ الدىندا دا شىرقايمىن!..
مىنە، مەن ازيا مەن افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ الدىندا وسىلاي دەدىم. ولسەم — وسيەتىم وسى. ولە-ولگەنشە اۋزىمنان تاستاماي الىس، جاقىن اعايىنعا ايتا جۇرەر سىرىم مەن شىنىم وسى، قاراعىم. مۇنىڭ جاستارعا دا قاتىسى بار.
اۆتور. ءسىز بەن ءبىز ۇزاق اڭگىمەلەستىك، باۋكە. كوپ راقمەت.
باۋىرجان. كادەڭە جاراسا سول ايتىلعاننىڭ ءبارى سەنىكى.
اۆتور. جاراتا الساڭ دەڭىز.
باۋىرجان. ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ. مەنىڭ شارۋام جوق.
اۆتور. ءبىز بۇل اڭگىمەمىزدى جەڭىستىڭ وتىز جىلدىعى قارساڭىندا اياقتاعالى وتىرمىز-اۋ، باۋكە.
باۋىرجان. ونىڭ راس. جەڭىسكە جەتكەن قۋانىشقا كەنەلدى، جەتپەگەن ارماندا كەتتى. وتان سوعىسىندا ولگەندەردى ۇمىتپايىق. ءوزىمىز ولگەنشە ولاردىڭ اتتارىن اۋزىمىزدان تۇسىرمەي، جازعانىمىزدا قاعازدان قالدىرماي حالىققا ايتا بەرەيىك. ولارعا ءبىزدىڭ دۇعامىز وسى بولسىن! ولگەندى ارداقتاي بىلگەن عانا ءتىرىنى قۇرمەتتەي الادى. ولگەنگە باقىت كەرەك ەمەس. ءولىنىڭ باقىتى ءتىرىنىڭ تىرىلىگىندە. ال تىرىلەر ءبىر-بىرىمىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايىق، سىيلايىق، قادىرلەيىك.
وسىلاي دەپ اڭگىمەسىن اياقتاپ، باۋكەڭ ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى. باۋكەڭ تۋرالى جازىلعان جاڭا ولەڭدەردىڭ ءبىرى ەسىمە ءتۇستى.
بىرەۋدى اساۋ دەيدى، تەنتەك دەيدى،
بىرەۋدى قىز مىنەزدى ەركەك دەيدى.
اركىمدى ءوز ورنىنا ءادىل قويىپ،
ءبارىبىر ۋاقىت اجەم جەتەكتەيدى.
جاماندى ءبىرجولاتا قۇلىپتايدى،
جاقسىنى ەل الپەشتەپ ۇمىتپايدى،
كەۋدەسىن كەيبىرەۋلەر كوتەرگەنمەن
اقىماقتى ارداگەرگە جۋىتپايدى.
تۋعان ەل: بۇگىنگى ءسالت-سانى جاقسى،
قۋانام — اينالامنىڭ ءبارى جاقسى!
كورسەتەر شاڭىراقتى شارتاراپقا
باتىر ۇل — باۋىرجاندار بارى جاقسى.
تەرەڭ وي، مەرۋەرت ءسوز تابىندىرار،
سولارداي بولعاي-اق ءبىر اعىندىلار.
جۇرگەندە ورتامىزدا ارداقتايىق،
ءبىر كۇنى ءبارىمىزدى ساعىندىرار.
قازاق اقىندارىنىڭ كەيىنگى بۋىنىنىڭ ءبىر وكىلى كاكىمبەك سالىقوۆ جاقىندا شىققان جيناعىنا كىرگەن ءبىر ولەڭىندە وسىلاي دەگەن ەكەن.
وسى عاسىردىڭ باسىنان بەرگى اقىندارىمىزدىڭ جەتى تولقىنى سەنى تەگىس جىر ەتتى. سوناۋ ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆتان باستاپ، بۇگىنگى ۇرپاققا دەيىنگى قازاقتىڭ جۇزگە تارتا اقىن، جازۋشى، جۋرناليست، عالىمدارى ساعان ولەڭ وچەرك، ماقالا، زەرتتەۋلەر ارناپ، سۇيىسپەنشىلىك لەبىز ءبىلدىرىپتى، باۋكە. حالىق ولمەيدى. وتان تاعدىرىنىڭ ءارقيلى تاريحي كەزەڭىندە ەل ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتكەن ارداگەر ۇلدار مەن اسىل قىزدار حالىقپەن بىرگە ماڭگى ءومىر سۇرەدى. حالىقپەن قوسا جاسايتىن ادال پەرزەنتتەردىڭ ءبىرى سەنسىڭ، باۋىرجان!
ەرەن ەرلىگىمەن ەسىمىڭدى ەلگە جايىپ، ايداي الەمگە پاش ەتكەن باۋىرجانداي باتىر ۇلىڭ بار سەن قانداي باقىتتى ەدىڭ تۋعان حالقىم. كوزىڭنىڭ تىرىسىندە اتىڭدى اڭىزعا اينالدىرا ارداقتاپ، اۋزىنان تۇسىرمەي جىر ەتىپ كەلە جاتقان ابزال حالقىڭ بار سەن دە باقىتتى ەكەنسىڭ، ەسىل ەر. سەنىمەن زامانداس، سىيلاس، سىرلاس بولعان ءبىز دە باقىتتى ەكەنبىز، اسىل اعا.
سەنەن اينالايىن! سەنىڭ حالقىڭنان اينالايىن!
دەدىم مەن وعان ىشتەي.
1970 ج. سەنتيابر. 1974 ج. دەكابر. 1977 ج. سەنتيابر. الماتى.
ەپيلوگ
(وقىرمانعا حات)
ءى
قۇرمەتتى وقۋشىم!
تاعى دا سالەم جولدايمىن ساعان. سالەمىم وسى كىتابىم عوي قولىڭداعى. بۇل كىتاپ 1976 جىلى ءبىرىنشى رەت باسىلىپ شىققانى وزىڭە ءمالىم. كىتاپ شىققاننان كەيىن وعان رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق گازەت-جۋرنالدارى پىكىر ءبىلدىردى. وقىرماندار تەلەفون سوعىپ، اۆتورعا، باسپاعا جانە باسپا، پوليگرافيا، كىتاپ ساۋداسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتكە ۇستى-ۇستىنە حاتتار جولدادى. رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا، ورتا مەكتەپتەردە، كىتاپحانالاردا بۇل كىتاپقا ارنالعان بىرنەشە وقىرماندار كونفەرەنسيالارى بولىپ ءوتتى. ونىڭ حابارلارى «سوسياليستى قازاقستان»، «لەنينشىل جاس»، «قازاق ادەبيەتى» جانە باسقا گازەتتەردە جاريالاندى.
وسىنداي تىلەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ باسپا بۇل كىتاپتى قايتا شىعارۋدى جوسپارلادى. وقىرمانداردىڭ وتىنىشىنە سايكەس كىتاپتىڭ كەي جەرلەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن تاعى دا كولەم بەردى. وسىعان وراي مەن بۇل كىتاپقا سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى ي. X. باگراميان، گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆ، گەنەرال ا. ي. ليزيۋكوۆ، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكى رەت العان اتاقتى ۇشقىش ت. بيگەلدينوۆ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ داڭقتى پارتيزانى ق. قايسەنوۆ، پودپولكوۆنيك ءا. بايمولدين تۋرالى جاڭا تاراۋلار قوستىم. العاشقى ۇشەۋى مومىش ۇلىنىڭ اسكەري ۇستازدارى، سوڭعىلارى باۋكەڭنىڭ ۇلى وتان سوعىسىندا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن تەتەلەس باۋىرلارى. بۇل جاڭا تاراۋلار ارقىلى كىتاپتىڭ ءمانىن ايقىنداي تۇسۋگە تىرىستىم. وقىرمانداردىڭ تىلەگى بويىنشا كەيبىر ارتىق دەگەن جەرلەردى الىپ تاستادىم.
ءىى
ءقادىرلى وقۋشىم!
ەندى، كىتاپ العاش باسىلىپ شىققاننان كەيىنگى بىرەر جىل ىشىندە ونىڭ ورتالىق قاھارمانى باۋىرجاننىڭ باسىندا قانداي جاڭالىقتار بولدى دەيسىڭ عوي سەن. سونى ايتايىن ساعان.
سەنەن جاسىراتىن نە سىرىم بار مەنىڭ: بۇرىن باۋىرجاندى سىرتتاي سىيلاعانىم بولماسا، ول تۋرالى ەشقانداي ىشتەي كۇيزەلىسىم بولماۋشى ەدى. بۇل كىتاپ باسىلىپ شىققاننان كەيىن ءبىر بۇيرەگىمە باۋكەڭ كىرىپ الدى. ول اۋىرىپ-سىرقاپ قالماسا ەكەن، دەپ ويلايتىن بولدىم. «اقيقات پەن اڭىز» رومانى باسىلىپ جۇرتقا تاراعان كەزدە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» كىتابى اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. باۋكەڭە تىلەكتەستىگىم ودان سايىن كۇشەيە ءتۇستى.
ءىىى
قىمباتتى وقۋشىم!
سول جەتپىس التىنشى جىلى جيىرما بەسىنشى نويابردە جازۋشىلار وداعىنىڭ كونفەرەنس-زالىندا قىزىلتۋلى ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى مەن قىزىلتۋلى شىعىس شەكارا وكرۋگى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قازاقستان اسكەري جازۋشىلارىنىڭ كەڭەسى ءوتتى. زالدا ەكى وكرۋگتىڭ تاقىرباس جاس سولداتتارى شۇپىرلەپ وتىردى. ساقا جازۋشىلار مەن گەنەرالدار پرەزيديۋمگە جايعاستى.
زالدا وتىرعان مەن جان-جاعىما كوپ قارادىم. باۋكەڭدى ىزدەدىم، وقۋشىم. ءبىراق زالدا دا، پرەزيديۋمدە دە باۋكەڭ بولمادى. بۇل جينالىستا قازاق اسكەري ادەبيەتىنىڭ اتاسى باۋىرجان مومىش ۇلى بولۋى كەرەك ەدى عوي. ول كىسى نەگە كەلمەگەن، الدە اۋىرىپ قالدى ما ەكەن دەپ مازاسىزداندىم. باۋكەڭ كىرىپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن دەپ، قايتا-قايتا ەسىككە قاراپ، الابۇرتىپ، الاڭداپ وتىردىم. دميتريي سنەگيننىڭ كىرىسپە ءسوزىن دە زەيىن قويىپ تىڭداي المادىم. ءبىر كەزدە پرەزيديۋمدەگىلەر قوزعالىسىپ، ارالارىنان الدەكىمگە ورىن اشا باستاعانداي بولدى. باسىمدى وڭعا بۇرسام، پرەزيديۋم ساحناسىنا ۇستىنە پولكوۆنيك فورماسىن كيگەن، قولىندا ادەمى كاۆكاز تاياعى بار، قاراعايداي تىپ-تىك بولىپ باۋىرجان كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەكەن. وعان گەنەرالدار ورتالارىنان ورىن بەردى. زال تولى جاس سولداتتار بۇل پولكوۆنيك كىم ەدى دەگەندەي، كوزدەرى باقىرايا قاراسىپ قالدى. سول كەزدە مەنىڭ جۇرەگىم دۇرسىلدەي سوعىپ، ەكى كوزىم جاساۋراپ كەتتى. ونى سەن تۇسىنۋگە ءتيسىن، قىمباتتى وقۋشىم.
سودان كەيىن قىزىلتۋلى ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى ساياسي ءبولىمنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت پوپكوۆ جولداس «اسكەري كوركەم ادەبيەت جانە جاستاردى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ» دەگەن تاقىرىپتا قىزىقتى بايانداما جاسادى. بايانداماسىنىڭ ءبىر جەرىندە ول ۇلى وتان سوعىسىندا ءوزى روتا كومانديرى بوپ جۇرگەن كەزدە ادەبيەتتەن اعا لەيتەنانت مومىش ۇلىنىڭ اتىن ەستىگەنىن، مومىش ۇلى بۇگىندە ءوزى جازۋشى بولىپ، قازاق اسكەري ادەبيەتىنىڭ اتاسىنا اينالعانىن ىلتيپاتپەن اتاپ ءوتتى. كەڭەستىڭ پرەزيديۋمى باستاپ، جۇرت دۋىلداتا قول سوقتى. قول سوقپاعان باۋكەڭنىڭ ءوزى عانا بولدى.
بۇدان كەيىن مىنبەگە ۇلى وتان سوعىسىنىن ارداگەرى اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ كوتەرىلدى. ول سوعىستا ءوز باسىنان وتكەن وقيعالاردى ايتا كەلىپ، سوعىس كەزىندە الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابىنىڭ قاھارمانى بولعان باۋىرجان مومىش ۇلى سودان وتىز جىل وتكەننەن كەيىن قازاق رومانى «اقيقات پەن اڭىزدىڭ» جانە قاھارمانى بولدى دەپ پرەزيديۋمدى يەگىمەن نۇسقادى. ءبىز مۇنى ماقتانىش ەتەمىز دەدى. تاعى دا قول سوعىلدى.
زالداعى جاس سولداتتار «ول كىم؟»، «ول قايسىسى؟» دەپ بىر-بىرىنەن سۇراپ، كۇبىرلەسىپ قالدى. سونى اڭعارعان باۋكەڭ پرەزيديۋمدا وتىرىپ وڭ قولىن كوتەردى. جينالىسقا ءسال كەشىگىپ كىرىپ، گەنەرالداردىڭ ورتاسىن قاق جارىپ كەلىپ وتىرعان قولىندا تاياعى بار قارت پولكوۆنيك وزدەرىنىڭ ءسۇيىپ وقيتىن كىتابى الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولىنىڭ» قاھارمانى ەكەنىن بىلگەندە زالداعى جاس كومانديرلەر مەن جاس سولداتتار ەشقانداي كومانداسىز ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، شاتىرلاتا كەلىپ قول سوقتى. پرەزيديۋمداعىلار دا تەگىس ورىندارىنان كوتەرىلدى. بۇل سول كەڭەسكە قاتىسقانداردىڭ ءومىرى ەسىنەن قالمايتىن عاجايىپ ءسات بولدى، قۇرمەتتى وقۋشىم. ونى ساعان ارناعان بۇل قىسقاشا حاتىمدا تولىق ەتىپ جەتكىزىپ ايتۋىم مۇمكىن ەمەس. وسى كەڭەستە اتاقتى مومىش ۇلىنىڭ ءوزى مىنبەگە كوتەرىلىپ، سوۆەتتىك پاتريوتيزم، حالىقتار دوستىعى، جاستاردىڭ اسكەري قارۋدى بەس ساۋساعىنداي ءبىلۋى جايىندا جالىندى ءسوز سويلەدى. مىنبەدەگى قارت سولدات پەن زالداعى جاس سولداتتاردىڭ جانى جاراستىق تاپقانداي، قايتا-قايتا قول شاپالاقتالدى. ماعان باۋىرجاننىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوز جاستاردىڭ جۇرەگىنەن جارق-جارق ەتكەن ۇشقىن تۋعىزىپ، زال ءىشى سانسىز جارىق-جارقىلعا تولىپ كەتكەن سياقتى بوپ كورىندى. ول ءسوزىن بىتىرگەندە زال تاعى دا كومانداسىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ۇزاق قول شاپالاقتادى. قاھارمان سوۆەت ارمياسىنىڭ بۇگىنگى جاس ۇرپاعىنىڭ سۇيسىنە سوققان الاقاندارى ۇشىپ كەلە جاتقان كوپ قارلىعاشتى كوز الدىما ەلەستەتتى. ول ماعان الىسقا سامعاپ بارا جاتقان باۋىرجان دەگەن الىپ قىراننىڭ لىپىپ تۇرعان سانسىز قاناتى سياقتى بوپ كورىندى. بۇل باۋكەڭنىڭ بولاشاقپەن ۇشتاسۋىنىڭ زامانداستارى ءوز كوزىمەن كورگەن تاعى ءبىر تاماشا كورىنىسى، جاندى بەينەسى بولدى-اۋ دەپ ويلادىم.
سول ماجىلىستە ءبىزدىڭ ەكى گەنەرالىمىز: دوسااف ورتالىق كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بايتاسوۆ پەن رەسپۋبليكانىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەسبولاتوۆ جولداستار «اقيقات پەن اڭىز» كىتابىنىڭ جاس ۇرپاققا بەرەر تاربيەلىك ماڭىزىن ايتا كەلىپ، بۇل كىتاپتىڭ تاعى دا قايتادان شىعارىلۋى قاجەت ەكەنىن ەسكەرتتى.
بۇل جينالىستان مەن توبەم كوككە جەتكەندەي بوپ قۋانىپ قايتتىم، اياۋلى وقۋشىم، باۋكەڭنىڭ اتاعىنا، العىرلىعىنا، شەشەندىگىنە قۋاندىم. باۋكەڭ سياقتى سيرەك تۋاتىن تۇلعانىڭ ءوز كىتابىمنىڭ قاھارمانى بولعانىنا ماساتتاندىم. گەنەرالداردىڭ اۋزىنان مەنىڭ دە اتىم اتالىپ جاتسا، ول تەك قانا باۋكەڭنىڭ ارقاسى دەپ ءبىلدىم.
IV
ارداقتى وقۋشىم!
ءوستىپ جۇرگەندە جەتپىس التىنشى جىل تولىپ، دەكابردىڭ وتىز ءبىرىنشى تاڭى اتتى. راديو مەن سول كۇنگى گازەتتەردە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ «ادەبيەت، ونەر جانە ارحيتەكتۋرا سالاسىنداعى 1976 جىلعى قازاق ءسسر-ىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتارىن بەرۋ تۋرالى» قاۋلىسى جاريالاندى. قاۋلىدا ادەبيەت سالاسىنداعى اباي اتىنداعى سىيلىق «ۇشقان ۇيا» كىتابى ءۇشىن جازۋشى باۋىرجان مومىشۇلىنا بەرىلگەندىگى كورسەتىلدى. ارينە، مۇنى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، وقۋشىم.
راديودان بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن مەن دەرەۋ باۋكەڭنىڭ ۇيىنە تەلەفون سوقتىم. ءبىراق كوپ ۋاقىتقا دەيىن تەلەفون بوسامادى. جۇرت بىرىنەن سوڭ ءبىرى باۋكەڭدى قۇتتىقتاپ جاتتى. ءبىر كەزدە مەنىڭ دە قولىم جەتتى. ترۋبكانى باۋىرجاننىڭ ءوزى الدى.
اۆتور. باۋكە، شىن جۇرەكتەن قۋانا قۇتتىقتايمىن!
باۋىرجان. ءا، اۆتورسىڭ با؟ راقمەت، قاراعىم.
اۆتور. قالاي ريزاسىز با؟
باۋىرجان. بۇل مەنىڭ مەملەكەتىمنىڭ سىيلىعى عوي جانە اباي اتىنداعى سىيلىق. ءدان ريزامىن، قاراعىم.
وسىدان بىرنەشە كۇننەن كەيىن مەنىڭ قولىما «پروستور» جۋرنالىنىڭ تىلدەي كونۆەرتى كەلىپ ءتيدى. ءىشىن اشىپ قاراسام، باۋكەڭنىڭ 1977 جىلدىڭ يانۆارى كۇنى كەشكە، «قالامگەر» كافەسىنە اباي اتىنداعى سىيلىق الۋعا بايلانىستى شايعا شاقىرعان قاعازى جاتىر ەكەن.
بۇل كەشكە جەتپىس شاقتى ادام جينالدى. ولاردىڭ ءبارى دە باۋكەڭنىڭ جاقىن دوستارى، تۋىستارى، جازۋشىلار مەن ونەر قايراتكەرلەرى ەدى. كەشتى جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاردى. كەشتىڭ بارلىق مازمۇنى اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆتىڭ باۋكەڭنىڭ اباي اتىنداعى سىيلىق الۋىنا ارناپ شىعارىپ، سوندا وقىعان مىنا ولەڭىمەن تۇيىندەلدى:
...ارمانعا تۇرسىڭ قول ارتىپ،
سەنى ەلدىڭ قارتسىڭ دەيتىنى-اي!
كوزىڭدى بىزگە الارتىپ،
قورقىتپاق بولعان كەيپىن-اي!
ءبارى دە ساعان جاراستى،
جاپ-جارىق جانىڭ ءۇشىن-اق،
ازاماتى بولدىڭ الاشتىڭ
ەڭبەگىڭ ادال، ءىسىڭ اق.
شاتتانىپ تۇرمىن، جانارىم
تولىپ ءبىر نۇرلى سەزىمگە.
سوعىستا ولگەن اعانىڭ
ايتارسىڭ سوڭعى ءسوزىن دە.
ماحابباتىڭدى مەن بەردىم،
جاقسى اعام مەنىڭ وسى دەپ.
ورالماي كەتكەن ەرلەردىڭ،
ەڭ جاقسى وتانداسى دەپ.
باقىت بوپ الىس، جاقىنعا،
اتاندىق حالىق باتىرى.
بايگەدەن سەنىڭ اتىن دا
كەلدى-اۋ ءبىر، كەلدى-اۋ، اقىرى.
ماداقتاۋشى ەدى سىرتىڭنان،
ماسايراپ قالدى بۇل شاقتا ەل.
قۇشاقتاپ تۇرىپ مۇرتىڭنان،
سۇيەيىن، اعا، مۇرسات بەر!
V
سۇيىكتى وقۋشىم!
وسى كەشە عانا باۋىرجاندى تاعى دا كوردىم. قولتىعىنا قالىڭ پاپكا قىسىپ، كوممۋنيستىك پروسپەكتىمەن اياڭداپ، جوعارى، الاتاۋعا قاراي ورلەپ كەلەدى ەكەن. وڭ قولىنداعى كاۆكاز تاياعىن سۇيەنۋ ءۇشىن ەمەس، ءسان ءۇشىن سىلتەيتىن ءتارىزدى. اسكەري قالىپتان شىققان قۇرىش دەنەسىن تىك ۇستاپ، ماڭعاز ادىمدايدى. الىستان قاراعاندا ادامداردىڭ شىنارى سياقتانىپ كورىنەدى. جانىنا جاقىنداپ، سالەم بەردىم. اڭگىمەلەسىپ، جازۋشىلار وداعىنا دەيىن بىرگە كەلدىك.
اۆتور. ءحالىڭىز قالاي، باۋكە؟
باۋىرجان. جاقسى، قاراعىم.
اۆتور. كوڭىل كۇيىڭىز؟
باۋىرجان تروتۋاردا توقتاي قالىپ، وڭ قولىنداعى تاياعىمەن سول جاق قولتىعىنداعى قالىڭ پاپكانى نۇسقادى.
باۋىرجان. مىنەكي كوڭىل كۇيى! «سولداتتىڭ سوڭعى كۇنىنىڭ» سوڭعى نۇسقاسىن اياقتاپ، وداققا اكەلە جاتىرمىن. رومان بىتىرگەن جازۋشىنىڭ كوڭىل كۇيى قانداي بولاتىنىن بىلەسىن عوي، قاراعىم!
اۆتور. قۇتتىقتايمىن، باۋكە!
باۋىرجان. راقمەت.
اۆتور. ەندى قانداي ويلارىڭىز بار؟
باۋىرجان. مەن تەك سولداتتاردىڭ ورتاسىندا عانا ەمەس، اعالاردىڭ دا اراسىندا ءومىر ءسۇردىم. ويلاپ قاراسام، ولارعا دا شاش-ەتەكتەن قارىزدار ەكەنمىن، ەندى سولارعا ارناپ، ارداگەر ەلۋ ازامات تۋرالى ەستەلىك-ەسسەلەر جازىپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ ىشىندە ءوزىم العاش كورگەن سوناۋ نىعمەت سىرعابەكوۆ، وراز جاندوسوۆ، قايسار ءتاشتيتوۆ، ودان كەيىنگى قانىش ساتبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، قالىبەك قۋانىشبايەۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، تاعى باسقالارى بار. ءىلياس وماروۆ، مالىك عابدۋللين، دميتريي سنەگين، كۇلاش بايسەيىتوۆا سياقتى ءىنى، قارىنداستارىمدى دا ۇمىتپاق ەمەسپىن. ءقازىر سونىڭ وتىز شاقتىسىن جازىپ قويدىم. وسى مەنىڭ ازىرگە ءبىتىرىپ جاتقانىم. ءوزىڭ شە؟
اۆتور. مەن مىنە «اقيقات پەن اڭىزدىڭ» ەكىنشى باسىلىمىن ازىرلەپ، باسپاعا اكەلە جاتىرمىن.
باۋىرجان. قۇتتى بولسىن. ماعان قوياتىن سۇراقتارىڭ جوق پا؟
اۆتور. جوق، باۋكە.
باۋىرجان. ەندەشە cay بول، شىراعىم. مەنى جىگىتتەر كۇتىپ وتىر.
باۋكەڭ ەكەۋمىز جازۋشىلار وداعىنىڭ كەڭ سارايىنا كىردىك.
ول جوعارعى قاباتقا كوتەرىلىپ كەتتى دە، مەن تومەندە قالىپ قويدىم، باسپاعا قاراي بۇرىلدىم.
«ولەڭ شىركىن وسەكشى جۇرتقا جايار، سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي» دەپ اباي ايتقانداي، ەندى حاتىمدى اياقتاعانىم ابزال. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا بۇل كىتاپتى باسىپ شىعارعان، پىكىر بىلدىرگەن، جان تەبىرەنتەرلىك سالەمدەر جولداعان باسپا، باسپا ءسوز قىزمەتكەرلەرىنە، بارلىق وقىرماندارعا شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن. سونىڭ ىشىندە سەن دە بارسىڭ، سۇيىكتى وقۋشىم!
اۆتور.
14 سەنتيابر 1977 ج. الماتى
You Might Also Like
-
نۇرسۇلتان ءاجىمۇراتوۆ — IT تەحنولوگ. AR جانە VR تەحنولوگياسىن قولدانىپ، وتاندىق ونىمدەر جاسايتىن Sana Academy ورتالىعىنىڭ باسشىسى. كەنتاۋ قالاسىنداعى №3 ايماقتىق دارىندى بالالارعا ارنالعان ارن...
-
سەپتيكالىق شوك — ىرىڭدى-سەپتيكالىق ينفەكسيانىڭ شوعىرلانعان ءتۇرىنىڭ دە، جايىلعان ءتۇرىنىڭ دە اعىمىن قيىنداتۋى ىقتيمال ءقاۋىپتى اسقىنۋ. سەپتيكالىق شوكتىڭ تۋىنداۋىنا سوقتىراتىن جايتتارعا كەز كەلگە...
