"قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرى
ەكى مىڭ جىل جۇرەكتى تەربەتكەن جىر
كىرىسپە
قازاق حالقى عاسىرلار بويى ايتىپ كەلگەن بۇل جىر ساحاراداعى مال ءوسىرۋشى تايپالاردىڭ شىعارعان ءبىر جارقىن ساۋلەتتى اڭگىمەسى. بۇل تۋرالى جازىلعان ادەبيەت ءاربىر تىلدە وراسان كوپ، سولاردىڭ ىشىندە ورىس ادەبيەتشىلەرىنىڭ پىكىرى ەرەكشە ورىن الادى.
بۇل جازۋلاردى زەرتتەگەندە، ولاردىڭ اسا كوڭىل قويىپ، قىزىعا قاراعانى، اسىرەسە، كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ تاريحي زاماننان كەلە جاتقان ۇلى مۇناراسى، ساۋلەتتى ەتىپ جاساعان بيىك كەشەنى. ەسكى قازاقتار ونداي قۇرىلىستى «دىڭ»، «دىڭگەك» دەپ اتاعان. مۇنداي ەسكەرتكىشتەر قازاقستاننىڭ كوپ جەرىندە وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. (ولار تۋرالى كەيىنىرەك توقتالامىز).
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزى اياگوزدىڭ وڭ جاعاسىندا، تاڭسىق دەگەن اۋىلعا قارسى سالىنعان. قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ اڭىزى بويىنشا، سارىبايدىڭ ءىنىسى تايلاق بي توبىل وزەنى بويىنان اياگوزگە ءتورت سان قول (40 مىڭ كىسى) جىبەرىپ، قوزى كورپەشكە اس بەرىپ، ات شاپتىرىپ، توي جاسايدى، قوزى مەن بايان سۇلۋدىڭ كۇمبەزىن بەرىك ەتىپ تۇرعىزىپ، ولاردىڭ سۋرەتىن تاسقا تۇسىرەدى. بايان سۇلۋدىڭ ءوڭىن، كەلبەتىن ادەمىلەپ كەلتىرەدى (رادلوۆتىڭ ۆاريانتى).
جاناق اقىننىڭ جىرلاۋىنشا، ەلۋ مىڭ كىسىنى باستاپ كەلگەن ايباس. ولار ءۇش كوش جەردەن (90 كيلومەتر) تاس تاسىپ، اياگوزدىڭ بيىك بەلەسىنەن كۇمبەز جاسايدى. ول كۇمبەز ءالى توزعان جوق، ولاردى ۇمىتتىرماي، ارتىندا بەلگى بولىپ كەلەدى (جاناق).
ولسە - داعى قوزىكەم ارمانى جوق،
سۋرەت بولىپ ءبىتىپتى اياگوزگە.
(جاناق)
حالىق اڭىزى بويىنشا، قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزى قالانعان تاستى باسقا ءبىر تاۋدان اكەلگەن. تاۋ مەن اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا كوپتەگەن تايپالاردىڭ مىڭداعان كىسىلەرى اتپەن تىزبەكتەلە تۇرىپ، ءبىر قولدان ءبىر قولعا بەرىپ جەتكىزىپ تۇرعان.
ۆ.ۆ.رادلوۆ قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ مۇناراسىنىڭ قاي زاماندا تۇرعىزىلعانىن جەتە تانىماعان. وعىز-قىپشاق داۋىرىندە «دىڭ» سالۋ ادەتى بولعانىن، ول ءسوز بۇگىنگە دەيىن قازاق پەنەن تۇرىك تىلىندە ساقتالىپ كەلگەنىن بىلمەگەن.
قازاقتارمەن قاتار «دىڭ»، «دەڭگلى»، «دەڭگلى تەپە» تۇرىكمەننىڭ كوپ جەرىندە كەزدەسەدى، اسىرەسە نيسا، نيشمان قالالارىنىڭ تۇبىندە، اناۋ مەشىتىنىڭ قاسىندا ادەمى ساقتالعان. ولار ءوزىنىڭ قالىبى بويىنشا نە دوڭگەلەك، نە ءتورت بۇرىشتى بولىپ كورىنەدى؛ قازاقستانداعى ەڭ ەسكى دىڭدارمەن سالىستىرعاندا كەيىنىرەك جاسالعان وعىزدار سىر بويىنان اۋىپ، امۋدارياعا بارعان كەزدەن (XI ع.) پايدا بولعان. ولاردىڭ ەسكى ءتۇرى كوبىنە تاستان (نۇراتادا)، كەيبىرەۋلەرى بالشىقتان، پاحسادان سالىنىپ، توبەسى بۇزىلا باستاعان. سىرداريا بويىندا تولىپ جاتقان بيىك «دىڭ قورعاندار» سونداي كۇرىلىستىڭ قالدىعى. ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ بۇل ايتىلعان دىڭ قۇرىلىسىنان حابارى بولماي، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» كەشەنىن تۇرعىزعان قالماقتار بولۋ كەرەك» دەپ جورامال جاساعان. سونداي-اق ول كەشەنمەن بىرگە قاتار جاسالعان ءبىر توپ ءمۇسىن تاستار اراسىندا مىڭجىلدىق ايىرما بار دەپ قاراعان. بۇگىنگى جاڭا زەرتتەۋلەر بۇل تۇجىرىمدى تەرىسكە شىعارادى. قاسىندا ءمۇسىن تاستار قويىپ تۇرعىزعان دىڭدار ۇلىتاۋدا، كەڭگىر بويىندا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە ۆ. رۋبرۋك: «كۋمانى (كيپچاكي) سترويات دليا بوگاچەي پيراميدى (دىڭ)، ت.ە. وستروكونەچنىە دوما، حوتيا كامنەي تام ي نە ناحودياتسيا»، - دەگەن.
وتە ايانىشتى جەرى، ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ الگىندەي جاڭساق ويلارىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر پايدالانىپ، عىلىمعا ءبىرتالاي قيىندىقتار كەلتىرىپ وتىر.
جىرداعى ەڭ جارقىن تۇردە ايتىلاتىن ادەمى سۋرەت قوزى كورپەشتىڭ كەشەنى مەن ونىڭ ىشىندە تۇرعان ءتورت ءمۇسىن تاس. ولار تۋرالى جىردا بىلاي دەلىنگەن:
سۋرەتى اياگوزدىڭ تاسىندا تۇر،
قابىرى ەكەۋىنىڭ قاسىندا تۇر،
اياگوز بويىندا تۇرعان بۇل كەشەن مەن ونىڭ ىشىندەگى ءمۇسىن تاستار - يسلامنان كوپ بۇرىن جاسالعان وتە ەسكى ءداۋىردىڭ بەلگىلەرى. ولار تۇرىك قاعاناتى كەزىندە (VI - VIII عع.) شىققان. ادامنىڭ سۋرەتىن سالعان ءمۇسىن تاستى حالىق سول كەزدەن ەرەكشە قادىرلەگەن. مۇنداعى ءتورت ءمۇسىن تاس كەشەننىڭ كۇنشىعىس جاق بەتىندە تۇرعان. ولاردىڭ ۇشەۋى - ايەل، بىرەۋى - جاس جىگىت، حالىق اڭىزى بويىنشا، بۇلار قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ، ونىڭ اپالارى ايتاڭسىق، ايعىزدىڭ سۋرەتتەرى دەپ ايتىلادى. جانە ءبىر عاجايىپ جەرى، ولاردىڭ اتى تەك قانا ءمۇسىن تاستا ساقتالىپ قويماي، جەر اتتارىنا دا قويىلىپ وتىرعان. ونىڭ زور دالەلى باياننىڭ اتىمەن اتالاتىن سول جەردەگى «بايان جۇرەك» تاۋى، اياگوزگە قۇياتىن ەكى وزەننىڭ ءبىرىنىڭ اتى -ايتاڭسىق، ءبىرىنىڭ اتى - ايعىز. بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىر كەزدەگى تاريحتا بولعان وقيعانى ەسكە ءتۇسىرىپ، سولاردىڭ حالىق ورتاسىنا كوپ تاراعان تەرەڭ سىرلارىن ساقتاپ كەلگەن، اسىرەسە «بايان جۇرەك» تاۋى. بايان مەن قوزى كورپەشتىڭ ءجيى قوسىلىپ سۇيىسكەن جەرى دەپ ءبىلۋ كەرەك.
جاقىنىراق كەلىپ قاراعاندا، قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنىنىڭ ساۋلەتتى ءتۇرى حالىققا ۇلكەن اسەر ەتكەن. اياگوز وزەنىنىڭ بويىن ورلەپ وتەتىن جولاۋشىلار، عالىمدار، اسكەرباسىلار وعان سوقپاي كەتپەگەن، كەشەن ولاردى وزىنە ەرىكسىز تارتىپ، ول تۋرالى قازاق حالقى ايتاتىن اڭىزداردى جازىپ الۋ ۇلكەن ادەبيەت مۇراسىنا اينالادى.
جالپى ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ قاريا سوزىنە وي ءبولۋ XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى قاراي باستالادى. بۇل كەزدە قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرى، شەشەندەرى ورىس حالقىنىڭ بىلگىش ادامدارىمەن كەزدەسىپ،ولارعا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن، وي-ساناسىن قوزعاپ، كوپ جاڭالىقتار ايتا باستاعان. قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىنە، قاريا سوزىنە كوپ وي بولگەن عالىمدار - ۆ.ن.تاتيششيەۆ (1686-1750)، ن.ي.نوۆيكوۆ (1744-1818)، ن.ي.كارامزين (1766-1826). قازاق حالقىنىڭ قاريا ءسوزىن، ەپوس جىرىن ءبىرىنشى رەت جازىپ الۋعا ۇلەس قوسقان -گ.ي.سپاسسكيي، ي.پ.شانگين، گ.ف.گەنە. «قوزى كورپەش» جىرىنىن قازاقشا ەسكى قولجازباسىن العاش رەت (1827 جىلى) تاپقان ي. بەلەنيسين.
بۇل جىردى بەلەنيسين پەتەربوردا سەناتقا، ءبىلىم ورىندارىنا اپارىپ كورسەتەدى، قاي جەردەن تاپقانىن ايتادى. بۇل ماسەلە ا.س.پۋشكينگە دە تانىس بولادى. كەيىن ورىنبورعا كەلگەندە (1833 ج.) ا.س.پۋشكين قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، «قوزى كورپەش» جىرىن ەسىنە تۇسىرەدى. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە پۋشكيننىڭ قاعازدارىنىڭ ىشىندە «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسى ساقتالىپ كەلگەن. ونىمەن قاتار اقىن ول جىردىڭ 1812 جىلى ۋفادا شىققان ۆاريانتىمەن دە تانىس بولعان ءتارىزدى. قازاق جىرشىلارى ايتاتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ماحابباتتى ارداقتايتىن سيۋجەتى ا.س.پۋشكينگە وتە ۇناعان. بۇل جىردىڭ مازمۇنىن ا.س.پۋشكينگە جازىپ بەرگەن ورىنبوردىڭ جاس ينجەنەرى ك.ا.بۋح (1812-1895) پليۋشار ەنسيكلوپەدياسىنىڭ «رۋسسكايا ستارينا»، «ۆەستنيك ەۆروپى»، «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي» جۋرنالدارىنىڭ اۆتورى. ا.س.پۋشكين ورىنبورعا كەلگەندە ك.ا.بۋح ونىمەن جاقسى تانىسىپ، اڭگىمەسىنە قاتىناسىپ جۇرەدى. ا.س.پۋشكين بەردى اۋىلىندا بولعاندا ونداعى باشقۇرتتاردان قارا شارۋانىڭ كوتەرىلىس جاعدايىن سۇراپ، قازاق حالقىنىڭ الىپ ەرلەرى تۋرالى اڭىز، اڭگىمە تىڭدايدى، كەيبىر قازاق جىرلارىن ورىسشاعا اۋدارتىپ وتىرادى، «قوزى كورپەش» تىزبەگى سونداي كوشىرمەنىڭ ءبىر ءتۇرى. ا.س.پۋشكين مەن ك.ا.بۋحتىڭ ورىنبوردا كەزدەسكەنى بىزگە كوپتەن بەرى بەلگىلى.
قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ كەشەنى تۋرالى قازاق اڭىزدارى كوپ جازىپ الىنعان. ول كەشەندى ەڭ العاش سيپاتتاپ مالىمدەگەن اكادەميك ي.پ.فالك (1771 ج.). ساياحاتشى گ.ۆولوشين كەشەندى سۋرەتكە تۇسىرەدى، كارتاسىنا جازىپ الادى. ونىڭ كارتاسى بۇگىنگە دەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇلكەن ارحيۆىندە ساقتالىپ كەلەدى. گ.ە.كاتانايەۆتىڭ زەرتتەۋىنشە، ۆولوشين 1771 جىلى وسكەمەننەن شىعىپ، بالقاشتىڭ جانىنان ءوتىپ، ىلە وزەنىن بويلاپ قۇلجاعا بارادى. وسى جىلى ول اتاقتى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» كەشەنىن، وندا تۇرعان ءتورت ءمۇسىن تاستى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الادى، كەشەننىڭ پلانىن، ونىڭ ماڭايىنداعى كورىنىستى تۇسىرەدى، بارلىعى ءۇش سۋرەت، ءبىر پلان.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» كەشەنىن ەڭ العاش رەت زەرتتەپ، ول تۋرالى حالىق اۋزىندا ساقتالىپ كەلگەن اڭىزداردى ءبىرىنشى رەت جازىپ العان عالىمداردىڭ كورنەكتىلەرى پ.س.پاللاس، ي.گ.اندرەيەۆ، A.ي.ليەۆشين.
بۇل كەشەندى گ.ف.گەنسكە جاقسىلاپ ايتىپ بەرگەن تاتار ساۋداگەرى مۇرتازا فايزۋللين، ونىڭ ءسوزىن گەنس 1824 جىلى جازىپ الادى. اسا قۇندى دەرەكتەردىڭ ءبىرى - ي.بەلەنيسيننىڭ تۇسىرگەن سۋرەتتەرى (1827). ول قوزى كورپەش كەشەنىن، ونىڭ ىشىندە تۇرعان ءتورت ءمۇسىن تاستى ادەمىلەپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، پەتەربورعا الىپ بارادى. سەناتقا جازعان ءبىر راپورتىندا «سدەلانى ريسۋنكي، سنياتىە منويۋ نا ساموم مەستە پرويسشەستۆيي، س گرانيتنىح يزوبراجەنيي گەرويەۆ يزۆەستنوي پوۆەستي» - دەگەن.
قوزى كورپەش كەشەنىن XIX عاسىردىڭ 30-جىلدارى جاقسىلاپ كورىپ، ونىڭ اڭىزىن ورىسشا جازىپ العان عالىمنىڭ ءبىرى استرونوم B.فەدوروۆ، 40-جىلدارى ەسكەرتكىشتى ا.ي.شرەنك بارىپ كورگەن، 50- جىلدارى كەشەن تۋرالى اڭگىمەنى ن.ا.ابراموۆ ت.ب. حاتقا تۇسىرگەن.
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزىن 1846 جىلى ۇلى جۇزدە بولاتىن تويعا بارا جاتقان ا.يانۋشكيەۆيچ كورە الماي كەتەدى. «يا پوتەريال ۆوزموجنوست پوسەتيت موگيلۋ، پوكرىۆايۋششۋيۋ وستانكي ۆليۋبلەننىح كوزى كورپەشا ي بايان سۋلۋ، ۋۆيدەت نا نەم كامني، گدە رەزەس ستەپنوگو ۆاياتەليا وستاۆيل پوتومستۆو پورترەتى رومانتيچەسكوي پارى» (دنيەۆنيك 1847،76).
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنىن، وندا تۇرعان ءمۇسىن تاستاردى تەرەڭىرەك زەرتتەگەن عالىم - شوقان ءۋاليحانوۆ. بۇل بەلگىنى كورۋگە ول بىرنەشە رەت كەلگەن. عالىمنىڭ باقىلاۋىنشا، قازاقستان جەرىندە ساقتالعان ارحيتەكتۋرا بەلگىلەرىنىڭ ەڭ ەسكىسى پيراميدا - مۇنارا، دىڭ تۇرىندە كەزدەسەدى. دىڭدى ادەتتە دالاداعى تاسپەن ءورىپ تۇرعىزادى. ول جەردەن جوعارى كوشىرىلگەن بيىك مۇنارا، ونىڭ ىرگەسىن تىك بۇرىشتى تۇردە تۇرعىزىپ، ءۇستىن سۇيىرلەپ جوعارى كوتەرەدى. مۇنداي دىڭ قۇرىلىسىن پ.س.پاللاس تورعاي ولكەسىندە توعىزاق وزەنىنىڭ بويىنان كورگەن، ەندى ءبىرى - جەتىسۋدا، اقسۋ وزەنىنىڭ باس جاعىندا - وردابايدىڭ كەشەنى دەپ اتالادى. ونىڭ ىشىندە تىك تۇرعىزعان ءمۇسىن تاس بار. ونىڭ ءتۇرى قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنىمەن بىردەي. شوقان بۇل دىڭگەكتى كورۋ ءۇشىن ادەيى ىزدەپ بارادى.
شوقاننىڭ ەڭ العاش كورۋىنشە «ەكى عاشىققا ارناپ سالعان اتاقتى بەلگى وسى كۇنگە دەيىن اياگوز وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا. قىزىل - قيا بەكەتىنەن 10 شاقىرىم تومەنىرەك، سەمەيدەن قاپالعا باراتىن جولدان 1،5 شاقىرىمداي ارىرەك تۇرادى. كۇمبەزدى تاسپەن قالاپ، اراسىنا بالشىق قۇيىپ وتىرعان. بيىكتىگى - 7 قۇلاشتاي. استىن ءتورت بۇرىشتى قىرلاپ كوتەرىپ، ءۇستىن پيراميدا سياقتى ەتىپ، ىشىندە ەڭسەسى بار كۇمبەز ەتىپ جاساعان. ءۇيدىڭ ىشكى قابىرعاسىندا تاستان دوڭگەلەتە جاساعان كىسى وتىراتىن ورىندىقتار بار. ەسىگى وڭتۇستىك - شىعىسقا قاراعان، جوعارعى جيەگىندە تەرەزە سياقتى تەسىكتەرى كورىنەدى... كۇمبەزدىڭ ىرگەسىندە ءتورت ءمۇسىن تاس تۇر، ولاردىڭ ۇشەۋىن القامەن اشەكەيلەگەن. بىرەۋى وزگەسىنەن كوپ بيىك، ءبىراق باسى جوق، ءبىر قارا نادان قاعىپ تۇسىرگەن. ويعا جۇيرىك ءبىر قازاقتىڭ ايتۋىنشا، بۇل باسىن شايتان قاعىپ تۇسىرگەن قودار بولۋ كەرەك دەيدى. «ءبىراق قوداردىڭ ءمۇسىن تاسى ءوز قابىرىنىڭ باسىندا تۇر» (ۆاليحانوۆ، IV، 417).
شوقاننىڭ باقىلاۋىنشا، دىڭنىڭ ەڭ كوركەمى - قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنى (1853). ول اياگوز قالاسىنان 90 شاقىرىم تومەندە. كەشەننىڭ ىشكى قابىرعاسىندا گرانيتپەن قيىپ ىستەگەن ءتورت ءمۇسىن تاس تۇرعىزعان. ولاردىڭ ومىراۋىن ادەمىلەپ القامەن اشەكەيلەپ، باسىنا ادەمى كيمەشەك جاۋىپ، قولدارىنا كوزە ساۋىت ۇستاتىپ تۇسىرگەن. حالىق اڭىزى بويىنشا، بۇل ءمۇسىن تاستار - پوەمادا جىرلاناتىن قاھارمانداردىڭ سۋرەتى. قازاق اقىندارى بۇل جىردى ۇزاق ءتۇن بويى ايتىپ، تاۋىسىپ بىتىرە المايدى. كەشەننەن ءبىر شاقىرىمداي ارىرەك جەكە قويىلعان ءبىر ءمۇسىن تاس تۇر. ونىڭ ءتۇرىن، بەت-اۋزىن سونداي جەكسۇرىن ەتىپ تۇسىرگەن، حالىق اڭىزى ونى جۇرت سۇيمەيتىن قوداردىڭ تاسى دەپ ايتادى.
1856 جىلى شوقان ىستىقكولگە ساياحاتقا بارا جاتىپ، قوزى كورپەش كەشەنىن ادەمىلەپ سۋرەتكە تۇسىرمەكشى بولادى. ول تۋرالى ءوزىنىڭ كۇندەلىك داپتەpiندە بىلاي دەپ جازعان:
«مەن اياكوزدى سونداي سۇيەمىن، سونداي قادىرلەيمىن، وعان سۇلۋ باياننىڭ التىن شاشتى قوزى كورپەشكە عاشىقتىعى تۋرالى اڭىزى سەبەپكەر بولۋ كەرەك، ولاردىڭ ماحابباتپەن بايلانىستى ارەكەتى وسى وزەننىڭ بويىندا وتكەن، بۇل سەبەپ وڭاي دۇنيە ەمەس قوي».
شوقان كەشەنگە بەتتەپ، اياگوزدەن شىققاندا كۇن جاڭبىرلى بولادى. بۇل جاڭبىر شوقاندى دا، ونىڭ ات ايداۋشى جامشىگىن دە ابىگەرگە تۇسىرەدى. بۇل جاڭبىر ويلاعان ويدى ىسكە اسىرۋعا بوگەت بولاتىن ءتۇرى بار. «ەسىل باياننىڭ ەلەسىن تۇسىرە الماي كەتۋىم وتە ايانىشتى» دەپ جازدى شوقان. بۇلار كەشەننىڭ قاسىنا كەلگەندە جاڭبىر قۇيىپ تۇرادى. كۇيمەنىڭ تەرەزەسىن اشىپ قاراعاندا، وزەننىڭ ارعى بەتىندە كوپ تەرەكتىڭ ورتاسىندا ءتۇرى قىزىل كىرپىشتەن جاسالعان سياقتى بولىپ كەشەننىڭ ۇزىن مۇناراسى كورىنەدى. مۇنداي جاڭبىرلى كۇنى قازاقتاردىڭ انتيكاسىن (ەسكى ونەرىن) سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋ مۇمكىن بولمايدى. ءمۇسىن تاستاردى شوقان قايتار جولىندا تەگىسىمەن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الادى، ءبىر وكىنىشتىسى، كەشەننىڭ سۋرەتى ارحيۆىندە ساقتالماعان، جوعالىپ كەتكەن. «قوزى كورپەشتى» زەرتتەگەندە شوقاننىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن التىن ويلارى جارقىن قازىنانىڭ ءبىرى بولىپ كورىنگەندىگىندە ءسوز جوق.
شوقانمەن قاتار قوزى كورپەش كەشەنىن XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە كوپ قاراعان عالىمنىڭ ءبىرى - پ.پ.سەمەنوۆ-تيانشانسكيي. ول كىسى ءوزىنىڭ جول داپتەرىنە «كىشكەنە اياگوز بەكەتىنە تاياۋ جەردە (تاڭسىق) قازاق اڭىزىندا ادەمى ساقتالعان قوزى كورپەش مۇناراسىن كوردىم. ءبىر ايانىشتى نارسە - ونىڭ بيىك باسىن بىرەۋ زەڭبىرەكپەن اتىپ تۇسىرگەن. ونداي ۆانداليزم (بۇزاقىلىق) كىمگە كەرەك بولعانىن تۇسىنە المادىم» دەپ جازعان. عالىمنىڭ زەرتتەۋىنشە، مۇنارانى (كەشەن) جالپاق پروفير ۇستىنە تۇرعىزعان، كەشەننىڭ استى، جان-جاعى تەڭ تۇسكەن بيىك قابىرعا، ونىڭ ۇستىنە بيىك ءتورت قىرلى مۇنارا ورناتقان، پروفير تاسپەن قالاپ شىعارعان. ىشكى جاعى ءتورت بۇرىشتى ءۇي، ۇستىندە بيىك ەڭسەسى بار، ونىڭ بيىكتىگى - 6 مەتردەي (ساجەن).
عالىمنىڭ سۋرەتتەۋىنشە، قوزى كورپەش كەشەنى قازاق دالاسىنا كەڭ تانىلعان ەسكەرتكىش، قازاقتار ونىڭ باسىنا تابىنۋعا كەلىپ جۇرەدى. بۇل كەشەنمەن تىعىز بايلانىسىپ وتىرعان ايگىلى پوەزيالىق اڭىز بار. اڭىز قاھارماندارى - قوزى كورپەش پەن ونىڭ سۇيگەن جارى بايان سۇلۋ. قوزى كورپەشتى قودار اتىپ ولتىرگەندە بايان سۇلۋ دا بىرگە ولەدى. پ.پ.سەمەنوۆ-تيانشانسكيي دە، رادلوۆ سياقتى كەشەن مەن ءمۇسىن تاستىڭ اراسىندا ەشبىر بايلانىس جوق دەگەندى ايتادى. مۇنىڭ قاتە ەكەنىن ءبىز جوعارىدا كورسەتتىك، زەرتتەۋشىلەردىڭ بايقاۋىنشا، كەشەننىڭ قاي زاماندا جاسالعانىن قازاقتار ۇمىتقان، تەك اڭىزدى عانا جادىندا ساقتاپ كەلگەن. «قوزى كورپەش» جىرىن قازاق اقىندارى ساعاتتار بويى ايتىپ بىتىرە المايتىن بولعان.
بۇل كەشەندى قىسقاشا سيپاتتاپ، ونىڭ اڭىزىن كەلتىرىپ وتىراتىن ءبىر توپ وفيسەر ويلارى دا ساقتالعان، ولاردىڭ ىشىندە اسا كوڭىل قويعاندارى م.پۋتينسيەۆ (1863)، ا.ك.گەينە، پ.گاليسكيي، تاعى باسقالار.
م.پۋتينسيەۆ ءوزىنىڭ داپتەرىندە بىلاي دەپ جازعان: «ءبىز، شەبالين ەكەۋىمىزدى ومبىدان الماتىعا كومانديروۆكاعا جىبەرگەن ەدى. جول-جونەكەي «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» دەپ اتالاتىن قازاقتىڭ تامىن كوردىك. ونىڭ ىشىندە جاتقان ادامداردىڭ بىرەۋى - قىز دا، بىرەۋى -جىگىت. ولار - قازاق دالاسىندا كوپ تاراعان اتاقتى پوەمانىڭ قاھارماندارى. بۇل كەشەندى بىلمەيتىن قازاق سيرەك كەزدەسەدى. ءوزىنىڭ ساعىنىشتى ويعا باتقان مۇڭدى كەزىندە ءبىرىن-بىرى سۇيگەن ەكى عاشىقتى ەسكە ءتۇسىرىپ، كوزىنەن جاسىن توگىپ جىرلاپ وتىرادى، ماحابباتى ءۇشىن جانىنا سالعاندى كوتەرگەن ارۋ قىزدىڭ ەرلىك ءىسىن سۋرەتتەپ، سۇيگەنىنەن قالىپ قويعان ساعىنىشتى ءومىرىن ءوزى قۇربان ەتكەنىن ايتادى». «قوزى كورپەش» سيۋجەتىن م.پۋتينسيەۆ اياگوز بويىندا جازىپ العان (1863 ج). ءبىراق جىردىڭ مازمۇنىن تۇسىنبەي، قاتەلىكتەر جىبەرگەن. ونىڭ جازۋىندا جاس جىگىت بايان سۇلۋ، جاننان اسقان سۇلۋ قىزدى قوزى كورپەش دەپ اتاعان. مۇنداي كەمشىلىك م.پۋتينسيەۆ جازۋىنىڭ وزگە جەرلەرىندە دە كەزدەسىپ وتىرادى. ول قاراباي مەن سارىبايدى «دۆا سۋلتانا - وتسى ۆليۋبلەننىح، ناەزدنيكي گرابيتەلي. وني وتپراۆيليس نا پرومىسل، ت. ە. نا بارانتۋ» دەپ كورسەتكەن. «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قاي نۇسقاسىن الساڭ دا، ەكى بايدىڭ ەل توناعىش بۇزاقى بولىپ سۋرەتتەلمەيتىنى ءمالىم.
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنىن زەرتتەگەن عالىمدار گ.ن.پوتانين، ن.پ.پانتۋسوۆ، س.بارانوۆ، ن.ن.بالكاشين، ي.ا.كاستانە، پ.پ.رۋميانسيەۆ، ۆ.ي.ماسالسكيي. بۇلاردىڭ ايتۋىنشا، قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ كەشەنى - ءتورت قىرلى پيراميدا (دىڭ)، بيىكتىگى – التى قۇلاش (16 م)، ءبىرىڭعاي قالىڭ تاستان تۇرعىزىلعان. ءۇيدىڭ ءىشى جوعارى ەڭسە بولىپ كوتەرىلەدى. بەلگىنىڭ قاسىندا اڭىزدا ايتىلاتىن قاھارمانداردىكى دەلىنەتىن ءتورت ءمۇسىن تاس تۇرعان.
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنى تۋرالى ەڭ ءقادىرلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى - ە.بارانوۆتىڭ زەرتتەۋى. بۇل كىسى كەشەندى بىرنەشە كۇن تەكسەرىپ، الدىمەن ونىڭ ساۋلەتتى بەينەسىن سۋرەتكە، ءمۇسىن تاستاردى فوتوعا تۇسىرەدى، ولار تۋرالى حالىق اڭىزىن جازىپ الادى. زەرتتەۋشىنىڭ ويىنشا، اڭىز سەمەي وڭىرىندە كوبىرەك تاراعان. ونىڭ سيۋجەتىن بارانوۆ ورىس تىلىندە جازىپ الادى. اعىزدىڭ سيپاتتاۋىنشا، اياگوز، تارباعاتاي، الاكول، الاتاۋ، بالقاش توڭىرەگىن قاراباي مەن سارىباي دەگەن تۋىسقان ەكى كىسى مەكەن ەتىپ جۇرەدى، بۇل ەكەۋى ۇلى مەن قىزىن بالا كۇنىنەن اتاستىرىپ قويعان بولادى. ءبىراق ءبىر ادام ەل ىشىندە ءسوز تاراتىپ، «بۇل ەكى بالا قوسىلسا، باقىتسىز بولادى» دەپتى-مىس. قاراباي وسىعان سەنىپ، جايلاۋدان اياگوزگە كوشىپ كەتەدى. سارىبايدىڭ اعاسى اجىبايدىڭ «انتىمىزدى بەرىك ۇستايىق، سەرتتەن تايمايىق» دەگەنىنە قاراباي قۇلاق اسپاي، كوشە جونەلدى. كوپ ۋاقىت باياناۋىل تاۋىن جايلاپ وتىرادى. ول ارادا بايان سۇلۋدى كورۋگە كوپ سەرىلەر جينالادى. قودار باياندى ولاردان قىزعانىپ، جولشىباي قۇدىق قازىپ، تۋرا الاتاۋعا تارتادى. ەرىكسىز الماق بولعان قودارعا بايان ءۇش ءتۇرلى قيىن شارت قويادى: ا) مالدىڭ ەسەبىن ال، ءا) سۋسىز جەردەن كوپ تەرەڭ قۇدىق كاز، ب) تاڭسىقتىڭ كۇمبەزىنىڭ قاسىنا اياگوزدىڭ سۋىن كەلتىرىپ، ۇلكەن كول جاسا، دەيدى. قودار بۇنىڭ ءبارىن ىستەيدى. بۇل كەزدە بايان سۇلۋدى ىزدەپ، ەلىنەن قوزى كورپەش شىعادى. ونىڭ جولدا كورگەن قيىندىقتارى جاناق اقىن ايتقانداعىمەن بىردەي. الدىمەن باياناۋىلعا كەلىپ، قارابايدىڭ كوشىپ كەتكەنىن بىلەدى. جۇرتتا سايعاقتىڭ ەتىن قاقتاپ وتىرعان ءبىر قارتقا جولىعادى. ول قوزىنىڭ قالاي كەتىپ بارا جاتقانىن بىلۋگە شىققان اجىبايدىڭ ادامى ەكەن، قوزىعا جول كورسەتەدى.
قوزى قارابايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، مال باعۋشى بولادى. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بايان سۇلۋعا سەزدىرۋ ءۇشىن ءبىر كۇنى قودار جوقتا كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا وتىرىپ، ادەمى كۇي تارتىپ، ءان سالادى. ەكەۋىنىڭ جاس كۇنىنەن اتاستىرىلعان تاريحىن باياندايدى. ءسوز اراسىندا «جاقىندا دوسى كەلەدى، قابىلدار ما ەكەن قالىندىق» دەپ قايتالاپ وتىرادى. ءبىر كۇنى بايان قوزىنىڭ جارقىراعان التىن شاشىن كورىپ قالىپ، ونىڭ قوزى ەكەنىنە ابدەن سەنەدى، سودان كەيىن كۇيمەدە بىرگە جاتىپ جۇرەدى. سوڭعى سارىندارى وزگە نۇسقالارداعىمەن بىردەي.
قوزى كورپەش مۇناراسى تۋرالى حالىق اڭىزىن كوبىرەك جيناعان تۇركولوگ ن.ن.پانتۋسوۆ. عالىم ءوز ويلارىن جەرگىلىكتى گازەتتەردە، جۋرنالدا، كەيدە جەكە كىتاپ تۇرىندە جاريالاپ وتىردى. «بۇل بەلگى، - دەيدى ول، - وتكەن-كەتكەن ادامداردى وزىنە قاراتپاي قويمايدى. ول جويقىن ۇلى مۇنارا الىستان ءتۇسى قىزىلكۇرەڭ تارتىپ تۇرادى. حالىق اڭىزى بويىنشا، ونى قالاپ شىعارعان تاستى الاتاۋدان، تارباعاتاي تاۋىنان الىپ كەلگەن. تاۋ مەن اياگوزدىڭ اراسىنان مىڭداعان اتتى كىسى قويىپ، تاستى ءبىر قولدان ءبىر قولعا بەرىپ وتىرعان. تۇرعىزعان مۇنارانى كوپ زامان كۇن كوزى شالىپ، جەل مۇجىگەن سوڭ، ونىڭ ءتۇسى دە وزگەرىپ، سىنى كەتە باستاعان». بۇدان ءارى ن.ن.پانتۋسوۆ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ مازمۇنىن تانىستىرادى. (ول تۋرالى ءبىز باسقا تاراۋدا توقتالامىز).
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» مۇناراسىن، ونىڭ سيۋجەت قۇرىلىسىن كوپ جىل بويى قىزىعا زەرتتەگەن اياۋلى عالىمداردىڭ ءبىرى گ.ن.پوتانين. ول كىسىنىڭ ويىنشا، ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان كەيبىر مۇنارالار قازاق جەرىندە وتە ءقادىرلى سانالادى. سونىڭ ءبىرى - سەمەي وبلىسىنداعى قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كەشەنى. كەشەن مۇنارانى دالاداعى تاستاردىڭ ءبىر كەلىستى تۇرلەرىنەن جاساعان. قوزى كورپەش - باقىتىنا جەتپەي ولگەن ءبىر عاشىق. اڭىز بويىنشا، قودار بايان سۇلۋدى كۇشپەن الماقشى بولىپ، قوزىنى اتىپ ولتىرگەن. ءبىراق بايان ونىڭ قولىنا تۇسپەيدى، قوزىمەن بىرگە ولەدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جاڭادان جيناپ، ونىڭ مۇناراسىن جاقسىلاپ زەرتتەۋ ءۇشىن گ.ن.پوتانين كوپ عالىمدارمەن، قازاق اقىندارىمەن، شەجىرە ايتۋشىلارمەن تىعىز بايلانىسىپ وتىرادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ قولىنا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ» بىرنەشە ۆاريانتى تۇسەدى؛ولاردى جىبەرگەن اتاقتى اباي اقىن (1884 ج)، ە.ا.الەكساندروۆ، ك.ۆ.ۋراسوۆ، تاعى باسقالار. ا.ن.سەدەلنيكوۆتىڭ گ.ن. پوتانينگە جازعان ءبىر حاتىندا (№285) «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزىن جيۋ تۋرالى بۇگىن اتباسارعا حات جازىپ جىبەردىم» دەپ كورسەتىلگەن.
گ.ن.ءپوتانيننىڭ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جاڭادان جيناۋ كەرەك دەگەن پىكىرىنە ا.ن.بەلوسليۋدوۆ بىلاي دەگەن: «ءسىزدىڭ قوزى كورپەش تۋرالى جازعان حاتىڭىزعا كوپ وي ءبولدىم، ول تۋرالى ءاربىر اۋدانعا حات جازىپ، سۇراتىپ جاتىرمىن، ىسكە اساتىن ءتۇرى بار. بۇل اڭىزدىڭ ۆاريانتى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سولعۇرلىم اسا بەرمەكشى» (№32). 1917 جىلعى حاتىندا ا.ن.بەلوسليۋدوۆ ەكسپەديسياعا شىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدىرىپ، «قوزى كورپەش» جىرىن بالقاش توڭىرەگىنەن، ونىڭ مۇناراسى تۇرعان اياگوز ماڭىنداعى قازاقتار ورتاسىنان جيىپ السام دەگەن نيەتىن ايتادى. سەمەيگە تاياۋ جەردە ونىڭ جاڭا نۇسقاسى تابىلا قويمايدى، ءبارى كاتانوۆتىڭ ۆاريانتىنا ۇقساس كەلىپ وتىردى. «قوزى كورپەشتىڭ كەشەنىنە ەكى رەت باردىم، وندا ءمۇسىن تاستار بۇتىندەي جوق. كەشەننىڭ ءبىر جاق ءبۇيىرىن ارتيللەريست نىسانا عىپ اتقان، ول ءقازىر بۇزىلا باستاعان. مارقۇم اعامنىڭ (ۆيكتور نيكولايەۆيچ) ماعان ايتۋىنشا، قوزى كورپەشتىڭ ەكى ءمۇسىن تاسىن گەرمانياعا الىپ كەتكەن. ۆيكتور نيكولايەۆيچ قوزى كورپەشتىڭ ءولىمىن سۋرەتكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن كوپ مالىمەت جيناپ العان ەدى» (35 حات) دەپ مالىمدەيدى.
«قوزى كورپەش» جىرىن، باسىنا قويعان مۇناراسىن تەكسەرۋمەن بىرگە گ.ن.پوتانين ەپوس قاھارمانىنىڭ وتكەن جولىن دا ەسكە ءتۇسىرىپ ايتادى. بۇل جول - قارابايدىڭ اياگوزدەن ارقاعا، ودان ءارى ەسىل، توبىل وزەنىنە دەيىن كوشىپ بارىپ قايتاتىن جولى. ءاربىر ۆاريانتتا كەزدەسەتىن اتتارى: اياگوز، جاۋىر، مەيزەك، توقىراۋىن، جامشى، التىنساندىق، قارقارالى، باياناۋىل، قاراوتكەل (ەسىل بويى)، دومبىرالى، مونشاقتى، تۇمەن.
قوزى كورپەشتىڭ جازدىگۇنى وتىراتىن جايلاۋى كەيبىر ەسكى ۆاريانت بويىنشا تەرىسكەيدە، تۇمەننەن ءارى مۇز تەڭىزىنە تاياۋ جەردە دەلىنەدى. مۇنى دەربىسالين ۆاريانتىنان (1834 ج.) كورەمىز:
ءبىر سۋ بار ۇزىن اققان تەرىس تۇستىكتە
تابارسىڭ تاپ سول جەردەن قوزى كورپەشتى.
دەمەك، بۇل جەر ۇزىن اققان ەرتىس پەن وب وزەنىنىڭ قوسىلعان جەرلەرى. ايباس بايان سۇلۋعا بارىپ، ەلىنە قايتقاندا، اياگوزدەن باستاپ ارقانىڭ بارلىق جەرىن وڭتۇستىكتەن تەرىسكەيگە قاراي ارالاپ وتەدى. جولىندا جاۋىر، جامشى، قارقارالى، باياناۋىل، نۇpa قالادى، دومبىرالى، مونشاقتى، ەسىل وزەنىنەن ءوتىپ تۇمەنگە، سودان كەيىن مۇز تاۋىندا وتىرعان ۇيىنە كەلەدى.
ايباس قۇلا ات تىزگىنىن ءبىر تارتىپ
مۇز تاۋىندا وتىرعان ۇيگە بارعان.
(رادلوۆ ۆاريانتى)
بايان ەرجەتكەندە قوزى كورپەشكە ارناپ، ايباستان ادەمى دۇنيەلەر جىبەرىپ وتىرادى، ونىڭ ىشىندە التىن ساندىق (جامشى وزەنىنە تاياۋ جەردىڭ اتى)، قارقارا (باس كيىم)، دومبىرا، مونشاق (مونشاقتى) بولادى. بۇلاردى گ.ن.پوتانين «ايباستىڭ ىزدەرى» دەپ اتاعان. دەمەك، قوزى كورپەش ەرجەتكەندە بايان سۇلۋدىڭ ءبىرىنشى رەت بارىپ كورگەنى قوزىنىڭ اعاسى ايباس. جىردىڭ ءاربىر ۆاريانتىندا ايباس بايان سۇلۋدىڭ جىبەرگەن سالەمدەمەسىن قوزىكەگە جەتكىزە الماي، جولشىباي جوعالتىپ وتىرادى. جىردا بىلاي دەگەن:
ايباس قۇل اداسقانىن ەندى ءبىلدى،
عارىپ جانىن قىز ءۇشىن وتقا سالدى.
بايان تۋعان جەرىندە دە دەمىن الىپ
باياناۋلا دەگەن تاۋ سودان قالدى،
جامشىدا اق جامشىسى ءتۇسىپ قالدى،
دومبىراسى، مونشاعى بىرگە ءتۇستى.
ايباس قۇل اداسقانىن ەندى ءبىلىپ،
ەسىل، نۇرا بويىنا قايتىپ كەلدى.
(شوجە، 1846 ج)
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ كەيبىر ۆاريانتىندا قاراباي جازدىگۇنى اياگوزدەن سولتۇستىككە، تۇمەنگە قاراي كوشسە (جاناق اقىن)، سارىباي و دا سىر بويىنان ارقاعا كوشىپ بارادى، ەكەۋى سولتۇستىكتە جايلاۋدا ءجۇرىپ دوس بولادى، ول جاقتا بۇعى وتە كوپ، ەكەۋى اڭعا شىعىپ، بۇعى اتىپ قىزىق كورەدى. اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، «سارىبايدىڭ ارعى اتاسى تۇرىكمەن ەدى» دەيدى. بۇل ءافسانا ەسكى داۋىردە سىر بويىن قونىستاعان نە وعىز، نە قىپشاقتاردى ەسكە تۇسىرەدى.ءۋى-ح عاسىرلاردا وعىز بەن قىپشاقتاردىڭ قىستىگۇنى سىر بويىن قونىستاپ، جازدىگۇنى سارىارقاعا جايلاۋعا شىعاتىنىن جۋۆەيني، راشيدەددين، ابىلعازى ادەمىلەپ سۋرەتتەگەن. دەمەك، بۇل وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىندا كوشىپ ءجۇرۋ ءتارتىبى ءتۇۋ ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان ءداستۇر. قىستىگۇنى جىلى جاقتى قونىستاپ، جاز شىعا سولتۇستىككە، سالقىن جاققا جايلاۋعا كوشىپ بارىپ وتىرۋ ەسكى ساقتاردا، عۇنداردا، ءۇيسىن، قاڭلىلاردا بولعان ءادىس. بۇل جاعداي ەسكى زاماننىڭ قىزىق اڭگىمەسى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزىندا جارقىن تۇردە ساقتالعان.
بۇل جىردىڭ ۆ.ۆ.رادلوۆ جازىپ العان ۆاريانتى بويىنشا، قاراباي جازعىتۇرى اياگوزدەن شىعىپ، الدىمەن جورعا، جاۋىر، شۇبارايعىر تاۋلارىنا كەلىپ وتىرادى. بۇل جەرلەردىڭ اتى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ جەرلەرىندە وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. شۇبارايعىردان شىعىپ، قاراباي، قازانعاپ، قۋساق، توقىراۋىن، جامشى وزەندەرىنە كەلىپ، مالىن سەمىرتەدى، ودان ورمانبەت، اتباسار توڭىرەگىندەگى ەسىل وزەنىنە كەلەدى، ودان ءارى دومبىرالى، مونشاقتى تاۋلارىنان ءوتىپ تۇمەنگە، مۇز تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا دەيىن بارادى. جىردا بۇل سۋرەت وتە جارقىن تۇردە ايتىلعان:
ورمانبەتتەن اتتانعان ون سان نوعاي،
بىرەۋىنىڭ اقىلى ون سان قولداي.
مۇزتاۋىنا ەكى حان كەلدى كوشىپ،
بايلىعى شىققان ەكەن تالاي-تالاي.
مۇحتار اۋەزوۆ باستىرىپ شىعارعان جاناق اقىن ۆاريانتى دا سولتۇستىككە قاراي جايلاۋعا كوشۋدىڭ سۋرەتىن اشىق تۇردە بەرگەن. قاراباي اياگوزدەن شىعىپ، تاعى دا جورعا، شۇبارايعىر تاۋىنا كەلەدى، ودان كەيىن مەيزەككە وتەدى (ابىرالى اۋدانى، جاناقتىڭ تۋعان جەرى)، ودان توقىراۋىن، جامشى بارىپ، ودان ءارى التىنساندىق (اقشا تاۋ توڭىرەگى)، قارقارالى، باياناۋلا، شىدەرتىنى باسىپ، قاراوتكەلگە (ەسىل بويىنا) جەتەدى. مۇنان سوڭ دومبىرالى، مونشاقتىنى باسىپ، تۇمەنگە، مۇز تەڭىزىنە وتەدى. وسى ارانى جايلاپ قايتادى. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ». جاناق اقىن ايتۋىنشا. (جيناعان م. اۋەزوۆ 1936،235 - 236 ب).
جاناق اقىن ايتقان ۆاريانت بويىنشا، توبىل وزەنىنىڭ بويى شالقىپ جاتقان ۇلى جايلاۋ. ودان ارعى جايلاۋدى بالتالى دەپ اتاعان. بۇل جازعى ادەمى ءۇي جاساۋ ءۇشىن ىلعي بالتا الىپ ءجۇرۋ ادەت بولعاندىقتان، قويىلعان ات بولسا كەرەك. جىردا ول تۋرالى ايتىلعانى:
توقتاماي كۇن-تۇن قاتىپ ۋداي كوشىپ،
ەكى باي بالتالىعا بىردەي كەلدى.
بالتالى - مۇز تەڭىزىنە تاياۋ تۇرعان سالقىن بايتاق جايلاۋ، جويقىن ولكە، شىبىنسىز جاز، قاراباي اياگوزگە كوشە قاشىپ جونەلگەندە، ەكى قىز ول جەرمەن قوشتاسىپ، جورگەكتە جەتىم قالعان قوزىكەنى ەسىنە تۇسىرەدى.
حالىق ەپوسىندا مۇز تەڭىزىنىڭ ماڭايى قىپشاقتاردىڭ جاز بويى وتىراتىن جايلاۋى. ەكى قىز مۇنى ادەمى سۋرەتتەگەن. قىپشاقتىڭ بۇل جايلاۋى اسىرەسە «اق كوبەك» جىرىندا وتە جارقىن تۇردە ايتىلعان. الىپ ەر اق كوبەك جاۋمەن الىسپايدى، ونىڭ الىساتىنى ءبىر عانا تەڭىزدىڭ مۇزى، تابيعاتتىڭ اياۋسىز كۇشى، مۇز ارشىپ، مالعا جايىلىم، ءورىس ىزدەپ تابادى.
«قوزى كورپەش» جىرىنداعى ءبىر ادەمى موتيۆ - قوزىكەنىڭ اعاسى ايباستىڭ بايان سۇلۋدى كورىپ قايتسام دەگەن تىلەگى. ول كەزدە قوزىكەنىڭ ءالى بالا كەزى. ايباس قارابايدىڭ كوش جولىنا ءتۇسىم، ونىڭ اياگوزدە وتىرعان اۋىلىنا كەلەدى. ول جەردە ايتاڭسىق پەن ەرجەتىپ كەلە جاتقان باياندى كورىپ قاتتى قۋانادى، جارقىراپ ءوسىپ كەلە جاتقان قوزىكەنى ايتىپ، ولاردى قۋانتادى. ءبىراق قاراباي مەن قوداردىڭ سۇرقيا ىسىنە كەزدەسىپ، قاعىسىپ قالادى. بايان مەن ايتاڭسىقتىڭ كومەگىمەن قۇتىلىپ شىعادى. بايان سۇلۋ ايباستى جولعا شىعارىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
اۋ يگىم، بۇل تىلىڭە سەنەيىن - اي!
يكەمگە بۇرىنعىداي كەلەيىن - اي،
اپارىپ قوزىكەگە تابىس قىلساڭ،
قولىمنان اياتىن جۇزىك بەرەيىن - اي!
ونىمەن قابات التىن دومبىراسىن، تاعى كوپ التىن دۇنيەلەر جىبەرەدى. بۇل ءقادىرلى تارتۋلاردى ايباس ۇيىنە جەتكىزە الماي، جول-جونەكەي جوعالتىپ وتىردى. حالىق اڭىزى التىنساندىق، قارقارا (قارقارالى)، دومبىرا (دومبىرالى)، مونشاق (مونشاقتى) سەكىلدى اتاۋلاردى بايان سالەمدەمەلەرى ءتۇسىپ قالعان جەرلەر دەپ ەسەپتەيدى.
جىردا ۇزىلمەي ايتىلاتىن كيەلى سارىن - شوقتەرەك. ول - قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ قىزىق كورىپ، عاشىقتىق ءومىرىن قوسقان، ەكەۋىنىڭ ماحاببات تۋىن تىگىپ، ەكى جۇرەكتىڭ بىرىككەن جەرى. «قوزى كورپەش» ءافساناسىندا قازاقتار بۇل شوقتەرەكتى سونداي ساۋلەتتى ەتىپ، شالقىتا ايتىپ بەرگەن. حالىق اڭىزى بويىنشا، ول شوقتەرەك كەيىنگى زامانعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. ونى ءبىرىنشى رەت قازاقتاردىڭ ايتۋىنان جازىپ العان اكادەميك ي.پ.فالكتىڭ ادامدارى، شوقتەرەك قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ مۇناراسىنان 8 شاقىرىمداي سولتۇستىك-باتىستا تۇرعان. قازاق جىرشىلارى ونى ادەمى جىرمەن اياگوزگە ساۋدا ىستەپ جۇرگەن مۇرتازا فايزۋللينگە ايتىپ بەرگەن. ۆ.ۆ.رادلوۆ جازىپ العان ۆاريانت بويىنشا، بۇل شوقتەرەككە ايباس تالاي رەت كەلگەن. الدىمەن بايان سۇلۋ ءولىپ جاتقان قوزىكەنى قۇشاقتاپ كوپ قايعىرادى. كەيىن تايلاق بي باستاعان ەل ارقادان اياگوزگە كەلىپ، قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ مۇناراسىن تۇرعىزادى. ۇلكەن توي جاساپ، اس بەرەدى. حالىقتىڭ قاريا ءسوزى بويىنشا، ايباس پەن ايعىزدىڭ كەشەنى دە وسى شوقتەرەكتىڭ قاسىندا بولعان. ءبىر تاڭعالارلىق نارسە، بۇل شوقتەرەكتىڭ تۇرعان جەرىن وتكەن عاسىرداعى قازاقتار جاقسى ءبىلىپ، سول ماڭدى كارتاعا ءتۇسىرىپ جۇرگەن كىسىلەرگە ايتىپ بەرەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 1909 جىلى شىققان كۇنباتىس ءسىبىردىڭ ون شاقىرىمدىق كارتاسىندا «چوك-تەرەك» بىرگە شىعادى. بۇل كارتادا قوزى كورپەشتىڭ اياگوز بويىندا تۇرعان بيىك مۇناراسى، ايباستىڭ بەيىتى كورسەتىلگەن. ايعىزدىڭ كەشەنى دە وسى ارادا بولعان. ول جەردى«لەس چوكتەرەك» دەپ اتاعان. ءبىر كوڭىل بولەرلىك نارسە، شوقتەرەكتى XIX عاسىردىڭ 30 – جىلدارى كۆارتلەي دەگەن پولياك سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، وندا قوزى كورپەشتى ەستەرىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان بايان سۇلۋ، اي، تاڭسىق، اتپەن كەلىپ تۇرعان ايباستىڭ بەينەسىن كورسەتكەن. بۇل ي.بەلەنيسيننىڭ «قوزى كورپەش -سۇلۋ» جىرىن وتە قىزىعا زەرتتەپ جۇرگەن كەزى. وكىنەرلىگى سول، ي.بەلەنيسيننىڭ ءوزى تۇسىرگەن سۋرەتتەرى، ول جيناپ العان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قىزىق نۇسقالارى ءازىر تابىلماي جاتىر
* * *
قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن مۇناراسى، ولاردىڭ ءمۇسىن تاستارى، ولارعا ۇيا بولعان شوقتەرەك تۋرالى جارقىن تۇردە ايتىلاتىن اڭىزدار، ەپوس جىرلار دا از ەمەس. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ» قاعاز بەتىنە تۇسكەن ەڭ ەسكى نۇسقاسى XVI عاسىردىڭ سوڭىندا ورازمامبەتتىڭ ارحيۆىندە ساقتالىپ كەلگەن. ول ءارحيۆتى جاقسىلاپ پايدالانعان حۋساين فايزحانوۆ ۆ.ر.روزەنگە دايىنداعان قولجازبا كاتالوگىنا كىرگىزىپ قويعان ( ارحيۆ 777، oپ. I، د. 37 № I).
XVIII عاسىردان بەرى قاراي «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» ءافساناسىن ادەمى جىرلاعان اتاقتى اقىندار - ورمانشى ساقاۋ اقىن، جاناق اقىن، نىسانباي، نايمان بالا، تاعى باسقالار. ولاردىڭ قولجازبالارى XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە ەلگە كوپ تارالعان. قازاقشا ەسكى قولجازبالاردى اسا قادىرلەگەن كىسىنىڭ ءبىرى ا.ا.سپەرانسكيي، ينجەنەر بەلەنيسين ەدى (1822). ا.ا.سپەرانسكييدىڭ قولىنا ابىلاي زامانىنىڭ ءبىر ەسكى قولجازباسى تۇسەدى، بارلىعى 30 بەتتەي. سپەرانسكيي ونى ورىسشاعا اۋدارتىپ، قازاقشا نۇسقاسى مەن اۋدارماسىن الەكساندر ءى-نىڭ كەڭەسىنە جىبەرەدى. ول بۇگىندە لەنينگراد ارحيۆىندە ساقتاۋلى جاتىر. XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقشا جازىلعان قولجازبانىڭ ەڭ ەسكىسى «ەدىگە» جىرى، قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «اقبالا»، «بوزجىگىت»، «سەيفىل - مالىك» (1817 جىلى قازاندا باسىلدى)، «ناسىپنامە قازاق»، «قاراتاۋ» - «اقتابان شۇبىرىندى»، «شىڭعىسنامە». «ساتەمىر حان»، «ءىزباستى باي»، «جان-جانۋارلاردىڭ داۋلاسقانى» («تىشقاننىڭ وسيەتى»)، تاعى باسقالار.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ XIX عاسىردىڭ باسىندا ارابشا جازىلعان ءبىر قولجازباسىن ءبىرىنشى رەت باياناۋىل توڭىرەگىنەن تاپقان ينجەنەر ي.بەلەنيسين (1825 جىل). ول قازاقشا ءتۇپنۇسقا مەن اۋدارمانى پەتەربورعا اپارىپ، سەناتقا تاپسىرادى.
ءبىراق ولار بۇگىندە قانداي جەردە جاتقانى بەلگىسىز. ولاردى تابۋ ءۇشىن سەناتتىڭ كوپ ءارحيۆىن، ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ارحيۆتەرىن تەگىس قاراۋ كەرەك. ي.بەلەنيسين دەكابريستەرمەن ۇندەس بولعان، ءار نارسەنى جۇيرىك بىلەتىن، وقىمىستى كىسى. ول بىرنەشە جىل قازاق دالاسىندا جۇمىس ىستەپ، 1833 جىلى پەتەربورعا قايتىپ كەتەدى. وندا بارىپ سەناتتا ازيا دەپارتامەنتىندە، عىلىم اكادەمياسىندا قازاقتاردىڭ رۋحاني تىرشىلىگى، ادەبيەتى، حالىقتىق سالتى تۋرالى لەكسيالار وقىپ جۇرەدى. پەتەربوردىڭ كوپ عالىمدارى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن بۇدان جاقسىلاپ بىلەدى. كەيىن استرونوم ۆ.فەدوروۆتىڭ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزىن جازىپ الۋى دا (1838) وسىمەن بايلانىستى.
بۇل كەزدە «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن اسا جارقىن تۇردە جىرلاعان اقىننىڭ ءبىرى -بولات عۇبايدوللا ۇلى ءۋاليحانوۆ. ول پەتەربورعا قازاق دەلەگاتتارىن باسقارىپ ەكى رەت بارادى (1824،1828 جىلدارى). وسى سوڭعى بارعانىندا سەنات ونىڭ «قوزى كورپەشتى» ايتاتىنىن ەستىپ، ادەيى جيىلىس اشىپ، بولاتقا «قوزى كورپەش» جىرىن ايتقىزادى. بولات ونى ءبىر كۇن ەمەس، ءۇش كۇن بويى سەرپىلتە، شارىقتاتىپ ايتادى، كورگەندەر تاڭ قالادى. بۇل اڭگىمە پەتەربورعا تەگىس جايىلادى. بولاتتى نيكولاي پاتشانىڭ ءوزى كورگىسى كەلەدى. بولات ونىڭ الدىندا دا اعىل-تەگىل جىر توگەدى، قاسىندا تۇرعان ءتىلماش ورىسشاعا اۋدارىپ وتىرادى. بولات ءۋاليحانوۆ 1865 جىلى قايتىس بولعان. ونىڭ سەناتتا «قوزى كورپەش» جىرىن ايتقانى سول كەزدەگى «سيەۆەرنايا پچەلا» دەگەن گازەتتە حابارلانعان.
XIX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنا دەيىن شوقاننىڭ اكەسى «قوزى كورپەش» جىرىنىڭ كوپ ۆاريانتىن جيناپ العان، كەيىن وعان شوقان دا ءوز ۇلەسىن قوسادى. ولاردىڭ ىشىندە قۇسمۇرىن، باياناۋىل نۇسقاسى، جاناقتىڭ، شوجەنىڭ ۆاريانتى، تاعى باسقالار بار.
XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە «قوزى كورپەش» اڭىزىن ەڭ العاش ورىس تىلىنە جازىپ العان ن.م.كارامزين ەدى. ول ولگەن سوڭ ونىڭ زەرتتەۋى ءبىر جۋرنالدا باسىلىپ شىقتى.
ۆ.ۆ.رادلوۆ «قوزى كورپەش» جىرىنىڭ ءتۇرلى تىلدە ايتىلاتىن نۇسقالارىن جيعان، ونىڭ ىشىندەگى ەڭ تولىعى جانە وتە باعالى ۆاريانتى قازاق تىلىنەن جازىلىپ الىنعان.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەكى نۇسقاسىن، ونىڭ ىشىندە شوقان جازىپ العان قۇسمۇرىن ۆاريانتىن جانە شوجە ايتقان نۇسقانى (1864) ي.ن.بەرەزين ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا كىرگىزەدى. بۇل ەكەۋى دە شوقان ارقىلى ن.ف.كوستىلەسكييگە تۇسكەن نۇسقالار ەدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قىسقاشا مازمۇنىن ورىس تىلىندە ايتىپ بەرۋشىلەر ە.ستاركوۆ، ا.م.نيكولسكيي، پ.م.مەليورانسكيي، ۆ.ا.كۋداشيەۆ، ن.ف.كاتانوۆ، م.ۆ.گوتوۆيسكيي، ن. يا.كوششين، ي. تاراكانوۆ. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنا اسا تەرەڭ باعا بەرگەن عالىمنىڭ ءبىرى ب.ا.كۋفتين. ول كىسى «قوزى كورپەش» جىرىن قازاقتاردىڭ «رومەو - دجۋلەتتاسى» دەپ اتاعان. عالىم قوزى مەن باياننىڭ بىر-بىرىنە قوسىلۋىنا زۇلىم كۇشتەردىڭ قارسى بولعانىن، مۇنىڭ اقىرى عاشىقتاردىڭ ولىمىمەن بىتكەنىن، ولاردىڭ كەشەنى ساحارادا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىن،ول حالىق ورتاسىندا سونداي ايگىلى، ءقادىرلى ەكەنىن ايتادى.
ي تاراكانوۆ «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» اڭگىمەسىن ادەمى تىلمەن ايتىپ بەرۋدى ويلاسا دا، كوپ جەرىن بۇزىپ، حالىق اڭىزىنان الىستاپ كەتكەن. مۇندا تەك جىردىڭ اتى عانا كەلتىرىلگەنى بولماسا،سيۋجەتى تەگىسىمەن اۆتوردىڭ ءوز ويى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن ورىس تىلىنە ءبىرىنشى رەت اۋدارۋعا كوڭىل بولگەن لازاريەۆ ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى فەدور ارداشيەۆ. ول تۋرالى مالىمەتتى گ.ە.حايتتىڭ ايتۋىنان كورۋگە بولادى. الايدا بۇل جىردى ورىسشاعا ادەمى اۋدارعان تەك گەورگيي نيكولايەۆيچ تۆەريتين. ول قازاق ءتىلىن بالا كەزىنەن بىلە باستاعان. ونىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى بۇگىنگى كوكشەتاۋ وبلىسى، شۋچە ستانسياسى. بۇل گەورگيي قازاق بالالارى وقيتىن مەكتەپتە وقىپ، قازاقشا سۋداي ءبىلىپ الادى. وعان وتە جاقىن بولعان اعايىندى ەكى بالا جاماقايەۆتار، ولار گەورگييمەن قازاقشا سويلەسىپ جۇرەدى. كەيىن ول توبىل سەمينارياسىندا وقىپ، ادەبيەتكە قىزىعادى، تالانتى جوعارى ورلەپ، ءوز ءومىرىن اڭگىمە ەتىپ جازا باستايدى؛ لەنينگرادقا بارىپ وقىعان كەزىندە اكىندىق شىعارمالار جازادى. 1913 جىلى تۆەريتين قازاقتىڭ ەپوس جىرىن ورىس تىلىنە اۋدارۋدى قۇلشىنا قولعا الادى. «مەنىڭ، - دەيدى اقىن، - قازاق ورتاسىنا كوپ تاراعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن، ءوزىنىڭ تاريحي نەگىزىن ادەمى ساقتاعان كوركەم عاجايىپ اڭىزدى ولەڭمەن ايتىپ بەرگىم كەلەدى». اۋدارماشىنىڭ اپاسى ت.م. فارافونتوۆا وعان كوپ قازاق ماتەريالدارىن جيناپ بەرەدى. العاشقى قولجازباسىنىڭ كىرىسپە سوزىندە اقىن بىلاي دەگەن: «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» - قازاق حالقىنىڭ تولقىندى كۇيمەن جىرلايتىن ماحاببات جىرى. ءتىلى ءتاتتى قۇيىلما اقىندار ونى كەڭ دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جەتكىزىپ، اسقان جىرشىلار ونى كوركەم بەينەگە اينالدىرعان.
بۇل جىردى ورىسشالاۋ ماقساتىمەن گەورگيي نيكولايەۆيچ ەپوستىڭ ءارتۇرلى ۆاريانتىن ىزدەيدى. اياگوز بويىندا تۇراتىن قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ مۇناراسىن كورىپ، ونى سۋرەتتەپ جازادى: «مۇنارا قىزىل تاستان سالىنعان، بيىكتىگى - 10 قۇلاش. ول سونداي ءقادىرلى دۇنيە، قازاقتار ونىڭ قاسىنان وتكەندە جاي وتپەيدى، كوپ اينالىپ، دۇعا وقىپ، تاريحي زاماندا رومانتيكالى دراما تۋعىزعان قاھارمانداردى ەسىنە تۇسىرەدى». ءبىر كەمشىلىك جەرى گ.ن.تۆەريتين ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ جاڭساق پىكىرىنە قوسىلىپ، «قوزى كورپەش كەشەنى XVII عاسىردا سالىنعان بولۋ كەرەك» دەپ تۇجىرىم جاساعان.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن اۋدارۋعا كىرىسكەندە ونىڭ پايدالانعان دەرەكتەرى شوقاننىڭ جازۋلارى، نوعايباي اقىننىڭ شىعارماسى (تارباعاتاي)، ي.ا.انيچكوۆتىڭ، ا.ن.ءحارۋزيننىڭ زەرتتەۋلەرى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» تۋرالى اقمولا وبلىستىق گازەتىندە باسىلىپ شىققان حالىق اڭىزى جىردىڭ جاناق ايتقان ۆاريانتى. جاناق نۇسقاسىن نە اياگوزدەن، نە شىڭعىستاۋدان، نە گ.ن.پوتانيننەن العان سياقتى. ت.م.فارافونتوۆانىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، جاناق اقىن تۋرالى دا ادەمى سوزدەر جازىپ الىنعان. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدى» جىرلاعان جاناققا قۇنانباي مەن سولتىباي جاقسى ات پەن جىبەك شاپان سىي تارتادى.
گ.تۆەريتيننىڭ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن ورىسشا ادەمى تىلمەن اۋدارۋعا كىرىسكەنىن ەستىگەن گ.ن.پوتانين جاس اقىنعا كومەك كورسەتۋدى وزىنە مىندەت ەتىپ قويادى. بۇل جاعداي اسىرەسە گ.ن.پوتانين مەن ت.م.فارافونتوۆانىڭ جازىسقان حاتتارىندا اشىق سۋرەتتەلگەن.
ءبىر حاتىندا ت.م.فارافونتوۆا گ.ن.پوتانينگە قازاقتاردىڭ جارقىن، سۇلۋ مىنەزىن كورىپ قاتتى قۋانادى، «كازاحي وچەن ميلى» دەيدى. ودان ءارى «موي ستارشيي پلەمياننيك، كوتورىي ناپيسال و كوزۋ كورپەچە ۆ پەتەربۋرگە، پريەدەت (ۆ اۋل) ۆ پولوۆينە اۆگۋستا. يا ەمۋ ناپيسالا ۆاشي ۋكازانيا ي سوۆەتى»، - دەپ جازادى.
وسىنداي كەڭەستەردى ەسكەرە وتىرىپ گ.تۆەريتين 1913 جىلى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ءبىرىنشى ۆاريانتىن ولەڭمەن جازىپ شىعارادى. وعان كىرىسپە ءسوز جازعان ت.م.فارافونتوۆا بۇل ۆاريانتتى 1840 جىلى سگالي ارحيۆىنە تاپسىرعان. جىردىڭ جاناق ايتقان نەگىزگى نۇسقاسى ەڭ تولىق، ەڭ كوركەم ءتۇرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ مازمۇنى - اقىننىڭ كىرىسپە ءسوزى، ەكى بايدىڭ اندا ءجۇرىپ انتتاسۋى (پەسن و كلياتۆە)، سارىبايدىڭ تولعاۋى (پەسنيا سارىبايا)، تاعدىردىڭ تولعاۋى نە سارىبايدىڭ تاعدىرى (پەسن و سۋدبە)، قارت باقسىنىڭ تولعاۋى (پەسن ستاروگو باكسى)، قودارقۇل (پەسن و كودار كۋلە)، بايان تۋرالى جىر (پەسن و بايانە)، قوزىكە تۋرالى جىر (پەسن و كوزىكە)، ماحاببات تۋرالى جىر (پەسني و ليۋبۆي)، تازشانىڭ جىرلارى (پەسني تازشا)، باياننىڭ جىرى (پەسنيا بايان)، كۇندەستىك تۋرالى جىر (پەسن ريەۆنوستي)، قوزى كورپەشتىڭ ءولىمى، كەك الۋ جىرى (پەسن و مششەنيي)، جوقتاۋ جىرى (پەسن وپلاكيۆانيا)، بايان سۇلۋدىڭ بىرگە ءولۋى (پەسن و سمەرتي بايان سۇلۋ)، ايباستىڭ جىرى (پەسن دجيگيتا). بارلىعى - 183 بەت. جاناقتىڭ نۇسقاسىن ادەمى جىرمەن ورىسشاعا اۋدارىپ، كەيبىر جەرلەرىندە قازاقتىڭ رۋحاني تىرشىلىگىن ءوز ويىنان قوسىپ وتىرادى. اۋدارماشى ءبىرىنشى ۆاريانتتى تولىق ءبىتىپ بولعان سوڭ، گ.ن.پوتانينگە، ۆ.ۆ.ۆەرەسايەۆكە، ۆ.ا.ۆەرەسايەۆكە، ۆ.ا.لۆوۆ-روگاچيەۆكە سىناۋعا جىبەرىپ وتىرعان.
ۆ.ۆ.ۆەرەسايەۆكە جازعان حاتىندا اقىن «پوسىلايۋ ۆام پرەلەستنۋيۋ كيرگيزسكۋيۋ پوەمۋ «كوزۋ كورپەش ي بايان سۋلۋ» دەگەن.
وسى جىبەرگەن نۇسقانىڭ ءبىر داناسى ءالى كۇنگە گ.ن.ءپوتانيننىڭ توم ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. بۇل ۆاريانت شوقاننىڭ ن.م.يادرينسيەۆكە سىيعا تارتقان، جاناقتان جازىپ العان نۇسقاسىنا ۇقسايدى.
گ.ن.پوتانين 1914جىلى 1 يانۆاردا ت.م.فارافونتوۆاعا جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن: «رۋكوپيس ۆاشەگو پلەمياننيكا يا پەرەدال دۆۋم سۆويم درۋزيام س پروسبوي پروچيتات ي سكازات سۆوە منەنيە. چەرەز پيات دنەي پوەدۋ ۆ ومسك، چتوبى پروچيتات دوكلاد ۆ وتدەلە گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. تام پوجيۆۋ نەدەليۋ. ۆەرنۋۆشيس ي سام پروچيتايۋ كيرگيزسكۋيۋ پوەمۋ ي سووبششۋ ۆام و سۆوەم ۆپەچاتلەنيي». (گوس. ليت. مۋزەي نا ب.ياكيمانكە، ارحيۆ گ.ن.پوتانينا، ف.151).
ريەۆوليۋسيادان بۇرىن گ.ن.تۆەريتين «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اۋدارماسىن جارىققا شىعارا المادى. ول تەك سوۆەت داۋىرىندە، 1927 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلدى. وعان سول كەزدەگى حالىق اعارتۋ كوميسسارى س. ءسادۋاقاسوۆ ءالعىسوز، ۆ.ۆ.ۆياتكين رەسەنزيا جازعان. اقىن الەكسەي بۇل پوەمانى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ العىسوزىمەن الماتىدا ەكى رەت، موسكۆادا ءبىر رەت (1949) جارىققا شىعاردى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى اقىنداردىڭ اۋىزشا ايتۋىمەن قاتار، قولجازبا تۇرىندە دە كوپ ساقتالعان. ولاردىڭ ەسكى داۋىردەگى ۆاريانتتارى ساقتالماي جوعالىپ وتىرسا دا، كەيبىرەۋلەرى بىزگە كەلىپ جەتكەن. ولار بۇگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ قىمبات مۇراسى سانالادى. XIX عاسىردىڭ ىشىندە، XX عاسىردىڭ باسىندا بۇل جىر قازان قالاسىندا جەتى رەت باسىلىپ شىعادى (1878،1879/1890،1894، 1896،1905،1909 جج.). ساۋداگەرلەر ونى اۋىل ارالاپ ءجۇرىپ ساتقان.
جىردىڭ كوبىرەك تاراعان كەزى اسىرەسە ءبىزدىڭ ءداۋىر. جىردىڭ بەيسەمباي اقىن شىعارعان نۇسقاسىن ارداقتى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ەكى رەت جاريالادى، كەيىن بۇعان حالىق اقىنى شاكىر ابەنوۆتىڭ ايتقانى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ى.دۇيسەنبايەۆتىڭ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ۆاريانتتارىن بىرىكتىرىپ شىعارۋى قوسىلادى. ماناپ حاسەنوۆ قۇراستىرعان حرەستوماتياعا ەنگىزىلدى. ماحاببات قۇدىرەتىن ارداقتايتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى - حالىق ونەرىنىڭ ءبىر ۇلى قازىناسى، ونىڭ وي جۇيەسىنىڭ، رۋحاني تىرشىلىگىنىڭ جارقىن ءبىر ۇلگىسى ەكەنىن كورەمىز.
* * *
قازاق ادەبيەتىندە عاسىرلار بويى جارقىن تۇردە جىرلانىپ كەلە جاتقان «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرى - ەڭ ەسكى اڭىزداردىڭ ءبىرى. ول كونە زامانداعى تۇركى، موڭعول تايپالارىنىڭ اراسىندا كوپ تاراعان ءبىر عاجايىپ وقيعانىڭ سيۋجەتى. بۇل اڭىزدىڭ ەڭ ەسكى داۋىردەگى (ب.ە.ءىىى عاسىر بۇرىن) بەينەسى - جارقىن ورنەك، التىننان قۇيىلعان ەسكەرتكىش رەتىندە ساقتالعان. وندا «شوقتەرەكتىڭ»، ونىڭ تۇبىندەگى ەكى جاستىڭ كەلبەتى كەلتىرىلگەن. «شوقتەرەكتى» سۋرەتتەگەن بۇل التىن بەينە XVIII عاسىردىڭ ىشىندە، ەرتىستىڭ كۇنشىعىس جاعىندا جاتقان بايتاق دالادان، التاي تاۋىنا تاياۋ جەردەن تابىلعان. ول بەينە بۇگىندە ەرميتاجنا ساقتاۋلى تۇر. عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، بۇل ەپيكالى التىن بەينە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان III - IV عاسىر بۇرىن جاسالعان. ول سۋرەتتى ەسكى جازۋلاردا «كوشپەلى ەلدىڭ دەمالاتىن اعاش ءتۇبى» دەپ اتاعان. قازاق پەن التاي تىلدەرىندە «شوق (چوك) تەرەك» دەيدى. ادەمى شوقتەرەكتىڭ ءتۇبى، وندا وتىرعان جىگىت پەن قىزدىڭ سۋرەتى التىن ىلگەكتىڭ بەتىنە تۇسىرىلگەن سۋرەتتىڭ نەگىزگى فونى - جاپىراعى كوپ شوق تەرەك. ونىڭ تۇبىندە ءبىر جاس ايەل مەن ساقا كىسى وتىر. ولاردىڭ تىزەلەرىنىڭ ۇستىندە ءولىپ جاتقان الىپ ەردىڭ بەينەسى. ونىڭ باسى جاس ايەلدىڭ تىزەسىندە، قۇشاعىندا بولسا، اياعى، بوكسەسى ساقا كىسىنىڭ الدىندا جاتىر. جىگىت ءمىنىپ كەلگەن ەكى اتتى ءبىر قولىمەن ۇستاپ وتىر. اعاشتا ولگەن ەردىڭ ساداعى ءىلۋلى، ونىڭ ءىشى تولعان جەبە، ولاردىڭ قاۋىرسىن باسى كوتەرىلىپ، جوعارى شىعىپ تۇر. الگى كىسىنىڭ باسىنا كيگەنى قازاقشا ەلتىرى بورىك، بەلىندە قامار بەلبەۋ، مۇرتى تاس مۇسىندەگى مۇرتتار سياقتى ەكى جاعىنا سوزىلا تۇسكەن. ايەلدىڭ باسىندا ەرتە زامانداعى قارقارا توبەسى جوعارى كوتەرىلىپ بيىككە شىعىپ تۇر، ۇستىنە كيگەنى كەبەنەك، ءبىر قولىمەن ءولىپ جاتقان ەردىڭ باسىن سيپاپ وتىر. ايەلدىڭ بەينەسى، كيگەن قارقاراسى پازىرىقتان شىققان قارقاراعا وتە ۇقساس.
ات ۇستاپ وتىرعان كىسى ورتا بويلى، باسىنا كيگەنى ەلتىرى بورىك، ۇستىندە قىسقا بويلى كەبەنەك. ايەل مەن ەكەۋى ۇلى قايعىعا ءتۇسىپ، ءولىپ جاتقان ەردى جوقتاپ وتىر.
اتتىڭ باسىنداعى جۇگەندەرى وتە سىپايى، ەر-توقىمى ۇزەڭگىسىز، ەرتە زاماننىڭ ەرى، عالىمداردىڭ باقىلاۋىنشا، پازىرىق قازىناسىنان شىققان ەر-توقىمعا وتە ۇقساس. ەردىڭ ۇستىندە بىلعارىدان جاسالعان ادەمى كوپشىك، الدىندا ومىلدىرىك، ارتىندا قۇيىسقان، جۇگەننىڭ ادەمى تىزگىنى مەن شىلبىرى بىردەي كورسەتىلگەن.
بۇل شوقتەرەكتى سۋرەتتەگەن التىن ىلگەكتىڭ پازىرىق داۋىرىمەن (V - III) زامانداس بولۋى وتە قىزىقتى. ول سول داۋىردەگى تاريحي-مادەني جاعدايدى ەسكە تۇسىرەتىن سيرەك بەلگى.
مۇنىڭ ەڭ تاڭعالارلىق جەرى - سيۋجەتىنىڭ ەرتە داۋىردەگى كوشپەلى تايپالاردىڭ تۇرمىسىنان الىنعاندىعى، ەپيكالىق گەرويلاردى سۋرەتتەيتىن ءبىر جويقىن سۋرەت ەكەندىگى. ساق، عۇن ءۇيسىن داۋىرىندە «شوقتەرەك» - ەپيكالىق پوەما شىعارۋدىڭ ءبىر نەگىزگى ورنى، وقيعانىڭ مولىنان تۋاتىن جەرى، حالىق ويىندا ەرەكشە ورىن العان، ءسۇيۋدىڭ ماحابباتتىڭ مەكەنى، شوقتەرەك الىپ ەردىڭ كۇش جيىپ، شىنىعاتىن جەرى، وزىمەن بىرگە اتىنىڭ دا تىنىعاتىن جەرى. الىپ ەر شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە كوپ كۇندەر ۇيقىعا باتىپ، عاجايىپ ءتۇس كورەدى، ءوزىنىڭ سۇيگەن جارى، قالىڭدىعىمەن كەزدەسىپ، كوپ قىزىق دۇنيەگە باتادى. جاۋ قولىنان ولگەن ەر ءارقاشان شوقتەرەكتىڭ تۇبىنەن تابىلادى، ولگەن ەردىڭ قالىڭدىعى شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە وتىرىپ تىرىلتەدى.
ەڭ عاجايىپ نارسە - ەسكى داۋىردە جاسالعان التىننان قۇيىلعان شوقتەرەكتىڭ، وندا وتىرعان ادامداردىڭ، ونىڭ ءاربىر كورىنىسىنىڭ سيۋجەت موتيۆتەرى قازاق حالقى مەن التاي ەلى ايتاتىن ەپوس جىرىندا وسى كۇنگە دەيىن اسا جارقىن تۇردە ساقتالىپ كەلگەندىگى. قازاق جىرى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» مەن ەكەۋىندە دە بۇل سارىن ۇقساس. «شوقتەرەك» التاي ەلى ايتاتىن ەڭ ەسكى اڭىز، اتاقتى ەر التىن ءمۇيىزدىڭ باسپاناسى، ول اتىن وسى اراعا بايلاپ، ءوزى كۇندىز-تۇنى قوزعالماي وسى ارادا ۇيىقتاپ جاتادى. شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە وتىرىپ، مۋزىكالىق ەكى ءتۇرلى اسپاپپەن كۇي تارتادى. ونىڭ كۇيىن تىڭداۋعا جۇگىرىپ اڭ دا كەلەدى، اسپانمەن ۇشىپ قۇس تا كەلەدى. قازاقتىڭ جىرىنداعى «شوقتەرەك» قوزى كورپەشتىڭ جاتاتىن كيەلى ورنى. تەلەۋەتتەر ايتاتىن قوزىكەنىڭ مەكەنى 1830 جىلى ن.ي.پوتانين (اكەسى) جازىپ العان قازاق اڭىزىندا قىز بەن جىگىت سۇيىسەتىن ءبىر «شوقتەرەك» اتاسۋ وزەنىنىڭ بويىندا دەلىنگەن. بايدىڭ قىزىن ءبىر جىگىت الىپ قاشقاندا، اكەسى ارتىنان قۋىپ جەتىپ، اتپاقشى بولادى، قىز جىگىتتى قورعايمىن دەپ وققا ۇشادى. جىگىت جۇگىرىپ شىققان بيىككە «شوق امان» (شوقامان) دەپ ات قويىلىپتى. اكەسى ءولىپ جاتقان قىزدىڭ قاسىنا كەلىپ، سونشا كوپ جىلاعاندىقتان، وزەننىڭ اتى اتاسۋ دەپ اتالعان (انوسسكيي سبورنيك، ستر. 279-280).
ەڭ ەسكى داۋىردەگى الەۋمەتتىك موتيۆ - ەپيكالى گەرويلاردىڭ ۇزاق ۇيقىعا بەرىلۋى. قازاقتىڭ قوبىلاندى باتىرى تەرەكتىڭ تۇبىندە توعىز اي، التاي ەلى ايتاتىن اقتويشى بىرنەشە جىل ۇيىقتاپ جاتادى. قوزى كورپەش شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە قاتتى ۇيىقتاپ جاتقاندا قودار كەلىپ اتىپ كەتەدى. باياننىڭ ءسوزى.
ءبىر پالەدەن قۇتىلىپ قاشا المادىڭ،
قارا باسىپ، ۇيقىڭدى اشا المادىڭ.
وياۋ بولساڭ، ول يتكە قىلار ەدىڭ
ۇيىقتاپ جاتىپ، قوداردى اتا المادىڭ.
(قۇسمۇرىن ۆاريانتى)
التىن بەينەدە كورسەتىلگەن اتاقتى سيۋجەتتىڭ ءموتيۆى قازاقتار جىرلايتىن «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرىندا تۋرا سول قالپىندا ساقتالعان. شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە ءولىپ جاتقان قوزىكەگە بايان سۇلۋ مەن اعاسى ايباس كەلىپ، ەكەۋى ونى كوپ زامان الديلەپ وتىرادى، ەكەۋى دە مۇڭدى قايعىدا بولادى.
كەلدى عوي شوقتەرەككە بايان باتىل،
بولادى وسى ارادا زامان اقىر.
زار جىلاماي نە قىلسىن سورلى بايان؟
قوزىكە ارىستانداي ءولىپ جاتىر.
بايان جارى قاسىنا باردى دەيدى،
باسىن بۇرىپ موينىنا سالدى دەيدى
قودار قۇلدى ءولتىرىپ، كەگىن الىپ،
العان جارىن قۇشاقتاپ جوقتايدى ەندى.
جاتىرمىسىڭ، باۋىرىم، جەر باۋىرلاپ.
قارا ءجۇندى قامىس وق ونى اۋىرلاپ.
شىبىن جانىڭ بار بولسا، تۇرە كەلشى
بايان كەلدى قاسىڭا قۇستاي زىرلاپ.
بايان سۇلۋ شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە قوزىكەنى قۇشاقتاپ وتىرىپ، جاساعاننان ونىڭ از كۇنگە ءتىرىلۋىن سۇرايدى. تىلەگى قابىل بولادى. ءبىر ۆاريانتتا قوزىكە ءۇش كۇنگە ءتىرىلىپ، جارىق دۇنيە كورەدى. بايان دا ارمانسىز قۇشىپ ءسۇيىپ، قىزىعىنا باتادى.
ءۇش كۇندىك قوزىكەنى جان تەربەتكەن،
ارمانسىز ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن داۋرەن سۇرگەن.
ەندى ءبىر نۇسقادا قوزىكە جەتى اي تىرىلەدى. قوزىكە دۇنيەگە كەلىپ، توڭىرەكتىڭ كوپ جەرىن ارالاپ كورەدى، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى سارىارقاداعى ەلىنە بارىپ، اناسىن، تۋىسقاندارىن، ەلىن كورەدى.
جاساعاننىڭ قىلىعى كۇشتى دەيدى
سىرلى اياققا بال قۇيىپ ءىشتى دەيدى.
نەشە كۇندەي ويناسىپ جارىمەنەن
باياعىداي تەبىرەنە ءتۇستى دەيدى.
مەكەن قىلدى سول جەردە شوقتەرەكتى،
جەتى اي بويى قىدىرىپ قوزى كورپەش.
شارق ۇرىپ توڭىرەكتى كەزدى دەيدى.
ءبىر كۇنى قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە وتىرعاندا، ولاردىڭ الدىنا اردا كۇرەڭ مەن باقا ايعىر جەتىپ كەلەدى. عاشىقتار ەكى اتقا ءمىنىپ، ەلىنە تارتادى.
ەكەۋى التىن، كۇمىس كيىم كيدى.
بايانعا باقا ايعىردى ەرتتەپ بەردى.
قوزىكە كۇرەڭ اتتى ءوزى ءمىنىپ،
سارىبايدىڭ اۋىلىن ىزدەپ ءجۇردى.
(شوجە، 1854 ج.)
بولماسا:
سارىارقا قايداسىڭ دەپ ءجۇردى دەيدى.
كوپ قيىندىقتان كەيىن ەكەۋى سارىبايدىڭ ەلىنە جەتەدى، حالىقتىڭ سول كەزدەگى جوراسى بويىنشا، قوزىكە قىز الىپ كەلگەن كۇيەۋ بولىپ، بوگەلىپ دالادا وتىرادى. بايان سۇلۋ جۇگىرىپ، سارىبايدىڭ ۇيىنە كەلەدى.
قوزىكە كۇيەۋ بولىپ تۇزدە قالدى،
بايان سۇلۋ جارقىلداپ ۇيگە باردى.
سارىبايمەن قاراكوز قارسى شىعىپ،
ۇشەۋى قۇشاقتاسىپ زار جىلادى.
(شوجە، 1864 ج.)
سوڭىنان ءبارى جيىلىپ، قوزىكەنى اۋىلعا الىپ كەلىپ، تەگىس قۋانادى. زارىعىپ كورگەن اكە مەن شەشە بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ارمانسىز قۇشىپ سۇيەدى.
جۇرت ءبىلدى قوزىكەمەن بايان اتىن،
قولىندا جۇزىگى بار قىزىل التىن.
امان-ەسەن كەلگەن سوڭ قۋانىش قىپ،
الدىنان شاتىر تىكتى قىرىق ءبىر قاتىن.
(شوجە، 1864 ج.)
ەكىنشى ءبىر ۆاريانتتا بىلاي دەلىنگەن:
جان تۇرار ما جارالىپ بۇلار سىندى
قوزىكەمەن باياننىڭ كوڭىلى تىندى.
ۇلكەن شۇلەن توي بەردى جۇرتىن جيناپ،
ۇلەستىرىپ ەلىنە سونشا مالدى.
بابا تۇكتى شاشتى ءازىز تۇسكە كىرىپ،
اياگوزدىڭ باسىنا باراسىڭ دەپ
قوزىكە مەن بايانعا ايان بەردى.
(ءجۇسىپ كوپەي ۇلى)
بۇل جەردەگى تاڭسىق نارسە - قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ ءولىپ-تىرىلۋى، ولاردىڭ جاڭادان قىزىق ءومىردىڭ قۇشاعىنا كىرۋى. بۇل سارىندى م.پ.گريازنوۆ ەرتە زامانداعى قاھارماندىق جىردىڭ ۇلى ءموتيۆى دەپ سانايدى. الىپ ەردى جاۋلارى ءتىرى كۇنىندە ولتىرە الماي، ونىڭ تەك ۇيىقتاپ جاتقان كەزىن اڭديتىنى دا وسىعان ساباقتاس. مۇنى دا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى مەن التايدىڭ «قوزى ەركەشىنەن» كورەمىز.
التاي ەلىنىڭ ءافسانالارىندا ءولىپ جاتقان الىپ ەردى ءتىرىلتۋى ءجيى كەزدەسەدى. الىپ ەردى ءتىرىلتۋ ءۇشىن سۇلۋ قىز تۇلپار اتقا ءمىنىم، التاي تاۋىن تەگىس ارالاپ، شيپالى سۋ ىزدەپ تابادى. سونىڭ ءبىرى التاي اڭىزىنداعى قوزى ەركەشتىڭ ءتىرىلۋى. الىپ ەر شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە جاۋ قولىنان ولگەندە جۇبايى بايىم-سۋر (بايان سۇلۋ) دەرەۋ ءتىرىلتىپ الادى. شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە بايىم-سۋر مەن باچيگاي قارانىڭ ەكى اتى تۇرادى. بۇل دا ىلگەرىدە ءسوز ەتكەن التىننان قۇيىلعان شوقتەرەكتىڭ سۋرەتىنە ۇقساس. دەمەك، «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ»، «قوزى ەركەش» سيۋجەتى دە سول التىن ىلگەك جاسالعان كەزدە تۋعان (ب.ز. V - III ع. بۇرىن).
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە جازىپ العاندار حالىق اۋزىندا جارقىن تۇردە ساقتالعان شوقتەرەكتىڭ بەينەسىن دە ۇمىتپاعان. ونى بەلگىلى سۋرەتشىلەرگە ايتىپ، عاجايىپ سۋرەتتەر ءتۇسىرتىپ وتىرعان. باياندى ادەمىلەپ بەينەلەگەننىڭ ءبىرى پولياك سۋرەتشىسى كۆارتلەي شوقتەرەكتىڭ تۇبىندەگى بايان سۇلۋ، ايتاڭسىق، اتپەن كەلىپ تۇرعان ايباس - ۇشەۋى قوزى كورپەشتىڭ ماحابباتىن ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، ويعا بالقىپ وتىرعانداي. سوعان ۇقساس ادەمى سۋرەتتى سىر بويىنىڭ قازاعى قوجاس جامبايەۆتىڭ سۋرەتتەۋىنشە، XIX عاسىردىڭ ىشىندە سىرلى بوياۋمەن ادەمىلەپ تۇسىرگەن د.ك.زاسەپين. (گيم، البوم زاسەپينا، № 30).
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن التاي ەلىندە ايتىلاتىن ۆاريانتتارمەن سالىستىرىپ كورگەندە كوپ ۇقساستىق بار ەكەنى كورىنەدى. مۇنى مارقۇم ىسقاق دۇيسەنبايەۆ پەن س.س.كاتاش تا كورسەتكەن. التايدا «قوزى كورپەشتىڭ» ەكى ۆاريانتى بار، سونىڭ ءبىرى «قوزى ەركەش» - باتىرلىق جىر، ەكىنشىسى - ەرتەگى تۇرىندە ايتىلاتىن «قوزىكە مەن بايان»، بۇلاردىڭ سيۋجەت قۇرىلىسى كازاك اقىندارى جىرلايتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنا وتە جاقىن. ايىرماسى - قازاقتىڭ «قوزى كورپەشى» ليريكالىق تولعاۋمەن ايتىلاتىن پوەما. ءبىراق التاي ەلى مەن قازاقتار ايتاتىن ۇلى جىردىڭ تۇپكى نەگىزى، قاھارماندارى تەگىسىمەن بىردەي. «قوزى ەركەشتىڭ» باس گەرويلارى بايىم-سۋر (بايان سۇلۋ)؛ قودار ۋۋل (قودار قۇل)، كاراتى حان (قازاقشا قاراحان، قاراباي)، اق حان، اق بوكە، قازاقتاردا اق حان، ەكىنشى اتى - سارىباي. قازاق حالقى جىرلايتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ كەيبىر ەسكى ۆاريانتتارىندا ونىڭ باس گەرويلارى قاراباي - قاراحان، سارىباي - اق حان بولىپ ايتىلادى. التاي ەلى مەن بارابالىقتار دا وسىلاي ايتادى. تەگىندە ەسكى داۋىردەگى ەپوس جىرىندا سولاي اتالعان بولۋ كەرەك.
كوپ عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، التاي ەلىندەگى ەپوس جىرىنىڭ ەڭ ەسكى شىعارماسى - «قوزى ەركەش» جانە «قوزىكە مەن بايان». ونداعى ۇلى موتيۆ اناسى بالاسىنىڭ قيىن، ۇزاق، اۋىر جولعا شىعۋىنا قارسىلىق ەتەتىنى قازاق جىرىندا بۇل ەسكى اڭىز رەاليستىك تۇردە ساۋەگەي انانىڭ جالىنۋى، تىلەۋى رەتىندە نە «اق ءسۇتىمدى كوككە ساۋامىن» دەپ قارعىس ايتۋى تۇرىندە بەرىلەدى.
قيقۋلىدان قىرىك، ءبورى كەلسە جەتىپ
ونان قالاي قۇتىلارسىڭ، قايران بالام ؟!
مۇنداي ساپارعا اتاسى (اكەسىنىڭ ءىنىسى) دە قارسى بولادى.
ءاي، بالام، قايت ۇيىڭە، جول كورىنبەس،
قاراباي بارعانمەنەن قىزىن بەرمەس.
اتا ءتىلىن تىڭداماي كەتكەن بالا
جولىنان امان قايتىپ، ءۇيىن كورمەس.
الاتاۋدا ايتاتىن ۆاريانتتىڭ سارىنى التاي ەلى جىرلايتىن نۇسقاعا جاقىنىراق. قوزى كورپەشتى سەسكەندىرۋ ءۇشىن اناسى ونىڭ الدىنان باقسى شىعارىپ، ول نەشە الۋان كەدەرگىنى كورسەتەدى، بىرەسە بۋرا بولىپ شايناماقشى بولادى، ەندى بىردە الدىنان جۇرە المايتىن قويۋ ورمان تۇتاسادى، بىرەسە تاسىپ جاتقان وزەنگە اينالادى. ءبىراق ەرجۇرەك قوزى كورپەش ەش بىرىنە بوگەلمەي وتە بەرەدى. (گ ك .گينس جازىپ العان نۇسقا).
التاي ەلى ايتاتىن «قوزى ەركەش» موتيۆتەرى ارحايكالىق تۇرگە اۋىسىپ، ميف بولا باستاعان. اناسى بالاسىنىڭ بەتتەگەن جولىنان قايتپايتىنىن بىلگەن سوڭ، قوزىنىڭ الدىنان «جىرتقىش» بولىپ تا شىعادى. مۇنىڭ ءبارى ەپوستىڭ ەسكى داۋىردە پايدا بولعانىن سيپاتتايدى.
ەكىنشى ەسكى موتيۆ - قوزى كورپەشتىڭ قاراتى حان سارايىنا تازشا بولىپ بارۋى. (بۇل سارىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىندا دا ورىن العان. قوزى كورپەشتىڭ تازشا بولىپ جۇرگەنى قودارعا وتە ۇنايدى، ول العاشقىدا قوزىمەن دوس بولادى، كەيىن قوزى مەن باياننىڭ اراسىندا ماحاببات وتى جانا باستاعاندا قودار ونى ءبىلىپ قويىپ، قاتتى قىزعانادى، قوزىنىڭ جاۋى بولىپ شىعادى. ءبىر كۇنى قاراتى حان مەن قودار قوزىنى ۇستاپ الۋدى ويلاعاندا، بايىم-سۋردىڭ كومەگىمەن قوزىكە حان ورداسىنان قاشىپ شىعىپ، شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ جاتادى. بۇل موتيۆ قازاق جىرىندا تۋرا وسىلاي ايتىلادى. ايىرماسى، قازاق جىرىندا بايان سۇلۋدىڭ بوزتورعايى بولادى. ول قۇس بايان مەن قوزى كورپەشتى حات ارقىلى جالعاستىرىپ جۇرەدى. بۇل موتيۆ «قوزى ەركەش» جىرىندا جوق.
«قوزى ەركەشتىڭ» ءبىر ۆاريانتى «قوزىكە مەن بايان». وندا بايىم-سۋر قودارمەن وشتەسىپ، ونى ولتىرەدى.
موتيۆ قازاقتىكىمەن بىردەي. دەمەك، التاي ەلى «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» جىرىن عاسىرلار بويى جىرلاعان.
جالپى ايتقاندا، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ كوبىندە كەزدەسەدى. ولار قازاقتار، التايلىقتار، تەلەۋىتتەر، بارابالىقتار، باشقۇرتتار، ساحالار، ال ۇيعىرلاردا جىردىڭ اتى عانا ساقتالعان.
گ.ن.ءپوتانيننىڭ باقىلاۋىنشا، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ءبىر قىزىق ەرتەگىسى تەلەۋىتتەر اراسىندا جولىعادى. بۇلارداعى نۇسقانىڭ قالاي پايدا بولعانى بەلگىسىز. ءبىر انىعى، سول تەلەۋىت ۆاريانتىن وزگە التايلىقتاردان بولۋگە بولمايدى، ءبارى ءبىر ارنادان شىققان، سول ارقىلى قازاق جىرىمەن دە ۇندەسىپ وتىرادى.
ەسكى داۋىردەگى تۇركى - موڭعول حالىقتارىنىڭ ەپوس جىرى تەك جىرمەن ايتىلىپ قويماي، الىپ ەردىڭ جۇرتتان اسقان بەينەسى التىننان، قولادان، كۇمىستەن ادەمى سۋرەت بولىپ جاسالىپ تا وتىرعان. التىننان، قولادان قۇيىپ ءمۇسىن جاساۋ - ەرلىك ءموتيۆىن ارداقتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ» ەسكى داۋىردەگى سيۋجەتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان ەكى مىڭ جىلدان اسا بۇرىن شىققان. سول كەزدەگى كوشپەلى تايپالار بۇل جىردى اۋىزدان-اۋىزعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ايتىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكىزگەن. بەرگى كەزدە ول كوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، كەيدە جاڭا سيۋجەتتەر قوسىلا باستاعان. ءبىراق ول قالايدا ءوزىنىڭ تۇبەگەيلى مازمۇنىن سول قالپىندا ساقتادى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قاي كەزدە شىققانىن جاقسىلاپ ايىراتىن بەلگىنىڭ ءبىرى - ونىڭ كۇمبەزى. بۇل كۇمبەز وتە ەرتە ۋاقىتتا، يسلامنان كوپ بۇرىن، عۇن زامانىندا نە تۇرىك قاعاناتى كەزىندە تۇرعىزىلعان بەلگى. ونى كۇمبەزدىڭ كۇنشىعىس جاق بەتىندە تۇرعان ءمۇسىن تاستار دالەلدەيدى. تاستان دوڭگەلەك ۇيلەر، مۇنارالار جاساۋ عۇن، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە ەرەكشە ورىن العان. قىپشاقپەن وعىزدار توبەسىندە كۇمبەزى بار ونداي دوڭگەلەك تاس ۇيلەردى «دىڭ»، «دىڭگەك»، «ءۇي تاس» دەپ اتاعان، ول سوزدەر قازاق پەن تۇرىكمەن تىلىندە ساقتالعان. دوڭگەلەتە سالعان تاس ۇيلەر جازدىگۇنى وتىراتىن كيىز ۇيگە ۇقسايدى، استى دوڭگەلەك، توبەسىندە بيىك ەڭسەسى بار، سىرتى كۇمبەزدەنىپ، ساۋلەت بەرىپ تۇرادى. قازاقتىڭ كوپ جىرىندا ايتىلاتىن «ەڭسەسى بيىك اق وردا» دەگەن تەڭەمە وسى ءۇيدىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىسىن سيپاتتاۋدان تۋعان.
تاستان جاسالعان دوڭگەلەك ۇيلەردىڭ ارحيتەكتۋراسىن ءتۇۋ باستا جاساپ شىعارعان ەلدەر ساقتار، عۇندار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار. تۇرىك قاعاناتى كەزىندە ول بۇرىنعىدان گورى كوركەيە تۇسەدى. بۇل ايتقان ەلدەر جازدىگۇنى كيىز ۇيدە، قىسقا قارسى كيىز ۇيگە ۇقساتىپ جاساعان جىلى ۇيدە وتىرعان. رۋم جازۋشىلارىنىڭ باقىلاۋىنشا، «ساقتار تاۋدىڭ ستەگىندە كىرپىشتەن ءۇي سالىپ، ونىڭ توبەسىن كوتەرىپ، ءۇيدىڭ جوعارى ەكى بۇيىرىنەن تەسىك قالدىرادى». بۇل سيپاتتاما قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزىنە تۋرا كەلەدى. تاستان، بالشىقتان سالىنعان مۇنداي ۇيلەر اسىرەسە قازاقستانداعى ەسكى داۋىردە قونىستانعان عۇن مەن ۇيسىندەردە كوپ بولعان.
عۇندار ءوزىنىڭ تاريحي ءداستۇرى بويىنشا بايتاق ساحارادان ەۋروپا جەرىنە اۋىپ بارعاندا وسى ارحيتەكتۋرانى وزىمەن بىرگە اپارىپ، دۋناي وزەنىنىڭ بويىندا تاستان دوڭگەلەتە جاساعان ۇيلەردى كوپ تۇرعىزادى. مۇنى جاقسىلاپ جازىپ قالدىرعان رۋم جازۋشىلارى مەناندەر، پريسك، پروكوپيي، فەوفيلاكت سيموكاتتالار. سونىمەن قاتار ولار عۇنداردىڭ الەۋمەتتىك ءتارتىبىن، ورتا ازيادان الىپ بارعان مادەنيەت مۇراسىن، حالىكتىڭ ەرلىك سيپاتىن اڭگىمەلەگەن. ارحيتەكتۋرا تۋرالى پروكوپيي: «نا مورە گۋننى ۆىسترويلي ۆىستۋپى (قورشاۋ قامال)، كوتورىە وني نازىۆايۋت مولا. مەستنوست مەجدۋ مورەم ي ستەنوي وني زاگوروديلي پوسترويكامي» دەپ جازعان.
وسىنداي ەسكى داۋىردە جاسالعان قامالدىڭ قالدىعى XI - X عاسىرلاردىڭ باسىنا دەيىن، كوكشەتاۋ وبلىسىندا جاقسى، جاڭعىزتاۋ كولىنىڭ ءبىر جارتى ارالىندا ساقتالىپ كەلگەن. تۇتاسىنان قورشالعان قامال ءتورت بۇرىشتى پورفير تاسپەن قالانعان، قالىڭدىعى ەكى-ۇش مەتردەي ءارى بيىك بولعان، ءبىراق جەل ۇرىپ، سۋ شايىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتكەن.
فەوفيلاكت سيموكاتتا عۇنداردىڭ ءبىر تايپاسى اۋارلار تۋرالى جازعان. اۋارلار قىردان اۋىپ، 560 جىلى دۋناي وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعان تۋىستارى عۇندارعا قوسىلادى. مۇندا كەلگەن سوڭ ولار وزدەرىن «اۋار» دەپ اتادى، ءمانىسى - اۋىپ كەلۋدەن شىققان (ورىسشا .شار» -اۋار (پەرەسەلەنسى). اۋارلار ەۋروپاعا كەلىسىمەن دۋناي وزەنى بويىندا تاستان قالاپ شىعارعان دوڭگەلەك ۇيلەر، بەرىك قامالدار سالا باستادى. («كرۋگووبرازنىە زەمليانىە ۋكرەپلەنيا، كولسا»). جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، كارل ۆەليكيي اسكەر جىبەرىپ، اۋارلاردىڭ دوڭگەلەك قامالدارىن تەگىسىمەن قيراتادى.
ا.گيلفيرديننىڭ كورسەتۋىنشە، عۇن - اۋارلاردىڭ دوڭگەلەك ۇيلەرىن نەمىستەر «حيرينگا» دەپ اتادى. ونىڭ سىرتى ارىق سۋىمەن قورشالاتىن بولعان. «ۆ ەتوم كرۋگە حرانيليس نەسمەتنىە بوگاتستۆا، پولۋچەننىە يمي (گۋننامي) وت ۆيزانتييسكيح يمپەراتوروۆ. سلەدى ەتيح ۋكرەپلەنيي ناحودياتسيا دوسەلە ۆ رازنىح مەستاح ۆەنگريي» دەيدى زەرتتەۋشى.
ادەمى سارايلار، حرامدار، بەرىك قامالدار، تاستان سالعان دوڭگەلەك ۇيلەر ورحون جازۋلارىندا دا ايتىلادى.
ول جازۋدا «تاس قيۋ» ونەرى، ءمۇسىن تاس جاساۋ شەبەرلىگى، بەزەۋ ونەرى، بالىق (قالا)، وردا (مەملەكەت ورنى)، ساراي، قامال، شاتىر، «باراق ءۇي» (تۇرعىزاتىن ءۇي)، قاقپا، ەسىك، ولاردىڭ ادەمى سۋرەتتەرى، ءبادىزشى - سۋرەتشى، تاس بەزەۋشى تۋرالى ايتىلادى. بۇل سوزدەردىڭ كوبى قازاق تىلىندە ادەمى ساقتالعان.
عۇن، ءۇيسىن داۋىرىندە تاستان دوڭگەلەتىپ سالعان ۇيلەردىڭ قالدىعى بەرگى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ولاردىڭ كوپ جولىعاتىن جەرى ورتالىق قازاقستان، تورعاي، كەڭگىر وزەندەرىنىڭ بويى، جەتىسۋ، اياگوز بويى، تارباعاتاي، التاي تاۋىنىڭ ىشتەرى، سىرداريا ولكەسى (دىڭ - قورعان).
جەتىسۋداعى ەسكى داۋىردەن قالعان ساۋلەتتى قۇرىلىستىڭ ءبىرى - دىڭگەك. ول اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا، بۇگىنگى جانسۇگىروۆ سەلوسىنان 8 كيلومەتر كۇنشىعىستا، وتەپتىڭ سازى دەگەن جەردە تۇرعان. ءقازىر دىڭگەك جويىلىپ بىتكەن. ول ەندى تەك ن.ن.پانتۋسوۆتىڭ، ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆتىڭ، ۆ.ي.ماسالسكييدىڭ، تاعى باسقالاردىڭ جازۋلارى ارقىلى ءمالىم.
ەسكى ءبىر مۇنارانىڭ قالدىعى نۇرا وزەنى بويىندا، قارتتاۋىنىڭ ىشىندە ساقتالعان. قازاقتار ول بەلگىنى «قارابايدىڭ قورعانى» دەپ اتايدى. بۇل كۇمبەزدىڭ قۇرىلىسى دا اياگوز بويىندا تۇرعان قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزى سياقتى بولعان. ءقازىر ول ابدەن ءمۇجىلىپ بىتكەن، تەك تاستاردىڭ ءىزى جاتىر.
تاستان ءورىپ جاساعان بيىك دىڭ ارحيتەكتۋراسىنىڭ ءجيى كەزدەسەتىن جەرى - ورتالىق قازاقستان، ونىڭ ىشىندە ۇلىتاۋ اۋدانى. بۇل ولكەدە ونعا تارتا نە ءبۇتىن، نە بۇزىلىپ جاتقان ەسكەرتكىش ىرگەلەرى كورىنەدى. ەڭ ساۋلەتتى دىڭ دومباۋىلدىڭ كەشەنى، كەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاق بەتىندە، بيىك بەلەستىڭ ۇستىندە، جەزقازعان قالاسىنان 50 كيلومەتر تەرىسكەيدە تۇرادى. ول تۋرالى ادەبيەت وتە باي. ونىڭ قۇرىلىسى ءتورت بۇرىشتى نەگىز (ىرگە)، ەسىگى كۇنشىعىسقا قاراعان، ىرگەنىڭ ۇستىنە ساۋلەتتى ەتىپ ءسۇيىرباستى كۇمبەز (مۇنارا) ورناتقان. تاعى دا ءبىر دىڭ ۇلىتاۋدىڭ تەرىسكەيىندە، تامدى وزەنىنىڭ بويىندا بەلەستىڭ ۇستىندە تۇر. ەسىگى كۇنشىعىسقا قاراعان. استى سەگىز قىرلى تاستان ءورىپ توقىعان، ونىڭ ۇستىنە سۇيىرلەنىپ شىعاتىن بيىك كۇمبەز ورناتقان. ءۇيدىڭ جالپى ءتۇرىن قىرناعان ءتورت بۇرىشتى قالاق تاسپەن ءورىپ شىعارعان، مۇنىڭ دا ءتۇرى قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ كۇمبەزىنەن اۋمايدى. جەرگىلىكتى كازاكتار ونى «قارا دىڭ» دەپ اتايدى، دەمەك، ىلعي قارا تاستان ءتىزىپ شىعارعان. ونىڭ بەينەسى الىستان ساۋلەتتەنىپ تۇرادى.
وسىعان ۇقساس كىشىرەكتەۋ ءۇشىنشى «دىڭ» سارىسۋ، كەڭگىر وزەنىنىڭ باستالار تۇسىندا، وڭ جاق بەتىندەگى جازىقتاۋ بەلەستىڭ ۇستىندە تۇر. قۇرىلىسى جوعارىدا كورسەتكەن دىڭدارمەن بىردەي، ەسىگى كۇنشىعىس جاق بەتىندە. بۇل وتە ەرتە كەزدە سالىنعان بولۋ كەرەك، قالاعان تاستارى ارسا-ارسا بولىپ مۇجىلە باستاعان، ءبىراق ءالى دە بەرىك. قالاعان ىرگەتاستىڭ كولدەنەڭى ءۇش، ەدەننىڭ قالىڭدىعى ەكى مەتردەي. وسىعان تاياۋ جەردە، سارىكەڭگىردىڭ باسىندا تاعى ءبىر دىڭ ساقتالعان. ءبىراق ول بۇزىلىپ، ۇستىڭگى كۇمبەزى ورتاسىنا تۇسكەن.
بيىك مۇنارالى ساۋلەتتى دىڭنىڭ ءبىر ءتۇرى كەڭ وزەنىنە تاياۋ جەردە. كەرەي وزەنىنىڭ جاعاسىندا، كەرەيت - قاعىل دەگەن جەردە ساقتالعان. ءبىراق ايدىك قۇرىلىس قوپارىلىپ، بۇرىنعى بەينەسىن جويا باستاعان.
دىڭنىڭ اسا ءبىر جويقىن ءتۇرى اتاسۋ وزەنىنىڭ بويىندا، قاراوزەك دەگەن جەردە بەلەستىڭ بيىك باسىنا ورناتىلعان.
تاس دىڭنىڭ ءبىر ساۋلەتتى ءتۇرى تورعاي جەرىندە، شىعىرلى وزەنىنىڭ بويىندا ساقتالعان. ءتورت بۇرىشتى ادەمى قارا تاستان سالىنعاندىقتان، قازاقتار ونى «قارا تاس اۋليە» دەپ اتايدى. سول سياقتى ءبىر ساۋلەتتى دىڭ «تاس مولا» قۇمدى ەسپەنىڭ سارىسۋعا قۇياتىن جەرىندە تۇر. بيىك دىڭنىڭ ءبىر ءتۇرى تەرىساققان وزەنىنىڭ ەسىلگە قۇياتىن جەرىندە ءبىر بەلەستىڭ ۇستىندە، بۇزىلا باستاعان. قازاقتار ونى «دىڭ - وبا» دەپ اتايدى. تاستان بيىك ەتىپ سالعان سونداي ءبىر دىڭ قارقارالى اۋدانىندا، «نۇركەن» سوۆحوزىنىڭ جەرىندە، كەرەگەتاس دەگەن تاۋ ىشىندە، بايقاسقا وزەنىنە تاياۋ جەردە كورىنەدى. ونىڭ دا ەسىگى كۇنشىعىس بەتىنە قاراتىلعان. قارقارالى، نۇرا، ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا تۇرعان دىڭدار كونە زامان كۋالىكتەرى بولىپ سانالادى.
سونداي ءۇي تاستىڭ ءبىرى بەتپاقدالانىڭ اركا جاق شەتىندە، سارىسۋ جاعىندا تۇرادى. بۇزىلعان ءۇي تاستاردىڭ ىرگەسى باياناۋىل اۋدانىندا قىزىلتاۋ الابىندا ساقتالعان، ەندى ءبىرى ورال تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىندە (ءۇي تاش) كەزدەسەدى. ي.پ.شانگين ونداي ءۇي تاستى كوكشەتاۋ توڭىرەگىندە، كوڭ وزەنى بويىندا كورەدى (زدانيە سلوجەننوە يز يزۆەستكوۆوگو كامنيا، وسنوۆانيە كرۋگلوە، وكانچيۆاەتسيا پولۋشاريەم).
بۇل كەلتىرگەن تاريحي، مادەني مۇرالار يسلام داۋىرىنەن كوپ زامان بۇرىن ورىن تەپكەن، سول كەزدىڭ وزىندە-اق تايپالاردىڭ بيىك مادەنيەت ساتىسىنا كوتەرىلگەنىن، دۇنيەگە كوزقاراسىن، ولاردىڭ ىسكەرلىگىن، شەبەرلىگىن سيپاتتايتىن بەلگىلەر. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرى حالىقتىڭ جۇرەگىنە قانداي تولعانۋ، قانداي ەگىلمەلى وي تۇسىرسە، ونىڭ كۇمبەزى دە حالىكتىڭ جان كۇيىن سونداي تولقىندى سەزىمگە بولەگەن. سوندىقتان بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىر كەزدە جاسالعان وشپەس مادەنيەتتىڭ ۇلى مۇراسى ەكەنىن كورسەتەدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ۆاريانتتارى
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى - قازاق ەپوسىنىڭ ەڭ كونە نۇسقالارىنىڭ ءبىرى. بۇل جىردى بولات ءۋاليحانوۆ 1828 جىلى پەتەربۋرگتە سەنات ۇيىندە ءۇش كۇن ايتىپ بىتىرە الماعان. ونىڭ ۆاريانتتارى وتە كوپ، ونىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى ەكى عاسىر بويى جينالىپ كەلەدى. XVIII عاسىردا بۇل جىردى ساقاۋ (باياناۋىل)، جاناق (قارقارالى)، سىبانباي (كوكپەكتى)، شوجە (كوكشەتاۋ)، قۇلتۋما (قورعالجىن)، باۋبەك، بەيسەنباي (شىڭعىستاۋ)، سەگىز سەرى (وباعان)، ايتباي (اياكوز) قاتپا (تاشكەنتتىڭ ءتۇبى) ايتقان. سولاردىڭ ىشىندە اياكوز بەن لەپسى بويىنداعى ايتۋشىلاردىڭ قولجازبالارى ساقتالعان. ءبىراق ورىنداۋشىلاردىڭ اتى جازىلماعان. وسى ماسەلەنى جەتە زەرتتەپ، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ تاراۋ تاريحىن جۇيەلەۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ءىس. بۇل جىردىڭ ۆاريانتتارىن ءبىرىنشى رەت عىلىمي تۇرعىدان تەكسەرگەن ىسقاق دۇيسەنبايەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، جىردىڭ 16 ۆاريانتى بولعان، ءبىراق ولار ءالى دە جاڭادان زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى. ىسقاقتىڭ كەلتىرگەن ۆاريانتتارىنا 10-عا تاياۋ نۇسقالارى كىرمەي قالعان. ولار ي.بەلەنيسين تاپقان قازاقشا ەكى نۇسقا، قۇلتۋما اقىننىڭ جىرلاعانى، تاشكەنت تۇبىندەگى قاتپا اقىننىڭ ايتقانى، پروف. سابلۋكوۆتىڭ كوكپەكتىدەن العان ۆاريانتى (1855)، ن.ن.پانتۋسوۆتىڭ لەپسى بويىنان تاپقان ۆاريانتى، ورىسشا جازىلىپ الىنعان ەسكى ۆاريانتى، گ.ك.گينستىڭ الاتاۋدا شارىن وزەنى بويىندا قاعازعا تۇسكەن جانە پ.زولوتوۆتىڭ ەڭ العاش ورىس تىلىندە باياندالعان ۆاريانتى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قازاقشا ەسكى نۇسقاسى - باياناۋىلدىڭ نۇسقاسى. ول قولجازبانى 1827 جىلى باياناۋىلدىڭ بادىس دەگەن ءبىر قارياسىنان قازاقستاندى زەرتتەۋشى ي.بەلەنيسين تابادى. ي.بەلەنيسين پەتەربۋرگتىڭ ارحيتەكتورى، ەسكى مۇرانى ەرەكشە قادىرلەگەن. قازاق دالاسىنا قالا سالىنا باستاعان كەزدە (1824 - 1827 جج.) ول ومبىداعى اكىمشىلىك قاراماعىنا كەلىپ، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەرەكشە تاپسىرماسىن ورىندايتىن قىزمەتكەر بوپ ورنالاسادى. 1825-1830 جىلدارى ول قازاق اۋىلىندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافياسىن، رۋحاني تىرشىلىگىن، زاڭ جۇيەسىن زەرتتەيدى. احمەت ءجانتۋريندى سەرىك ەتىپ الادى. حالىق ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن جيناپ، ولاردى تالدايدى، بىرنەشە رەت قازاقتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن، وي-سانا اعىمىن زەرتتەپ، جوعارى باعا بەرەدى. ەل ءىشىن كوپ ارالاپ، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزى تۋرالى جيناقتى قولىنا تۇسىرەدى، ونىڭ ءبىر نۇسقاسىن اياگوز بويىنان تابادى.
ي.بەلەنيسين «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قولجازباسىن ورىس تىلىنە اۋدارۋعا بەلسەنە كىرىسكەن. ول تۋرالى پەتەربۋرگ پەن ومبى قالاسىنىڭ اراسىندا جازىسقان حاتتار وتە كوپ.
ي.بەلەنيسين كۇنباتىس سىبىردەن پەتەربۋرگكە قايتارىندا (1833) ول جەردىڭ اكىمشىلىك باسقارماسىنا رەسمي حات جازىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىن قازاق تىلىنەن ورىسشاعا اۋدارۋدى ءوتىنىش ەتەدى. «تاقسىر، ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» پوەماسىن جىبەرىپ وتىرمىن. بۇل تاتار تىلىمەن جازىلعان قازاقتىڭ ءبىر عانا قولجازباسى. بۇل وتە ەرتە كەزدە شىققان جىردىڭ نۇسقاسى، وسى كۇنگە دەيىن ەشبىر وزگەرىسسىز ساقتالعان، اقىندار اسقان شابىتپەن ەگىلتە ايتادى. سونداي جىردىڭ ءبىرى «اقبالا - بوزداق»، بۇل ەكەۋى حالىق اۋزىندا ۇزدىكسىز ايتىلادى. مەنىڭ سىزدەن سۇرايتىنىم: وسى ەكى پوەمانى ءتىلماشتاردىڭ بىرەۋىنە بۇيرىق بەرىپ، وعان ورىس تىلىنە اۋدارتساڭىز. اۋدارۋشى قازاق ويىن بۇزباي، سول قالپىندا ايتىپ بەرسە، ءبىزدىڭ تىلگە ادەمى ەتىپ كەلتىرسە، بارلىق ىنتاسىن سالىپ، پوەمانىڭ ءوزى قانداي بولسا سولاي ەتىپ كەلتىرسە. پوەمانى اۋدارىپ بولعان سوڭ ونىڭ نۇسقاسىن، اۋدارماسىن ماعان جىبەرۋىڭىزدى وتىنەمىن. ولاردى زەرتتەگەن پىكىرلەر مەنىڭ وزىمدە بار، تاعى كوركەم تۇجىرىمدار كەرەك بولسا، ول جەرىن ءوز مىندەتىمە الامىن. بۇل پوەمالاردىڭ ماعان كەرەك جەرى، مەن قازاق - قىرعىز حالقىنىڭ رۋحاني تىرشىلىگىن، وي-ساناسىن، تۇسىنىك ىستەرىن جازۋ ءۇشىن پايدالانباقپىن».
ءبىراق ي.بەلەنيسيننىڭ بۇل جىردى تەز ورىسشاعا اۋدارىپ، باسپادان شىعارۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن كۇنباتىس ءسىبىردىڭ اكىمدەرى تەز ورىنداي قويمايدى. ي.بەلەنيسين سەنات ارقىلى ىقپال جاسايدى. قولجازبا كوپ ۋاقىت سەنات ۇيىندە جاتىپ، كەيىن دۋراسوۆ دەگەن ومبىعا جىبەرەدى. ي.بەلەنيسين ومبىدان پەتەربۋرگكە كەتەرىندە قازاقستان جەرىنەن جازعان بارلىق ماتەريالدى وزىمەن بىرگە الىپ كەتەدى. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ زاڭ قۇرىلىسى، ادەتى، حالىق جىرى تۋرالى دەرەكتەرى بار. بۇل جاعداي كۇنباتىس ءسىبىر اكىمدەرىنە ۇنامايدى. بەلەنيسينتە جازعان ءبىر حاتىندا بۇل ونىڭ ەسىنە تۇسىرىلگەن. «ءسىز بۇل ماتەريالدى پەتەربۋرگتە وتىرىپ تارتىپكە تۇسىرمەكشى بولعان ەدىڭىز. سەناتتىڭ بىزگە جازعان حاتى بويىنشا ءسىز سول استانانىڭ وزىندە قالماق ويىڭىز بار كورىنەدى. ولاي بولسا، ول ماتەريالدى تارتىپكە كەلتىرىپ، تەگىسىمەن ءوز اتىڭىزدان ازيا دەپارتامەنتىنە تاپسىرىپ، ماعان حابارلارسىز». سونداي-اق سول ادامنىڭ ازيا دەپارتامەنتىنە جازعان حاتىندا: «بەلەنيسين بۇگىندە پەتەربۋرگە دەمالىستا ءجۇر. بىزگە ەكى قولجازبا تاپسىرىپ، ورىس تىلىنە اۋدارىپ بەرۋدى سۇرايدى. ونىڭ ويىنشا، بۇل قولجازبالار ونىڭ زەرتتەۋىنە كەرەك سياقتى. ءبىراق بۇل جازبالاردىڭ ىشكى مازمۇنىندا وعان پايدا كەلتىرەتىن ەشنارسە جوق. ءبىزدىڭ وعان بەرگەن جاۋابىمىز، قولجازبالاردى باياناۋىل دۋانىندا اۋدارىپ بولعان سوڭ ازيا دەپارتامەنتىنە تاپسىر دەدىك».
باياناۋىل توڭىرەگىنەن ي.بەلەنيسين تاپقان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى - ونىڭ ەسكى ۆاريانتىنىڭ ءبىرى. ونى جوعارىدا كەلتىرگەن مالىمەتتەر جارقىن تۇردە سيپاتتاپ بەرە الادى. وعان سول كەزدەگى ورىس حالقىنىڭ وقىمىستى ادامدارى (ۆ.فەدوروم، پ.زولوتوۆ، س.ب.برونيەۆسكيي) ەرەكشە كوڭىل قويىپ، ونى ءبىرىنشى رەت ورىس تىلىنە اۋدارۋعا سەبەپكەر بولعان. XIX عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ اياعىندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزى پەتەربۋرگ پەن ومبى قالاسىندا اتى شۋلى تاريح بولدى. سەناتتا، ازيا دەپارتامەنتىندە، عىلىم اكادەمياسىندا كەڭىنەن ءمالىم بولدى، سەنات قىزمەتكەرلەرىنىڭ بولات ءۋاليحانوۆ جىرلاعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن ءۇش كۇن بويى تىڭداۋى (1828) وسىنىڭ ءبىر دالەلى.
1827 جىلى تابىلعان باياناۋىل ۆاريانتىنىڭ ورىسشا قارا سوزبەن ايتىلعان تولىق نۇسقاسى سول كەزدە شىققان گازەت، جۋرنالداردا اۋىق-اۋىق باسىلىپ ءجۇردى.
باياناۋىل ۆاريانتىنىڭ ايتۋىنشا، سارىباي قىستا سىر بويىن قىستاپ، جازدا تەرىسكەي ولكەنى جايلاپ جۇرگەن. قاراباي اياگوز بويىن قىستاپ، جازدىگۇنى ول دا تەرىسكەيگە بارىپ، سارىبايمەن بىرگە قونىستانعان. تەرىسكەيدىڭ سالقىن جايلاۋىندا ەكەۋى دوس بولىپ، بۇعىنىڭ كوپ جۇرەتىن ورمانىندا ەكەۋى اڭ اۋلاپ، قىزىق كورەدى. اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ەكەۋىنىڭ بىرىنە-بىرى ءسۇيىنشى ەتىپ ايتقانى - ايەلدەرىنىڭ جۇكتى ەكەندىگى. ەكەۋى بىرىنە-بىرى ۋادە بەرىپ، بىرىمىزدەن ۇل، بىرىمىزدەن قىز تۋسا، ايىرىلماس قۇدا بولايىق دەپ انتتاسادى. الدەن ۋاقىتتا اڭشىلاردىڭ قاسىنا بىرەۋ كەلىپ، اسىعىپ ايتقانى: «سارىبايدىڭ ايەلى ۇل تاپتى، قارابايدىڭ ايەلى قىز تاپتى» دەپ ءسۇيىنشى سۇرايدى. اڭشىلار قۋانىپ ۇيىنە كەلدى، ۇلكەن بايتاق توي جاساپ، قۋانىش ەتتى. سارىباي ۇلىنىڭ اتىن قوزى كورپەش، قاراباي قىزىن بايان دەپ قويادى. جازدىگۇنى كوشىپ كەلگەندە كىشكەنە بوبەكتەر سەگىز جىلداي ءبىرىن-بىرى كورىپ ءجۇردى. ءبىر كەزدە جۇرتتان ءقادىرى اسقان سارىباي تاعدىردىڭ ولشەۋىنە كەز بولدى. اياۋلى، جارقىن ءوسىپ كەلە جاتقان ءبۇلدىرشىن قوزىكە جەتىم قالدى. سارىبايدىڭ بۇرىنعى اتاعى جۇرت كوزىنشە وشە باستادى. ءبىر ۋاقىتتا قاراباي دا ولارمەن ساناسۋىن ۇمىتىپ، اياگوزگە كوشىپ كەتتى. بۇل وقيعا سارىبايدىڭ، قوزى كورپەشتىڭ ەلىن، جەرىن جوقتاپ، كوش ىشىندە وتىرعان ەكى قىزدىڭ جان كۇيدىرە ايتقان جىرىندا اشىق سيپاتتالعان.
سارىبايدىڭ ەندى امان بول قالعان ەلى،
جايلاۋى قالىڭ اعاش، اققان سەلى.
سەگىز ساي تاۋ بوكتەرى تولعان سالا
ەكپە، جيدە، الما اعاش كولەڭكەلى.
قاراباي كوشىپ كەتكەنىمەن،سارىبايدىڭ ىنىلەرى تايلاق بي كەيدە اجىباي، ايباس ونىمەن قارا ۇزگىسى كەلمەيدى، بۇرىنعى انتتاسقان شارت بويىنشا بوبەكتەردىڭ تۋماي تۇرعان كەزىندە قۇدا بولعان انتتى بەرىك ۇستانعىسى كەلەدى. وسى رەتتە ايباس تەرىسكەيدە وتىرعان جايلاۋدان اياگوزدە وتىرعان قارابايدىڭ ۇيىنە بارىپ، ونىمەن اشىق تۇردە سويلەسەدى، ءبىراق قاراباي اشىق جاۋابىن بەرمەيدى. ايباس ەرجەتىپ كەلە جاتقان سۇلۋ باياندى كورىپ قاتتى قۋانادى، ونىمەن وڭاشادا وتىرىپ سويلەسەدى. باياننىڭ بار ىنتاسى جاس كۇنىنەن ايتتىرىپ قويعان عاشىق جارى قوزىكەدە ەكەنىن بىلەدى. باياننىڭ قوزىكەگە ارناپ جىبەرگەن كوپ قىمبات سىيلارىن الىپ، تەرىسكەيدە وتىرعان ەلىنە قايتادى. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ءاربىر ۆاريانتىندا ايباستىڭ بۇل ءبىرىنشى رەت بايان سۇلۋدى كورىپ، ونىڭ سيپاتىن قوزى كورپەشكە كەلىپ ايتۋى رەاليستىك تۇردە شەشىلگەن.
بالا كۇنىنەن بايان سۇلۋ تۋرالى تالاي رەت ەستىپ جۇرگەن قوزى كورپەش تەز ارادا باياندى كورۋدى ارمان ەتتى. باياناۋىل ۆاريانتىندا قوزى كورپەش قارابايدىڭ ۇيىنە تازشا تۇرىنە ءتۇسىپ بارمايدى، ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان جورا بويىنشا ۇلى سالتاناتپەن، قاسىنا كوپ جىگىت ەرتىپ، كۇيەۋ بولىپ بارادى. اياگوزدىڭ بويىنا جەتىپ، شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە التىن شاتىرىن تىگىپ قويادى. قاسىنا ەرىپ بارعان شەشەن بيلەرىن قارابايعا جىبەرىپ، بۇرىن اكەسىمەن اتتاسقان شارتتى ورىنداۋدى سۇرايدى. قاراباي وعان قارسى بولماي، قوزىكەنىڭ وعان كۇيەۋ بولعانىنا سەنەدى. قوداردى ونىمەن دوس بولۋعا شاقىرادى. شاتىردا جاتقان قوزى كورپەش ءتۇن ىشىندە كۇيمەدە جاتاتىن بايان سۇلۋعا جاسىرىنىپ كەلىپ جۇرەدى. ءبىر كەزدە قودار ونى ءبىلىپ قويىپ، كۇندەستىكپەن قوزىەكەگە قاستىق ىستەمەكشى بولادى. كوپ قۇلدارىن جيىپ، قوزىنى ءولتىرۋدى ويلايدى. بايان سۇلۋ ونى ءبىلىپ قويىپ، ونى تەز اۋىلدان كەتىرىپ، شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ جاتۋعا ۇيعارادى. قوزىنىڭ شوقتەرەكتە جاتقانىن قودارعا باياننىڭ جەڭگەسى بىلدىرەدى. قودار قوزى كورپەشپەن سوعىسقا شىقپاعىن قارابايعا ايتادى. ەكەۋى كوپ اسكەرمەن دالادا كەلە جاتقاندا، قاراباي: «وسى، ءىستى قويايىق ۇيگە قايتايىق»، - دەپ قوداردى شاقىرادى.
ايدالادا قۇرۋلى شاتىر تۇردى،
التىن ايدار جارقىراپ جاتىر دەيدى.
الدە بولسا بايانعا قوسالىق دەپ،
كورگەننەن سوڭ قاراباي قيا المايدى.
(قۇسمۇرىن ۆاريانتى)
قاراباي قايتىپ ۇيىنە كەتەدى. قودار ونىڭ ءتىلىن المايدى. شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتقان قوزى كورپەشتى ول الىستان قاراپ كورەدى. قوزى كورپەش ءبىر ۇيىقتاسا ون ءتورت كۇن تۇتاسىمەن ۇيىقتايدى، ەكەن. قودار ۇرلانىپ بارىپ، قاتتى ۇيىقتاپ جاتقان قوزىكەنى جۇرەكتەن اتىپ ولتىرەدى. بۇل تۋرالى بايان سۇلۋدىڭ قوزى كورپەشتى جوقتاۋىندا دا ايتىلادى:
قارا باسىپ، ۇيقىدان شىعا المادىڭ،
وياۋ بولساڭ ول يتكە قىلار ەدىڭ.
(قۇسمۇرىن ۆاريانتى)
ي.بەلەنيسيننىڭ بۇل نۇسقاسىندا يسلام ءدىنىنىڭ اسەرى جوق، كونە ۇلگى. شوجە اقىن قوسىپ ايتاتىن بەرگى كەزدەگى الەۋمەتتىك سارىن كەزدەسپەيدى. وندا ەگىلىپ جىرلاناتىن كوركەم موتيۆتەر ءبىر عانا قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ ماحابباتىنا ارنالعان. ي.بەلەنيسيننىڭ باياناۋىل ۆاريانتىن ازيا دەپارتامەنتى مەن سەناتتىڭ ارحيۆىنەن ىزدەپ تاۋىپ، ونى جارىق دۇنيەگە شىعارۋ ءبىر ۇلى مادەني جەتىستىك بولىپ تابىلادى.
وسىنداي ەرتە كەزدە جازىلعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قازاقشا ءبىر نۇسقاسى ابدىلحايىر دەربىساليننىڭ ۆاريانتى. ول نۇسقا 1834 جىلى سەنتيابر ايىنىڭ 20-سى كۇنىندە جازىلىپ بىتكەن. بۇل كوكشەتاۋ مەن اتباسار توڭىرەگىندە جىرلاناتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزىنىڭ ءبىر جارقىن ەلەسى. دەربىساليننىڭ ءوزى كوكشەتاۋ توڭىرەگىندەگى ەسىل بويىن مەكەندەيتىن ۋاق تايپاسىنان شىققان، بايان باتىردىڭ ۇرپاعى. اتالارى ابىلاي مەن ءۋاليحان زامانىندا اتاقتى بي سانالىپ، زاڭ جۇمىسىن قۇرىسۋعا قاتىناسقان ادامدار. ابدىلحايىر سول جىلدارى كوكشەتاۋ اۋدانىندا حاتشى بولىپ ىستەپ، كەيىن كۇنباتىس ءسىبىردىڭ وبلىستىق مەكەمەسىنە اۋىسادى. ول ي.بەلەنيسين تاپقان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىمەن تانىس. ونىڭ جازعان ۆاريانتىندا دا يسلامنىڭ اسەرى كورىنبەيدى. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» سەزىم تولقىنىمەن ساۋلەتتى ەتىپ ايتاتىن كۇنشىعىس ەلىندەگى جەتى عاشىقتىڭ ءبىر عاجايىپ ءتۇرى ەكەنىن سيپاتتايدى. ابدىلحايىر «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن ادەمى اراب حارپىمەن 16 بەتتىك ۇلكەن تەرىدەي قاعازعا جازىپ تۇسىرگەن، بارلىعى 600 جولداي.
جىردىڭ باستالۋى بىلاي:
ولەڭدى ايتىپ-ايتىپ ءبىز كەتەلىك
ىسىنە قۇدىرەتتىڭ نە ەتەلىك؟
قاراپايىم ولەڭدى كىم ايتپايدى،
«باياندى - قوزى كورپەش» تەربەتەلىك.
جىردىڭ اياعى دا وسىلاي جاقسى بىتكەن. سۋرەتتىڭ قۇرىلىسى تەگىسىمەن بارلىق ۆاريانتتا جولىعاتىن سۋرەتتەرگە ءدال كەلىپ وتىرادى، ءبىراق قىسقارتىپ ايتقان. اكەسىنەن جەتىم قالعان قوزى كورپەش اقىلدى اناسى مەن كەمەڭگەر اعالارىنىڭ قولىندا ەركىن وسەدى. بالا كۇنىن ءبىرىڭعاي اسىق ويناۋمەن وتكىزەدى.تازشا بالانىڭ ساقاسىن تارتىپ الىپ، ونىڭ اۋزىنان: «مەنىڭ ساقامدى تارتىپ العانشا، جارىڭدى ىزدەپ تاپسايشى» دەگەن ءسوز ەستيدى. كەمپىردىڭ ورمەگىنە تيگەندە بۇل ءسوزدى تاعى قۇلاعى شالادى. بۇلاردى ەستىپ كەلىپ. بالا اناسىنان سۇرايدى. انىعىن ءبىلىپ، قوزىكە قاتتى قامىعادى. بايان سۇلۋدى جاقسى كورۋى سونشا، ونى ىزدەمەكشى بولادى. اناسى ءالى جاسسىڭ، بارۋعا بولمايدى دەپ اقىل ايتادى: «الدىندا ساعان كەزدەسەتىن تالاي قيىندىقتار بار، ودان قايتىپ وتەرسىڭ، قوزى كورپەش؟» قوزىكە وعان قاراماي ءجۇرىپ كەتەدى. قيىن ءىستىڭ ءبارىن جەڭەدى. اياگوزگە جاقىنداي باستاعاندا ءبىر ساۋەگەي انانىڭ ۇيىنە كەزدەسەدى، ودان قارابايدىڭ، مۇندا سارىبايدىڭ ءۇيىن سۇراپ بىلەدى. دەربىسالين ۆاريانتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، قوزىكە مۇندا تازشا تۇرىندە تۇسپەي، تۋرا قارابايدىڭ (سارىباي) وزىنە كەلىپ سالەم بەرەدى. ايتقانى:
جاۋ شاپقان ەل-جۇرتىمدى مۇڭدى ەدىم
ۇلسىزعا ۇل بولايىن دەپتى، - دەيدى.
قاراباي ەرتىپ ۇيىنە كىرگىزىپ، ءوزىن تانىستىرادى: «قولىمدا قىرىق قۇلىم بار، ونىڭ باستىعى قودار. ول جۇرگىزسە، جۇرگىزەرمىن دەپتى دەيدى». بۇل موتيۆتەرى باياناۋىل ۆاريانتىمەن بىردەي. وندا دا قاراباي قوزى كورپەشكە قارسى بولماي، ونىڭ تۋماي تۇرىپ وزىنە كۇيەۋ بولعانىن ەسىنە تۇسىرەدى. بۇل جاعداي قوزى كورپەشكە جول اشىپ، ونىڭ بايانمەن جاقىنداسىپ، ماحاببات قىزىعىنا تۇسۋگە مەڭزەيدى. ءبىراق قودار ونىمەن كۇندەس بولىپ، قارسىلىق ىستەپ جۇرەدى. وقيعا ابدەن شيەلەنىسكەن كەزدە قودار ونى اتىپ ولتىرەدى.
دەمەك، بۇل دەربىسالين ۆاريانتى ەشبىر وزگەرىسكە تۇسپەگەن تاريحي زامانداعى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ جارقىن ءتۇرىنىڭ ءبىرى. ونى ءالى دە بولسا تۇزەتىپ، باستىرۋ كەلەشەكتەگى عالىمداردىڭ زور مىندەتى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ كولەمدى، ءارى كوركەم، ءارى ەڭ كونە ءتۇرىنىڭ ءبىرى -اتاقتى جاناق ايتقان نۇسقاسى. بۇل جىردى جاناك اقىن XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى ايتىپ، بىرنەشە نۇسقا قالدىرادى. 18-20 جىلدارى نايمان تورەلەرىنىڭ الدىندا، ودان كەيىن وسكەنبايدىڭ اسىندا قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ وكسىك بولعان ماحاببات ىنتىزارلىعىن قوبىزدىڭ ۇنىمەن اسقاقتاتا ادەمىلەپ جىرلاعانى ءۇشىن جاناققا ايتۋلى سىي، جۇلدە تارتادى. 40-جىلدىڭ باس كەزىندە جاناق قۇسمۇرىندا وتىرعان شىڭعىس ءۋاليحانوۆقا بارىپ، بۇل جىردى وعان جانە بالاسى شوقانعا ايتىپ بەرەدى. شوقان ول كەزدە ارابشا جاقسى بىلەتىن 7-8 جاسار بالا. شوقان قىپشاق جۇماعۇل اقىننان «ەدىگە» جىرىن ەستىپ بىلەدى. ونىڭ ەڭ ەسكى، XV عاسىردا جازىلعان ءبىرىنشى نۇسقاسىن جۇماعۇل شىڭعىسقا تارتۋ ەتەدى شىڭعىستا ونىڭ ءۇش ۆاريانتى بولدى. «ءبىز شىڭعىس ەكەۋمىز 1842 جىلى ول ءۇش ۆاريانتتى بىرىكتىرىپ، ءبىر تولىق نۇسقاسىن جاسادىق. احمەت ونى تازا قاعازعا جازىپ شىقتى. مەنىڭ ورىسشاعا اۋدارعانىم وسى ۆاريانت ەدى» (چ.ۆاليحانوۆ. سوچ. 1904،226-225).
شوقان كەيىنىرەك «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن اتاقتى جاناق اقىننان جازىپ الىپ، ونى ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن دوسى ن.م.يادرينسيەۆكە سىيعا تارتقان كورىنەدى. راپوپورتتىڭ بايقاۋىنشا، بۇل نۇسقا ن.م.يادرينسيەۆتىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان سياقتى.
XIX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنان باستاپ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جيناۋمەن شۇعىلدانعان عالىمنىڭ ءبىرى ن.ف.كوستىلەسكيي. ول جىردى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى مەن ءتىلماشتار ارقىلى جيناپ الۋعا تىرىسقان. ەرتە كەزدە جاناق ايتقان ءۇش نۇسقا ەشبىر وزگەرۋسىز بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى 1840 جىلى قۇسمۇرىندا جازىلعان، ەكىنشى نۇسقاسىن شوقان جازىپ الىپ ن.م.يادرينسيەۆكە بەرگەن، ءۇشىنشى نۇسقاسى ءتىلماش ا.ا.فرولوۆتىس كوشىرمەسى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ساۋلەتتى نۇسقاسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ جازدىرىپ العان «قۇسمۇرىن ۆاريانتى». بۇل نۇسقانى شىڭعىس كوپ قازاق قولجازباسى مەن بىرگە 1840 جىلى شەكارانى بيلەپ وتىرعان م.ك.لادىجەنسكييگە جىبەرەدى.
بۇل «قۇسمۇرىن ۆاريانتى» تۋرالى پىكىردى ءبىز ن.ف.كوستىلەسكييدىن ي.ن.بەرەزينگە 1851 جىلى جازعان حاتىنان انىق كورەمىز. وندا: «بۇل «قۇسمۇرىن» نۇسقاسىن مەنىڭ قايتىس بولعان ءبىر دوسىما جىبەرگەن - قۇسمۇرىن وكرۋگىن بيلەپ تۇرۋشى شىڭعىس سۇلتان، ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ ۇلى. جىردىڭ كەيبىر سوزدەرى ماعان تانىس بولماسا دا، ءبىراق سەزەمىن. مۇندا حالىكتىڭ ءومىرى، رۋحاني تىرشىلىگى، جاي-كۇيى ەرەكشە سيپاتتالعان. پوەمانىڭ ارەكەتى اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا، عاشىق بولعان گەرويلاردىڭ ءمۇسىن تاسى تۇرعان جەردە بولعان. ولاي بولسا، بۇل جىر ۇلى ءجۇز قازاقتارى اراسىندا، قىرعىزدار ىشىندە دە بولۋعا ءتيىستى. ەگەر بۇل جەر قۇسمۇرىن توڭىرەگىندە، ورىنبورمەن شەكتەس جەردە ايتىلاتىن بولسا، ول ۇلى ءجۇز قازاعىنىڭ ورتاسىندا بولۋى كۇمانسىز. بۇل جىر ەرتە زاماندا بۇكىل قازاق ساحاراسىنا كەڭىنەن تاراعان ادەمى ماحابباتتىڭ اتىن شالقىتا ايتقان ءبىر جىر، ول سول ماحاببات اتىن ءالى كۇنگە حالىقتىڭ ويىندا ساقتاپ كەلەدى، ونى بارلىق قۇيىلما اقىندار توگىلتىپ جىرلايدى»، - دەلىنگەن. (پيسمو بەرەزينۋ وت 7 اۆگۋستا، 1851 گ. ارحيۆ گ.ن.پوتانينا. نبتر، س. 129. لل. 5349-5340).
بۇنىڭ ءبىر قىزىق جەرى: «قۇسمۇرىن نۇسقاسى» مەن ا.فرولوۆتىڭ كوشىرىپ جازعان نۇسقاسىنىڭ بىرىنە-بىرى وتە جۋىق. جالعىز-اق ا.فرولوۆ كوپ ءسوزدى تۇسىنبەي، قاتە جىبەرگەن. ەكى جىردىڭ باستالۋى بىردەي، شوقاننىڭ جاناقتان جازىپ العان نۇسقاسى سولاي باستالادى:
مەكەن ىزدەپ جىگىتتەر كەل كەتەلى،
ورتاسىندا كوكتوبە بەلگى ەتەلى.
ازاماتتار ەرىنبەي تىڭداساڭىز،
قوزى كورپەش - باياندى تەربەتەلى.
ن ف. كوستىلەسكييدى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتى تۋرالى ەڭبەكتەرىن باعالاپ جازعان ماقالاسىندا ي.ن.بەرەزين «قۇسمۇرىن ۆاريانتىنا» ەرەكشە كوڭىل قويىپ، بۇل تۋرالى كوستىلەسكييگە ايرىقشا باعا بەرگەن. «ول، - دەيدى، تۇرىك تىلدەرىن جاقسى بىلگەن عالىمداردىڭ ءبىرى ەدى. ءبىراق ونىڭ اتى ادەبيەتكە بەلگىسىز بولىپ قالدى. قازاقتار وتە ارداقتى ۇستادى، ول قازاق ءتىلىن بالا كۇنىنەن جاقسى بىلگەن ەدى. ساحارادا وتىرعان ەلدىڭ ءومىرىن، ءتىلىن جاقسى كورۋ ن.ف.كوستىلەسكييدىڭ سۇيگەن ءىسى ەدى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىندا وقيدى. مارقۇمنىڭ قاعازدارى ماعان كەلىپ جينالدى، ولاردىڭ ىشىندە كوزگە ەرەكشە تۇسەتىنى قازاقتىڭ قولجازبا تەكستەرى، اسىرەسە «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ نۇسقالارى. ولاردى ن.ف.كوستىلەسكيي 1851 جىلى 12 دەكابردە جىبەردى. ول قولجازبالاردى كەيىن تۇرىكشە حرەستوماتياعا كىرگىزبەك ويىم بار». قازاقشا قولجازبالار جىبەرۋمەن قاتار، ن.ف.كوستىلەسكيي ي.ن.بەرەزينگە «قۇسمۇرىن ۆاريانتىنىڭ» ورىسشا اۋدارماسىن جىبەرەدى. ونى ءتۇپنۇسقادان ورىسشاعا ش.ءۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە اۋدارادى. ال قولجازبانى جۇيەلەگەن - ن.كوستىلەسكيي. اسىرەسە، جەر اتتارى، تايپالار، جاڭا قوسىلعان پەرسوناجدار، ءدىن اسەرى بەلەڭ الىپ وتىرادى. بۇل جاعىنان العاندا باياناۋىلدان تابىلعان ي.بەلەنيسيننىڭ ۆاريانتى مەن جاناق اقىننىڭ ادەمى ساقتالعان XIX عاسىردىڭ 30-50 جىلدارعا دەيىن ايتقان ءۇش ۆاريانتى عاسىرلار بويى تازا ايتىلىپ كەلگەن تاريحي سۋرەتتىڭ ەڭ كوركەم ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ولار التاي ەلىندە ايتىلاتىن «قوزە ەركەش» جىرىنا وتە جاقىن.
جاناك جىرلاعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن اباي مەن ونىڭ بالالارى اسا قادىرلەگەن. ابايعا ەلىكتەپ بۇل ۆاريانتتى ادەمى جىرلاعان اقىندار بەيسەنباي، سوۆەت داۋىرىندە كەرەي ءۋايىس اقىن. ونىڭ ايتۋىنان مۇحتار 1924 جىلى ءبىر كوركەم ۆاريانتىن جازىپ الىپ، كەيىن باسپادان شىعارادى. كوپ جاڭالىق قوسىپ، سونداي ءبىر نۇسقاسىن بەرگى كەزدە شىعارۋشى، اباي ۇلگىسىنەن تاربيە العان شاكىر ابەنوۆ.
مۇحتاردىڭ باقاناس بويىندا جازىپ العان «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» جىرى ابايدىڭ قولجازباسىمەن بىردەي، تەك اراسىنا جاڭا سوزدەر قوسىلىپ وتىرعان. اباي بۇل جىردى 1884 جىلى جازىپ، ونى وزىنشە ورىس قارپىمەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» دەپ اتاپ، ءقادىرلى عالىم گ.ن.پوتانينگە جىبەرەدى. ونىمەن بىرگە ەرتە كەزدە جازعان قىسقا پوەما «جاڭا زاكون» دەگەن جىردى قوسا جىبەرەدى. ءادىرىسىن ورىسشا جازىپ، «سەميپالاتينسكوگو ۋەزدا، چينگيزسكوي ۆولوستي ا.ك.» دەگەن. جىردىڭ كولەمى - ەكى مىڭ التى ءجۇز جول، اباي جاس كەزىندە ادەمى اراب قارپىمەن جازعان، ءسوزى سونداي اشىق، كوركەم. حالىقتىڭ جاي-كۇيىن جۇيرىك بىلگەن ابايدىڭ جارقىن، ساڭلاق ويىنان شىققانى ايقىن كورىنىپ تۇر. جىردىڭ تەكسىندە ابايدىڭ ءوزى عانا ايتاتىن سوزدەر، سويلەمدەر تۇرىندە كەزدەسىپ وتىرادى. ماسەلەن، «تۋ جىعىلسا، بولدىق قوي قاس ماسقارا»، «باي ماقتانىن اسىرماق، ول ءىستى اڭعار»، «قاس التىننان قولىندا جۇزىگى بار»، «سۇيمەس كىسىم كەز بولسا قاس شۇناقپىن»، «اڭ-تاڭ قالما اعالار ءبارىڭ نادان»، «ەشنارسە ونبەس قۇر بوسقا قامالعاننان». وسىنداي سوزدەر ابايدىڭ جىرلارىندا دا ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جاڭادان جازۋ ءۇشىن اباي كوپ اقىننىڭ ۆاريانتتارىن وقىعان. ولاردىڭ ىشىندە سىبانباي، جاناق، بەكباۋ، شوجە، تاعى باسقالار. ءبىراق ولارعا وتە سىن كوزىمەن قاراپ، سەنبەيتىن جەرى كەزدەسسە، «وتىرىك ايتسا، وبالى اقىندارعا» دەپ، ولارعا سىن كوزبەن قارايدى.
بار اقىننان ابايدىڭ ەرەكشە قادىرلەگەنى جاناق اقىننىڭ ايتقان ۆاريانتى، تۇپكى نۇسقاسىن وسىدان الادى. سونداي اتاقتى اقىندارعا ارناعان ءسوزىن اباي بىلاي دەپ باستاعان:
كەمەل اقىن كەلتىرەر ءسوزدىڭ نۇرىن،
وعان دا زامان وتكەن ءبىر ىقىلىم
قاراباي حان، سارىباي وتكەن ەكەن
ولار و ءبىر قاتار بىزدەن بۇرىن.
اباي وسى سياقتى ادەمى ەپيكالىق بەينە مەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن... ەسكى اقىندار سارىنىمەن ەشبىر بۇزباستان، تاريحي زاماننان قۇرالعان سيۋجەتپەن جىرلاپ بەرگەن. ءقادىرلى اقىننىڭ ەرەكشەلىگى، جىردىڭ ادەبيەتتەگى قاسيەتىنە ەرەكشە وي ءبولىپ، ونىڭ ءتىلىنىڭ كوركەم بولۋىنا، سيۋجەت قۇرىلىسىنىڭ ادەمى، سۇلۋ بولۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. بۇل اسىرەسە بايان سۇلۋدىڭ كەلبەتىن سيپاتتاۋدان ايقىن كورىنەدى.
تال شىبىقتاي بۇرالعان ول ءبىر كەرىم،
مىنەكي، ونى ايتار كەلدى جەرىم.
اپپاق بەت، ءجۇزى قىزىل، كوزى قارا،
قيعاش قارا قاسى بار سونداي كەرىم.
اپپاق كەرىك ماڭدايلى، قولاڭ شاشتى،
شاشىنىڭ ۇزىندىعى تىزە باستى.
اۋزى گۇلدىڭ باسىنداي، ءتىسى مەرۋەرت،
مۇنداي سۇلۋ جاھاندا جارالماس - تى.
توتى قۇستاي ءجۇرىسى، قىلىعى بار.
مالىڭ تۇگىل باسىڭدى بەرسەڭ دە از.
سىرتىنان كۇلىمسىرەپ سويلەسەدى،
كوڭىلى ەش، كىمدى مەنسىنبەس، جانمەن اراز.
جۇرت ايتاتىن تەمىرلى كۇيمەسى بار،
قوزى كورپەش دەگەندە دۇنيەسى تار.
اندا-ساندا بولماسا كورىنبەيدى
جالعىز جاتىپ جارى ءۇشىن قىلادى زار.
ساحارادا بىرىنە-بىرى عاشىق بولعان ەكى جاستىڭ ماحابباتى ابايدىڭ اقىندىق تولعاۋىن قوزعاپ، اباي ولارعا ارناپ ءوز اتىنان ءۇن قوسادى.
ويلاشى سولار شەنە دوس ەمەس پە؟
وزگە دوسپىن دەگەندەر بوس ەمەس پە؟
اق اشىق، اللا قوسقان وسى ەمەس پە؟
جارىن كورىپ جان بەرىپ ساپ-ساۋ بايان،
ۇلگى بولعان كەيىنگى ۇرپاقتارعا.
شارۋاشىلىق، كوشىپ-قونۋ سالتاناتىن اباي كوبىنەسە پ ن.رادلوۆتىڭ اياگوز بويىنان جازىپ العان ۆاريانتىنان العان. اباي جىرىندا كەزدەسەتىن جەر اتتارى ءبىر عانا ۆ.ۆ.رادلوۆتا عانا ايتىلادى. قارابايدىڭ تۇبەگەيلى جەرى اياگوز، تارباعاتاي، ەرتىس بويى، كەيدە كوشىپ، ىلە وزەنىنە كەلەدى، ودان شىرشىق (تاشكەنت توڭىرەگىنە بارادى. سىرداريادا، ازىرەتتىڭ تاۋىندا (قاراتاۋ)، شۋ وزەنىنىڭ بويىندا وتىرادى. وسى ارادان تۇيەنىڭ قومىن الماي، جاڭادان ارقاعا كوشىپ بارۋدى ماقسات ەتەدى. ءبىراق توقسان مىڭ جىلقى مەن بەتپاقتىڭ ۇزاق ءشولىن كەسىپ ءوتۋ قارابايعا شاما كەلمەيتىن ءىس بولادى.
دامىل جوقتا تىنىم جوق كوشە بەردى،
كوشە-كوشە تاۋىستى تالاي جەردى.
الاتاۋدىڭ ار جاعىمەن ىلە بارىپ،
ىلەدەن تاۋ جاعالاپ شىرشىق باردى.
ودان كوشىپ بارادى سىر بويىنا
ول جەردە كوپ ۋاقىت تۋرا المادى.
سارى ارقانى ساعىنىپ قايتا كوشتى
بەتپاقتىڭ دالاسىنان ءوتۋ قايدا،
قايتا كوشىپ شۋعا ارەڭ جەتتى.
«وسى ارادا «قىزى سۇلۋ ارقانىڭ بايى كەلدى»، - دەپ ەستىپ، قارابايعا تورعاۋىتتان قودار كەلەدى. جىلقىسىن بەتپاقتان شولدەتپەي وتكىزىپ، باياندى الۋعا سەرتتەسەدى. ءبىراق بۇل موتيۆ ەسكى نۇسقادا بۇتىندەي جوق. بۇل تەك ۆ.ۆ.رادلوۆ پەن اباي نۇسقاسىندا كەزدەسەدى.
ەكىنشى، قوداردى تورعاۋىت دەپ اتاۋ تاريحي دۇرىستىققا كەلمەيدى. بۇل موڭعول جىرىنان كوپ بۇرىن بولعان ەسكى جىر، ونىڭ پەرسوناجدارى دا ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان بەينەلەر. ولار قازاق حالقى مەن التاي ەلى ايتاتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەسكى ۆاريانتتارىندا سولاي ساقتالعان. شوجە اقىن قوداردى نوعايلىنىڭ ءبىر مىرزاسى دەپ سۋرەتتەيدى.
ابايدىڭ رادلوۆ جازۋىنان العان ءبىر ءموتيۆى ايباس ەردىڭ بەينەسى. ايباستىڭ ءرولى جاناق اقىن نۇسقالارىندا بۇتىندەي كەزدەسپەيدى، شوجە اقىننىڭ سۋرەتتەۋىندە ايباس سارىبايدىڭ قارابايمەن قۇدا بولىپ انتتاسقاندا تارتقان «قارعى باۋى». ول قارابايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، بايان سۇلۋدىڭ قالاي وسكەنىن كورىپ جۇرەدى. سوڭىنان قارابايدان قاشىپ ەلىنە كەلىپ، باياندى اڭگىمە قىپ ايتادى. رادلوۆتىڭ جازىپ الۋىنشا، ايباس كەمەڭگەر كىسىنىڭ ءبىرى، سارىباي مەن تايلاق ءبيدىڭ ءىنىسى. اباي وسى ۆاريانتتى نەگىزگە الادى. بايان سۇلۋ مەن قوزى كورپەشتى قانداي ادەمىلەپ سۋرەتتەسە، سول جارقىن ويدى ايباسقا دا ارنايدى. ول اسقان ويشى، ءوزى الىپ ەر، ءوزى سەرى، مايتالمان جارقىن كىسى بولىپ سۋرەتتەلەدى.
وسىنداي بولسا كەرەك ەردىڭ ەرى،
نامىس ءۇشىن ەلىنەن ىزدەپ شىقتى.
تايلاقتىڭ كەنجە ءىنىسى ايباس سەرى.
تاي كوك پەن باتىر ايباس ورگە سالدى.
ىزىمەن توقسان مىڭنىڭ كەلەدى ەندى،
از ءجۇرىپ، كوپ ءجۇردى مە قۇداي بىلەر،
اياعى جەتىسۋعا و دا كەلدى.
ول ءبىر بيىكتىڭ باسىنا شىعىپ، اياگوزدە وتىرعان قارابايدىڭ ەلىن كورەدى. ەندىگى ارمانى ء-ۇش قىزعا وڭاشا جولىعىپ، سولاردىڭ سىرىن ءبىلۋ.
اۋلاق جەردە ءۇش قىزعا ءبىر جولىقسام،
قۇدايدان مەنىڭ سۇرار ارمانىم سول.
وسى ويمەن قاتتى تولعانىپ جۇرگەن كەزدە، جيدەك تەرىپ وزەندە ويناپ جۇرگەن ءۇش قىزعا جولىعادى. مۇنداي يگى دۇنيە ومىردە كەز بولا بەرە مە، ايباستىڭ قۋانىشى كوكىرەگىنە سىيمايدى:
الدىڭنان تۇرا قالدى ءۇش قىز كەسە،
ىشىندە بىرەۋىنىڭ ءتۇرى وزگەشە.
تانيدى كورگەن جەردەن كىم ەكەنىن
قۇمار بولىپ كەلەدى سويلەسكەنشە.
ايباس قىزدارمەن امانداسىپ، «ىزدەپ كەلگەنىم بايان سۇلۋ. قودار دەگەن قوديعان بىرەۋ شىعىپ، باياندى زورلاپ العىم كەلەدى دەيدى. مەن سونى تابانىمنىڭ استىنا سالىپ تاپتاسام دەيمىن»، - دەيدى. قىزدار وعان قۋانادى. بايان انىعىنا جەتۋ ءۇشىن جولاۋشىنىڭ كىم ەكەنىن سۇرايدى.
كوڭىلىم جاقىن تارتادى سىزگە تىم-تىم،
جاقىندىق بىزگە تامان ءسوز ايتاسىز.
اسىل زاتىڭ، ەل جۇرتىڭ بولادى كىم ؟
ايباس:
اق كەزەڭ، اي، بالتالى جەردەن كەلدىم،
باقالى، بالدىرعاندى كولدەن كەلدىم،
سارىبايدىڭ جۇرتى دەپ ەستۋشىمە ەڭ،
بالتالىمەن ساقالى ەلدەن كەلدىم،
سىزدەرگە كۇمان شىعار، وزىمە ايان،
ەلىمنەن ىزدەپ شىققان كىسى بايان.
قوزى كورپەش ەلىمدە جالعىز سەرى
قۇلاق كارى، بوي كىشى، اقىل ايان.
ابايدىڭ جازۋىندا ايباس قوداردى ءبىر مۇقاتپاي كەتكىسى كەلمەيدى. قودارعا كومەك كورسەتۋگە كەلگەن توقسان سەرىنى (باسقا ۆاريانتتا قۇل) بىرگە ماسقارالايدى. ونى قىزدار قىزىق كورىپ، ايباستىڭ ەرلىگىنە ماساتتانىپ وتىرادى.
قاي ادام ەر ايباسقا تەڭەلەدى،
ءۇش قىز دا قىزىعىنا كەنەلەدى.
قويعا قاسقىر شاپقانداي بورىكتەرىن،
تالقان قىلىپ سەكىرتىپ جونەلەدى.
ءبىر تىلدەسىپ قىزدارعا كەتەيىن دەپ
وراعىتىپ كوك تايمەن تاعى كەلدى.
ايباستىڭ قىزدارعا ايتقانى: «قوزىكەنىڭ قايراتى مەنىكىنەن ءۇش ەسە ارتىق وعان ساي كەلەتىن كىسى جوق. ول ماعان شاپشاڭ بارىپ، جولىعىپ تەز قايت دەدى. مىنە، ەندى جۇرەمىن، ىنىمە سالەمدەمە بەرىڭىز» دەيدى. سوندا بايان:
سالەم دە قوزىكەگە ىزدەپ كەلسىن
كەشىكسە سورلى بايان دەگەن ءولسىن.
سالەمدەمە قوزىكەم قابىل كورسىن.
التىندى تون، جۇزىگىم بەلگى بولسىن
سالەم دە ىنىڭە دەپ الىپ بەردى،
جۇزىك پەن توننان باسقا ءبىر توعىزدى.
ايباس وسى سالەمدەمەلەردى الىپ، اياگوزدەن تەرىسكەيدە جاتقان ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى. ابايدىڭ جازۋىنشا، ايباستىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرى - جورعا، شۇبارايعىر، قىزىلبەلدەۋ، قۇباجون (ءشول)، تەمىرشى، قارقارالى، شىدەرتى، دومبىرالى، مونشاقتى، سودان ءوزىنىڭ ەلىنە كەلەدى. قوزىكەنى كورىپ، باياننىڭ سالەمىن ايتادى، التىن تون مەن جۇزىگىن بەرەدى، ونىڭ ادەمى سيپاتىن سۋرەتتەيدى.
وزگە نەگىزگى سيۋجەتتەردىڭ بارلىعىن اباي جاناق اقىنىڭ ايتۋى مەن رادلوۆتىڭ جازۋىنان العان. ولار - ەكى بايدىڭ اڭعا شىعۋى، ولاردىڭ قۇدا بولىپ انتتاسۋى، سارىباي قايتىس بولىپ، قارابايدىڭ اياگوزگە كوشىپ كەتۋى، ونىڭ سوڭىنان ايباستىڭ اياگوزگە كەلىپ، باياندى كورۋى.
اباي جىرىنداعى ءبىر ادەمى ءافسانا - قارابايدىڭ تەرىسكەي ولكەدەن كوشە جونەلگەندە، ونىڭ ۇلكەن قىزدارىنىڭ جايلاۋمەن قوشتاسىپ ايتقان جىرلارى:
بالتالى مەن ساقالى ەل امان بول،
بالدىرعاندى، باقالى كول امان بول.
اقىلى جوق قايىن اتاڭ سەنەن قاشتى
جورگەكتە قوزى كورپەش بالا، امان بول.
بۇل ءسوزدى مۇحتارعا ايتۋشى اقىن وزگەرتىپ، «بالتالى، باعانالى ەل امان بول» دەپ جازدىرعان. ءبىراق ابايدىكى ەسكى ءتۇرى.
قوزى كورپەش ايباسپەن جولىققان سوڭ، ەندى ءبىر ماقساتىن بايان سۇلۋدى ىزدەپ شىعۋ جولىنا ارنايدى. ول ءۇشىن كوپ ۋاقىت ساۋەگەي اناسىمەن، اقىلدى تايلاق بيمەن قايىمداسىپ، ولاردىڭ بارما دەگەن تىلەگىن العىسى كەلمەيدى. «مەن بۇل ساپارعا بارماي، ۇيدە تىنىش وتىرا المايمىن» دەپ سەرت قويادى. ەڭ سوڭىندا تايلاق بي مەن شەشەسى ەكەۋى ورتاعا الىپ، امان كەلگەيسىڭ دەپ باتالارىن بەرەدى.
قايىسپاس قوزى كورپەش كەتتى سەرى،
قويداي ماڭىراپ ارتىندا قالدى ەلدەرى.
باسىندا ءتاڭىرى ارتىق جاراتقان سوڭ،
ارتىندا جۇرت شۋىلداپ سالادى ءۇندى.
ابايدىڭ سۋرەتتەۋىنشە، جول-جونەكەي كوپ قيىندىقتان وتكەن سوڭ، الدەن ۋاقىتتا ءبىر ساۋەگەي قارتقا كەزدەسەدى. (وزگە ۆاريانتتاردا ول ساۋەگەي انا). ودان جول سۇرايدى، ونىمەن بىرگە ون بەس كۇندەي بىرگە جاتىپ دوس بولادى،جۇدەگەن اتىن سەمىرتەدى. ساۋەگەي قارتتىڭ وعان بەرگەن اقىلى: ول ەلگە بۇل تۇرىڭمەن بارما، وزگەرىپ بار، ەشكىمگە سىرىڭدى ايتپا، - دەپ قارت قولىن جايىپ، باتاسىن بەرەدى.
ساۋەگەي قارتتان شىققان سوڭ قوزىكە اياگوزگە كەتەدى. «كۇرەڭكەي ءبۇتىن قيمىلداي كور،وكسىك بولعان باياندى ۋاتايىن»دەپ جاناقتىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى.
ابايدىڭ ەڭ ادەمى ايتقان ويىنىڭ ءبىرى - قوزىكەنىڭ اياگوز بويىندا قوي باعىپ جۇرگەن قارابايدىڭ قويشىسىمەن كەزدەسۋى. بۇل ءموتيۆتىڭ نەگىزىن دە اباي ۆ.ۆ.رادلوۆتان الىپ، ونى كوپ ءازىل سوزبەن كەڭەيتكەن. قويشىنىڭ اتى دا - تازشا، قاراباي مەن قوداردى جەك كورەدى، ولاردىڭ بارلىق سىرىن ايتىپ بەرەدى. قويشى:
سويلەيسىڭ سەن قۋ تازشا بارلاي عانا،
مەنىڭ ايتقان سوزىمە نانباي عانا.
ەكى قىزى اي مەن تاڭسىق دارداي بولعان
ارتىندا بايان سۇلۋ ايداي عانا!
قوزى:
جاپاندا تازشا اعاەكە جۇرەسىز بە؟
ءسىز دە ويناپ قۇربىڭىزبەن كۇلەسىز بە؟
بايدىڭ قىزى مالشىمەن بولار سىرلاس
ولاردىڭ دا تامىرى كىم، بىلەسىز بە؟
قويشى:
ياپىرماۋ، مىناۋ ءوزى نە قىلعان جان!
ەركىمە سويلەسپەۋگە ەش قويماعان؟
ەرتەڭ كەتىپ سان قويمەن كەش كەلەمىن
بىلمەسىمە انت السىن قۇدايعا نان!
قارابايدىڭ قويىن باعىپ جۇرگەن تازشا باسقا ءبىر تايپانىڭ كىرمەسى ەكەن. قوزىكە وعان اقىل بەرىپ، سەن ەلىڭە قاش، بوسان، قويىڭا مەن يە بولىپ قالايىن، دەيدى.
ەكى تازشا بىر-بىرىنە كەز كەلىپتى
باسى شالىس اياعى وڭ بولىپتى.
تاشكەندەگى ەلىڭە قايتا بەر دەپ،
ءتۇن قاتىرىپ تازشانى جونەلتىپتى.
(اباي)
قوزىكە اباي ۆاريانتىندا تازشا بولىپ، قويدى ايداپ، تۇندە اۋىلعا كەلەدى. قاراباي ونىڭ كەش كەلگەنىنە ۇرسادى. قوزىكە بوراننان امان ايداپ كەلگەنىن ايتىپ قۋانتادى. ابايدا بۇل جەرى، رادلوۆتىڭ جازۋىنان العان ەكى ۆاريانتى قىزىق. ءبىرى - كوزگە ەرەكشە تۇسەتىن باياننىڭ زەرلى (التىنداعان) قويى. زەرلى قوي قوزى كورپەشتىڭ كەلگەنىن تانىپ، قاتتى قۋانادى. قوزىكەگە اقىل بەرىپ، مەن اقساق بولىپ دالادا قالايىن، بايان ىزدەپ كەلگەندە سەنىڭ كەلگەنىڭدى ايتىپ ءسۇيىنشى سۇرايىن دەيدى. ەكىنشى موتيۆ - قوزىكەنىڭ قارابايعا ايتقان بولجال ءسوزى.
اقساق قاسقىر اۋىلدى ءجۇر ساعالاپ،
قۋ باس ىنگەن شوگىپ جاتىر ءۇي جاعالاپ.
بوزشا تايلاق ءجۇر ەكەن جار جاعالاپ.
(رادلوۆ).
بولماسا:
اق قاسقىر اۋىلىڭدا ءجۇر جەر ساعالاپ
قارا ىنگەن شوگىپ جاتىر وت ساعالاپ
تايلاقتار جۇگىرىپ ءجۇر جار جاعالاپ.
(اباي).
قاراباي مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن اقىلدى قىزدارىن شاقىرادى.
– مىناۋ تازشا ءبىر ءسوزدى تۇسپالداپ ايتتى، سونىڭ ءمانىسىن ايتىپ بەرىڭدەرشى، - دەدى. قىزدار ايتتى:
– قاسقىر دەگەنى - ءسىز، قارا ىنگەن - شەشەمىز، «تايلاق» دەپ ءبىزدى ايتقان. جىگىتتىڭ ءتۇرى ءبىر الۋان، ايتاتىن ءسوزى ەرەكشە. قىزدار وعان تاڭعالىپ، كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلەدى. بايبىشەنىڭ جاساپ بەرگەن ءبىر تاباق وكپەسىن جەمەدى. اش بويىنشا شارشاپ كەلىپ، دالادا ۇيىقتاپ قالدى. قىزىققان ءۇش قىز ونى وياتۋعا باتىلى بارمادى، تاڭ اتقانشا ءۇش رەت كەلىپ، ءۇش رەت قايتتى. تاڭەرتەڭ قوزى كورپەش تۇردى، قىزدار جۇگىرىپ قاسىنا كەلدى. قوزى كورپەش و دا شىداپ تۇرا المادى.
– ەندەشە، مەن كىم ەكەنىمدى بىلدىرەيىن، - دەپ تەز كەبىنىن جۇلىپ الىپ بەتىن اشتى، باسىنان التىن ايدار جارقىراپ كورىندى. باياننىڭ ودان ەسى شىعىپ، بويىن بيلەپ تۇرا المادى، جۇگىرىپ بارىپ قوزىمەن قۇشاقتاستى. ەكى قىز بىردە جىلاپ، بىردە كۇلىپ، اي مەن كۇندەي ەكەۋىن تولىقسىتىپ، بۇراڭداتىپ شەتكى ۇيگە الىپ ءجۇردى.
قامقادان ۇلدە - بۇلدە سالدى توسەك،
جۇگىرىپ ءجۇر اپالارى كوڭىلى زەرەك.
(اباي)
قوزى وسى قالپىندا كۇندىز تازشا بولىپ، تۇندە قوزى بولىپ باياننىڭ كۇيمەسىندە جاتىپ ءجۇردى. اباي ولاردىڭ ماحاببات قىزىعىن باسقا اقىننان گورى وتە كەلىستى، ادەمى تۇردە سۋرەتتەيدى.
رادلوۆتىڭ ۆاريانتى بويىنشا قوزىكە مەن بايان سۇلۋدى بىرىكتىرگەن - زەرلى قوي. ەكەۋى دالادا جاتىپ قالعان زەرلى قويعا بارىپ، سول ارادا ءبىرىن-بىرى ءبىلىپ، سۇيىسەدى.
كەشكە قاراي تازشالىقتان شىعىپ، باياننىڭ كۇيمەسىنە كەلىپ، ءوزىنىڭ جارقىن تۇرىمەن ونىڭ ءىشىن كۇن كوزىندەي جارقىراتىپ وتىرادى. كۇيمەگە باياننىڭ شەشەسى، اپالارى كەلىپ، بەسەۋى ۇلى قۋانىشقا تۇسەدى.
بايانمەن قوزىكەم جاتتى ەكەۋى،
بەلدەن توسەك ال - شىمىلدىق جاپتى ەكەۋى.
(رادلوۆ).
شوجە اقىننىڭ ۆاريانتتارىندا دا (1864 ج.) بايان سۇلۋ مەن قوزىكەگە العاش رەت اۋىلدا قوسىلعاننان كەيىن، بايان تۋرا اكەسىنىڭ ۇيىنە شاقىردى. «ءجۇر ەكەۋمىز ۇيگە بارايىق، اكە-شەشەم سەنى كورىپ، كۇيەۋىم دەپ قۋانسىن. سول جەردە سەن «ال شىمىلدىق» كادەسىن بەرسىن» دەدى.
قوزىكە بايان مەنەن ۇيگە كىردى،
ەكەۋى قۋانىش قىپ بىرگە وتىردى.
التىن ايدار بەلگىسىن اشقانىندا
قاراڭعى ءۇي شامشىراقتاي جارقىرادى
(شوجە).
بارلىق ۆاريانتتىڭ سارىنى بويىنشا، قوزى كورپەش باياندى ىزدەپ كەلگەندە ەكەۋى قوسىلىپ بىرگە تۇرادى، ونى قارابايدىڭ ءۇيى قىزىق كورىپ قۋانىش ەتەدى، ەكەۋى كۇيمەدە جاتىپ ماحاببات قىزىعىنا تۇسەدى. كۇيەۋدىڭ ادەمى ىستەرىنە قارابايدىڭ ءوزى ۇيدە وتىرىپ تاڭعالادى، قىزدى وزىنە بەرگەنىمىز دۇرىس دەپ تانيدى (جاناق). وزدەرى تويعا كەتكەندە مالعا قوزىكە مەن بايان يە بولىپ قالادى.
الايدا بارلىق قيىندىق قوداردىڭ كۇندەس بولۋىندا، قارابايدىڭ توقسان مىڭ جىلقىسىن كوپ جىل باعىپ، وعان وتە سەنىمدى كىسى بولعاندىقتان، قاراباي وعان قارايلاي بەرەدى. ءبىراق ءۇي-ىشى، حالىق قوداردى جەك كورەدى، ءبارى باياننىڭ قوزىكەگە شىققانىن قالايدى. قوزى كورپەشتىڭ قارابايدىڭ الدىنداعى ەرلىك ءىسىن جىر سوندايلىق ارداقتاعان، قودار قاسىنداعى توقسان جىگىتىمەن وعان ەشنارسە ىستەي الماي، ىلعي جەڭىلىپ وتىرادى. قودار قوزى كورپەشتى زالىمدىقپەن ءولتىرۋدى ويلايدى، ونى قاراباي جاقتايدى. ءبىر كۇش ورداعا كوپ ەلدى شاقىرىپ، قوزى كورپەشتى ۇيلەندىرۋ تويىن جاساپ، ونى اراقپەن ۋلاۋدى كوزدەيدى. كوپ ەلدى سالتانات اراقپەن سۋارا باستاعاندا، تىستا تۇرعان بايان سۇلۋ جابىقتان «تەز شىق» دەم شاقىرادى. قوزى شاڭىراقتان قارعىپ شىعادى. بايان ەكەۋى تەز اتقا وتىرىپ، الىسقا جورتىپ كەتەدى. ارتىنان قودار قۋىپ جەتسە دە، قوزىكە ونىڭ اتىن وققا ۇشىرىپ، جاياۋ قالدىرادى. بايان اقىل بەرەدى:
– «ەكەۋمىز وسى بەتىمىزبەن ءسىزدىڭ ەلگە كەتەيىك» - دەپ.
– السام، ەلدى رازى قىلىپ الامىن، - دەپ كەتپەيدى. باياندى ۇيىنە قايتارىپ، ءوزى شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ، بىرنەشە كۇن ۇيىقتاپ جاتادى. سول كەزدە قودار جاسىرىن كەلىپ اتىپ كەتەدى.
قوزى كورپەشتىڭ بۇل سوڭعى تاعدىرىنا ارناپ اباي ونىڭ اتىنان ءبىر ادەمى تولعاۋ جازعان. ونداي ادەمى ءارى كولەمدى ەتىپ جازۋ وزگە اقىندا كەزدەسپەيدى. اباي نۇسقاسىنىڭ وزگە اقىننىڭ ايتۋىنان وزگەشەلىگى، ەرەكشەلىگى - ونىڭ قۇرعان جۇيەسىنىڭ مۇلتىكسىز تازا، ءتارتىپتى، ءارى كورىكتى، ءارى سۇلۋ بولۋىمەن دارالانىپ تۇرادى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن اتاقتى سەگىز سەرى (1808-1854). ول XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جاساعان. اتاقتى سەرىنىڭ تۋعان جەرى وباعان توڭىرەگى، اشامايلى كەرەي، قىستاۋلارى مامانتاي ورمانىنىڭ ءىشى، 12 جاسىنا دەيىن اۋىلداعى مەكتەپتە وقىپ، سودان كەيىن ومبىداعى ازيا مەكتەبىن (ازياتسكايا شكولا) بىتىرەدى (1828). وسى جىلدارى ومبىدا وتىرىپ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدى» جازادى.
جاسىم بار جيىرمادا، جىلىم مەشىن،
ءولىمنىڭ كىم بىلەدى ەرتە - كەشىن.
ايتايىن بەس-التى اۋىز قۇلاعىڭ ساپ،
قوزى كورپەش - باياننىڭ اڭگىمەسىن –
دەپ باستايدى.
بۇل جىردى سەگىز سەرى تورعاي ولكەسىنە ساياحاتقا شىققاندا وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ، شەجىرەنى، جىردى كوپ جينايتىن احمەت جانتۋرينگە تارتۋ قىلىپ بەرىپ كەتەدى. كەيىن ول جىر احمەت جانتۋريننەن ۆ.ۆ.گريگوريەۆكە اۋىسىپ، ودان ن.ي.يلمينسكييدىڭ قولىنا تۇسەدى. بۇگىندە ول جىر سول يلمينسكييدىڭ توپتاۋىندا تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. وتكەن داۋىرلەردە بۇل جىر قازاندا تالاي رەت باسىلىپ شىقتى. (1878،1879،1890،1894، 1896، 1905، 1909 جج.). ونىڭ قىسقاشا اۋدارماسىن ا.ۆ.ۆاسيليەۆ تورعاي گازەتىندە باسىپ شىعاردى.
سەگىز سەرى جىردى اقىرىن، مايدا ەپيكالى، جۇمساق سارىنمەن باستايدى. ايتۋشىنىڭ ءتىلى جاقسى، ادەمى بەينەلەردى ءجيى كەلتىرىپ وتىرادى. «اركىمنىڭ ەرتەلى-كەش ءوزىنىڭ قىزىقتى داۋرەنى بولادى، ونەر، ولەڭ سۇرمەگەننىڭ ءومىرى» دەپ، ءازىل قوسىپ سىناپ وتىرادى. جىردىڭ اياعىندا:
سۋرەتى اياگوزدىڭ تاسىندا تۇر
قابىرى ەكەۋىنىڭ باسىندا تۇر –
دەپ بىتىرەدى. ەڭ قىزىق ءموتيۆتىڭ ءبىرى - اناسىنىڭ بالاسىن شوشىتىپ ايتقان قورقىنىشتارى. «ايۋلىنىڭ ون ءبورىسى، قيۋلىنىڭ قىرىق ءبورىسى شىعادى، ونى قالاي جەڭىپ وتەسىڭ؟ قارا شاشىم شەڭگەل بولىپ تۇرادى، ونى قالاي كەشىپ وتەسىڭ؟ (ءورت قويامىن). ەن داريا ەمشەك ءسۇتىم كەرىم تۇتار، ودان قالاي وتەرسىڭ؟ (كەمەمەن). ودان ءارى ساۋەگەي كەمپىر ونىڭ ۇيىنەن شىعىپ، اياگوزگە بارىپ، شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە تىنىس الىپ جاتادى. ءبىر بالا قوزى كورپەش ەكەنىن ءبىلىپ، باياننان بارىپ ءسۇيىنشى سۇرايدى. بايان بوزتورعايىن جىبەرىپ، انىعىن ايىرادى. جەڭگەسىن جىبەرىپ ۇيىنە كەلتىرەدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، بايان «وكسىگىن باسادى»، ءۇي-ىشى كۇيەۋ كەلدى دەپ قۋانادى. ولارعا توعىز قانات اق وتاۋ تىگىپ بەرەدى، ەكەۋى سوندا قىزىقتايدى. بۇل قودارعا ۇنامايدى، ول بارلىق ەلدى وزىنە باعىندىرىپ، قوزى كورپەشپەن سوعىسپاقشى بولادى. قوزى كورپەش ونىمەن الىسادى، «ەلدىڭ شىرقىن بۇزبايىن»دەپ تەز اتتانىپ، شوقتەرەككە قايتىپ بارىپ جاتادى. وسى ارادا قوداردىڭ قولىنان ولەدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن توگىلتە ادەمى جىرلاعان اتاقتى اقىننىڭ ءبىرى -شوجە.ول بۇل جىردى 1820 جىلدان باستاپ 1870 جىلعا دەيىن، ەلۋ جىل بويى جىل سايىن بىرنەشە رەت ايتىپ كەلەدى. ونىڭ ايتقان نۇسقالارى اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىستارىندا قولعا تيگىزبەي، قولدان-قولعا تاراي بەردى. بۇگىندە شوجە ايتقان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» ۆاريانتىنىڭ اراب ارپىمەن جازعان ون شاقتى قولجازباسى ساقتالدى. ونىڭ ءتورت نۇسقاسى لەنينگرادتا، كۇنشىعىس ەلدەرىن زەرتتەيتىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ينستيتۋتىندا ساقتاۋلى تۇر. بۇلار تەگىسىمەن ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنداعى ن.ف.كوستىلەسكييدەن ي.ن.بەرەزينگە كەلىپ تۇسكەن ماتەريالدار. ول نۇسقالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندىسى - شوجەنىڭ ومبىداعى شوقاننىڭ پاتەرىنە كەلىپ ايتقان ۆاريانتى.
شوقان پەتەربۋرگكە كوشىپ كەتكەن ك.ك.گۋتكوۆسكييدىڭ پاتەرىندە تۇردى. ونىڭ قاسىندا مۇسا بار. ولارعا كادەت كورپۋسىندا، ورتالىق قازاق مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەيبىر جاستار دا كەلىپ ءجۇردى. ساكەن، يمانتاي، مۇستافا بۇركىتباي ۇلى 1864 جىلى گۋتكوۆسكييگە جازعان حاتىندا ايتقان «مۇسا چورمونوۆيچ توجە زدەس، مى جيۆەم ۆمەستە ي ۆاشەم دومە». وسى جەردە وتىرىپ بيلەردىڭ شەشىمدەرىن تەكسەرەدى، 1862 تاۋىق جىلى جۇت ماسەلەسىن زەرتتەيدى. «و كوچيەۆكاح كيرگيز - باياناۋىل قىستاعىن بەل اعاشقا كوشىرۋدى سۇرايدى.
شوقاننىڭ ۇيىنە شوجە اقىن كەلىپ، جىر ايتادى، شوقاندى «ءادىل سۇلتانىم» دەپ اتايدى. وسى جولى شوقان شوجەنىڭ شابىتىن وياتىپ، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جاقسىلاپ ايتىڭىز دەپ سۇراعان بولۋ كەرەك. مۇنى اقىننىڭ ءوزى دە سولاي دەگەن:
قۇداي بەردى سۇلتاندى كامىل قىلىپ،
دانىشپان،مارتەبەلى، ءادىل قىلىپ.
بۇرىن جازعان جوق ەدىم مۇنداي ءسوزدى
ءادىل سۇلتان جازدىردى ساپالى قىپ.
مۇنداي جارقىن ويدى شوجە ءبىر عانا شوقانعا ارناپ ايتقان. جىردى ادەمى ەتىپ جازىپ الۋشى شوقاننىڭ قاسىندا جاتاتىن ءبىر قازاق جىگىت بولۋ كەرەك. ونىڭ اتاۋىندا، «جازىلدى 1864 جىلى، بەسىنشى مارتتا، بەيسەنبى كۇنى كەشكە تامان». جىردىڭ تەكستىندە شوقاننىڭ تۇزەتكەن جەرلەرى بار. «تاقيا» ءسوزىن - قارقارا دەپ تۇزەتكەن، «قۇلىن تاپتى» -دەگەندى - قۇلىن تۋدى، «مىنگەن ەدىم - مىنگەن اتىم، قالىپ قويعان ءسوز «باياننىڭ سالەمىن ايت» دەپ قوسقان. بۇل ۋاقىت شوقاننىڭ چەرنيايەۆ اسكەرىنە كەتۋدىڭ الدىڭعى كۇندەرىن كورسەتەدى.
جىردىڭ بەتىندە جازىلعان «ومبى» دەگەن ءسوز، اياعىندا بەرىلگەن داتاسى وشىرىلگەن. بەرەزين جىردىڭ بەتىنە ءوز اتىن جازىپ، № 15 دەپ انىقتاعان.
وسى شوقاننىڭ پاتەرىندە جازىلعان نۇسقامەن بىرگە، ودان ەرتەرەكتە شىڭعىس پەن شوقان ەكەۋى جازىپ العان (1841) شوجەنىڭ ءبىر كوشىرمەسىن بىرگە تۇپتەگەن. بۇلاردى ن.ف.كوستىلەسكييگە تاپسىرۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ. ونى عىلىمي وقۋ قۇرالىنا پايدالانىپ، كوپ جەرىنە بەلگىلەر سالعان. كەيبىر جولدارىن شوقان تۇزەتىپ جازعان. ن.ف.كوستىلەسكيي قايتىس بولعاندا (1869) ونىڭ ايەلى بارلىق ماتەريالىن ي.ن.بەرەزينگە جىبەرەدى. بۇگىندە ولار شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا بولىمىندە ساقتاۋلى (ف.5، وپ.1،د.12).
شوجەنىڭ ۆاريانتى - حالىق ورتاسىندا ەڭ كوپ تاراعان نۇسقانىڭ ءبىرى. سىر بويىنىڭ ارقاعا كوشەتىن قازاقتارى ونى جىل سايىن سارىسۋ بويىنان، تورعاي الىبىنان كوپ ەستىپ، ونىڭ كوشىرمەسىن سىر بويىنا اكەلىپ، تاراتىپ ءجۇردى. شوجەنىڭ بىر-ەكى قازاقشا كوشىرمەسىن سىر بويىنان ورىس قارپىمەن جازىپ العان زەرتتەۋشى ا.كۋن. ول بۇگىندە شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا ساقتاۋلى. شوجە اقىننىڭ نۇسقالارىن ارابشا ادەمى قارىپپەن كوشىرىپ جازعاندار ومبىداعى كادەت كورپۋسى مەن قازاق مەدرەسەسىندە وقىعان جاستار، (جوعارىدان قارا) بەلگىلى عالىم ءارى اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، مولدا مۇقان. بۇلار نەگىزىن شوجەدەن الىپ، وعان باياناۋىل توڭىرەگىندە «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» تۋرالى ايتىلاتىن كەيبىر ادەمى اڭىزداردى قوسىپ وتىرادى. ولاردىڭ جازعاندارى XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن 1905 جىلدار ورتاسى. مولدا مۇقاندىكى شوجەدەن گورى باسقاراق، بارلىعى 88 بەت.
شوجە اقىننىڭ ۆاريانتىن ەسكى نۇسقالارمەن سالىستىرىپ كورگەندە، ماسەلەن، جاناق اقىننىڭ ايتۋىمەن مۇندا ەتيكالىق سيۋجەتتىڭ قۇرىلىسىنا قيعاش كەلەتىن جەرى وتە كوپ. مۇندا بەرگى زاماندا ايتىلاتىن جانا ادامنىڭ اتتارى، ەپيكامەن بايلانىسى جوق سوزدەر كوپ كەزدەسىپ وتىرادى. سارىبايدىڭ بايبىشەسىن قاراكوز دەپ اتاۋ، XIX عاسىرداعى سۇلتانعازى مىرزانى كەلتىرۋ سارىنىنا كەلمەيدى. ەپيكالى موتيۆكە كەلمەيتىن سوزدەر «پاراقور بي»، «رايس» (باستىق). قىزىلجار قالاسىن اتاۋ، «حۋللا تونىن كيگىزۋ»، كەيبىر ءدىني سارىندار قۇرىلىسىن وزگەرتىپ، جاي ولەڭ تۇرىندە اۋىسىپ وتىرادى.
ءبىراق «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ تولىق ەسكى سيۋجەتىن كەلىستىرە ادەمى تىلمەن ايتىپ بەرگەن كۇشتى اقىننىڭ ءبىرى - شوجە.
كوپ نۇسقانىڭ ىشىندەگى ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان، وزگەرىلمەي ايتىلاتىن ءبىر ۆاريانتىن جازىپ العان ۆ.ۆ.رادلوۆ. ونى 1865 جىلى اياكوز بايىندا ءبىر قۇيىلما اقىننان جازىپ العان. اباي جاناقتان كەيىن وسى ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ جازۋىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، جازۋىنىڭ كوپ جەرىندە بۇل كىسىنىڭ نۇسقاسىن پايدالانىپ وتىرادى. ءبىراق قۇيىلما اقىننىڭ اسقاقتاپ ايتقان سوزدەرىن عالىم تولىق تۇرىندە جازىپ ۇلگەرە الماعان، كەيبىر جەرلەرىندە ادەمى ويلار ءۇزىلىپ قالىپ قويىپ وتىرادى.
جىردىڭ سيۋجەت قۇرىلىسىندا ءبىراز وزگەشەلىك بار. قاراباي تەرىسكەيدەن قاشا كوشىپ جونەلگەندە، وعان قودار كەزدەسەدى. ءشولدى جەردە مالعا سۋ تاۋىپ بەرۋ ەتە قيىندىققا تۇسكەن سوڭ، «سۋ تاۋىپ بەرسەڭ، اق باياندى ساعان بەرەيىن» دەپ ۋادە ەتەدى. قودار وعان سۋ تاۋىپ بەرەدى، كوشى اياكوزگە جەتەدى. ول جەردەگى قالماقتىڭ ماناپ دەگەن حانى ەرۋلىككە شاقىرىپ، قىزىڭدى مەنىڭ بالاما بەر، قودار مەنىڭ قىزىمدى السىن» دەيدى. بۇل كەزدە باياندى ىزدەپ اياگوزگە ايباس كەلەدى. بايان وعان ءوزىنىڭ جاقىن كوڭىلىن ايتىپ، قوزىعا كوپ سىيلىق جىبەرەدى، سونىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ التىن جۇزىگى، دومبىراسى. قوزى كورپەش باياندى ىزدەپ شىعۋعا دايىندالادى. جىلقىشىلاردىڭ وعان بەرگەن كەڭەسى - سەنىڭ كۇرەڭ اتىڭ ۇزاق جولعا جارامايدى. اكەڭنەن قالعان اسپان جەل بولىپ ۇشاتىن ەكى تۇلپار بار، بىرەۋى - اق بۋىرشىن، ەندى ءبىرى - كوك بۋىرشىن، ولار مۇز تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا جايىلىپ ءجۇر، سولارعا ءمىنىپ بار دەدى.
قوزى قارابايدىڭ ۇيىنە كەلىپ، بايانمەن ماحابباتىن قوسىپ ءبىرى و جۇرەدى. قودار ونى قاتتى قىزعانادى، قوزىعا كۇشى جەتپەگەن سوڭ ونى ءبىر ۆاريانتتا ايتقانداي، قوناققا شاقىرىپ، اراق بەرىپ مۇقاتپاقشى بولادى. جۇرت اراق ىشە باستاعاندا قوزى جەلباۋدان ۇستاپ، شاڭىراقتان اسىپ تۇسەدى، دالادا تۇرعان اتقا وتىرىپ قاشا جونەلەدى، ارتىنان قودار قۋادى، ونىڭ اتىن ءولتىرىپ، جاياۋ قالدىرادى. بايان جۇگىرىپ كەلىپ، «وسى بەتىمىزبەن سەنىڭ ەلىڭە كەتەيىك» دەيدى. قوزى «ەل-جۇرتىمدى ريزا قىلماي، قاشا المايمىن» دەپ شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ جاتادى، «قوزى اڭ اۋلاۋعا كەتىپ، ونىڭ ورنىندا باباسىنىڭ ارۋاعى كەلىپ ۇيىقتاپ جاتقان ەدى. قودار ۇرلانىپ كەلىپ ونى اتىپ ءولتىرىپ، باسىن بايان سۇلۋعا اپارىپ بەرەدى» - دەيدى. قوزى مەن باياننىڭ كىندىك شەشەسى كەلىپ، «بۇل باس قوزىنىكى ەمەس، قوزى شوقتەرەكتە وتىر. مەن وعان بارىپ التىن شاتىر تىگەيىن، سەن قوداردى ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ شوقتەرەككە الىپ كەل» - دەدى. بايان سۇلۋ قوداردى ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ شوقتەرەككە الىپ كەلسە، التىن شاتىر ىشىندە كۇندەي جايناپ قوزى كورپەش وتىر، بايان سۇلۋ ونى كورىپ، ۇلى قىزىققا باتادى. ۆ.ۆ.رادلوۆ جازىپ العان ۆاريانتىنىڭ وزگەشەلىگى وسىندا. ونىڭ كوپ جەرى وزگە نۇسقالارىمەن ۇشتاسىپ وتىرادى.
اقمولا، تەڭىز بويىندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن شابىتپەن جىرلاعان اتاقتى اقىننىڭ ءبىرى - قۇلتۋما. ونىڭ نۇسقالارى ومبىعا ن.ف.كوستىليەۆسكييگە كەلىپ تۇسكەن. كەيبىر ۇزىندىلەرى كۇنشىعىس ەلىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ساقتالعان. ونىڭ ءبىر قولجازباسى اقمولانىڭ سوتى ك.ۆ.ۋراسوۆتا بولعان. ونى ۋراسوۆ سول قالانىڭ حاتشىسى يلياس يتجانوۆقا اۋدارتىپ، ن.گ.پوتانينگە جىبەرەدى. قارا سوزبەن تەرلىكتەي ۇلكەن قاعازعا جازىلعان ورىسشا تەكستى بۇگىندە ي.گ.ءپوتانيننىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. بۇل ۆاريانتتىڭ تولىق ءتۇرى سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ جاقسى ۆاريانتىن ايتۋشى - 73-كە كەلگەن قارت اقىن، ءوزى نايماننىڭ قارا كەرەي ەلىنەن، ايتباي داندىباي ۇلىنىڭ نۇسقاسى. ونى 1888 جىلى لەپسى وزەنى بويىنداعى جايلاۋدا وتىرعان اقىننان ورىس قارپىمەن جازىپ العان ن.ن.پانتۋسوۆ، بارلىعى 84 بەت. بۇگىندە ول جازبا لەنينگرادتاعى ا.س.پۋشكين اتىنداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا قولجازبا بولىمىندە ساقتاۋلى تۇر (فوند 73)، قازاقشا كوشىرمەسى الماتىدا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا (ش.18). بۇل ايتباي ۆاريانتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنىن ن.ن.پانتۋسوۆ ورىس تىلىندە تاشكەنت جۋرنالىندا، «دالا ۋالايەتى» گازەتىندە جاريالانادى. سيۋجەتى كوبىنەسە باياناۋىل ۆاريانتىنا جاقىن. سارىباي تۇرىكپەن وعىزدارىنان، قاراباي - جەتىسۋدا بولعان سۇلتانداردان. جىرداعى پەرسوناجدار بارلىق ۆاريانتتا ايتىلاتىن كىسىلەر. سارىباي ولگەندە ونىڭ ورنىن باساتىن تايلاق بي ەمەس، اعاسى اجىباي بي، اي، تاڭسىق - قارابايدىڭ ەكى اسىراندى قىزى، قودار - دالادان تاۋىپ العان بالا، كەيىن الپاۋىت جىگىت بولىپ، قۇل بولىپ قارابايدىڭ مالىن باعادى. ايتبايدىڭ ۆاريانتى بويىنشا قاراباي جاز شىعا الاتاۋدان تەرىسكەيگە كوشىپ، تورعايلى (كەيدە بالتالى) دەگەن جايلاۋعا بارىپ جۇرەدى. ونىڭ مالىن باعاتىن ق ۇلى قودار. كۇزگە قاراي قايتا كوشىپ، اياگوزگە بەتتەيدى. بايان سۇلۋ ەرجەتە باستاعاندا، وعان قىزىققان 90 سەرى كەلىپ قوسىلدى. اجىبايدىڭ ەل تاڭعالعان ءبىر ءىسى، قارابايدىڭ تەرىسكەيدەن اياگوزگە كوشىپ وتكەن جولىنىڭ ۇستىنە تاستان وماقا وتىرعىزىپ وتىردى. ول: «ەگەر قوزى كورپەش قالىڭدىعىن ىزدەپ اياگوزگە جۇرەتىن بولسا، وسى وماقانىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرسىن» - دەيدى. اياگوزدەن دومبىرالى، مونشاقتىعا دەيىن سوزىلعان ونداي جول كورسەتكىشتى بايان سۇلۋ دا بىلمەيدى.
ايتباي اقىن مەن باياناۋىل ۆاريانتى بويىنشا بايان سۇلۋدى ءبىرىنشى رەت ىزدەپ اياگوزگە كەلگەن قوزىكەنىڭ اعاسى ايباس. ول بايان سۇلۋمەن كوپ ۋاقىت ماجىرالاسىپ، ونىڭ قوزى كورپەشتى جانىنداي جاقسى كورەتىنىن، ونىڭ كەلۋىن قاتتى ساعىنىشپەن كۇتەتىنىن قوزى كورپەشكە ايتىپ كەلەدى.
ايتباي اقىننىڭ ايتۋىنشا، قاراباي اياگوزگە كوشەرىندە قودار پىكىر ءبىلۋ ءۇشىن اجىبايعا كىرىپ، قارابايدىڭ مالىن اسىراپ، سۋ ارشىپ قيىندىقتان شىعاراتىن ەدىم، ول ءۇشىن قاراباي بايان سۇلۋدى ماعان بەرۋگە ۋادە ەتكەن ەدى - دەيدى. اجىباي وعان قاتتى رەنجىپ: -نەمەنە، ەكى دوستىڭ الدا قاشان بەكىتكەن انتىن بۇزعىڭ كەلە مە؟ سۋ ءۇشىن ايتتىرىپ قويعان قىز سۇراۋىڭ ءبىر سۇرقيا ءىس قوي! اقىندى ال دا، جونىڭە جۇرە بەر، - دەدى. قودار ونى تىڭدامادى، بايانعا تالاسقا ءتۇستى.
كوپ ۆاريانتتاردىڭ سۋرەتتەۋىنشە، قوزى كورپەش بايان سۇلۋدى ىزدەپ اياگوزگە جۇرەرىندە ۇلكەن توي جاساپ، ەلىمەن قوشتاسادى. الدىمەن مال باعىپ جۇرگەن ادامدارىن كورىپ، قىزىق ەتەدى. ونىڭ كەلگەنىن مال باعۋشىلار قۋانىش ەتىپ، قويدان قوشقار، سيىردان بۇقا، تۇيەدەن بۋرا سويىپ، عاجايىپ توي جاسايدى. بايان سۇلۋعا بارساڭ، اتاڭنان قالعان ەكى اتاقتى تۇلپار بار، بىرەۋى - اق بۋىرشىن، ەندى ءبىرى - كوك بۋىرشىن، جولعا وسى ەكەۋىن ءمىن. ولار سەنى جاۋدان قۇتقارادى، قۋساڭ - باسىپ وزاسىڭ، - دەدى.
سونداي كەڭەستەن كەيىن قيىن جولدى باسىنان وتكەرىپ، قوزى كورپەش قارابايدىڭ ۇيىنە كەلەدى. باياناۋىل ۆاريانتى بويىنشا قوزى كورپەش قارابايدىڭ ۇيىنە جالعىز ءوزى كەلمەيدى. اجىباي باستاعان اتاقتى بيلەر، اقىندار، جاس جىگىتتەر توبى قۇدا بولىپ، قالىندىق ويناۋ تويىنا كەلەدى. ايتباي اقىننىڭ ۆاريانتى قوزى كورپەشتىڭ قارابايدىڭ ۇيىنە كەلۋىن بارلىق نۇسقادا ايتىلاتىن موتيۆتەرمەن ۇقساس تۇردە سۋرەتتەيدى. ول سارىننىڭ نەگىزىن قۇرۋشىلار اتاقتى جاناق، ارىستان، نايمان - بالا، سىبانباي، بەسباۋ، شوجە، قوجامجار اقىندار.
ايتبايدىڭ ايتۋىنشا، قوزى كورپەش قارابايدىڭ جىلقىشىسى بولىپ، قودار مەن 90 سەرىگە ەرىپ، التى اي بويى جىلقى باعىپ، جاز شىعا قارابايدىڭ ەلىنە كەلەدى. جىگىتتەردىڭ اراسىندا ەڭ جويقىنى، الىپ ءارى ءجون بىلەتىن اقىلدىسى قوزى كورپەش بولادى. قىزداردىڭ الدىندا ازىلدەسىپ جىگىتتەرمەن ويناعاندا ول بارلىعىن جەڭىپ وتىرادى. ال سايىستا الپاۋىت قودارمەن ايقاسىندا ونى لاقتاي اتىپ وتىرادى. قودار قوزى كورپەشتىڭ سونداي مىقتى، الىپ ەر ەكەنىنە ساي-سۇيەگى سىرقىرايدى. قاتتى كۇيزەلەدى. باقتالاسى ءورت بولىپ جانعان كەزدە، ول ونى كۇشپەن جەڭە الماي، امال ىزدەپ اراق ىشكىزىپ، كەك الماقشى بولادى. ءىس قاتتى شيەلەنىسكەن كەزدە اراعا بايان سۇلۋ ءتۇسىپ، قوزى كورپەشتى ساقتاپ قالۋ ءادىسىن ىزدەيدى، ەلدىڭ قىزۋى باسىلعانشا ونى شوقتەرەككە جىبەرەدى. قارابايدىڭ بايبىشەسى قوزىنى شوقتەرەكتەن الدىرىپ، «سەگىز - جەتى» توي جاساپ، باياندى ۇزاتىپ، قوزى ەكەۋىن ەلىنە جىبەرەدى. قوزى بايان سۇلۋ ەكەۋى ەلىنە كەلىپ، اناسى مەن تايلاق (اجىباي) ءبيدى كورىپ سۇيىسەدى، ەلىمەن قوسىلىپ ۇلكەن توي جاسايدى. مالىنا بارعاندا ونداعى قوزىنى سۇيەتىن دوستارى قويدان قوشقار، سيىردان بۇقا، تۇيەدەن بۋرا سويىپ، كوپ ۋاقىت ەكى عاشىقتىڭ قىزىعىنا قۋانادى. بۇل قورقىت، وعىز نامە سياقتى ءافسانالاردا عانا كەزدەسەتىن وتە ەسكى موتيۆتەر. بۇل كەلتىرگەن سارىندار وزگە نۇسقاسىندا ازداپ كەزدەسەدى دە، مۇنداي اشىق ايتىلماعان. شوجەنىڭ ۆاريانتىندا قوزى ءولىپ تىرىلگەننەن كەيىن ەلىنە كەلىپ كورەدى. مۇڭدى بولىپ جۇرگەن اناسىن كۇندىكتەن بوساتادى. كەيبىر ۆاريانتىندا اناسىن توعىز بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اتاسىنىڭ ورنىنا اپارىپ وتىرعىزادى. وعان ريزا بولعان حالىقتىڭ قۋانىشىن اقىندار جان جۇرەگىمەن ادەمىلەپ سۋرەتتەگەن.
ايتباي نۇسقاسىنىڭ وزگە ۆاريانتتان ءبىر وزگەشەلىگى - ول بايان سۇلۋدان سايتۇلەك اتتى ءبىر ۇل تۋعىزادى. ول ەرجەتكەن سوڭ اكەسى قوزىكەمەن ەكەۋى قارابايدىڭ ەلىن ىزدەپ شىعادى. ولار اياگوزگە كەلگەنىن قاراباي ەستىپ، قاتتى قۋانىش ەتىپ، بايبىشەسىمەن ەكەۋى ولاردىڭ الدىنان قارسى شىعادى. ءبىر اي جاتىپ ەلىنە قايتادى. كەيىن قاراباي قارتايىپ، 90 ق ۇلى ونى تىڭدامايتىن بولادى. قاراباي قوزىنى ۇيىنە شاقىرادى، قوزى كوشىپ اياگوزگە كەلەدى.
بۇرىن ايىرىلىسقان ەكى ۇلىس جاڭادان بىرىگەدى. ءبىراق قودار قوزى كورپەشكە قاستىق ىستەۋىن ءالى قويماعان. سايتۇلەك مۇنى جاقسى ءبىلىپ، ءبىر كۇنى زالىم قوداردى ولتىرەدى. بايان سۇلۋ مەن قوزىكە دۇنيەدەن از ۋاقىت قىزىق كورىپ، ولار دا وتەدى. ماحابباتتارىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ارقا مەن اياگوز ەلدەرى جينالىپ، قىزىلقيادان تاس تاسىپ، اياگوزدىڭ بويىندا ەكەۋىنە ارناپ بيىك كۇمبەز جاسادى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنا ءبىر تىكەنەك بەتى، ەل اڭىزى ونى زالىم قودار دەپ ءبىلدى. باياناۋىل ۆاريانتى بويىنشا، كۇمبەزدى جاساۋعا ارقادان تايلاق بي (كەيدە اجىباي) باستاعان ءبىر توپ ەل كەلىپ، بيىك مۇنارا تۇرعىزدى، اس بەرىپ، توي جاساپ ەلىنە قايتتى.
ايتباي اقىن شوجە مەن بەيسەنباي اقىننىڭ ايتقاندارىنا ونشا رازى ەمەس. «تاريحىن ءبىلىپ ايتپاعان. مەنىڭ ايتقاندارىم تاريحي شىندىققا وتە جاقىن. مەنىڭ اتىم ايتباي، اكەم اتى داندىباي» - دەپ بىتىرەدى.
ايتباي جىرشى ايتقان قارابايدىڭ جىرىن ن.ن.پانتۋسوۆ ورىس تىلىنە قارا ولەڭمەن اۋدارعان. مۇمكىن، مۇنى اۋدارۋشى لەپسى ۋەزىندە ءتىلماش بولىپ وتىرعان جۇماتوۆ دەگەن كىسى بولۋ كەرەك (سگا تاتار اسسر، ف.1185، وپ.1. د.№1).
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان قازاقشا ءبىر نۇسقاسى (قولجازبا) اكادەميك ۆ.ر.روزەن ارحيۆىندە بولعان. ونىڭ ەسكى داۋىردە جازىلعان اتى «داستان كوزى كۋرپەچ №1». بۇل ات قادىرعالي جالايري كىتابىندا ايتىلاتىن سوزدەرگە ۇقسايدى. كۇنشىعىس ەلدەرىنىڭ كىتاپتار كاتالوگىن (ءتىزىمىن) ۆ.ر.روزەنگە جاساپ بەرگەن كۇنشىعىس فاكۋلتەتىنىڭ ءمۇعالىمى حۋسەين فايزحانوۆ. سونىڭ ىشىندە قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» دا كورسەتىلگەن. دەمەك، بۇل ءارحيۆتى دە قاراپ شىعۋ كەرەك.
ن.ف.كوستىلەسكيي «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن الاتاۋدىڭ باۋرايىندا تابىلۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن بولجاعان. بۇل جىر ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورتاسىندا دا كوپ بولۋ كەرەك. التايدان جايىققا دەيىن تاراعان ۇلى جىر ول جەردە بولماۋى مۇمكىن ەمەس» دەيدى. ءبىراق ءتىلماشتار وعان ناقتى جاۋاپ بەرە الماعان. الماتىدا قىزمەت ىستەپ وتىرعان ي.بارداشيەۆ: «پەسني «بايان سۋلۋ ي كوزۋ كورپەچ» كيرگيزى بولشوي وردى نە زنايۋت. پو كراينەي مەرە يا دو سيح پور ني ودنوگو نە ۆسترەچال» - دەگەن. ن.ف.كوستىلەسكييدىڭ ويى كەيىن دۇرىسقا شىقتى. بۇل جىردىڭ ەسكىلەۋ تۇرلەرى ەكى جەردەن، بىرەۋى الاتاۋدا، شارىن وزەنى بويىنان، ەندى ءبىرى تاشكەنت تۇبىندەگى قۇرامالار اراسىنان تابىلدى. شارىن ۆاريانتىن قازاق اقىنىنىڭ اۋزىنان ورىسشا جازىپ العان ساياحاتشى گ.ك.گينس. ونىڭ ايتۋىنشا، قاسىنا ەرىپ جۇرگەن اقىن شارىن وزەنى بويىنا كەلگەندە ءبىر ادەمى كۇمبەزدى كورىپ، تۋراسىنان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» اڭىزدارىن ايتا باستادى. ونىڭ دەۋىنشە، بۇل وتە ەسكى زاماندا، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بىلمەي تۇرعان كەزدە بولعان اڭىز. سول كەزدە تارباعاتاي مەن الاتاۋدىڭ اراسىندا، بالقاش پەن الاكولدىڭ ماڭىندا قاراباي مەن سارىباي دەگەن ەكى سۇلتان دوس بولىپ، قيىندىقتا بىرىنە-بىرى كومەك بەرىن جۇرەدى ەكەن. ءبىر كەزدە ەكەۋى اڭعا شىعىپتى. ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە ايەلى كۇماندى ەكەن. جاقىن ارادا تۋماقشى ەكەن. اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ ەكەۋىنىڭ ويلاعانى ءبىر عانا ىلگەرىدە تۋاتىن بالالارى تۋرالى بولىپتى. سارىبايدىڭ كوڭىلى ونشا جارقىن ەمەس. قاسىنداعى دوسىنا ايتقانى: «ەگەر بىرىمىزدەن ۇل، بىرىمىزدەن كىز تۋسا، ەكەۋىن اتاستىرىپ قويۋعا ۋادە ەتەيىك» دەدى. قاراباي ونى جارقىن جۇزبەن قارسى الدى. ەكەۋى زور سالتاناتپەن كيەلى انت ەتتى. كەشكە قاراي سۇلتاندار ۇيگە قايتۋدى ويلادى. كۇننىڭ جۇمساق ساۋلەسى ولاردىڭ ءجۇزىن ايمالاپ تۇرعانداي بولدى. الدەن ۋاقىتتا ولاردىڭ الدىنا قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتقان ءبىر جىگىت كورىنەدى. كەلىپ ءسۇيىنشى سۇرادى. قارابايدىڭ ايەلى قىز تاپتى دەپ. قۋانعان دوستار جەلدەي ەسە جۇگىرىپ ۇيگە قاراي جونەلدى. قاراباي دوسىنا ايتتى، ءتۇن ىشىندە بۇلاي جورتۋ بولماس دەدى. سارىباي وعان قاراماي، جورتىپ كەتتى. اتى ءبىر شۇڭقىرعا كەزدەسىپ قۇلادى. سارىباي الىسقا قۇلاپ ءتۇسىپ، قايتىس بولدى. ەكى وردا بىردەي قايعىعا باتتى. قارابايعا كەڭەس بەرۋشىلەردىڭ ايتقانى - سارىبايدىڭ بالاسى باقىتسىز تۋعان. سەن وعان كىزىندى بەرمە -دەدى. قارابايعا انتتى بۇزۋ وتە قيىنعا سوقتى. دەگەنمەن ول سارىبايدىڭ ءۇيىن ۇمىتۋدى ماقسات ەتتى. ول ءۇشىن الىس جەرگە كوشىپ كەتۋدى ويلادى. اقىرىندا ەكى ۇلىس بىرىنەن-بىرى الىستادى.
قارابايدىڭ قىزى وتە سۇلۋ بولىپ ءوستى، اتىن بايان سۇلۋ دەپ اتادى. ونداي سۇلۋ قىز ەشۋاقىتتا بولماعان.
قودار وعان قىزىعىپ، الامىن دەپ تىرىسسا دا قىز ونى مەنسىنبەدى. بار سۇيگەنى جاس كۇنىنەن اتاستىرعان كۇيەۋى قوزى كورپەش بولىپ، ونىڭ ىزدەپ كەلۋىن تىلەپ، كەلەتىن جولىنا بەلگى قويدىرتىپ وتىردى. قودار ول بەلگىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي جويدى. قوزى كورپەشتىڭ كەلۋىنەن بايان ءۇمىتىن ءۇزىپ، وكسىگىن باسا المادى. ۋاقىتىن سوزىپ، قوداردى الداۋ ءۇشىن وعان ءۇش قيىن جۇمىس تاپسىردى: ءشولدى دالادان بىرنەشە جەردەن شىڭىراۋ قۇدىق قازدىرۋ، ەل وتىراتىن جەردە سۋ جياتىن كولدەر (حاۋز) جاساۋ، كوپ مالدى ساناپ شىعۋ. قودار كوپ قۇلدارىمەن بۇلاردى ءبىتىرىپ شىعادى.
بۇل كەزدە ءوز ەلىندە قوزى كورپەشتىڭ دە اتى شىعا باستادى. ونىڭ كۇن سايىن اقىرىن-اقىرىن ەستيتىن ءسوزى، «جورگەكتە جاتقاندا اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى بار ەدى، ول تۋرالى اكەسىمەن قارابايمەن انتتاسقان ۋادەسى بار ەدى» بولادى. ءبىراق بۇل جايدى ەل قوزى كورپەشكە بىلدىرمەي، جاسىرىپ جۇرەتىن. بۇل اڭگىمەنى قوزىكەگە ايتىپ بارعان بايان سۇلۋدىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى (قارعى باۋعا كەلگەن ايباس ەر ەدى)، قوداردى وتە جەك كورەتىن ەدى. ونىڭ ايتقانى قوزى كورپەشتى شەكسىز تولعانتتى. قوزى كورپەش سونداي العىر، الىپ ەر جىگىت، باياندى ىزدەۋگە شىقتى. الدىمەن اناسىمەن قايىمداستى. اناسى ەڭ سوڭىندا بالاسىن قورقىتۋ ءۇشىن الدىنان كوپ باقسى جىبەرىپ، دۇنيەنى شىر اينالدىرامىن دەدى. بۇل موتيۆ وزگە ۆاريانتتارىندا كەزدەسپەيدى. ودان كەيىن اياگوزگە تاياۋ جەردە ساۋەگەي كەمپىردىڭ ۇيىنە كەزدەسەدى. اياگوزگە بارىپ، بارلىق التىن قارۋلارىن، تازا كيىمدەرىن،التىن – كۇمىس ەرىن (شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە) تىعىپ، ءوزى قاراپايىم كيىممەن بايان سۇلۋعا بارادى، مۇندا ورنالاسىپ، جىلقى باعۋ ىسىنە قاتىسادى. بايان سۇلۋ وعان سونداي ۇناعان، قالايدا تەز تانىسىپ، تەز جولىعۋدىڭ ءادىسىن ىزدەيدى. بايان سۇلۋدىڭ ءىشى پىسقان كەزىندە قوزى كورپەش قىزدار ارقىلى ءوتىنىپ، ولەڭ ايتىپ بەرسەم قالاي بولار ەدى دەپ سۇرايدى. باسقا ۆاريانت بويىنشا قوزى كورپەش قوبىزدى دا ادەمى تارتا بىلگەن. ونىڭ ايتقان ولەڭىنىڭ ءموتيۆى ءبىر عانا بايان سۇلۋدىڭ وزىنە عانا ارنالادى. ونىڭ جاس كۇنىندە اتاستىرعان كۇيەۋى وعان سونداي جاقىن ەدى دەپ يشارالايدى. قازاقتىڭ ولەڭى باياننىڭ جۇرەك وكسىگىن قوزعايدى. ول بايانعا وتە جاقىن بولا باستايدى. ءبىر كۇنى ول ءوزىنىڭ اتىن دا اتاپ بەرەدى، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، جاقىنداستى. ولاردىڭ ەندىگى ويى قوداردان قالاي قۇتىلۋ. قودار جاڭا كەلگەن جىگىتكە كۇندەستىك كوزبەن قارادى. ول ءبىر كۇنى قوزى كورپەشكە كۇش كورسەتەدى. قوزى كورپەشتىڭ شىدامى كەتىپ، قوداردى كوتەرىپ الىپ، جەرگە ءبىر-اق اتتى. جينالعان جۇرتقا: «مەن - قوزى كورپەشپىن» دەدى. جاس جىگىتتىڭ الىپ كۇشىن حالىق قىزىق كورىپ، قوزى كورپەشتى جاقتادى. ءبىر كۇنى قودار كوپ جىگىتتەرىن ەرتىپ سوعىسۋعا كەلدى. بايان سۇلۋ قوزىكەگە ايتتى، اياۋسىز قاندى سوعىس بولاتىن ءتۇرى بار، سەن بۇلارعا قارسى تۇرما. شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە بار دا، دەم الا تۇر دەدى. قوزىكە بايان سۇلۋدىڭ ايتقانىن ىستەپ، شوقتەرەككە بارىپ ۇيىقتاپ جاتتى. سىرتتان اندىپ جۇرگەن قودار ونى اتىپ ءولتىرىپ كەتتى.
بۇل شارىن ولكەسىنەن جازىلعان ۆاريانت - «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ ەسكى داۋىردە قۇرىلعان سيۋجەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇندا جاڭادان قوسىلعان ەشنارسە جوق، بارلىعى حالىق ءداستۇرىنىڭ ەسكى ۋاقىتتا بولعان سارىنىن سيپاتتايدى. سونىڭ ءبىرى ماگيا، كوزبايلاۋشىلىق تىلسىم جاسايتىن باقسىلاردىڭ قاتىناسۋى، تاريحي داۋىردە قولدانعان التىن-كۇمىستەن جاسالعان ادەمى دۇنيەلەر، التىننان جاسالعان كيىمدەر، التىنمەن جاپقان كوركەم ەر-توقىمدار. بۇلار جالعىز پوەزيادا ايتىلىپ قويمايدى، ەرتە كەزدەگى وردا بولعان جەردەگى قورىمداردى قازعاندا وندا دا شىعىپ جاتادى. شارىن بويىنان جازىپ العان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ مادەنيەتكە كەلتىرەتىن ۇلەسى وسىندا.
وڭتۇستىك قازاقستاندا ايتىلاتىن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ سيرەك جولىعاتىن نۇسقاسىنىڭ ءبىرى تاشكەنت تۇبىندەگى قۇراما قازاقتاردىڭ جىرلايتىن ۆاريانتى بۇل نۇسقانى 1885 جىلى قۇراما قازاقتارىنىڭ ءبىر قارياسى قاتپا دەگەن كىسى ايتقان، ونى ورىسشا قىسقارتىپ، قارا سوزبەن جازىپ العان ن.ي.گرودسكوۆتىڭ ماتەريال جيناۋشىسى. ءبىراق قازاقشا تەكستى ءالى تابىلماعان. بۇل ۆاريانتتا بەرگى كەزدە قوسىلعان ەش جاڭالىق جوق. بارلىعى ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان، ەرتە زاماندا قالىپتاسقان بەلگىلى موتيۆتەر. مۇندا حالىقتىڭ جارقىن ءداستۇرى ادەمى ساقتالعان. سارىبايدىڭ اڭ اۋلايتىن جەرىن «ايدىن كول» دەپ اتايدى. ودان ۇل تۋادى، ولاردىڭ الدىنان ءسۇيىنشى سۇراپ شىعۋشى جىگىت ەمەس، كەمپىر. سارىباي قۋانعاننان قاتتى شاۋىپ، اتتان قۇلاپ قايتىس بولادى. قاراباي ايتىسقان انتىن ۇمىتىپ، قىزىن جەتىم ۇلعا بەرمەيمىن دەيدى. بالا (قوزى كورپەش) ءبىر كۇندە ءبىر جاسقا، ەكى كۇندە ەكى جاسقا جەتەدى. جەتى جاسقا كەلگەندە اناسى وعان التىن دوپ پەن كۇمىس ساقا قۇيدىرىپ بەرەدى. اسىق ويناپ ءجۇرىپ بالا كەمپىردىڭ ورمەگىن ءۇزىپ كەتتى. ول بالانى قارعاپ، «اق شاشىم ساعان قارعىس بولىپ ءتيسىن، التىن دوپ ويناپ، كۇمىس ساقا ۇرعانشا، قالىڭدىعىڭ باياندى ىزدەپ تاپسايشى» دەدى. «مەن التىن دوپ پەن كۇمىس ساقامدى سىزگە بەرەيىن، الگى ءسوزىڭىزدى قايتادان ايتىڭىزشى، شەشەكە»، - دەدى. كەمپىر «سەنىڭ جارىڭ - بايان سۇلۋ، اكەسى ساعان بەرمەيمىن دەپ كوشىپ كەتتى»، - دەيدى.
قوزى كورپەش كامىعىپ ۇيىنە كەلدى. اناسىمەن قايىمداسىپ، قاتتى قايعىرۋدا بولدى. ءبىر كۇنى ۇيىنە ءۇش قوناق كەلدى، بىرەۋى دومبىرامەن كۇي تارتاتىن اقىن. ولار بايان سۇلۋدىڭ ورداسىنان شىعىپ، تۋرا قوزىكەگە كەلىپ كۇي تارتادى. بايان سۇلۋدىڭ قوزى كورپەشكە ايتقان سالەمىن جەتكىزەدى. قوزى كورپەش اناسىنىڭ ايتقان ءسوزىن تىڭداماي، تۋرا قوناقتار جاتقان ۇيدە بىرگە بولادى. ءتۇن ورتاسىندا ول قوناقتاردان بايان سۇلۋدىڭ سالەمىن قالاي اكەلگەنىن سۇرادى. ولار ايتتى، «ءبىز قارابايدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، ەرتە شىعىپ، كەشىندە وسىندا كەلدىك».
مۇنى ەستىپ قوزى كورپەش قارابايدىڭ ورداسىنا اتتاندى. بۇل كەز قارابايدىڭ بايان سۇلۋدى قودارعا بەرمەكشى بولىپ جاتقان كەزى ەدى. قوزى كورپەش جول-جونەكەي كەمپىرگە جولىقتى. ودان قارابايعا كەلىپ، التى اي ونىڭ قويىن باقتى. ول ۋاقىتىنىڭ ىشىندە قالىڭدىعىن كورە المادى، ءىشى قايعىعا تولدى. جولىعۋدى ءۇمىت ەتىپ، بايان سۇلۋدىڭ زەرلى قوزىسىنىڭ اياعىن سىندىردى. ونى ىزدەۋ ءۇشىن بايان سۇلۋ تۇتاتقىشپەن (شاقپاقتاستىڭ ۇشقىنى) اتىن شاقىرىپ الدى، اتى جەتىپ كەلدى.
قوزى كورپەش ايتتى: «سەنىڭ قويىڭدى باققانىما التى اي بولدى سودان بەرى سەنىڭ كەلبەتىڭدى ءبىر كورمەدىم. و، ءقادىرلى بايان» - دەدى. بايان سۇلۋ ىلگەرى كەتىپ «ءتۇسىندى»، «و، مىناۋ قوزى كورپەش ەكەن» - دەپ. مۇنىڭ الدىندا قارابايدىڭ كوشىپ-قونعان جەرىنە ءۇش قوناق كەلگەن ەدى، ونىڭ بىرەۋى اقىن ەدى. قاراباي ولاردى سىيلاپ كۇتىپ الدى. «قايدا باراسىزدار؟» دەپ سۇرادى. ولار ايتتى «ءبىز قوزى كورپەشتى ىزدەپ كەلەمىز، ونىڭ الدىندا كۇي تارتىپ، دومبىرامەن ويناعىمىز كەلەدى». قاراباي بايان سۇلۋدى قودارعا بەرمەك بولىپ ۇلكەن توي جاسادى. سورلى بولعان بايان سۇلۋ قايعىدان باس كوتەرمەدى. قوزى كەرپەش وعان تەز كەلىپ، ەكەۋى قوسىلدى، جاسىرىنىپ ساندىق ىشىندە جاتىپ ءجۇردى. وزگە ۆاريانتتا كۇيمەدە، جالعىز-اق قوزى كورپەشتىڭ التىن ايدارى سىرتقا شىعىپ تۇردى. قودار قۇل قالىڭدىعىن كورىپ، ايران سۇراپ ءىشۋ ءۇشىن باياننىڭ ۇيىنە كەلدى، التىن ايداردى كورىپ، ونى كەسىپ الدى. ايقايلاعان داۋىسپەن قارابايعا كەلىپ ايتتى: «قىزىڭنىڭ كۇيەۋى بار كورىنەدى».
قاراباي ولاردى تويعا شاقىرادى. بايان سۇلۋ قوزى كورپەش ماس بولىپ قالماسىن دەپ، ونىڭ كيىمىنىڭ ىشىنەن جىڭىشكە شاناق بايلاپ بەرەدى. قودار بەرگەن اراقتى وسىعان قۇيا بەر دەيدى. وردانىڭ ەسىگىندە ءتورت كۇزەتشى، دالادا ءۇش جەردە ءۇش قاراۋىل تۇرادى. بايان سۇلۋ دالاعا شىعىپ، بارلىق اتتىڭ ۇزەنگىسىن كەسىپ تۇسىرەدى. ورداعا كىرىپ كەلسە، ءبارى ۇيىقتاي باستاعان. قوزى كورپەشتىڭ بەتىنە سۋ بۇركىپ وياتتى. قوزىكە كۇزەتتە تۇرعان قاراۋىلدىڭ اراسىنان تەز وتە شىقتى، ولار ءبىرىن-بىرى قىلىشتاپ وزدەرىن-وزدەرى ءولتىردى، ءىشى ويران-توپىر بولدى. اتتاردىڭ ۇزەڭگىسى جوق، قوزىكەنى ۇستاۋعا مۇرشالارى بولماي قالدى. قوزى كورپەش جولدا تۇرعان ءبىرىنشى قاراۋىلدى ءولتىردى، ودان كەيىن ەكىنشىسىن ۇرىپ جىقتى. ۇشىنشىگە بارعاندا ول ايتتى: «مەنى ات!» دەدى. قوزى كورپەش ايتتى: «الدىمەن سەن ات» دەدى. ول اتىپ، توبىعىنان تيگىزدى، قوزى كورپەش اتا الماي قالدى. ول شوقتەرەككە بارىپ جان ساقتادى. جىر:
مەنىڭ توبىعىم جارالانعان - قوزعالۋعا شامام جوق.مەنىڭ اياعىم ۇرىلعان - قيمىلداۋعا شامام جوق.
شوقتەرەك، سەنەن سۇرايتىنىم
مەنىڭ استىما ءتۇسىپ توسەك بول.
مۇنداي موتيۆ قورقىت جىرىندا دا بار.
الىپ ەرگە التىن شاتىرلى ءۇي بول.
ول وعان تانىس بولسان.
مەن ەستىگەن شوقتەرەك ونىڭ استىنا ءتۇسىپ توسەك بولدى؛ ۇستىنە شىعىپ شاتىر بولدى. بايان سۇلۋ بۇعان كۇن سايىن تورعايىن جىبەرىپ، باۋىرساق، تاماق جەتكىزىپ تۇردى.
قوزى كورپەشتىڭ ءوزى دە جاداشى (جايشى) ەكەن. ول بارلىق جەرگە جاڭبىردى ۇستى-ۇستىنە قۇيدىرىپ، تەك شوقتەرەكتىڭ تۇبىنە كۇن ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇردى. ءبىر كۇنى تورعاي اۋىلعا كەلگەندە، ونى اندىپ جۇرگەن باياننىڭ جەڭگەسى ۇستاپ الىپ، ءجۇنىن جۇلىپ، ەڭ سوڭىندا باس ءجۇنىن جۇلا باستاعاندا شىداي الماي، «شوق» دەپ ءولىپ كەتەدى. قودار قۇل سۇراپ، ەستىپ بىلەدى. بۇل شوقتەرەك ەكەن دەيدى. قاسىنا قارابايدى ەرتىپ شوقتەرەككە كەلەدى. قوزى كورپەش ءوزىنىڭ ادەپتىلىك مىنەزىمەن باس ءيىپ، ولاردىڭ الدىنان شىعادى.
قارابايدىڭ ايتقان ءسوزى: «قىزىمدى باسقادان گورى وسىنىڭ وزىنە بەرگەنىم دۇرىس ەكەن»، -دەپ ەكەۋى كەتەدى. قودار كەيىن ۇرلانىپ كەلىپ، قوزىنى اتىپ ولتىرەدى. قالعانى وزگە ۆاريانتتارىمەن بىردەي. بايان سۇلۋدىڭ قوداردى ءولتىرۋى، قوزى كورپەشتى جوقتاۋ، ونىڭ جەتى كۇنگە ءتىرىلىپ، بايان سۇلۋمەن قىزىق كورۋى، ونىمەن بىرگە ءولۋى - وزگە ۆاريانتتا كەزدەسپەيتىن، تەك وسى قاتپانىڭ ايتۋىندا كەزدەسەتىن وتە ەسكى ۆاريانتتىڭ ءبىر ءتۇرى. قوزى كورپەش بايان سۇلۋعا جۇرەرىنىڭ الدىندا ءبىر توپ اقىندار كەلىپ، قىزىق كۇي تارتىپ، ونى قۋانىشپەن شىعارىپ سالادى. قوزى كورپەشتىڭ ءوزى دە كۇيدى ادەمى تارتىپ، بايان سۇلۋدىڭ الدىندا جۇرەك قوزعايتىن تولقىندى جىرلار ايتادى. قودارمەن الىسىپ جۇرگەندە جادا تارتۋ ءادىسىن جۇيرىك ءبىلىپ، جاڭبىردى ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ، كەيدە بوران سوقتىرادى (جاناك، قاتپا). قاراۋىلدا تۇرعان جىگىتپەن كەزدەسكەندە، ەسكى داۋىردەگى ءتارتىپ بويىنشا اتىسايىق پا، سايىسايىق پا دەپ كەزەك سۇرايدى. بۇل وتە ەسكى ۋاقىتتا بولعان جوسىن (گريازنوۆ م.پ.دريەۆنيە پامياتنيكي گەرويچەسكوگو ەپوسا).
ورىسشا قارا سوزبەن جازىلعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ 1870 جىلدارى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ءبىر ەسكى ۆاريانتى سەمەي قالاسىندا اباي مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. كولەمى 164 بەت. ونى ءبىر بىلەتىن قازاققا ن.يا.كونشين اۋدارتقان بولۋ كەرەك. سول سياقتى اۋدارۋلار ن.يا.كونشيننىڭ ومبىنىڭ گەوگرافيا قوعامىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان مالىمەتتەرى اراسىندا كەزدەسەدى. جىردىڭ مازمۇنى باياناۋىل مەن اياگوز بويىندا ايتىلاتىن ۆاريانتتارعا وتە ۇقساس، ىشىندە حالىق ءداستۇرى تۇردە سۋرەتتەلگەن. جىر قاراباي مەن سارىبايدىڭ اڭعا شىعۋىنان باستالادى. بايان سۇلۋ مەن قوزى كورپەش سەگىز جاسقا دەيىن جايلاۋدا بىرگە ءوسىپ جۇرەدى. ءبىر جىلى وراسان جۇت بولىپ، حالىق تەگىسىمەن جاتاقتا قالادى. قوزى كورپەش سول جاستايىنان ەڭبەككە ۇيرەنگەن قايراتكەر بولادى. قاراباي تەرىسكەيدەن كوشىپ، باياناۋىلعا كەلىپ توقتايدى. باياندى ايتتىرۋعا ءۇمىت ەتكەن تالاي سەرى جىگىتتەر كەلەدى. بايان قوزىنى ىزدەپ، تورعايىن جىبەرەدى، ءبىراق لاشىنعا كەزدەسىپ، تورعايى تالاۋعا تۇسەدى. قوزى كەرۋەنگە ەرىپ قارابايدىڭ اۋىلىنا كەلەدى. قاراباي ۇلكەن توي جاساپ، قىزىن كەرۋەن باسىنا بەرمەكشى بولادى. بايان سۇلۋمەن قوزىەكە ونى ءبىلىپ، قاشا جونەلەدى. ولاردى اياگوزدىڭ بويىندا ۇستاپ، قوزىكەنى قودار اتىپ ولتىرەدى. بايان ءوزىن ونىمەن بىرگە ولتىرەدى. بۇكىل ەل جينالىپ، ەكەۋىنە اياگوز بويىندا بيىك كۇمبەز ورناتادى. بۇل ۆاريانت -«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ ەسكى نۇسقاسىنىڭ ءبىرى.
باياناۋىل ۆاريانتىمەن تىعىز بايلانىسى بار نۇسقانىڭ ءبىرى قوزى كورپەشتىڭ بايانى»، 1882 جىلى ومبى قالاسىندا قارجاس اۋىلىندا جازىلعان، بەرگى كەزگە دەيىن ساقتاپ كەلۋشى مۇرتازا بولەك ۇلى. جىردىڭ باس-اياعى ساقتالماعان. ايباستىڭ بايان سۇلۋدى ىزدەپ شىعۋىنان باستالادى، اياعى باياننىڭ قوزىنى جوقتاۋىمەن بىتەدى. بۇل نۇسقا بۇرىن ءبىر ۇلكەن جازبا كىتاپتىڭ ورتا كەزىندە بولعان، ونىڭ 177-203 بەتتەرىنەن ورىن العان. ول جازبا دا، بۇل نۇسقا دا ەشكىمگە بەلگىسىز بولىپ جاتقان. ىزدەپ تابۋشى ت.سىدىقوۆ.
جىردىڭ ەڭ ءبىر جاقسى ءتۇرىن جازىپ قالدىرعان جىرشى – قوڭقاباي مەيىرمان ۇلى. قارقارالى ايماعىندا دەگەلەڭ تاۋىنىڭ قىستاعىندا تۋىپ-وسكەن ءبايبورى ەلىنىڭ ءبىر اقىنى. جىردى ول 1909 جىلى ءبىر ەسكى جازۋدان كوشىرىپ العان، كولەمى 93 بەت. اڭىزدى جىرلاۋ مازمۇنى شوجەدەن باسقاراق. قاراباي مەن سارىباي تاشكەننەن تومەن قاراي سىر بويى مەن جەتىسۋدى قونىس ەتكەن ادامدار. قوزى ەلىنە كەلىپ، كۇڭ بولىپ جۇرگەن اناسىن بوساتىپ، ونى قىرىق بيەنىڭ سۇتىمەن جۋىپ تازارتادى. اناسى قايتادان تاعىنا وتىرادى. بايان ەلىنە كەلگەندە ۇلكەن توي جاسايدى، باياننان ەكى ۇل تۋادى. باياننان سايتۇلەك دەگەن ۇل تۋعانىن ايتباي اقىن دا كەلتىرگەن.
جىردىڭ وسىندا ايتىلعان كوپ ۆاريانتىن، ونىڭ سيۋجەت قۇرىلىسىن جەتكىزە سۋرەتتەگەن عالىمدار - گ.ن.پوتانين مەن مۇحتار اۋەزوۆ. بەرگى كەزدە ونى جاقسى زەرتتەۋگە جول اشقان ىسقاق دۇيسەنبايەۆ. گ.ن.پوتانين مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بايقاۋىنشا، «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە بەلگىلى ۇلەس قوسقان، قازاق حالقىنىڭ ءبىر جارقىن شىعارماسى دەپ انىقتاعان. گ.ن.پوتانين بۇل جارقىن ويلارىن ءوزىنىڭ كوپ جىل ىشىندە جازعان ەڭبەكتەرىندە ايقىن بىلدىرگەن.
بۇل جىردىڭ ەكى داۋىردەن كەلە جاتقان موتيۆتەرىن، ونىڭ قاتار ايتىلاتىن كوپ اڭىزدارىن اياۋلى عالىم موڭعول ەپوسىنان، التاي، ءسىبىر ەلى ايتاتىن ەپوس - اڭىزدارمەن سالىستىرىپ وتىرادى.
ەل اۋزىندا ساقتالعان باسقا اڭىزدارعا قاراعاندا، بايان سۇلۋدىڭ اقىلدى اپالارى اي تاڭسىق، ايقىز - «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ - جىرىنىڭ جەكە بار تاراۋى بولىپ ايتىلعان. ونىڭ نەگىزگى سارىنى، اي تاڭسىق پەن ايقىزدىڭ قوزىكە مەن بايان سۇلۋ، ايباس تۋرالى قانداي قيىندىقتى باسىنان كەشىرگەنى، ولار ءۇشىن بار جانىن سالىپ، ۇلكەن تولقۋدا بولعانى. بۇل ەكى قىز بايان سۇلۋ سياقتى سەزىم، وي رومانتيكاسىنا بەرىلگەن، جىردىڭ كوڭىل قوزعايتىن پەرسوناجى، يگى ادامدار توبى.
جالپى ايتقاندا، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىندا ايتىلاتىن جەر اتتارى ەرتە كەزدە شىن وقيعادان شىققان بولۋ كەرەك. قارابايدىڭ ءۇش قىزىنىڭ اتىمەن ايتىلاتىن جەر، سۋ، تاۋ، وزەندەر اتى وسى كۇنگە دەيىن ادامنىڭ كوڭىلىنە سونداي جاقىن كورىنىپ، ولاردىڭ اڭىزى حالىق اۋزىندا ەرەكشە ورىن العان.
بەسىنشى كەزەن ءبىر عانا قوزى كورپەشتى سۋرەتتەۋگە ارنالعان.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى - قازاق ادەبيەتىندە كوركەم تۇردە جىرلاعان ەڭ قىزىقتى اڭىزداردىڭ ءبىرى. بۇل جىردىڭ نەگىزگى ءموتيۆى - ماحابباتتى ارداكتاۋ، باقىتسىزدىققا ۇشىراعان ەكى جاستىڭ از ۋاقىت قىزىق كورىپ، كەيىن تراگەديامەن بىتكەنىن ايتىپ بەرۋ.
وسىنشا دەن قويىپ، جۇيەلى تۇردە زەرتتەلگەن، قانشاما ۆاريانتتارى، نۇسقالارى ەكى ءجۇز جىل شاماسىندا جينالىپ توپتالعان، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرى - دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە ۇلى مۇرا بولعان حالىق اقىندارىنىڭ تاماشا شىعارماسى. ونىڭ باسىنا ورناتىلعان ساۋلەتتى كۇمبەزى دە عاسىرلار بويى حالىق كوزىنە ەلەس بەرىپ، ەكى عاشىقتىڭ ماحابباتىن ەكى مىڭ جىلدان اسا ساناعا ساۋلە تۇسىرگەندەي جۇرەكتى تەربەپ كەلەدى.
جىردىڭ سيۋجەت قۇرىلىسى
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىن سيۋجەتى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، وتە ەرتە داۋىردە، يسلامنان كوپ زامان بۇرىن شىققان.
ەپوستىڭ ءتۇرلى ۆاريانتىن جىرلاعان بولات ءۋاليحانوۆ، ارىستان ساقاۋ اقىن، نايمان بالا، سىبانباي (مۇسا رۇستەم ۇلىنىڭ 1927 جىلعى دەرەگى بويىنشا)، جاناق اقىن، شوجە، بەكباۋ اقىن تۋرالى دا ايتتىق.
جىردىڭ ەسكى سيۋجەت قۇرىلىسىندا نوعايلى (قىپشاق) زامانىنىڭ موتيۆتەرى كەزدەسپەيدى. كەيبىر ۆاريانتتا «نوعايلى»، «ورمانبەت بي» ءسوزىنىڭ كەزدەسۋى XIII-XIV عاسىرلاردا قوسىلعان ويلار. بۇل جىردىڭ ءتۇۋ باستا ساق، عۇن، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە جازىلعان جىر ەكەنىن جوعارىدا كورسەتكەن. شوقتەرەكتىڭ التىن سۋرەتى اشىق سيپاتتايدى.
جىر سارىبايدىڭ ارعى تەگىن وعىز بەن قىپشاقتاردان تاراتادى. ول قىس سىر بويىن قىستاپ، جاز ارقاعا شىعادى. بۇل موتيۆ تۇرىك قاعاناتى كەزىندە (VI - VIII عع.) سىر بويى مەن ارقانى بىردەي قونىستاعان قىپشاق پەن وعىزداردىڭ ءومىرىن ەسكە تۇسىرەدى. (راشيدەدسين)
ءناسىلىن سارىبايدىڭ ايتۋشى ەدى،
قىرىق بالا ورمانبەتتىڭ بىرەۋى دەپ.
(جاناق)
جىرداعى سارىبايدىڭ ورمانبەت ەلىن باسقارۋشىنىڭ بىرەۋى ەدى دەپ ايتىلۋى ەسكى سيۋجەتكە قوسىلعان جاڭالىق. بەرگى كەزدە بارلىق جىردى «نوعايلىنىڭ جىرى» دەپ اتايتىن بولدى. ءبىراق «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەسكى سيۋجەتى ودان كوپ زامان بۇرىن قالىپتاسقان. جىردىڭ اتىنا، سيۋجەتىنە، تىلىنە قاراعاندا، ونى نوعايلى زامانىندا شىقتى دەۋگە كەلمەيدى. ول ودان كوپ بۇرىن، عۇن، ءۇيسىن، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە ايتىلىپ كەلگەن. جىردىڭ قازاق، التاي ەلىندە بىردەي ايتىلۋى، كەيدە ءسىبىردىڭ تەرەڭ ولكەسىندە كەزدەسۋى مۇنى اشىق دالەلدەيدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» حالىكتىڭ جان كۇيىنە ساي كەلەتىن ساۋلەتتى جىر بولعاندىقتان، ول كوپ زامان ىشىندە ۇزدىكسىز ايتىلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسقان. سوندىقتان وعان بىرتە-بىرتە جاڭا موتيۆتەر دە قوسىلىپ وتىرعان.
ەسكى داۋىردە جاسالعان سيۋجەتتىڭ كەيدە ەرتەگى-اڭىز، كەيدە جىر - تولعاۋ تۇرىندە ايتىلىپ ساقتالۋىنىڭ ءوزى ونىڭ ۇلى ءبىر قاسيەتى.
اسىرەسە، جىردا ەرتە داۋىردە الىسقا كوشىپ، مال باعاتىن، بايتاق ولكەنى ەن جايلاعان، سۋى، ءشوبى مول قونىستى ىزدەگەن كەزەڭنىڭ ەلەسى باسىم. ول داۋىردە ءدال وسىلاي ءومىر كەشكەن تايپالار عۇندار، قاڭلىلار، قىپشاقتار، قىرعىزدار، ۇيعىرلار ەدى. ولار قىستاۋ مەن جايلاۋدىڭ اراسىندا كەمى دەگەندە ءتورت مىڭ كيلومەترگە دەيىن كوشىپ بارىپ قايتاتىن. «ەر توستىك» اڭىزىندا جىلقىنى قىستا «كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس» جەرگە اپارىپ جايادى عوي.
ءسىبىردىڭ الىس جاتقان ورمانىنىڭ، قىستىگۇنى جۇت بولمايتىن، ءشوبى مول، بوران تىنىشىن المايتىن قالىڭ تايگاسىنىڭ ءىشى مەن وسىرۋگە قولايلى بولعان «قوزى كورپەش» جىرىندا كوپ ايتىلاتىن موتيۆ وسى جىلقى باعۋ ءىسى. قاراباي سياقتى شارۋاقور، مىقتى بايدىڭ توقسان مىڭ جىلقىسى وسىنداي ۇلان بايتاق وڭىرگە عانا جايىلۋى تابيعي. بۇل موتيۆ ەسكى جىردىڭ كوبىندە كەزدەسەدى («ەر توستىك»، «اق كوبەك»، «ماناس»).
جاز شىعا قارابايدىڭ اياگوزدەن كوشىپ، جايلاۋى مول تەرىسكەي ولكەگە بەتتەۋى، تۇمەندە، توبىل وزەنىنىڭ بويىندا، ۇلى جايلاۋ بالتالىدا وتىرۋى، جىلقىسى مۇز تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا دەيىن بارۋى (رادلوۆ جازۋى) ءومىر شىندىعىنا سايكەس. تاريحي داۋىرلەردە كوشپەلى تايپالار جازدىگۇنى سول تەرىسكەي ولكەنى جايلاۋدى كوپ زاماننان سالت ەتكەن.
جىردا قارابايدىڭ تۇرپاتى شەبەر سۋرەتتەلگەن. ول وتە شارۋاقور، ساراڭ باي، سونىمەن قاتار ەگىن سالىپ، قۇدىق قازدىراتىن ىنتاسى دا از ەمەس. وسىنداي كەلبەتىنە قاراعاندا قاراباي قارلىق (قازىلىق) ەلىن بيلەگەن قارا حانعا ۇقسايدى (VII-VIII عع.). ول وزىنە لايىقتاپ جاساتقان جارقىراعان التىن كىسەنى توقسان جىلقى بەرىپ ىستەتكەن.
جىر قارابايدىڭ كەيبىر ۇنامدى ىستەرىمەن قاتار، ونىڭ كوربىلتەلىك مىنەزىن دە اشكەرەلەپ وتىرادى. ونىڭ بار تىلەگى جىلقىدا عانا:
جاس قۇلىنىم قىرىلدى بارلىق، قودار،
ءبىر سۋ تاۋىپ بەرە گور ماعان، قودار.
سەن شولدەتپەي مالىمدى الىپ ەتسەڭ،
اق باياندى بەرەرمىن ساعان، قودار.
قارابايدىڭ بۇل سيپاتى كىسىدەن مالدى ارتىق سانايتىن توپاس، ساراڭ بايلاردىڭ كورىنىسى. بايان سۇلۋدى تەڭىنە بەرۋ ونىڭ ويىنا كەلمەيدى، تۋعان قىزىن جىلقى ءۇشىن قۇربان ەتەدى.
جىرداعى باس گەرويدىڭ ءبىرى - قودار. ول قارابايدىڭ تىلەگىنە ءدال كەلەتىن قارا كۇشتىڭ يەسى. بۇل ەكەۋى وي، سانا جاعىنان بىرىنەن-بىرى ارتىق ەمەس، ەكەۋى دە توپاس ادامدار. قوداردىڭ جويقىن كۇش يەسى ەكەنىن جىر بىلاي دەپ كورسەتەدى:
تۇنىمەن قۇدىق ارشىپ تۇسكە شەيىن،
سونداي قۇدىق جاسايدى بەسكە شەيىن.
كەيىنىڭ ءوز سۋى بار، كەيىندە جوق،
مەسپەن تاسىپ تولتىرار كەشكە دەيىن.
(جاناق)
جىردا قارابايدىڭ كوشىپ جۇرگەن جولىنداعى جەر اتتارى كوڭىل اۋدارارلىق. بۇل ماسەلەگە كوپ عالىمدار وي بولگەن. اياگوزدەن تەرىسكەيگە كوشىپ شىققاندا قارابايدىڭ توقتاپ وتكەن جەرلەرى - جورعا، جاۋىر تاۋى، شۇبارايعىر (وسى كۇنگى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ جەرى)، ودان ءارى بۇرىنعى قارقارالى ايماعىنا كىرەتىن جەرلەر مەيىزەك (بايان سۇلۋدىڭ مەيىز ىشكەن جەرى)، تەمىرشى (تەمىر قازىپ العان جەر)، قازانعاپ وزەنى، توقىراۋىن، جامشى وزەندەرى، التىن ساندىق، اقشاتاۋ، قارقارالى، باياناۋىل، شىدەردى، ولەڭتى، ەسىل (قارا وتكەل)، قوزى كورپەش بۇلاعى، نۇرا «قارابايدىڭ ورداسى»، دومبىرالى، مونشاقتى (كوكشەتاۋ)، تۇمەن، بالتالى ساقالدى. اياگوزدىڭ ماڭايىندا بۇعان قوسا ايتاتىن جەر اتتارى - بايان جۇرەك (باياننىڭ عاشىق بولعان جەرى)، ايتاڭسىق، اياگوز وزەندەرى (باياننىڭ اقىلدى اپالارىنا ارناپ قويىلعان جەر اتتارى، شوقتەرەك (قوزى كورپەشتىڭ قايتىس بولعان جەرى). ايباستىڭ قورىمى، قوداردىڭ ءمۇسىن تاسى، تاعى سوندايلار. سيۋجەت قۇرىلىسى بويىنشا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىنىپ ايتىلادى. مۇندا التى ءتۇرلى ۇلى كەزەڭ بار. ونىڭ ءاربىرى ەرتە كەزدە ءوز الدىنا جەكە-جەكە، ۇزاق جىر بولىپ ايتىلعان (بولات ۋاليحانوۆ، ارىستانباي اقىن، نايمان بالا).
ءبىرىنشى كەزەڭ - ەكى ۇلىستى باسقاراتىن قاراباي مەن سارىبايدىڭ قىستاۋدان (كەيدە قالادان) كوشىپ، ۇلى جايلاۋ تەرىسكەيگە (بالتالىعا) بارىپ، جازدى سوندا وتكىزىپ قايتۋى. ەكەۋى ەكى ۇلىستىڭ ەل باسقارۋشىسى. جىردا كوبىنەسە اق حان، قارا حان دەپ اتالادى (قازاق پەن التاي ەلى ايتاتىن نۇسقالاردا). ەكەۋى جاپان تۇزدە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ تانىسادى. تەرىسكەي ولكەدە بۇتى مەن مارال وراسان كوپ، ەكەۋى مارال اۋلاۋ قىزىعىنا تۇسەدى. اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جاقسى كورىپ، دوس بولادى. ەكەۋىنىڭ ايەلى دە كۇماندى ەكەن، ەتەر بىرىمىزدەن ۇل، بىرىمىزدەن قىز تۋسا - ايىرىلماس قۇدا بولايىق دەپ، توس سوعىسىپ، انتتاسادى.
ءبىر كەزدە الدارىنان بۋاز مارال كەزدەسەدى. قاراباي ساداعىن جۇلىپ الىپ اتپاقشى بولعاندا، سارىباي: «ايەلىمىز ەكىقابات، اتپاعان دۇرىس»، - دەپ كەڭەس بەرەدى. الدەن ۋاقىتتا ولاردىڭ الدىنان ءسۇيىنشى سۇراپ ءبىر جىگىت شىعىپ (كەيبىر ۆاريانتتا كەمپىر): «سارىبايدىڭ ايەلى ۇل، قارابايدىڭ جۇبايى قىز تاپتى»، - دەپ قۋانتادى. ەكى اڭشى ات قويىپ، ۇيىنە تارتادى. كەش بولا باستاعان كەز. قاراباي «بايقاپ جۇرەيىك» دەيدى. الدەن ۋاقىتتا اتى جارعا سوعىلىپ، سارىباي اتتان ۇشىپ ءتۇسىپ قايتىس بولادى. ەكى حاننىڭ ورداسى قاتتى قايعىرىپ كۇيىنەدى. جىردىڭ كوپ جەرى سارىبايدى ەسكە تۇسىرۋگە، وعان اس بەرۋگە ارنالعان. Ac ۇستىندە اتاقتى قاريالار مەن شەشەن بيلەر تولقىندى سوزدەر ايتىپ، ەكى اڭشىنىڭ دوستاسقان سەرتىن قوشەمەتتەپ، بەسىكتە جاتقان ەكى بوبەكتىڭ ىلگەرىدە بىرىمەن ءبىرىنىڭ قوسىلۋىنا تىلەك بىلدىرەدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ ءوزى بۇرىن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ايتىلاتىن ەڭ عاجايىپ اڭىزدىڭ ءبىرى بولعان.
ەكىنشى كەزەڭ - جەتىم قالعان قوزىكەنى، ونىڭ اناسىنىڭ ۋايىمداۋىنا، بەسىكتە جاتقان كىشكەنە قوزى كورپەشكە ءۇمىت ارتقانىن كورسەتۋگە ارنالعان. بۇل كەزدە قاراباي ۇلكەن تولعاۋ ۇستىندە جۇرەدى. اعايىندارى وعان «جەتىم ۇلعا قىزىندى بەرمە» دەگەن كەڭەس بەرەدى. قوزىنىڭ اناسى مەن تايلاق بي قارابايعا «بۇرىنعى سەرتتەسكەن انتىڭدى بۇزبا، جاقىندىق ماڭگى ساقتالسىن» دەيدى. ءبىراق قاراباي سەرتىندە تۇرمايدى. «جەتىم ۇلعا قىزىمدى بەرمەيمىن» دەپ، بالتالىدان تەز كوشە جونەلەدى.
اياۋلى اناسىنىڭ قوزى كورپەشتى الپەشتەپ، تاربيەلەۋ ءىسى دە وسى ەكىنشى كەزەڭدە جىرلانادى. قوزى كورپەشتىڭ قالاي وسكەنى، بالا كۇندەگى سيپاتى، زەرەك - العىرلىعى، الىپ ەر بولۋعا لايىقتى بالا ەكەنى كورىنە باستايدى. بەس-التى جاسقا كەلگەندە اناسى وعان ارناپ التىن ساقا، كۇمىس ساقا قۇيدىرىپ بەرەدى. بۇل دا ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان ىرىمنىڭ ءبىر ءتۇرى. التىن مەن كۇمىس قۇيعان ساقالار ەسكى قورىمداردى (وبالاردى) قازعاندا اۋىق-اۋىق كەزدەسىپ تۇرادى. «ەر توستىك»، «اق كوبەك»، «قۇلا مەرگەن» سياقتى ەسكى اڭىزداردا ايتىلادى
ءۇشىنشى كەزەڭ - بايان سۇلۋدىڭ قالاي وسكەنىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان. ول ەل باسقارعان ادامنىڭ ورداسىندا وسكەن قىز. جىردا ونىڭ سۇلۋ بەينەسى، تال شىبىقتاي بۇرالعان بويى، ادەمى ءمولدىر قارا كوزى، جۇرتتان اسقان سۇلۋ ءجۇزى، ءمولدىر مىنەزى، بار قاسيەتى تىزبەكتەلىپ، توگىلىپ وتىرادى. بايان سۇلۋدىڭ جاقسى كورگەن دۇنيەسىنىڭ ءبىرى - ونىڭ كوركەم كۇيمەسى. بۇ دا ەسكى داۋىردەگى تايپالار اراسىندا كوپ تاراعان ءداستۇردىڭ ءبىر بەلگىسى. تۇركى تايپالارى اراسىندا بولعان ونداي كۇيمەلەردى گرەك، لاتىن، جۇڭگو جازۋشىلارى ادەمىلەپ سۋرەتتەگەن. ولاردىڭ قالدىعى پازىرىق وبالارىنان دا تابىلعان.
كۇيمە قازاقتىڭ حالىق جىرىندا - «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قامبار باتىر»، «قىز جىبەك»، «قوبىلاندى»، «ەر سايىن» جىرلارىندا سۋرەتتەلگەن. بايان سۇلۋ كۇيمەسى بىلاي سيپاتتالادى:
جۇرت ايتاتىن تەمىرلى كۇيمەسى بار،
قوزى كورپەش دەگەندە دۇنيەسى تار.
(جاناق، اباي)
كۇيمەدە ويناپ-كۇلىپ بىرگە تۇردى،
ەكەۋى تار كۇيمەدە قۇشاقتاستى...
قوزىكە اق شاتىردا كۇندىز تۇردى،
تۇندە التىن كۇيمەدە داۋرەن ءسۇردى.
ەلى-جۇرتى ەلىندەگى ەسىندە جوق،
جيىرما جىل قارابايمەن بىرگە تۇردى.
(شوجە).
جاناقتىڭ مۇحتار جازىپ العان سوڭعى ۆاريانتىندا بۇل ءموتيۆى بىلاي سۋرەتتەلگەن:
قوزىكەڭ تار كۇيمەدە وي ويلايدى،
ويىنمەنەن كۇلكىگە ءبىر تويمايدى.
توعىز، ون كۇن كۇيمەدە قىزىق كورىپ،
كۇرەڭشەمەن جۇگىرتىپ تاعى وينايدى.
ۆ.ۆ.رادلوۆ ۆاريانتى بويىنشا، قوزى كورپەش كۇيمەگە كىرىپ كەلگەندە، ونىڭ ءىشى سۇلۋلىق سۋرەتىمەن جارقىراپ تۇرادى.
ەر قوزىكەم كۇيمەسىنە كىرىپ باردى،
كۇيمەسى كۇندەي بولىپ جارقىرادى.
دەربىسالين نۇسقاسىندا دا وسى ءتارىزدى بولىپ ايتىلادى:
كورپەشپەن قۇشاقتاسىپ سۇيىسكەن سوڭ
قولتىقتاپ كۇيمەسىنە الىپ باردى.
بۇل وقيعاعا توكپە اقىندار ەرەكشە ءمان بەرىپ، ەكى عاشىقتىڭ قوسىلعانىن شالقىتا، اسەرلەنە ايتاتىن بولعان.
تەگىندە كۇيمەنىڭ شىعۋ تاريحى دا وتە ادەمى، مادەنيەتتىڭ ءبىر ۇلكەن سالاسى. تاريحي داۋىرلەردە كۇيمەنى مال باققان تۇركى تايپالارىنىڭ كوبى جاساي ءبىلدى. ونى تۇرمىستىڭ ءبىر ساۋلەتتى مۇراسى، ونەر ءتۇرى ەتىپ ۇستاعان تايپالار - ەسكى داۋىردەگى ساقتار، عۇندار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار. «قاڭلى»، «قاڭقالى»، «قاڭقا» (قىتايشا قانگيۋي) دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى - كۇيمەنىڭ ەسكى داۋىردەگى ءبىر اتى. راشيدەدديننىڭ انىقتاۋىنشا، تۇركى تايپالارى كۇيمەنى «قاڭلى» دەپ اتاعان، سوندىقتان ول كۇيمە جاساعان تايپانىڭ اتىن دا قاڭلى دەپ كەتكەن. قاڭلىنىڭ ءبىر تاراۋى «قارا قاڭلى» - اربا جاساۋشى ەلدىڭ ءبىرى. وسى كۇنگە دەيىن قازاقستان جەرىندە ساقتالعان ولاردىڭ ءبىر تايپاسى قارا قاڭلى الاتاۋدىڭ القابىندا قونىستاپ وتىرادى.
ەرتە كەزدە قولدانعان التىنداعان شاتىر مەن كوك كۇيمەلەر جۇڭگو مەن لاتىن تىلىندە تالاي رەت سۋرەتتەلىپ ايتىلعان. ول تۋرالى كەيىنگى كەزدە جازعان عالىم ل.ن.گۋميليەۆ.
عۇنداردىڭ سوڭىن الا ادەمى كۇيمەنى سالت قىلىپ ۇستاعان تايپالار - قاڭلىلار، قىپشاقتار، وعىزدار، پەشەنەلەر. بۇلاردى ريم جازۋشىلارى سكيف (ساق) ەلى دەپ اتاعان. XI عاسىردىڭ جازۋشىلارى اننا كومنينا، نيكيتا حونيات، كينن كۇيمەلەردى سيپاتتاۋعا كوڭىل بولگەن. «سكيفتەر وزدەرىنىڭ ايەلدەرىمەن، بالالارىمەن جابىق كۇيمەدە وتىرىپ كوشىپ جۇرەدى».
ريم جازۋشىلارى قىپشاق پەن پەشەنەلەر ءوزىنىڭ كۇيمەلەرىن سوعىسقا دا پايدالانعانىن كورسەتەدى. «سكيفى ۆستالي ۆ بويەۆىە پوريادكي - ۆەد وني وبلادايۋت ۆروجدەننىم يسكۋسستۆوم ۆستات ي سترويت ريادى. وني ۋسترايۆالي زاسادى پو ۆسەم پراۆيلام تاكتيكي، باشنيامي وگوروديلي سۆوە ۆويسكو كرىتىمي پوۆوزكامي». دەمەك، كۇنشىعىس ريم اسكەرىمەن سوعىسقاندا، قىپشاق پەن پەشەنەلەر ءوزىنىڭ داعدىلانعان ءادىسى بويىنشا اسكەرىنىڭ الدىنان جابىق كۇيمەلەرىن شەپكە ۇستاپ، ونىڭ ۇستىنە مۇنارا تۇرعىزىپ، تاكتيكا ءادىسىنىڭ بارلىق ءتۇرىن قولداناتىن. ەگەر ولار كۇيمەسىز قارسىلىق كورسەتسە - جەڭىلۋى ءسوزسىز. «رومەي وپاساليس نەيسچيسليموگو سكيفسكوگو ۆويسكا ي منوجەستۆا كرىتىح پوۆوزوك، كوتورىە سكيفى يسپولزوۆالي ۆمەستو ستەنى». نيكيتا حونياتتىڭ بايقاۋىنشا دا قىپشاق پەن پەشەنەگە كوپ كومەك كورسەتكەن ولاردىڭ شەپكە ۇستايتىن كۇيمەلەرى. جازۋشى كيننىڭ باقىلاۋىنشا دا پەشەنەلەر اسكەرى كۇيمەنىڭ قاتارىمەن قورعاعان.
ەرتە عاسىرداعى قىپشاق پەن قاڭلىلاردىڭ كوركەم كۇيمەلەرىن پلانو كارپيني، رۋبرۋك، يبن-باتتۋتا كەلىستىرە سۋرەتتەگەن. قازاق پەن نوعايلار ولاردى XV-XVIII عاسىرلارعا دەيىن ساقتاپ كەلگەنىن شارافەددين يازيدي، ف.رۋزبەحان، پ.س.پاللاس زەرتتەگەن.
XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە شايباني حاننىڭ اسكەرىنە ەرىپ كەلگەن جازۋشى ف.رۋزبەحان قازاقتىڭ كيىز ءۇيى مەن ادەمى كۇيمەلەرىن ءبىرىنشى رەت كورىپ، سونداي تاڭعالعان. ونىڭ سۋرەتتەۋىنشە، قازاق شەبەرلەرى ءارى الىپ ەر، ءارى وقىمىستى بىلگىش - «پروسۆەششەننىي». رۋزبەحان قازاقتاردىڭ شاتىرلى كۇيمەلەر جاساۋ شەبەرلىگىن جوعارى باعالايدى. «اح، كاكيە شاترى! زامكي، ۆوزدۆيگنۋتىە ۆىسوكيە دوما، پوستروەننىە يز دەريەۆا ۆ ۆوزدۋشنوم پروسترانستۆە». شايباني حان وسىنداي شاتىرلى كۇيمەلەردىڭ ون مىڭدايىن قازاقتاردان تارتىپ الىپ، سامارقانعا اپارادى. ولاردىڭ كوركى كوز جاۋىن العان. «كاكيە پرەوگرومنىە شاترى يا ۋۆيدەل، پوستاۆلەننىە نا كولەسا! ۋزرەل يا وبشيرنىە دوما س وكوشكامي، پرەكراسنىمي ۆويلوچنىمي زاناۆەسكامي وچەن كراسيۆىمي ي يسكۋسنىمي، ي كازالوس، چتو ۆسيا ستاۆكيە ناپولنەنا ەتيمي پريەۆوسحودنىمي، ستوياششيمي نا ۆىسوكوم وسنوۆانيي دومامي، تاك چتو پوراجاەتسيا ي كرۋجيتسيا وت كراسوتى، ماستەرستۆا ي يزياششەستۆا».
جىرداعى بايان سۇلۋدىڭ كۇيمەسى دە تاريحي داۋىردەگى قىزعا ارناپ، ساۋلەتتى ەتىپ جاساعان اسەم كۇيمەنىڭ ءبىرى. بايان سۇلۋ ەشقايدا شىقپاي، بار جاس ءومىرىن وسى كۇيمەنىڭ ىشىندە وتكىزەدى. ونىڭ ەرجەتە ويلاعانى - تۋماي تۇرىپ اتاستىرعان جارى قوزى كورپەش، سول كەلسە دەپ ءۇمىت ەتەدى. جىردىڭ سۋرەتتەۋىنشە، بايان ءارى اقىلدى، ءارى سۇلۋ قىز. ول قوداردىڭ ەمەۋرىنىنە، جالباڭداۋىنا كوز سالمايدى، ونى كورگىسى دە كەلمەيدى. ونىڭ بۇل قاسيەتى ەل اراسىنا تاراپ، ەستىگەندى تاڭ قالدىرىپ وتىرادى. وعان ۇيلەنۋدى ءۇمىت ەتىپ، ءار جەردەن ىرعالىپ-جىرعالىپ توقسان سەرى كەلەدى. بايانعا جاعىنۋ ءۇشىن ولار قارابايدىڭ ۇيىنەن كەتپەي، ونىڭ مالىن باعىپ قالادى.
جىردىڭ ءتورتىنشى كەزەڭى - ايباستىڭ باياندى ىزدەپ شىعۋىنا ارنالعان. مۇنداعى نەگىزگى ماسەلە - بايان سۇلۋدىڭ قوزىكە تۋرالى قانداي سىر بار ەكەنىن ءبىلىپ قايتۋ.
ايباس اياگوزگە كەلىسىمەن بايان سۇلۋ، ايتاڭسىق، ايعىز ۇشەۋىمەن "وڭاشادا، وزەن بويىندا جولىعادى. بالتالى سارىباي ورداسىنان بايان سۇلۋدى كورىپ قايتۋعا كەلگەنىن بىلدىرەدى. بايان سۇلۋ بەسىكتە جاتقاندا اتاستىرعان قوزى كورپەشكە ىنتىق بولىپ جۇرگەنىن سىر قىلىپ ايتادى. ءبىراق اراعا قوداردىڭ كيلىگۋى، قارابايدىڭ وعان ۋادە بەرۋى بايان سۇلۋدى زور ۋايىمعا تۇسىرگەن. باياننىڭ ەندىگى تىلەگى قوزى كورپەشكە قوسىلۋ ەكەنىن ەستىگەن ايباس قىزدىڭ ءبىر توعىز سالەمدەمەسىن الىپ، ەلىنە قايتادى.
ايباستىڭ بايان سۇلۋمەن جولىققان دوستىق سۇحباتىمەن بىرگە، ايباستىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرى دە سونداي كوركەم تۇردە سۋرەتتەلگەن دەدىك. ەل اۋزىندا ساقتالعان باسقا ءتۇرلى اڭىزدارعا قاراعاندا، بايان سۇلۋدىڭ اقىلدى اپالارى ايتاڭسىق، ايعىز «قوزى كورپەش -بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ جەكە ءبىر تاراۋى بولىپ ايتىلعان. ونىڭ نەگىزگى سارىنى، ايتاڭسىق پەن ايعىزدىڭ قوزىكە مەن بايان سۇلۋ، ايباس ءۇشىن قانداي قيىندىقتى باسىنان كەشىرگەنى، ودان جاناشىر تىلەكتەستەر بولعانى. بۇل ەكى قىز دا بايان سۇلۋ سياقتى سەزىم، وي رومانتيكاسىنا بەرىلگەن، جىردىڭ كوڭىل قوزعايتىن كەيىپكەرى. ونىڭ ءبىر عاجايىپ جەرى، ولاردىڭ اتى تەك حالىق جىرىندا عانا ەمەس، جەر اتتارى تۇرىندە دە ساقتالعان.
قالايدا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى ەرتە كەزدە شىن وقيعادان شىققان بولۋ كەرەك. قارابايدىڭ ءۇش قىزىنىڭ اتىمەن ايتىلاتىن جەر، سۋ، تاۋ، وزەندەر اتى، ولاردىڭ اڭىزى حالىق اۋزىندا ەرەكشە ورىن العان.
ايباس ەلىنە قايتقان سوڭ قوزى كورپەشتى كورىپ، بايان سۇلۋمەن جولىققانىن قىزىق اڭگىمە ەتىپ ايتادى. قىزدىڭ ادامشىلىق قاسيەتىن، ادەمى اجارىن، تارتىمدى مىنەزىن ماقتايدى، قوزىنى ساعىنىپ جۇرگەنىن مالىمدەيدى.
بەسىنشى كەزەڭ - قوزى كورپەشتىڭ بالا كۇندە قالاي وسكەنىن، كوركەم سيپاتى، زەرەكتىگىن، اناسىنىڭ ونى ايالاپ، ارقا تۇتۋىن بالانىڭ وسە كەلە اقىل يەسى، ءارى كەمەڭگەر بىلگىش، ءارى الىپ ەر بولعانىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان.
ايباستىڭ اكەلگەن حابارىنان سوڭ قوزى تىنىشتىق الىپ ۇيىندە وتىرا المايدى، بار ىنتاسى بايان سۇلۋدى ىزدەۋگە اۋادى. قامىعىپ كەلىپ اناسىنان «اكەمنىڭ ماعان اتاستىرعان قىزى كىم، اتىن ايت!» دەپ سۇرايدى. اناسى ونىڭ بايان سۇلۋ جايىن ەستىپ-بىلگەنىنە قاتتى نالىپ كۇيىنەدى، نازالانىپ قايعىرادى. قوزى كورپەش: «مۇنى ماعان تۇيە باققان شال ايتتى، ورمەك توقىعان كەمپىر ايتتى، اسىق ويناپ جۇرگەندە ىزا بولعان تازشا بالا ايتتى» دەپ شەشەسىن مويىنداتادى. مۇنداعى ۇلى ماسەلە - انا مەن بالانىڭ قايىمداسۋى. قوزى كورپەش - اناسىنىڭ جالعىز ۇلى، قارتايعاندا كۇش الاتىن تىرەگى. ول كەتسە، اناسىنىڭ ءومىرىنىڭ نە بولاتىنى بەلگىسىز. وسىنى ويلاپ، تايلاق بي (كەيدە اجىباي) باستاعان ەلدىڭ قاريالارى جينالىپ، قوزى كورپەشتىڭ جاپان تۇزگە كەتۋىنە قارسى بولادى. «جاقسى قىز وسى ەلدىڭ وزىندە دە كوپ، ونىڭ بىرەۋىن ال» دەپ اقىل بەرەدى. باياناۋىل ۆاريانتى بويىنشا، تايلاق بي (اجىباي) باستاعان كوپ اسكەر قارابايدىڭ ورداسىن شاۋىپ، بايان سۇلۋدى كۇشپەن الۋعا بەكىنەدى. ال قوزى كورپەش قاريالاردىڭ اقىلىن تىڭداعىسى كەلمەيدى، ۇستالاردى جيىپ، قارۋ-جاراق، ساداق جاساتادى.
اناسىنىڭ قوزىعا ايتقان ساقتاندىرۋ سوزدەرى، الدا قاۋىپتەر كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتۋى ءار ۆاريانتتا ءارتۇرلى باياندالادى. كوپ باقسىنىڭ قوزىنىڭ الدىنان شىعىپ قورقىتپاق بولۋى، اسپاننان جاي ءتۇسىرىپ، ۇسكىرىك بوران سوقتىرۋى (قاتپانىڭ ايتۋىندا)، الپىس كۇندىك شولەيتتەن ءوتۋى، قاپتاعان جىرتقىش اڭعا كەزدەسۋى سەكىلدى وقيعالار جىردىڭ تارتىستىق قۋاتىن كۇشەيتەدى. وسىنداي سارىندار ەكى جاستىڭ اراسىنا الۋان توسقاۋىل كەزدەسكەنىن، ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى كورۋى حالىق قيالىندا ەلەستەپ، ارمانعا اينالعانىن كورسەتەدى. قوزىكەنىڭ ەشقانداي توسقاۋىلعا توقتامايتىنىن سەزگەن اناسى جىلقىدان تاڭداپ ات ءمىنۋىن كەڭەس ەتەدى. قوزىكە كەلگەندە مالشىلار قۋانىش ەتىپ، ۇلكەن توي جاسايدى.
بۇل موتيۆ تە وتە ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان سارىننىڭ ءبىرى. ونى ءبىز «وعىز نامەدەن»، «قورقىت» جىرىنان، «ماناستان» كورەمىز. عۇن داۋىرىندەگى ءداستۇر بويىنشا اسكەردىڭ تەك كۇرەڭ ات ءمىنىپ شىعاتىندىعى كونە سارىن. اياگوزگە باراتىن قوزى كورپەشتىڭ اردا كۇرەڭمەن شىعۋى وسى ءموتيۆتى ەسكە سالادى. قوزىنىڭ تۋعان اناسى، اتاقتى تايلاق بي، اقىلدى قاريالار بارلىق ەل كۇڭىرەنىپ ارتتا قالادى. قوزى جول-جونەكەي بار قيىندىقتان وتەدى. جۇرە-جۇرە ءبىر ساۋەگەي كەمپىردىڭ ۇيىنە كەزدەسەدى. كەي ۆاريانتىندا كەرۋەن باسقارعان ساۋەگەي قارتتىڭ قاسىنا كەلىپ تۇسەدى. ولارمەن دوس بولىپ، اتىن تىنىقتىرادى. كەرۋەنباسى قارت (كەيدە ساۋەگەي كەمپىر) «سەن بۇل تۇرىڭمەن بارما، قاراپايىم كيىم كيىپ بار» دەپ اقىل بەرەدى. قوزى اياگوزدىڭ بويىنا جەتىپ، قارابايدىڭ قوي باعىپ جۇرگەن قويشىسىنا جولىعادى. شوقتەرەكتىڭ تۇبىندە ادەمى كيىمدەرىن، قارۋ - جاراعىن جەرگە كومىپ، ۇستىنە كەبەنەك كيىپ الادى. ودان ءارى كۇن جايلاتىپ، بوران سوقتىرىپ، قويشىنى اداستىرىپ جىبەرەدى. اباي نۇسقاسىندا قويشىنى ءوز ەلىنە قايتارادى. ءوزى تازشا تۇرىنە ءتۇسىپ، قويدى ايداپ قارابايدىڭ ۇيىنە كەلەدى...
التىنشى كەزەڭ - قوزىنىڭ تازشا بولىپ كەلىپ، التى اي قوي باعاتىن تۇسى. حالىق قيالى ەكى عاشىقتى قوي ىشىندەگى بايان سۇلۋدىڭ زەرلى توكتىسىنىڭ «كومەگىمەن» جولىقتىرادى. زەرلى توقتى «قوي باعىپ جۇرگەن تازشا ەمەس، قوزى كورپەش» دەپ بايان سۇلۋدان ءسۇيىنشى سۇرايدى. بايان سۇلۋ ونىڭ انىعىنا سەنەدى. قوزى كورپەش باسىنداعى التىن ايدارىن كورسەتەدى، «مەن قوزى كورپەشتىڭ ءوزىمىن»دەيدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ سۇيىسەدى. «تازشا» كۇندىز قوي باعىپ، تۇندە بايان سۇلۋدىڭ كۇيمەسىندە جاتىپ جۇرەدى...
قاراباي ونى جاقسى كورىپ، جىلقى باعۋعا جۇمسايدى. قوزى العاشقىدا قودارمەن ازىلدەسىپ، كەيدە ويناپ، ات ۇستىنەن جۇلىپ الىپ جۇرەدى. كەيدە توقسان قۇلمەن اۋدارىسپاق ويناپ، ولاردى تەگىسىمەن توپىرلاتىپ جۇرەدى. حالىق اقىندارى بۇل جەردە قوزى كورپەشتى جويقىن الىپ تۇرىندە سۋرەتتەپ، ونىڭ جەڭبەيتىن ادامى جوق دەپ سيپاتتايدى.
قوزى مەن بايان ەل تويعا كەتكەن كەزدە وڭاشا كەزدەسەدى، ماحاببات قىزىعىنا باتادى
ەر قوزىكەم كۇيمەسىنە كىرىپ باردى،
كۇيمەسى كۇندەي بولىپ جارقىرادى.
دەربىسالين نۇسقاسىندا دا وسى ءتارىزدى بولىپ ايتىلادى:
كورپەشپەن قۇشاقتاسىپ سۇيىسكەن سوڭ
قولتىقتاپ كۇيمەسىنە الىپ باردى.
بايان سۇلۋ كەيىن ەشنارسەدەن يمەنبەي، قوزى كورپەشپەن تۋرا بىرگە تۇرىپ جۇرەدى. قوداردىڭ وعان ءىشى كۇيىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، قارابايدى قىسادى. اقىرىندا ءىس سوعىسقا اينالاتىن بولعان سوڭ بايان سۇلۋ قوزى كورپەشتى شوقتەرەككە جىبەرەدى. سول جەردە قودار جاسىرىنىپ بارىپ، قوزىنى ۇيىقتاپ جاتقان كەزىندە اتىپ ولتىرەدى. ءبىراق بايان سۇلۋدى قودار الا المايدى. بايان سۇلۋ ونىڭ ءوزىن شىڭىراۋ قۇدىقتان سۋ اپەر دەپ ءتۇسىرىپ، ارقانىن كەسىپ جىبەرىپ، سوندا ءولتىرىپ كەگىن الادى. قوزى كورپەش ولگەن جەردە ءوزى بىرگە ولەدى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى قازاق ادەبيەتىندە كوركەم تۇردە جىرلانعان ەڭ قىزىقتى اڭىزداردىڭ ءبىرى. بۇل جىردىڭ نەگىزگى ءموتيۆى ماحابباتتى ارداقتاۋ، ەكى جاستىڭ از ۋاقىت قىزىق كورىپ، كەيىن تراگەدياعا ۇشىراعانى.
نەشە عاسىرلار بويى حالىق قيالىندا قوزى مەن باياننىڭ ماحابباتى اڭىز بوپ تاراپ، ولەڭمەن ايتىلىپ وتىرعان. باياننىڭ اسقان سۇلۋلىعىن اسقاق سۋرەتتەرمەن بەينەلەگەن.
قانشاما ۆاريانتتارى، نۇسقالارى ەكى ءجۇز جىل شاماسىندا جينالىپ توپتالعان، زەرتتەلگەن، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى -دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ ۇلى مۇراسى، حالىق اقىندارىنىڭ ۇزدىك شىعارماسى. ونىڭ باسىنا ورناتقان ساۋلەتتى كۇمبەزى دە سۇيىسكەن ەكى عاشىقتىڭ ماحابباتىن ەكى مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت ەسكە ءتۇسىرىپ، حالىق قيالىن تەربەپ كەلەدى.
You Might Also Like
-
1960-70 جىلدار – قازاقتىڭ قازىرگى زامان پوەزياسىنا جاڭا ەسىمدەردى الىپ كەلۋمەن قاتار، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ءومىرىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ كەزەڭگە لايىق شىندىعىن اشۋدا، پوەتيكالىق فورمالار /ءتۇردى...
-
«كۋرتۋلۋشقا بارامىن!» — دەپ شوفەر ايقاي سالعان ساتتە-اق مەن تاكسيدىڭ ەسىگىنە جارماسا كەتتىم. دوبالداي تۇتقاسىنان شاپ بەرىپ بۇراي باستادىم، ءبىراق ەسىك اشىلا قويمادى. تۇتقا تىرپ ەتپ...
