يماندىلىق – تاربيە نەگىزى
يماندىلىق – تاربيە نەگىزى
قازىرگى كەزدە ەل بولاشاعى – جاستار، قازاقستاننىڭ كەلەشەگىن كوركەيتەتىن ءبىلىمدى ۇرپاق دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. البەتتە، قاي حالىقتىڭ دا بولماسىن، مەملەكەتتىك دامۋ ستراتەگياسىندا جاستارعا، جاس بۋىنعا، ولاردىڭ تاربيەلەنىپ، ورتاعا ساي وزىق ءبىلىم يگەرىپ شىعۋىنا باسا نازار اۋدارىلادى. بۇگىنگىدەي اقپارات پەن تەحنيكالىق جاڭالىقتار كەزەك شارپىعان زاماندا، وقۋعا، عىلىمعا، تاجىريبەگە سۇيەنىپ، بۇل سالالارداعى جەتىستىكتەرگە يەك ارتقان دۇرىس - اق. الايدا جاستاردىڭ سانالى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ كىلتى تەك قۇرعاق بىلىمدە تۇر دەپ ايتساق، قاتتى قاتەلەسكەنىمىز.
ادام بالاسىنىڭ تۋرا جولدان اداسپاي، تولىق، كەمەل، اقىل - ەسى ءتۇزۋ ازامات قاتارىنا جەتۋى ونىڭ جاس شاعىندا الاتىن تاربيەسىنە، اتا - اناسىنىڭ مەيىرىم كورسەتە الۋىنا بايلانىستى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە كوسموپوليتتىك يدەيا كەۋدەلەرىن ۋلاپ، تۋعان ۇلتىنا جاندارى اشىمايتىن «ماڭگۇرت» تيپىندەگى جاستاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتۋى الاڭداتارلىق جايت. بۇعان «جول بەرىپ جاتىرسىڭ» دەپ، جەتپىس جىلداي ۋاقىت بويى كەڭەستىك سۇزگىدەن ابدەن ءسۇزىلىپ، قورعانشاقتىق كۇيگە ۇشىراعان اعا ۇرپاق وكىلدەرىن كىنالاۋ قيانات تا بولار. ايتسە دە، كەز كەلگەن نارسەگە كوزدى جۇمىپ قاراۋ، سۇيەككە سىڭگەن سالعىرتتىق، كوزدى بايلاپ، كورەر الدىمىزدى تۇمشالاپ تاستاعان. «قۇلدىق پسيحولوگيادان»، قاراڭعى قورقىنىشتان، يت تۇرتپەكتەن ارىلا الماي وتىرعانىمىز شىندىق. مىنا ماسەلەگە دە بايىپتى كوزقاراس تانىتقانىمىز ءجون. تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن بىلاي قاراي ون بەس جىل ۋاقىت ىشىندە ومىرگە كەلگەن ۇرپاق بويىندا ەرەكشە ۇمتىلىس، ەرەكشە قۋات سەزىلەدى. قوعام مەن ادامدى قاتار شىرماعان قات - قابات قيىندىقتاردىڭ، داۋاسىز داۋلاردىڭ كوپ ۋاقىت وتپەي، كۇنى بىتەرىنە كۇمانسىز سەنگىمىز كەلەدى. بۇل ارماندى ءبىزدىڭ جاس وسكىندەرىمىز جۇزەگە اسىرماق. تەك وسكەلەڭ وركەندى جاھاندانۋدىڭ جويقىن سوققىسىنا، تىلسىزدىك دەرتىنە ۇرىندىرىپ الماي، ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەت مايەگىنەن الشاقتاماي وسۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءجۇرىپ وتكەن ىزىمىزگە تاعى ءبىر بۇرىلىپ، جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى سالماقتاپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ۇرپاق ساناسىنا ەندىرگەن ابزال.
بابالارىمىزدىڭ قاستەر تۇتىپ، اتادان بالاعا اماناتتاپ، جۇرەككە دارىتىپ كەلگەن اسىل قاسيەتتەرى كوپ - اق. حالقىمىز سىرت كوزبەن ەمەس، جۇرەكپەن ۇعاتىن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى دارىپتەگەن. يماندىلىق، ادىلەتتىلىك، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك مۇراتتارىن تەرەڭ يگەرۋگە كۇش سالعان. مال – مۇلكىنەن، داۋلەتىنەن يمانىن جوعارى باعالاعان قازاق «ەر جىگىتتىڭ ءۇش بايلىعى بار: ءبىرىنشى – يمانى، ەكىنشى – ىرىسىنىڭ تۇراعى، ءۇشىنشى – داۋلەتىنىڭ تۇراعى» دەپ اتالى ءسوز قالدىرعان. قازىرگىدەي «مال ءۇشىن بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباعان» جاندار كەزدەسىپ وتىرعان كەزدە مۇنداي ءسوزدىڭ ماڭىزى دا جوعارى. جيعان – تەرگەن داۋلەتىنە جۇرەگىن بايلاماي، ودان دا بيىك نارسە بار دەپ بىلگەن اتالارىمىزدىڭ يماندىلىق توڭىرەگىندەگى تۇسىنىگىنە ءبىراز تولعانىس جاساۋدى ءجون دەپ سانادىق.
يمان – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنداعى پاراسات پايىمىمەن ساباقتاسىپ جاتاتىن وتە كەڭ ولشەمدى ۇعىم. اتا – بابالارىمىزدىڭ اقيقاتقا جەتەلەر سەنىمىنىڭ دە باستى تىرەگى – وسى. بارلىق بەت – بولمىسىنىڭ، مىنەز – قۇلقىنىڭ ايناسى. ياعني، شاكارىم اتامىز ايتقانداي،
كىمدە بولسا شىن مىنەز،
بولماس وندا ەكى ءسوز.
ولتىرسە دە كوزبە – كوز
يمانىن ساتىپ الماس ءبوز، - دەگەندەگى يمان. يماندىلىق دەگەن ءبىر عانا ءسوزدىڭ بويىنا ۇيات، ار، ىنساپ، قاناعات سىقىلدى بۇكىل جاقسى قاسيەتتەر تۇگەل سىيىپ تۇر. قازاقتىڭ ءجۇزى جىلى جاندى جولىقتىرا قالسا، «بەتىنەن يمانى توگىلىپ تۇرعان ادام ەكەن» نەمەسە «ءيمانجۇزدى كىسى ەكەن» دەپ ءسوز ەتىسەتىنى دە سوندىقتان. ءتىپتى ادام عۇمىرىنىڭ ءمانى بولىپ سانالاتىن ماحاببات سەزىمىنىڭ دە نەگىزى يماندىلىقتان باستالادى. ونى اباي اتامىز «ءۇش سۇيۋمەن» بايلانىستىرىپ، «يمانيگۇل» دەپ ات بەرەدى:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ
جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى.
يماندىلىق – تاربيە نەگىزى. جۇكتەۋ
قازىرگى كەزدە ەل بولاشاعى – جاستار، قازاقستاننىڭ كەلەشەگىن كوركەيتەتىن ءبىلىمدى ۇرپاق دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. البەتتە، قاي حالىقتىڭ دا بولماسىن، مەملەكەتتىك دامۋ ستراتەگياسىندا جاستارعا، جاس بۋىنعا، ولاردىڭ تاربيەلەنىپ، ورتاعا ساي وزىق ءبىلىم يگەرىپ شىعۋىنا باسا نازار اۋدارىلادى. بۇگىنگىدەي اقپارات پەن تەحنيكالىق جاڭالىقتار كەزەك شارپىعان زاماندا، وقۋعا، عىلىمعا، تاجىريبەگە سۇيەنىپ، بۇل سالالارداعى جەتىستىكتەرگە يەك ارتقان دۇرىس - اق. الايدا جاستاردىڭ سانالى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ كىلتى تەك قۇرعاق بىلىمدە تۇر دەپ ايتساق، قاتتى قاتەلەسكەنىمىز.
ادام بالاسىنىڭ تۋرا جولدان اداسپاي، تولىق، كەمەل، اقىل - ەسى ءتۇزۋ ازامات قاتارىنا جەتۋى ونىڭ جاس شاعىندا الاتىن تاربيەسىنە، اتا - اناسىنىڭ مەيىرىم كورسەتە الۋىنا بايلانىستى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە كوسموپوليتتىك يدەيا كەۋدەلەرىن ۋلاپ، تۋعان ۇلتىنا جاندارى اشىمايتىن «ماڭگۇرت» تيپىندەگى جاستاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتۋى الاڭداتارلىق جايت. بۇعان «جول بەرىپ جاتىرسىڭ» دەپ، جەتپىس جىلداي ۋاقىت بويى كەڭەستىك سۇزگىدەن ابدەن ءسۇزىلىپ، قورعانشاقتىق كۇيگە ۇشىراعان اعا ۇرپاق وكىلدەرىن كىنالاۋ قيانات تا بولار. ايتسە دە، كەز كەلگەن نارسەگە كوزدى جۇمىپ قاراۋ، سۇيەككە سىڭگەن سالعىرتتىق، كوزدى بايلاپ، كورەر الدىمىزدى تۇمشالاپ تاستاعان. «قۇلدىق پسيحولوگيادان»، قاراڭعى قورقىنىشتان، يت تۇرتپەكتەن ارىلا الماي وتىرعانىمىز شىندىق. مىنا ماسەلەگە دە بايىپتى كوزقاراس تانىتقانىمىز ءجون. تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن بىلاي قاراي ون بەس جىل ۋاقىت ىشىندە ومىرگە كەلگەن ۇرپاق بويىندا ەرەكشە ۇمتىلىس، ەرەكشە قۋات سەزىلەدى. قوعام مەن ادامدى قاتار شىرماعان قات - قابات قيىندىقتاردىڭ، داۋاسىز داۋلاردىڭ كوپ ۋاقىت وتپەي، كۇنى بىتەرىنە كۇمانسىز سەنگىمىز كەلەدى. بۇل ارماندى ءبىزدىڭ جاس وسكىندەرىمىز جۇزەگە اسىرماق. تەك وسكەلەڭ وركەندى جاھاندانۋدىڭ جويقىن سوققىسىنا، تىلسىزدىك دەرتىنە ۇرىندىرىپ الماي، ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەت مايەگىنەن الشاقتاماي وسۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءجۇرىپ وتكەن ىزىمىزگە تاعى ءبىر بۇرىلىپ، جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى سالماقتاپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ۇرپاق ساناسىنا ەندىرگەن ابزال.
بابالارىمىزدىڭ قاستەر تۇتىپ، اتادان بالاعا اماناتتاپ، جۇرەككە دارىتىپ كەلگەن اسىل قاسيەتتەرى كوپ - اق. حالقىمىز سىرت كوزبەن ەمەس، جۇرەكپەن ۇعاتىن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى دارىپتەگەن. يماندىلىق، ادىلەتتىلىك، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك مۇراتتارىن تەرەڭ يگەرۋگە كۇش سالعان. مال – مۇلكىنەن، داۋلەتىنەن يمانىن جوعارى باعالاعان قازاق «ەر جىگىتتىڭ ءۇش بايلىعى بار: ءبىرىنشى – يمانى، ەكىنشى – ىرىسىنىڭ تۇراعى، ءۇشىنشى – داۋلەتىنىڭ تۇراعى» دەپ اتالى ءسوز قالدىرعان. قازىرگىدەي «مال ءۇشىن بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباعان» جاندار كەزدەسىپ وتىرعان كەزدە مۇنداي ءسوزدىڭ ماڭىزى دا جوعارى. جيعان – تەرگەن داۋلەتىنە جۇرەگىن بايلاماي، ودان دا بيىك نارسە بار دەپ بىلگەن اتالارىمىزدىڭ يماندىلىق توڭىرەگىندەگى تۇسىنىگىنە ءبىراز تولعانىس جاساۋدى ءجون دەپ سانادىق.
يمان – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنداعى پاراسات پايىمىمەن ساباقتاسىپ جاتاتىن وتە كەڭ ولشەمدى ۇعىم. اتا – بابالارىمىزدىڭ اقيقاتقا جەتەلەر سەنىمىنىڭ دە باستى تىرەگى – وسى. بارلىق بەت – بولمىسىنىڭ، مىنەز – قۇلقىنىڭ ايناسى. ياعني، شاكارىم اتامىز ايتقانداي،
كىمدە بولسا شىن مىنەز،
بولماس وندا ەكى ءسوز.
ولتىرسە دە كوزبە – كوز
يمانىن ساتىپ الماس ءبوز، - دەگەندەگى يمان. يماندىلىق دەگەن ءبىر عانا ءسوزدىڭ بويىنا ۇيات، ار، ىنساپ، قاناعات سىقىلدى بۇكىل جاقسى قاسيەتتەر تۇگەل سىيىپ تۇر. قازاقتىڭ ءجۇزى جىلى جاندى جولىقتىرا قالسا، «بەتىنەن يمانى توگىلىپ تۇرعان ادام ەكەن» نەمەسە «ءيمانجۇزدى كىسى ەكەن» دەپ ءسوز ەتىسەتىنى دە سوندىقتان. ءتىپتى ادام عۇمىرىنىڭ ءمانى بولىپ سانالاتىن ماحاببات سەزىمىنىڭ دە نەگىزى يماندىلىقتان باستالادى. ونى اباي اتامىز «ءۇش سۇيۋمەن» بايلانىستىرىپ، «يمانيگۇل» دەپ ات بەرەدى:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ
جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى.
يماندىلىق – تاربيە نەگىزى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
بايانداما «ۇرپاق تاربيەسى - بارشامىزعا ورتاق»
-
تاقىرىبى: ماسسانى ولشەۋ. ماسسا بىرلىكتەرىنىڭ اراقاتىناسى.
