يسلام مەن قازاق ءداستۇرىنىڭ بىتە قايناسۋى
ۇلتتىڭ رۋحانياتىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى ونىڭ ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى جانە ءدىنى مەن ءداستۇرى سىندى ۇعىمدارىندا. جاھاندانۋ زامانىندا الپاۋىت مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىندا جوق بولىپ جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن اتالمىش قۇندىلىقتاردى (ۇلتتىق ءتىل، ءدىل، ءدىن مەن ءسالت-داستۇر) ساقتاپ قالۋى ءاربىر مەملەكەتتىڭ مىندەتى. يسلام ءدىنى – عالامدىق مادەنيەت پەن وركەنيەت جولى. يسلام قانداي بولسىن ۇلتقا، ءدىن وكىلدەرىنە قارسى شىقپايدى جانە باسقالاردى بىرلىككە شاقىرادى. قايتا ولارمەن الەۋمەتتىك دەڭگەيدە جاقسى قاتىناستا بولۋعا شىقىرادى. سەبەبى، يسلام ۇلتقا جانە ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى انىق ءارى بەرىك ۇستانىمعا سۇيەنەدى. بۇل ۇستانىمنىڭ تۇسىندىرمەسى – تاعدىر كونسەپسياسى، ياعني، بولمىس.ءدىن يسلامنىڭ قۇندىلىقتارى، مۇسىلمان الەمى مادەنيەتىنىڭ وزەگى جانە مۇسىلمان حالىقى ار-ۇجدانىنىڭ ايناسى. يسلام جاي عانا ەرەجەلەر جيىنتىعى ەمەس، ونىڭ ىشىندە جۇزدەگەن ۇلتتار مەن ەتنوستاردىڭ مادەنيەتتەرى مەن داستۇرلەرى بار. بۇل دەگەنىمىز، يسلام ءدىنى – مادەني ءداستۇر رەتىندە جەر بەتىندەگى ەتنيكالىقتىڭ ەلەمەنتتەرىن جوققا شىعارمايدى، كەرىسىنشە، ونى ءوز ىشىنە قامتيدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دىنىنە اينالعان يسلام سول ەلدىڭ سالتى مەن ءداستۇرىن الىپ، دىلىمەن بىتە قايناسادى.ءاربىر ءدىننىڭ وزىنە ءتان داستۇرلەرى بولادى. ءسالت-داستۇر – ءار ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءدىنى مەن سەنىمىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ۇلتتىق قۇرىلىم ەرەكشەلىگىنە سايكەس عاسىرلار بويى جيناقتالىپ، ءومىردىڭ ءوزى تۋعىزعان عۇرىپتاردىڭ جيىنتىعى؛ قاۋىم مەن قوعامدا قالىپتاسقان مىنەز-قۇلىقتىڭ ۇلگىلەرى. كۇندەلىكتى قولدانىستا ءبىر مادەني توپتى ەكىنشىسىنەن ايىراتىن جانە بەيرەسمي جولمەن رەتتەيتىن قابىلدانعان مىنەز-كۇلىق ەرەجەسىنە نەمەسە الەۋمەتتىك ارەكەتتەردى جونگە كەلتىرەتىن تەرمينگە جاتادى.ءسالت-داستۇر ۇلت ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى، قوعام زاڭى بولىپ نەگىزدەلىپ، سانا، تاعىلىم، تاربيە، تىرشىلىك ەرەجەسى رەتىندە ەل زەردەسىنە رۋحاني بايلىق – ونەگە تاجىريبەسىن قۇراعان. بۇل تالاپتار مەن ەرەجەلەردى حالىق بۇلجىتپاي ورىنداۋمەن بىرگە ونى قۇرمەتتەمەگەن، ساقتاماعان ادامداردى سول زاڭ نەگىزىندە جازالاپ تا وتىرعان.
يسلام مەن قازاق داستۇرىمەن بىتە قايناسقان بىرنەشە داستۇرلەرگە توقتالساق.ەسكى ءداستۇردىڭ ءبىرى-جۇمالىق ءداستۇرى. بۇرىنعى كەزدەردە ءدارىس الىپ جۇرگەن بالالار مولداعا ارناپ جۇما كۇندەرى وعان ارناۋلى سىباعا (ەت،قىمىز، ماي، قۇرت، ت.ب.) اكەلەتىن بولعان. مۇنى "جۇمالىق" دەيدى. جامبىل ايتقانداي مولدالاردىڭ جۇما كۇنى "جۇمالىق" دامەتىپ وتىراتىندارى دا بولعان.
اقسارباس ءداستۇرى- "ءارۋاقتارىم، قولداي گور! اقسارباس! — دەپ بالانى شاقىرىپ، ايعايلاي باستايدى" (م. اۋەزوۆ).ادامنىڭ قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراعاندا، اۋىرعاندا، جانى قىسىلعاندا اللا اتىمەن ايتقان قۇدايىسى.مۇنداي جاعدايعا ۇشىراعان ادام "اقسارباس" دەپ ءۇش رەت ايتۋى كەرەك. امان قالعان كىسى وسىدان كەيىنەل-جۇرتتى شاقىرىپ، "قۇدايى" بەرەدى. "اقسارباستىڭ" ءۇش ءتۇرى بار. ولار بوزقاسقا، كوكقاسقا جانە قىزىلقاسقا. "بوزقاسقا" دەسە — قوي، "كوككاسكا" دەسە جىلقى، "قىزىلقاسقا" دەسە-سيىر سويىلىپ،قۇدايى بەرىلىپ، كوپشىلىكتىڭ باتاسىن الادى. بۇل ىرىم وسى كۇندەردە دە قولدانىلادى.
موينىنا بۇرشاق سالۋ (ءداستۇر، ىرىم)-"ۇلى قورامسادان كوپكە شەيىن بالا بولماعان سوڭ جارقىنباي بايبىشەسى ءھام توعىز قىزىمەن كوگەننىڭ بۇرشاعىن موينىنا سالىپ، تاڭىردەن نەمەرە تىلەيدى" (م.جۇمابايەۆ). بالاسىز ادامداردىڭ موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ، قۇدايدان ۇرپاق تىلەۋى ەرتەدەن كەلە جاتقان ادەت. بۇل تاعدىرعا مويىن ۇسىنىپ، تاڭىرگە شىن بەرىلىپ، ونىڭ بارلىق امىرىنە كونۋدىڭ جانە اق تىلەۋدىڭ بەلگىسى. مۇنداي تىلەك اسىرەسە ەرتەدەگى جىرلاردا ءجيى كەزدەسەدى. ونىڭ سوڭى تىلەك ورىندالىپ، قۋانىشقا كەنەلىپ جاتادى. بۇرشاق سالۋ — تاڭىردەن بالا سۇراعان جاعدايدا عانا قولدانىلادى.
ايتتىق (ءداستۇر)-"ءبىر توپ اۋىل قىدىرىپ "ايتتىق" الىپ ءجۇر" (ب. مايلين). ايت كۇنى "ايتتىق" — دەپ سۇراعان ادامدارعا بەرىلەتىن سىيلىق، كادە. ونى اقشالاي دا، زاتتاي دا بەرۋگە بولادى. بۇل ايتتى دا، ءداستۇردى دە، سۇراعان ادامدى دا قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
اۋىز اشار (ءداستۇر، ءدىن)-سالتتا اۋىز بەكىتكەن ياعني ورازا ۇستاعان ادامدارعا قۇرمەت كورسەتىلەدى، سىيلايدى. سونىمەن بىرگە كەشكىلىك كۇن باتقان سوڭ ولاردى "اۋىز اشارعا" شاكىرىپ، ءدامدى، سىباعالى تاعامدار ۇسىنىپ، ساۋابىن الادى. ورازا ۇستاعانداردى "اۋىز اشارعا" شاقىرۋ قاسيەتتى ءدىنىمىزدى دە، وعان باس يۋشىلەردى دە قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى.
قورىتىندىلاي كەلە،يسلام ءدىنىنىڭ قازاق قوعامىنا ءسىڭىسىپ كەتۋى دە وتە جەڭىل بولدى.سەبەبى قازاق حالقى مومىن حالىق بولدى،سالت-داستۇرلەرى ادامنىڭ رۋحانياتىن بايىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان.ەگەر رۋحاني جان دۇنيەڭىزدى بايىتقىڭىز كەلسە يسلام ءدىنى مەن قازاق رۋحانياتى مەن سالت-داستۇرلەرىن ءبىر الاقاندا بىرىكتىرسەڭىز،باسىڭىزعا ب ا ق قونارى انىق!
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى،ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى
3-كۋرس ستۋدەنتى دايرابەكوۆا ايدانا باقتىبەك قىزى
جەتەكشىسى:التايەۆا ن.س.
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيا كۇنى-قازاقستاندا جىل سايىن 30 تامىزدا اتاپ وتىلەتىن رەسمي مەملەكەتتىك مەرەكەلەردىڭ ءبىرى. 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ءوتتى، وندا قازاقستان ح...
-
كىتاپ ادام بالاسىنىڭ سان عاسىرلىق اقىل-ويىنىڭ جەمىسى، تاريحى مەن تاعىلىمىنىڭ التىن ساندىعى. «كىتاپ دەگەنىمىز - الدىڭعى ۇرپاقتىڭ ارتقى ۇرپاققا قالدىرعان رۋحاني وسيەتى. كىتاپ وقۋدان تىيىلساق، و...
