زەرتتەۋ جۇمىسى "وسىمدىك ءومىر ءنارى-ومىر ءسانى"
قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانى، №77 ورتا مەكتەپتىڭ
7 - سىنىپ وقۋشىسى لاپپايەۆا ايگەرىم
جەتەكشىسى: س. تلەۋمبەتوۆا
«وسىمدىك - ءومىر ءنارى، ءومىر ءسانى» تۋعان ولكە وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىسى
وسىمدىك - ءومىر ءنارى، ءومىر ءسانى.
وسىمدىكتەر الەمى – ءتىرى تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىمەن جانە جانۋارلار الەمىمەن دە تىعىز بايلانىستى. تابيعاتتا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ادامزاتقا تيگىزەتىن پايداسى زور. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن تاماققا پايدالانسا، ەندى ءبىر توبىن ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتا پايدالانادى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىنە قاجەتتى اۋانى وتتەگىمەن بايىتادى. وسىمدىكتەر قالالار مەن اۋىلداردى شاڭ - توزاڭنان قورعايدى. ياعني، وسىمدىكتەر ادام كوڭىل - كۇيىنە ەرەكشە اسەر ەتەدى. بولمەگە جاسىل وسىمدىك وسىرسەڭىز، ءوزىڭىزدى بولمەدە ەمەس، ەرەكشە ءبىر ورىندا وتىرعان سياقتى سەزىنەسىز. وسىمدىك ادامنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، بويىنا كۇش بەرەدى. قوعامدىق ورىنداردا، بولمەلەردە وسىمدىك وسىرىلسە، ولاردىڭ حوش ءيىسى مەن ءساندى رەڭى ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتىپ، كوڭىل - كۇيىن شاتتاندىرادى. ادام وسىمدىكتەردى ساندىك ۇشىندە ءوسىرىپ ەستەتيكالىق ءلاززات الادى. وسىمدىكتەر اينالاداعى شۋدى دا باسەڭدەتەدى. ال شۋدىڭ ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە جاعىمسىز اسەر ەتىپ، قان قىسىمىن كوتەرەتىنى بەلگىلى. اعاشتار جول جيەگىنە نەعۇرلىم جيىرەك ورنالاسسا، سوعۇرلىم دىبىستى جاقسى باسادى.
حالقىمىز وسىمدىكتەردىڭ پايداسىن، ءقادىر - قاسيەتىن جوعارى باعالاعان، مىسالى «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن»، «ەر - ەلدىڭ كوركى، ورمان - توعاي جەردىڭ كوركى»، «ءدارى - شوپتەن شىعادى، دانا - كوپتەن شىعادى»، « قوراڭدا مالىڭ بولسىن، كوشەڭدە تالىڭ بولسىن»، دەگەن ماقالدار وسىمدىك اتاۋلىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتى ەكەنىن دالەلدەيدى. وسىنداي دانالىق سوزدەردەن تابيعاتتىڭ كوركى، سىمباتى مەن سۇلۋلىعى - وسىمدىكتەر
الەمىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس. سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ، قورعاي ءبىلۋدىڭ پايداسى زور.
وسىمدىك كيەسى - ادىراسپان.
ادىراسپان - حالىق مەديسيناسىندا قولدانىلىپ جۇرگەن شيپالى وسىمدىك، ءارى كيەلى وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى. ادىراسپاننىڭ كەزدەسەتىن ورنى - سورتاڭ توپىراقتى شولەيتتى جەرلەر. ادىراسپان مەنىڭ تۋعان جەرىمنىڭ بارلىق بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى. مىسالى: اۋلادا، اۋىل ىشىندە، اۋىل سىرتىندا، ءۇي اينالاسىندا كەزدەسەدى. ادىراسپان – تۇيەتاباندار تۇقىمداسىنان تارامدالعان بۇتاعى مول، كوپجىلدىق وسىمدىك. بوزعىلت سارى ءتۇستى، گۇلدەرى جەكە - جەكە وسەدى، جەمىسى قوڭىر ءتۇستى. بيىكتىگى 30 - 60سم شاماسىندا، ءيىسى وتە جاعىمسىز.
ادىراسپاننىڭ جەرگە توسەلە جاتاتىن ساباعىنىڭ ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە تىلىمدەنگەن جاپىراق شوقتالا كەزەكتەسىپ ورنالاسقان. اقىن س. كەتتەباي ۇلىنىڭ «دالا ءدارىحاناسى»دەگەن ولەڭىندە دارىلىك وسىمدىك ادىراسپاننىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى، مورفولوگيالىق قۇرىلىسى وتە جاقسى سيپاتتالعان:
«تاقىرعا وسەر تاربيىپ،
تۇرار ءتۇرى اربىيىپ.
سالالى ءار بۇتاعى،
بويىنا اششى ءنار جيىپ.
بىلە بىلسەڭ تۇراعى،
كوشكەن جۇرتقا شىعادى.
جاز بويى ءوڭىن وزگەرتپەي،
سارعايىپ قانا تۇرادى.
قانداي اۋرۋ بولسا دا،
جۇعىمى ونىڭ سونشاما.
كۇز كەلىپ ول پىسكەندە
الۋدى جيناپ ءجون سانا».
ادىراسپاننىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى ماۋسىم، شىلدە ايلارى، ال جيناۋ مەرزىمى تامىز، قىركۇيەك ايلارى.
گ ۇلىنىڭ 5 توستاعانشاسى، 5 كۇلتە جاپىراقشاسى، 15 - 16
اتالىعى، 1 انالىعى بار. جەمىسى قوڭىر ءتۇستى. ءىرى ۇرىعى بار. ديامەترى 1سم - دەي شار ءتارىزدى قاۋاشاق. مامىر - ماۋسىم ايىندا گۇلدەيدى. شىلدە - تامىز ايىندا جەمىس بەرەدى.
ەمدىك ماقساتقا ادىراسپاننىڭ ءشوبىن، ياعني بۇتاقتارىن، جاپىراقتارىن پايدالانادى. كەزىندە ءابۋ - ءالي يبن - سينا ونى سەگىزكوز جۇيكەسىنىڭ قابىنۋى كەزىندە بولاتىن شانشۋلاردى باساتىن ءدارى رەتىندە قولدانعان. حالىق مەديسيناسىندا ادىراسپان ءشوبىن ريەۆماتيزم، قىشىما، بەزگەك، قوتىر جانە بەل اۋرۋى، باس اۋرۋى، اسقازان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان.
ادىراسپان وسىمدىگىن 1928 جىلدان بەرى پايدالانىپ كەلەمىز. قازاق حالقى بۇل ءشوپتىڭ قايناتپاسىمەن تەرى اۋرۋلارىن دا ەمدەگەن. ادىراسپان - كيەلى وسىمدىك، سوندىقتان قازاق حالقى ونىمەن بالە - جالادان ساقتايدى دەپ ءۇي ءىشىن الاستاعان. ءتىل - كوز وتۋىنە قارسى وشاق باسىن تۇتىنىمەن اينالدىرا الاستاپ، ءۇي ىشىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان. بۇل ءداستۇر وسى ۋاقىتتا دا ساقتالعان.
قازاق حالقى ەرتەدە ادىراسپاندى جينار الدىندا ءيىلىپ سالەم ەتىپ بارىپ تەرگەن. ادىراسپاننان اتتاۋعا، ۇستىنەن باسۋعا بولمايدى. ورتا ازيادا ادىراسپان ەرتەدەن - اق بەلگىلى بولعان. ادىراسپاندى يراك حالقى «ۋاراۋ اسپاند» دەپ اتايدى، بۇل «بارلىق اۋرۋعا ەم» دەگەن ءسوز. ادىراسپاننىڭ تۇقىمىنان قىزىل تۇسكە بويايتىن، اسىرەسە جۇننەن توقىلعان بۇيىمداردى بويايتىن بوياۋ الىنادى. تۇركيادا ەرتەدە ادىراسپاننان ادەمى قىزىل بوياۋ الىپ، سونىمەن ۇلت كيىمى - فەسكانى بوياپ كەلگەن. قازاق حالقى ادىراسپاننىڭ تۇقىمىمەن قويدىڭ، تۇيەنىڭ ءجۇنىن بوياعان. سونىمەن، وسىمدىكتە مەديسينالىق پرەپاراتتاردىڭ سارقىلماس كوزى.
جاراعا شيپا بولار - يتسيگەك.
ءبىزدىڭ ولكەمىزدە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى - يتسيگەك. يتسيگەك - الابوتا تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق بۇتا. يتسيگەك تۇبىنەن بۇتاقتانا وسەدى، بيىكتىگى 75سم، تامىرىنىڭ ۇزىندىعى 6م. قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بولعاندىقتان ءشول، شولەيت، تاقىر جەرلەردە وسەدى. يتسيگەكتىڭ جاپىراعى وتە ۇساق، ءۇشبۇرىشتى، قاراما - قارسى ورنالاسادى، ۇزىندىعى 2 - 3 مم. ونىڭ گۇلدەرى قوسجىنىستى، وتە ۇساق، سارعىش نەمەسە قىزعىلت، گۇلشوعىرى بۇتاعىنىڭ ۇشىندا ماساق ءتارىزدى ورنالاسادى. انالىعى - 1. اتالىقتارى - 5. جەمىسى - قاۋاشاق، ىشىندە ءپىشىنى ءقوشقارمۇىز ءتارىزدى تۇقىمى بولادى. يتسيگەكتىڭ بۇتاقتارى جاپىراقسىز، بۋناقتالعان جۇمىر شىرىندى بولىپ كەلەدى. يران، تۇركيا، سيريا، مونعوليادا، ال بىزدە قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىندا كەڭ تارالعان.
يتسيگەك - ۋلى وسىمدىك، سوندىقتان ەمدىك قاسيەتى مول. ونىڭ تۇنباسىن دەنەدەگى قىشىما قوتىردى، مالدىڭ تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن قولدانادى. ەرتەدە بابالارىمىز يتسيگەكتى قايناتىپ ىشكەن جانە شۇباتقا قوسىپ ىشكەن. يتسيگەكتە الكالويدپەن قاتار كوپتەگەن قىمىزدىق قىشقىلى، اقۋىز جانە كراحمال بولادى.
قازاقستاندا يتسيگەكتىڭ جاسىل ساباعىنان انابازين وندىرىلەدى. يتسيگەك ۋلى بولعاندىقتان، ونى جيناعاندا باستىرعاندا دا قاتتى ساقتانىپ، اۋىز - مۇرىندى ورامالمەن جاۋىپ، قولعاپ كيۋ كەرەك، قولدى ءجيى جۋۋ كەرەك. يتسيگەككە جاسالعان حيميالىق تەكسەرۋ ونىڭ قورەكتىك قۇندىلىعى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. ەرتەدە ادامدار يتسيگەكتىڭ تۇبىندەگى تامىرىن قايناتىپ ءىشىپ، دەنەدەگى جارالاردى ەمدەۋ ءۇشىن يتسيگەك قايناتىلعان سۋمەن شومىلعان. يتسيگەك جاز ايىندا جانە كۇز ايىندا گۇلدەيدى. سونىمەن قاتار تۋعان ولكەمىز قۇلاندىنىڭ بارلىق جەرىندە وسەدى: ءۇي ماڭىندا كوشەدە، شالعىنداردا، جايىلىمداردا.
مەڭدۋانا - ىشەك قۇرىلىسى شيپاسى.
مەڭدۋانا - القا تۇقىمداستارعا جاتاتىن، اسا كوپ تارالعان، ەكى جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. قارا مەڭدۋانانىڭ ءبىر ءتۇبىنىڭ ءوزى ورتا ەسەپپەن العاندا
10 مىڭداي تۇقىم بەرەدى. وسىنشاما كوپ تۇقىم كۇي تاڭداماي گۇلدەيدى. مەڭدۋانانىڭ تۇقىمى وتە ۋلى. ونىڭ جاپىراعىن، تۇقىمىن جەگەن مال مەن قۇس ۋلانىپ قالادى. دەگەنمەن، ونىڭ ءيىسى ۇنامسىز، ءدامى ناشار بولعاندىقتان مال ونى جەي بەرمەيدى. قارا مەڭدۋانانىڭ تامىرىندا، جاپىراعىندا 25 پايىز الكالويدتار بولادى. مەديسينا، مال دارىگەرلىك سالاسىنا مەڭدۋانادان جاسالعان دارىلەردى اسقازان جانە ىشەك اۋرۋلارىنا، دەمىكپەگە قارسى قولدانادى.
«مەڭدۋانا مايىن» سۇيەك سىرقىراۋىنا، جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىنا قارسى دەنەگە جاعادى. مەڭدۋانا ءتىس اۋرۋىنا دا ەم بولادى. ءتىس اۋرۋىن ەمدەۋ ءۇشىن ەرتەدە اجەلەرىمىز «ءتىس شاقىراتىن» بولعان. اعاش توستاعان كوزدەيگە ءۇش شىراق جاعىلعان ينەلەردى قاداپ، ەشكى مايىن جاعىپ، مەڭدۋانانىڭ تۇقىمىن شىراقتاردىڭ باسىنا سەۋىپ:
بۋىن، بۋىن قۇرت،
بايتەرەكتەي تۇكتى قۇرت.
كەلمەس داريا كەشكەن قۇرت،
دومالان دا تۇسە بەر،
دومالان دا كوشە بەر،
ابلاعازيم ءسۇپيت شىق.
مەڭدۋانا ەمىڭىز،
ەشكىنىڭ مايى جەمىڭىز،
قۇرت اتاسى - قىل اۋىز،
ارعىماقتان ءبىز كەلدىك.
دومالان دا تۇسە بەر،
دومالان دا كوشە بەر،
ابلاعازيم ءسۇپيت شىق، دەپ قايتا - قايتا ايتادى ەكەن. مەڭدۋانا - ءبىزدىڭ تۋعان ولكەمىز قۇلاندىدا كەزدەسەتىن ۋلى، ءارى دارىلىك وسىمدىك. مەڭدۋانا جازدا گۇلدەيدى. كۇزدە ەمدىك رەتىندە تەرىپ الۋعا بولادى. مەڭدۋانامەن ادامدار، اسىرەسە جاس بالالار تەز ۋلانادى. ۋلانعان كەزدە جۇرەك قاتتى سوعىپ، ەنتىگۋ پايدا بولادى، ءىشى اۋىرادى، قۇسادى، ەسىنەن تانادى.
بۇل وسىمدىكتەن جاسالعان ءدارىنى دارىگەردىڭ باقىلاۋىمەن پايدالانعان ءجون. وسىمدىكتىڭ ۋلى قاسيەتى ەرتەدەگى ەگيپەتتىكتەر مەن پارسىلارعا جانە اراپتارعا بەلگىلى بولعان. تاجىكتىڭ ۇلى عالىمى، فيلوسوف جانە دارىگەر يبن - سينا وسىدان 1000 جىل بۇرىن «مەڭدۋانا - ۋ، ەسىرتىپ ەستەن ايىرادى، تۇنشىقتىرىپ، ولتىرۋگە دەيىن بارادى» دەپ جازعان.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
7 - سىنىپ وقۋشىسى لاپپايەۆا ايگەرىم
جەتەكشىسى: س. تلەۋمبەتوۆا
«وسىمدىك - ءومىر ءنارى، ءومىر ءسانى» تۋعان ولكە وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىسى
وسىمدىك - ءومىر ءنارى، ءومىر ءسانى.
وسىمدىكتەر الەمى – ءتىرى تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىمەن جانە جانۋارلار الەمىمەن دە تىعىز بايلانىستى. تابيعاتتا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ادامزاتقا تيگىزەتىن پايداسى زور. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن تاماققا پايدالانسا، ەندى ءبىر توبىن ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتا پايدالانادى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىنە قاجەتتى اۋانى وتتەگىمەن بايىتادى. وسىمدىكتەر قالالار مەن اۋىلداردى شاڭ - توزاڭنان قورعايدى. ياعني، وسىمدىكتەر ادام كوڭىل - كۇيىنە ەرەكشە اسەر ەتەدى. بولمەگە جاسىل وسىمدىك وسىرسەڭىز، ءوزىڭىزدى بولمەدە ەمەس، ەرەكشە ءبىر ورىندا وتىرعان سياقتى سەزىنەسىز. وسىمدىك ادامنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، بويىنا كۇش بەرەدى. قوعامدىق ورىنداردا، بولمەلەردە وسىمدىك وسىرىلسە، ولاردىڭ حوش ءيىسى مەن ءساندى رەڭى ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتىپ، كوڭىل - كۇيىن شاتتاندىرادى. ادام وسىمدىكتەردى ساندىك ۇشىندە ءوسىرىپ ەستەتيكالىق ءلاززات الادى. وسىمدىكتەر اينالاداعى شۋدى دا باسەڭدەتەدى. ال شۋدىڭ ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە جاعىمسىز اسەر ەتىپ، قان قىسىمىن كوتەرەتىنى بەلگىلى. اعاشتار جول جيەگىنە نەعۇرلىم جيىرەك ورنالاسسا، سوعۇرلىم دىبىستى جاقسى باسادى.
حالقىمىز وسىمدىكتەردىڭ پايداسىن، ءقادىر - قاسيەتىن جوعارى باعالاعان، مىسالى «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن»، «ەر - ەلدىڭ كوركى، ورمان - توعاي جەردىڭ كوركى»، «ءدارى - شوپتەن شىعادى، دانا - كوپتەن شىعادى»، « قوراڭدا مالىڭ بولسىن، كوشەڭدە تالىڭ بولسىن»، دەگەن ماقالدار وسىمدىك اتاۋلىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتى ەكەنىن دالەلدەيدى. وسىنداي دانالىق سوزدەردەن تابيعاتتىڭ كوركى، سىمباتى مەن سۇلۋلىعى - وسىمدىكتەر
الەمىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس. سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ، قورعاي ءبىلۋدىڭ پايداسى زور.
وسىمدىك كيەسى - ادىراسپان.
ادىراسپان - حالىق مەديسيناسىندا قولدانىلىپ جۇرگەن شيپالى وسىمدىك، ءارى كيەلى وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى. ادىراسپاننىڭ كەزدەسەتىن ورنى - سورتاڭ توپىراقتى شولەيتتى جەرلەر. ادىراسپان مەنىڭ تۋعان جەرىمنىڭ بارلىق بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى. مىسالى: اۋلادا، اۋىل ىشىندە، اۋىل سىرتىندا، ءۇي اينالاسىندا كەزدەسەدى. ادىراسپان – تۇيەتاباندار تۇقىمداسىنان تارامدالعان بۇتاعى مول، كوپجىلدىق وسىمدىك. بوزعىلت سارى ءتۇستى، گۇلدەرى جەكە - جەكە وسەدى، جەمىسى قوڭىر ءتۇستى. بيىكتىگى 30 - 60سم شاماسىندا، ءيىسى وتە جاعىمسىز.
ادىراسپاننىڭ جەرگە توسەلە جاتاتىن ساباعىنىڭ ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە تىلىمدەنگەن جاپىراق شوقتالا كەزەكتەسىپ ورنالاسقان. اقىن س. كەتتەباي ۇلىنىڭ «دالا ءدارىحاناسى»دەگەن ولەڭىندە دارىلىك وسىمدىك ادىراسپاننىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى، مورفولوگيالىق قۇرىلىسى وتە جاقسى سيپاتتالعان:
«تاقىرعا وسەر تاربيىپ،
تۇرار ءتۇرى اربىيىپ.
سالالى ءار بۇتاعى،
بويىنا اششى ءنار جيىپ.
بىلە بىلسەڭ تۇراعى،
كوشكەن جۇرتقا شىعادى.
جاز بويى ءوڭىن وزگەرتپەي،
سارعايىپ قانا تۇرادى.
قانداي اۋرۋ بولسا دا،
جۇعىمى ونىڭ سونشاما.
كۇز كەلىپ ول پىسكەندە
الۋدى جيناپ ءجون سانا».
ادىراسپاننىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى ماۋسىم، شىلدە ايلارى، ال جيناۋ مەرزىمى تامىز، قىركۇيەك ايلارى.
گ ۇلىنىڭ 5 توستاعانشاسى، 5 كۇلتە جاپىراقشاسى، 15 - 16
اتالىعى، 1 انالىعى بار. جەمىسى قوڭىر ءتۇستى. ءىرى ۇرىعى بار. ديامەترى 1سم - دەي شار ءتارىزدى قاۋاشاق. مامىر - ماۋسىم ايىندا گۇلدەيدى. شىلدە - تامىز ايىندا جەمىس بەرەدى.
ەمدىك ماقساتقا ادىراسپاننىڭ ءشوبىن، ياعني بۇتاقتارىن، جاپىراقتارىن پايدالانادى. كەزىندە ءابۋ - ءالي يبن - سينا ونى سەگىزكوز جۇيكەسىنىڭ قابىنۋى كەزىندە بولاتىن شانشۋلاردى باساتىن ءدارى رەتىندە قولدانعان. حالىق مەديسيناسىندا ادىراسپان ءشوبىن ريەۆماتيزم، قىشىما، بەزگەك، قوتىر جانە بەل اۋرۋى، باس اۋرۋى، اسقازان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان.
ادىراسپان وسىمدىگىن 1928 جىلدان بەرى پايدالانىپ كەلەمىز. قازاق حالقى بۇل ءشوپتىڭ قايناتپاسىمەن تەرى اۋرۋلارىن دا ەمدەگەن. ادىراسپان - كيەلى وسىمدىك، سوندىقتان قازاق حالقى ونىمەن بالە - جالادان ساقتايدى دەپ ءۇي ءىشىن الاستاعان. ءتىل - كوز وتۋىنە قارسى وشاق باسىن تۇتىنىمەن اينالدىرا الاستاپ، ءۇي ىشىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان. بۇل ءداستۇر وسى ۋاقىتتا دا ساقتالعان.
قازاق حالقى ەرتەدە ادىراسپاندى جينار الدىندا ءيىلىپ سالەم ەتىپ بارىپ تەرگەن. ادىراسپاننان اتتاۋعا، ۇستىنەن باسۋعا بولمايدى. ورتا ازيادا ادىراسپان ەرتەدەن - اق بەلگىلى بولعان. ادىراسپاندى يراك حالقى «ۋاراۋ اسپاند» دەپ اتايدى، بۇل «بارلىق اۋرۋعا ەم» دەگەن ءسوز. ادىراسپاننىڭ تۇقىمىنان قىزىل تۇسكە بويايتىن، اسىرەسە جۇننەن توقىلعان بۇيىمداردى بويايتىن بوياۋ الىنادى. تۇركيادا ەرتەدە ادىراسپاننان ادەمى قىزىل بوياۋ الىپ، سونىمەن ۇلت كيىمى - فەسكانى بوياپ كەلگەن. قازاق حالقى ادىراسپاننىڭ تۇقىمىمەن قويدىڭ، تۇيەنىڭ ءجۇنىن بوياعان. سونىمەن، وسىمدىكتە مەديسينالىق پرەپاراتتاردىڭ سارقىلماس كوزى.
جاراعا شيپا بولار - يتسيگەك.
ءبىزدىڭ ولكەمىزدە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى - يتسيگەك. يتسيگەك - الابوتا تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق بۇتا. يتسيگەك تۇبىنەن بۇتاقتانا وسەدى، بيىكتىگى 75سم، تامىرىنىڭ ۇزىندىعى 6م. قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بولعاندىقتان ءشول، شولەيت، تاقىر جەرلەردە وسەدى. يتسيگەكتىڭ جاپىراعى وتە ۇساق، ءۇشبۇرىشتى، قاراما - قارسى ورنالاسادى، ۇزىندىعى 2 - 3 مم. ونىڭ گۇلدەرى قوسجىنىستى، وتە ۇساق، سارعىش نەمەسە قىزعىلت، گۇلشوعىرى بۇتاعىنىڭ ۇشىندا ماساق ءتارىزدى ورنالاسادى. انالىعى - 1. اتالىقتارى - 5. جەمىسى - قاۋاشاق، ىشىندە ءپىشىنى ءقوشقارمۇىز ءتارىزدى تۇقىمى بولادى. يتسيگەكتىڭ بۇتاقتارى جاپىراقسىز، بۋناقتالعان جۇمىر شىرىندى بولىپ كەلەدى. يران، تۇركيا، سيريا، مونعوليادا، ال بىزدە قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، تالدىقورعان، الماتى وبلىستارىندا كەڭ تارالعان.
يتسيگەك - ۋلى وسىمدىك، سوندىقتان ەمدىك قاسيەتى مول. ونىڭ تۇنباسىن دەنەدەگى قىشىما قوتىردى، مالدىڭ تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن قولدانادى. ەرتەدە بابالارىمىز يتسيگەكتى قايناتىپ ىشكەن جانە شۇباتقا قوسىپ ىشكەن. يتسيگەكتە الكالويدپەن قاتار كوپتەگەن قىمىزدىق قىشقىلى، اقۋىز جانە كراحمال بولادى.
قازاقستاندا يتسيگەكتىڭ جاسىل ساباعىنان انابازين وندىرىلەدى. يتسيگەك ۋلى بولعاندىقتان، ونى جيناعاندا باستىرعاندا دا قاتتى ساقتانىپ، اۋىز - مۇرىندى ورامالمەن جاۋىپ، قولعاپ كيۋ كەرەك، قولدى ءجيى جۋۋ كەرەك. يتسيگەككە جاسالعان حيميالىق تەكسەرۋ ونىڭ قورەكتىك قۇندىلىعى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. ەرتەدە ادامدار يتسيگەكتىڭ تۇبىندەگى تامىرىن قايناتىپ ءىشىپ، دەنەدەگى جارالاردى ەمدەۋ ءۇشىن يتسيگەك قايناتىلعان سۋمەن شومىلعان. يتسيگەك جاز ايىندا جانە كۇز ايىندا گۇلدەيدى. سونىمەن قاتار تۋعان ولكەمىز قۇلاندىنىڭ بارلىق جەرىندە وسەدى: ءۇي ماڭىندا كوشەدە، شالعىنداردا، جايىلىمداردا.
مەڭدۋانا - ىشەك قۇرىلىسى شيپاسى.
مەڭدۋانا - القا تۇقىمداستارعا جاتاتىن، اسا كوپ تارالعان، ەكى جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. قارا مەڭدۋانانىڭ ءبىر ءتۇبىنىڭ ءوزى ورتا ەسەپپەن العاندا
10 مىڭداي تۇقىم بەرەدى. وسىنشاما كوپ تۇقىم كۇي تاڭداماي گۇلدەيدى. مەڭدۋانانىڭ تۇقىمى وتە ۋلى. ونىڭ جاپىراعىن، تۇقىمىن جەگەن مال مەن قۇس ۋلانىپ قالادى. دەگەنمەن، ونىڭ ءيىسى ۇنامسىز، ءدامى ناشار بولعاندىقتان مال ونى جەي بەرمەيدى. قارا مەڭدۋانانىڭ تامىرىندا، جاپىراعىندا 25 پايىز الكالويدتار بولادى. مەديسينا، مال دارىگەرلىك سالاسىنا مەڭدۋانادان جاسالعان دارىلەردى اسقازان جانە ىشەك اۋرۋلارىنا، دەمىكپەگە قارسى قولدانادى.
«مەڭدۋانا مايىن» سۇيەك سىرقىراۋىنا، جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىنا قارسى دەنەگە جاعادى. مەڭدۋانا ءتىس اۋرۋىنا دا ەم بولادى. ءتىس اۋرۋىن ەمدەۋ ءۇشىن ەرتەدە اجەلەرىمىز «ءتىس شاقىراتىن» بولعان. اعاش توستاعان كوزدەيگە ءۇش شىراق جاعىلعان ينەلەردى قاداپ، ەشكى مايىن جاعىپ، مەڭدۋانانىڭ تۇقىمىن شىراقتاردىڭ باسىنا سەۋىپ:
بۋىن، بۋىن قۇرت،
بايتەرەكتەي تۇكتى قۇرت.
كەلمەس داريا كەشكەن قۇرت،
دومالان دا تۇسە بەر،
دومالان دا كوشە بەر،
ابلاعازيم ءسۇپيت شىق.
مەڭدۋانا ەمىڭىز،
ەشكىنىڭ مايى جەمىڭىز،
قۇرت اتاسى - قىل اۋىز،
ارعىماقتان ءبىز كەلدىك.
دومالان دا تۇسە بەر،
دومالان دا كوشە بەر،
ابلاعازيم ءسۇپيت شىق، دەپ قايتا - قايتا ايتادى ەكەن. مەڭدۋانا - ءبىزدىڭ تۋعان ولكەمىز قۇلاندىدا كەزدەسەتىن ۋلى، ءارى دارىلىك وسىمدىك. مەڭدۋانا جازدا گۇلدەيدى. كۇزدە ەمدىك رەتىندە تەرىپ الۋعا بولادى. مەڭدۋانامەن ادامدار، اسىرەسە جاس بالالار تەز ۋلانادى. ۋلانعان كەزدە جۇرەك قاتتى سوعىپ، ەنتىگۋ پايدا بولادى، ءىشى اۋىرادى، قۇسادى، ەسىنەن تانادى.
بۇل وسىمدىكتەن جاسالعان ءدارىنى دارىگەردىڭ باقىلاۋىمەن پايدالانعان ءجون. وسىمدىكتىڭ ۋلى قاسيەتى ەرتەدەگى ەگيپەتتىكتەر مەن پارسىلارعا جانە اراپتارعا بەلگىلى بولعان. تاجىكتىڭ ۇلى عالىمى، فيلوسوف جانە دارىگەر يبن - سينا وسىدان 1000 جىل بۇرىن «مەڭدۋانا - ۋ، ەسىرتىپ ەستەن ايىرادى، تۇنشىقتىرىپ، ولتىرۋگە دەيىن بارادى» دەپ جازعان.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
اقتوبە وبلىستىق مامانداندىرىلعان
