InfoHub Logo

«25-maýsym jarlyǵy» eldiń tóbesinen túskendeı boldy. Muny buryn jergilikti bıleý mekemesindegi ókimet qyzmetkerleri de bilmedi. Ókimet qyzmetkerleri bul jarlyqqa resmı jaǵynan qarap, «sózsiz atqarýǵa tıis» degen «úlken jarlyq» esebinde qarady. Jergilikti halyqtyń jan syrymen sanasý, jarlyq aıaǵynyń qandaı halge soǵatyny olardyń esinde bolǵan joq. Jarlyq kelisimen Almatyda «jandaral» Folbaým basqarýynda ókimet adamdarynyń tyǵyz keńesi boldy da (1916 jyl, 1-shildede), «sózsiz atqarýǵa kirisý kerek» delindi.

«Jandaral» jergilikti halyqtyń «ınabattylaryn» jınap alyp, jigit alýdyń mánisin túsindirdi. Jetisýdan alynatyn jigit sany 43000 (qyryq úsh myń) jan edi. Bul jigitterdi dýan-dýanǵa, bolys-bolysqa, aýylǵa bálip, ár bolys óz jigitin kıindirip, turmandap jóneltpek edi. Jigit alý jobasy osylaı jasaldy.

Oıaz-oıazǵa bolystar, ınabatty aqsaqaldar, qadirli adamdar arqyly túsindirýge, jigit alýǵa kirisýge oblystan jarlyq qylyndy. Almaty oıazynyń «ınabatty adamdaryn» jınap, «jandaral» jarlyq jaıyn uǵyndyrǵanda jınalǵandar túıtkildenip: «jurtpen aqyldasalyq, kóp biledi ǵoı» dese daǵy «jandaraldan» seskenip «berelikke» kelip tarqaıdy.

«Jandaral» Folbaým shildeniń basynda barlyq jergilikti qazaq, qyrǵyz, dúńgen, taranshy halyqtaryna jigit alý týraly shyqqan «patsha aǵzamnyń» ýly jarlyǵyn oryndaýdyń kerektigin aıtyp, jar salady. Bul jardy bylaı dep aıaqtaıdy: «Eshbir teris uǵynýshylar bolmasyn jáne kimde-kim bul jarlyqqa moıynsunbaǵandyq qylyp, sóz taratsa, toqtaýsyz oıazdyq nachalnıkterdiń qolyna tapsyrylsyn. Bizdiń isimiz ýly patshanyń júregi qýanarlyq jaqsy bolyp shyǵýyna senemin. Men solaı oılaımyn. Nege deseńiz de, monarhymyzdyń atynan alǵashqy shildede men muny óz aýzymmen bárin jınap alyp jarıalaǵanymda qazaqtar, taranshylar jáne basqalar, bolystyq pravıtelder meniń buıryǵymdy shyn kóńilmen qabyldaǵan. Jigit alý týraly ábden keńesip, qurmetti monarhymyzdyń qurmetine bir aýyzdan aıqaılap «ýra»-laǵanda men olarmen sóılesip otyrǵan gýbernator úıiniń tereze áınekteri daýystan syńǵyrlaǵan...»

Jarlyq ta, mansaptaǵylardyń túsindirýi de jurtqa tuńǵıyq, jumbaq boldy. Kópshilik «qara jumysqa alady eken» degenge senbedi. Kóptiń kókeıine dúnıe júzin qanǵa shomyldyryp jatqan qyrǵyn soǵys elestedi. «Qara jumys» qan maıdan kórindi. «Jumysshy» degeni — «soldat» ekendigin aıtpaı bilgendeı boldy. «Jigitti jınap aparyp Kermanıaǵa shepke ustaıdy eken; qolyna kúrekten basqa qarý bermeıdi eken; qazaq soldatyn mujyqsha salyp, atty kazak-orys soldaty myltyq aýzyna tosady eken...» degen dúńkildek habarlar jer astynan taralyp jatqandaı eldiń oıyn bılep ketti. Elý-alpys jylǵy janshylyp kele jatqan tuńǵıyq tolqyp, laılanǵandaı boldy. Ybyr-sybyr...

Ulyq álpeshteýinen aýlaǵyraq jatqan qaıbir el ishindegi eski bedeldi «tildi-aýyzdy» aqsaqaldar «bala alady» degenge kúdik kózimen qarap, mansaptylardyń «beremiz» degen ýádesine qol qoımady. Mundaılar: Almatyda Qalybaıdyń Qojbambegi, Nıazbektiń Sáti; Jarkentte alban Saýryqtyń Uzaǵy, Jámegi, Sultanbektiń Áýbákiri; Qapalda mataı Nurlan, Tánekeniń Qojabeti, toqpambet Telibaı, kóldeı Qıal aqsaqaldar; Lepside Muqamedı qajy, qaragereı Baltabek, Omar; Qyrǵyzda Qanat syqyldylar edi.

Mundaılar jurtqa: bastapqy orys baǵyndyrǵandaǵy «ómir-ómirge qazaqtan soldat almasqa aq patshanyń atalarynyń (Aleksandr ...inshiniń) basynda ýada bergendigin, ol ýada terige altynmen jazylyp, arty aq patshanyń qoly qoıylyp, móri basylǵandyǵyn; ol hat-mór osy kúnge sheıin «pálenniń» úıinde saqtaýly ekendigin; ol ýadadan aınyp, myna patshanyń ádiletten qaıtqandyǵyn; ýadany ózi buzǵan soń, ol jarlyqty «Mekalaı» atqarmaý tıis ekendigin aıtyp jatysty. Mundaıdy aıtsa da, aıtpasa da jurt «pálenshekeń solaı depti-mis» dep uzynqulaq aǵash atqa minip ketti. Kópshilik mansaptylardyń «qara jumysshy» degen maıda bıkelerine «satylǵan» degen baǵa koıa bastady. Osyndaı «daqpyrtty» aqsaqaldardy kórsetýmen dýan-dýandaǵy oıazdyq nachalnıkter shaqyryp, jaýapqa alyp, jalyna bastady. Maıdalańy, keıbirine «alǵys, ómirge baq» ýáde qyldy. Tartý-taralǵy bermek boldy. Mundaı aqsaqaldardyń keıbireýleri «ýada beremizge» de qol qoıdy. Keıin kópshilikti tastap, ne ulyqpen, ne bolystarmen jarasyp, jalt bergen aqsaqaldar az bolmady.

Ókimet adamdary, qazaq mansaptylary bul jarlyqty maıdalaǵanmen jurt ózinshe estip jatty. Ásirese Jetisýda kúni burynnan ult dushpandyǵy, sharýa óshpendiligi bar kórshi otyrǵan alakóz orys-kazaktardyń baı-qulaqtary bul jarlyqty tutatyp jiberýge de sebep boldy: qaladaǵy ondaı zalym adamdardyń birsypyrasy: «ıt kırgız sokıska barasyn; okop qazasyn; sender de bız sekıldı bolasyńdar; endı jaılaýda jaıbaraqat jylqy baǵyp júrmeısınder; senderdın soldattaryńdy qashan alatyn boldy? Soldat bermeseńder, qyrady senderdı» degen sýyq sózdi qalaǵa kelgen qara qazaq kúnde estip júrdi. Osyndaı sózderdi qaladaǵy jalshy, malaılar taratty. Olar qalada turǵan soń «eń syr tartqysh» sanaldy. Mini osy jalpy «qubyjyq» sóılep júrgender «soldatty» maıdalap «pálen- túgen» degen orys ákimderiniń, qazaq mansaptylarynyń, bolystardyń, tilmashtardyń kóptiń kóńilinde jalǵyz atym nasybaı qurly nanymy qalmady. Qashannan aldap kele jatqan «ulyqtardyń» ótirigi aıqyndaldy. Qalyń qara buqaraǵa jumbaq maıdan men «qara jumystyń» aıyrmasy, «jumysshy» men «soldattyń» aıyrmasy qoımaljyp, kúńgirttene berdi.

Kópshilik tarapynan «soldat alynbasyn; patshaǵa tilegeninshe alym berýge qulmyz; alda-jalda alyna qalsa, qolymyzǵa jabdyq berip, kazak-orystaı at-turmandy qylsyn» degen sıaqty usynystar, «aqyldasýlar» bola bastady. Eldegi jınalystar mansaptaǵylarǵa «ulyqtan osylaı suranyńdar», «jigit alatyn mezgildi uzattyryńdar» dep amanat tapsyrdy. Dýan-dýanǵa ádeıi shaqyrylǵan keraýyz, tildi-aýyzdy aqsaqaldar osy usynystardy qazaqsha júıelep turyp ulyqtardan ótinish te qyldy. Biraq ókimet «Tyǵyz, tyǵyz! Ber! Ber!» degennen basqaǵa kelmedi. Keı jerde 10—15 kúnge sanap, tolqyn shıelenip, shıryǵýdan basqa, maıda malalaýdan, bolys, tilmashtardyń «beremiz» dep elge ótil salýynan túk shyqqan joq. El eleýrep, qobaljyp ketti.

Qobyraǵan eldi dúmpitip, qorqytyp, kúshpen baýrap alý úshin bopsa qylynyp, Jetisý dýandarynda (Almatyda, Pishpekte, Jarkentte, Lepside, Qaraqolda) birneshe adamdardy tutqynǵa da aldy. Biraq budan da eshteme shyqqan joq.

Birqatar ókimet jaqtaǵy adamdar da jumysshy alý tártibin ózgertýdi kerek qyla bastady. «El tolqydy. Túbi tynyshsyz bolady» degen usynystar da boldy. Máselen, Almatydaǵy jandarmnyń rotmıstri Jeleznev 16- shildedegi «jandaralǵa» qylǵan baıandamasynda aıtady:

«Almaty oıazynyń kúnshyǵys Qastek, kúnbatys Qastek, Taıtory bolystarynyń qazaqtary jabdyqtanyp otyr. Qoldarynda bir-bir shalǵy. Qıt etse Uzynaǵash, Burǵan qalalaryn, Samsy, Tarǵap stanısalaryn bosatyp, poshtany almaq, telegrafty qımaq» degenine «jandaral» Folbaýmnan myna jaýapty aldy: «Bul týraly qoqalaqqa tıý kıyn, eshteńe joq. Kónbeıtin qara buqarany jaı manaptar bir shybyqpen aıdaı alady. Ózimen ózin basý kerek» degen. Budan ulttardyń tiregi baı-manap bolǵandyǵy anyqtalady.

Biraq jalpy jaǵdaı qorqynyshty kúıinde qaldy. El qozǵaldy. Qalaǵa qazaq qatynasýdy qoıdy. Qaladaǵy malaılar, jemshik, jigit, basqalar qashyp bitti. Qytaı shegine jaqyn otyrǵan elder pisip kele jatqan astyǵyn, mekenin tastap, jyljyp kóshe bastady. Talaı jaqyn elder tómen yǵysyp, qalyń kum, Balqash, Aqsý, Lepsi, İle, Qaratal sekildi qumdy jerge irge aýdaryp, el jınala bastady.

Órge, oıǵa tartqan el qıyspaǵandary buryn berip otyrǵan qyzyn apa-sapa berip jóneltip, «aq toı, aq batany» oılap, arýaq syılamaǵandary «jesirin» bermeı kete barysty. Shal «o, qudaılap», kempir ahylap, áıelderdiń ýhileýi kóbeıdi. Jurtta sharýa ósirem degen mal tilegi jaıǵa qalyp, jan tilegi aýyzǵa alynady. Ár jerde aıtyp soıyp jatqan mal. Saı-saı, jyra-jyrany qońyrsytyp «tasattyq» berip jatqan el.

Aýyldaǵy aqsaqaldar ásheıinde bılikten qalyp, bozbalaǵa, azamatqa bir túrli minez bitti. Qan maıdannyń qarańǵylyǵynda otyrǵandaı, dúnıe talaq qylynǵandaı. Barlyq sharýa, baýyr eti mal, álpeshtegen ata-ana; albyraǵan aq qabaq jarlar, súıgen uly-qyzy opasyz, jaýǵa, artynda qalatyn múlikteı kózqaras týdy. Bozbala, jigit jeligip atqa mindi.

Qashýǵa ma, shabýǵa ma, árkim at-turmanyn túzep, jabdyqtana bastady. Eldegi ustalarǵa sapy, naızanyń temirin soqtyryp, shalǵy saptatyp, eski bilteli qaraǵa shúrim qoıdyra bastady. Osynyń bárin jurt ózi bireý bastamaı, bireý daıyndamaı ózinen-ózi istedi. Nege isteıtini ózine de túsiniksiz edi.

Jergilikti halyqtyń ókiletteri — bolystar, tilmashtar en aýyr halde qaldy. Elge «ispeski ber» dep jınalys shaqyrady. El jınalmaıdy, elden berekeli jaýap ala almaıdy. Ulyqtar olardy dyǵyrlatady. Olardyń aldynda is júzinde sheshýi qıyn shıelengen másele shókti. Kimge salaryn, kimdi aqylǵa alaryn bilmedi. Ulyqqa jalpy kópti taǵy jamandaı almady. «İspeski ber, bolmasa bolmaǵandy kórset» dep olardy ókimet tizege aldy. Bir jaǵynan kópten, bir jaǵynan ókimetten qorqyp, eki nardyń arasyndaǵy shybyn kúıi basyna tústi. Kópke salsa, kóp «Bermeımiz, maıdanǵa aıdalyp, týǵan jerden, ósken elden ajyrap ólgenshe, osy jerde ólemiz», — deıdi. Olarǵa eshbir shara qalmady. Tapqany «el aýqymynyń jaıyn» baıandap, damyl-damyl «raport» bergenmen boldy. «Anyq bermeıtin boldy; ókimetke qarsy» dep te kórsete almaı, ne «ispesikti» tapsyra almaı, ne bolaryna kózi jetpeı bolystardyń kúni qarańǵyǵa qamaldy.

Keı bolystar ókimetten jigit alýǵa jerebege salyp alý, jip ustastyrý sekildi tártipter jurtty jumsartar ma edi degen oıdy usynys etip tilek qyldy. Biraq budan da eshteme shyqqan joq. Buǵan ókimettiń oıy: «bul týraly qoqalaqtaýdyń keregi joq. Buqarany baı-manap bir shybyqpen aıdaıdy. Eger biz aralassaq, ózimizge orynsyz jumys tabamyz» boldy.

Alǵashynda qazaq-qyrǵyz ókimetke «qarsy shyǵady», «jabdyqtanyp otyr» degen maǵlumat túgil, joǵarǵy Jeleznev sıaqtylardyń, bir qansha bolystardyń raporttary, resmı baıandamalary «jandaral», oıazdyq nachalnıkterge kúlki esebinde ǵana kórindi. Tipti bul týraly sóıleýshilerdi «ótirik taratýshy» dep polısıalar dýan-dýanda túrmege jaba bastady. Shynynda, «qazaq soıylmen soǵysqa shyǵady» degen kúlki edi. Sondyqtan «jandaral» sekildi «esti» adamdary osyndaı bolady dep oılaǵan joq. Túbinde kóterilis sol «baıandama», «raportta» aıtylǵan jerlerden qara soıylmen-aq shyǵyp qaldy.

Qaraqoldyń oıazdyq nachalnıgi polkovnık Ivanov orys qalalaryna qyrǵyzdar shabýyl jasaǵanda da senbegen. Almatydaǵy «jandaralǵa» «tynyshtyq», «birqalypty» dep kún saıyn telegramma berip turǵan. «Tynyshtyq» dep Almatyǵa bergen bir telegramma Qaraqoldyń telegraf-poshta kontorynda telegrafty qyrǵyz qıǵandyqtan berilmeı jatyp qalǵan. Bul «qazaq-qyrǵyz baqan- soıylmen orysqa qalaı tıedi» dep senbegendikti anyq kórsetedi.

Oblystaǵy ókimet adamdarynyń jergilikti halyqtyń kóterilisin shý degende qalaı baıqaǵandyǵyn mynadan kórýge bolady: shildeniń 21-1 kúni Tashkendegi Túrkistannyń ýaqytsha general-gýbernatory Erofeevten bylaı degen № 5117-i telegramma alynady: «İshki is mınıstrligine jandarmdardan alynǵan maǵlumatqa qaraǵanda, Jetisýdyń kúıi kóterińki, tipti aýyrlanýǵa da múmkindigi bar kórinedi. Onda taranshynyń bolysy óltirilipti. Bul maǵlumattyń anyqtyǵyn jáne anyq bola qalǵan kúnde ony basýǵa qandaı shara kerektigin aıtyp, tyǵyz telegrammamen bildire gór» deıdi. Bul telegrammaǵa shildeniń 22-sinde myna jaýap qaıtady: «Jetisýdaǵy halyqtyń kóńil kúıi týraly kúninde úsh ret telegramma berip turmyn, odan bóten qosatyn túgim joq. Qoram bolysynyń ólimi týraly 1915 jáne 1269-ynshy telegrammalarmen bildirilgen. Kúıdiń aýyrlaýy Qytaıǵa aýý men tıip qashý, soqtyǵýmen bolmaq, biraq bárin de tynshytam ǵoı dep shamalaımyn, óıtkeni qazaq- qyrǵyz ulyqtyń baısaldylyǵymen moıynsunady. Taranshydan qaýip az. № 2073. Folbaým» degen.

Sonda da kúnbe-kúngi dáıimi dúńkildegen qoqan-loqy Fodbaýmdy tynyshsyzdandyrdy; jurttyń pikirin anyqtap bilýge 22- shildede Almatyda Folbaýmnyń shaqyrýymen «jandaral» úıi janynda úlken jınalys jasaldy. Oıdan, qyrdan qalyń qazaq qaraquryq bolyp jınaldy. Halyqqa «jandaral» aq patshanyń jarlyq jaıyn, onyń retterin túsindiredi. Elden jaryp eshkim eshteńe demeıdi: jurt ashyp-jaryp aıtpaı, úndemeı mańqıady, tuńǵıyqtalady. Sonda Jaınakov sekildi tilmashtar, bolystar, qaladaǵy baı saýdagerler, moldalar jurt atynan sóz alyp: «patshanyń jarlyǵyna jurt qarsy emes qoı, beredi ǵoı, patsha ne aıtsa da quldyq taqsyr!» — degendi aıtady. Muny aıtýshylar ádeıi arnap halyq aldyna otyrǵyzǵan polısmeıster Protıkovtyń jáne onyń jandaı dosy tyńshy Zákir sart Isabaıulynyń quıryǵy bop shyǵady.

Bul jınalysty astyrtyn polısmeıster Protıkovtyń amalymen ótkizedi. Barlyq jandarmnyń tyńshy moldalary, adamdary qamajaýlap ádeıi halyqtyń aldyna otyrǵyzylady. Sózdi osylar sóıleıdi. Moldalar patsha qurmetine el atynan moıynsunyp, duǵa qylyp, ant ishedi. «Ýra»-lap uran shaqyrady. Buǵan «jandaral» qýanyp, sol kúni Tashkendegi Túrkistan «jandaralyna» myna telegrammany beredi:

«Tashkent. «Jandaralǵa». Almaty oıazynyń qazaqtary jáne basqa jergilikti halyqtary osy 22-shilde kúni meniń luqsatym boıynsha ózderiniń bolystaryndaǵy qadirli adamdarynyń bárin jumysker alý týraly uǵynýǵa jiberipti. Búgin túste myńnan asa «ınabatty» qazaqtar jáne taranshylar gýbernatordyń úıine jınaldy. Munyń ústine jaı tyńdaýshylar da kóp boldy. Men patsha aǵzam qaziretiniń aty qoıylǵan kúniniń qurmetine qazaqtarmen sóıleskendigim jaqsy nátıje (qorytyndy) berýin tilek qyldym. Nátıjesi kútkennen artyq shyqty. Barlyq jınalystagylar kóńilderiniń aqtyǵyna, bóten oıynyń joqtyǵyna senýdi ótinish qyldy. Eger de aq patshaǵa unasa, Almaty oıazynyń qazaǵynyń jetiden jetpis jasqa sheıingi adamy qalmaı jumysqa, tipti soldatqa baratyndyǵyna shanýdy quzyr qyldy. Toptyń kóńli dáýirlep kóterildi. Moldalar halyq aldyna shyǵyp, patshaǵa duǵa qylýǵa luqsat surady.

Qylynǵan duǵaǵa qol jaıyp «Ámın» delindi. Munyń artynan men bularǵa orys ádeti boıynsha patsha qurmetine qaharman orys áskeriniń arýaqty bolýyna «Ýralap» urandaýǵa usynys ettim. Kóp shyn kóńilden «Ýralap» aıqaı saldy. Qaltyraǵan bir qansha shaldar: «sizdiń jarlygyńyz aıtqandaı oryndalady» dep kózinen jasyn móltildetip turyp quldyq aıtyp, aıaǵyma bas qoıdy. Etigimdi súıip jatyp alysty, bulardyń duǵasynyń jáne shyn kóńilmen qylǵan quldyǵynyń oraıyna men azyn-aýlaq kúnámen ustalyp, abaqtyda jatqandaryn bosat dep buıryq berdim. Olar jigit alý týraly jaǵdaıdyń aýyrlaǵan kezinde ustalǵan edi. Men muny «Anamyz Reseı men monarhymyzdyń» dańqy úshin ǵana istegenimdi ózderine uǵyndyrdym. 2072.

General-leıtenant Folbaým».

Muny qylýshylar, etik súıý, quldyq aıtyp taqsyrlaǵandar kóptiń kózin aldap, kóńilin aýdarýǵa ádeıi arnalyp qoıylǵan ohrannık, tyńshy molda, saýdager, qalsa bolystar, tilmashtar jáne osylardyń quıryǵy, birsypyra shaldar edi. Bul jınalysta jurt atynan ant ishti; ýada qyldy: bala bermek boldy, «jandaral» jarlyǵy buljymaı oryndalatyn da boldy.

Biraq kópshilik, qara buqara qanaǵattanbaı, dúmbilez, tuńǵıyq tarqaıdy.

Sol kúni-aq eldiń oıy shyndap buzylyp ketedi. ...26-shildede (1916 jyly) rotmıster Jeleznákov Folbaýmǵa (general-leıtenant) mynadaı habar bildiredi: «Kúnshyǵys, kúnbatys Qastek bolystarynyń jas qazaq jigitteri baılardan jaqsy attardy eriksiz ustap alyp, úlesip ministi. Soldat alýǵa shaqyrady degende-aq qashýǵa daıyndalyp jatyr: olarǵa shalǵy, balta, sapy, saıman soǵyp jatqan ustalary bar». Aıtylǵan bolystardaǵy qazaqtar Shapyrashty rýynan: bul Shapyrashty baıaǵy 1860 jylǵy Qoqan handyǵymen bolatyn soǵysta sartqa jaqyn bolyp, orysqa qarsy shyqqan rý delingen. Osy Shapyrashtylar keıinnen Shamalǵan qalasyna shabýyl jasaıdy: Samsy beketinde orys áskerimen atysyp qalady. Bul qımyl ár jerdegi kóteriliske shaqpaq bolady.

---