InfoHub Logo

Jańylmasam, shildeniń 10-y kúni Albannyń men degen adamyn aqjelke prıstav Podborkov Qarqarada aldyna shaqyrdy. Barlyǵymyz 20-daı kisimiz. Shaqyrǵanda aıtqany: «Myna Qarqara jármeńkesinen sart-noǵaıdan, saýdagerden 50-deı qara joǵaldy. Osynyń bárin urlap jatqan - qazaq. Bolys-bolysqa bólip alyp tóleısińder», — dedi. «Qarqara qazaq jeri bolǵanmen qazynaǵa qaraıdy, bárimizge ortaq. Tólemeımiz», — dedik. Aıaǵynda sóz eregiske ketip, prıstav taqtaı tepkilese de biz qasarysyp otyryp alystyq. Prıstav bastyǵyn Jámeńke, Uzaq qylyp 21 kisini abaqtyǵa qamady. «Túbi osy maldy tólemeseńder senderdi óltiretin yńǵaıy bar», — dep prıstavty mańaılaǵan adamdar aıtyp júrdi. Biz qoryqqanymyzdan «tóleıik» dep ýáde qyp bosanyp, 30000 teńgeni Albannan alyp berdik.

Aqshany alyp bolǵan soń, aqjelke jigit surady. Biz ony «kóp biledige» súıep júrip ketistik.

Onda Alban eki ýchaskege qaraıtyn. Taranshylarmen qosyp toǵyz bolys eldi Qaljat prıstavy suraıdy. 5 bolys eldi Narynqol prıstavy suraıdy. Narynqol prıstavy bizdi Qyrǵyzsaı qalasyna jigit alýǵa jaýapqa shaqyrdy.Prıstav: «Kisi beresińder me, joq pa?» — dep suraq qyldy. Biz «jeke mundaı aýyr jumysty ashyp aıta almaımyz. Biraz kún máýlet ber, biz kóppen aqyldasyp, jaýap berelik», — destik. Prıstav bizge biraz kún máýlet berip, Almatydaǵy jandaralǵa bildirmek boldy jáne sol jerde prıstav soǵys paıdasyna járdem suraǵan soń janymyzdan 1000 som aqsha jınap berdik.

Astymda jaılaý etinen jarap júrgen oqtaýdaı tory atym bar. Qyrǵyzsaıdaǵy jınalysqa baryp qaıtyp, Qarqaraǵa kelip, bir aǵaıynymyzdyń úıine túsip otyrdym da, atyma bir balany mingizip, tiginshide tigilip jatqan etigim bar edi, sony ákele ǵoı dep jibere qoıdym. Ekindi oqydym. Bir ýaqytta álgi jibergen balam keldi. «Atty orys alyp qoıdy» deıdi. Biz bilmeımiz. Orystar kútinip, soldat ákelip qoıǵan eken. 30 shamaly soldat prıstavtyń qorasynda oınap jatyr. Kravchenkov degen bireý kelgen. Birtalaı qazaqtyń atyn qashaǵa kirgizip, baılap qoıǵan eken. Meniń atymdy bir strajnık quıqyljytyp minip keledi eken. Qolynda bir qazaq jasaýyly bar. Anadaıdan «Aı, beri kel!» dedim. Býryldy. Prıstavtyń úıine taman júrip barady. Úıdiń janyndaǵy bir qunanǵa mine sala júgirtip kelip atymnyń shaýjaıyna jarmasa kettim. «Tús, attan! Atymdy mingizbeım!» — dedim. «Minemin», — dep orys aıtty. «Minbeısiń», — dep men aıttym. Qazaq jasaýyl: «osylardyń nıeti buzylyp júr, shataq shyǵady. Atty qoıa berińiz», — dedi. «Ákeńniń aýzyn...», — dep boqtap ákettim. Jasaýyl jaıyna turyp qaldy. Strajnık orysym omyraýlatyp júrgisi kelip edi, jýan qamshym bar edi, kómdim kelip. Eki kósip jibergenimde attan yrshyp, jer qushty. Qoradaǵy soldattyń bári júgirip kelip, meni júndep berdi. Atyma taqymym iline almaı qaldy. İlingende ketetin edim. Bolmady. Orys soǵyp, jabylyp súırep Kravchenkovka alyp keldi. Kravchenkov korıdoryna shyqty.

Prıstav buryn tanys bolatyn. Aýylǵa qonyp, tústenip, qymyz alǵyzyp iship, attyń maıyn minip júretin aralasymyz bar edi. Prıstav «izdirástı!» desem qyryn qaraıdy. «Myna ıtteriń atymdy alyp, áýre qylyp turǵany», — dep aıtyp kórip edim, iltıpat qylǵan joq. Soldattarǵa byldyr ete túsip edi, meni aparyp qarańǵy úıge tyǵyp jiberdi. Ne ekenin bilgenim joq. Meniń ústime tańǵa jaqyn Albannyń bas kóterer kisisin, bastyǵy Uzaq, Jámeńke qylyp, aıdap kelip kirgizdi. Bulardy da aýlynan ádeıi soldat shyǵyp ustapty. Ustalǵandar: men, Jámeńke, Uzaq, Turlyqoja, Saza, Qurman, taǵy basqalar. Áńgimeniń syryn endi bildik. Orys eldiń «bala bermeımiz» degenin estip jáne myna Qytaıǵa shekara qazaqtardan búlik shyǵady dep qaýiptenip, Jetisýdaǵy jandaral buryn qam qylýǵa jasyryn buıryq beredi eken. Qarqaraǵa bir rota ásker jiberedi eken. Qala-qalaǵa myltyq beredi eken. Ábden jabdyqtanyp bolǵan soń, el ishindegi basty-basty kisilerdi qamaýǵa qaýly bolady eken. Sonymen Shalkódedegi jınalǵan jınalys bularǵa úlken kúdik bolyp, endi izin sýytpaı prıstav bizdi ádeıi ustatyp tur eken.

Bizge kisi qatynastyrmady. Qaraýyldy qatty qoıdy. El bizdi tartyp alamyz dep jınalyp kelip bir qansha kisi ólip, keıin de qaıtypty. Tórtinshi kúni bizdi qamaýdan shyǵaryp aldy da, prıstav: «Sizder Qaraqolǵa barasyzdar», — dedi. «Onda ne bar?» — dep edik. «Sonda qyrǵyz-qazaq bas qosady. Jigit berý-bermeý týraly sóz bolady. Almatydan úlken jandaral keledi», — dedi. Biz: «bizdi bosat, Qaraqolǵa... at minip, kıim jańalap júrelik», — dep edik, «Joq, sizderdi soldat aparady», — dedi. Keshke taman aıdap júrdi. 14 kisimiz. Aıdaǵan soldat — 8. Meniń atymdy bulardyń bastyǵy minip keledi. Iirsýdan ótip, Úkiliniń kezeńine kelgende sam jamyrap, ymyrt jabyldy. Dáret alyp, namaz oqydyq. Kóńilime bir saıtan keldi. «Shylymyńdy bere tur!» — dep at ústinde turǵanǵa jetip kelip, shap berip ustap, qylyshpen shaýyp-shaýyp jiberip qaırat qylaıyn dep loblyp turdym da, ana ózge shaldardy qımadym. Qaraqolǵa baralyq dep kettik.

Meni Qaraqoldaǵy oıazdyń aldyna ákeldi. Biz kelgende Qaraqolǵa qaraǵan 22 bolys qyrǵyzdyń jaqsylarynyń bóri oıaz aldynda ıirilip tur eken. Bizdi aıdaǵan konvoı soldat qolyndaǵy paketin berip edi, bizdi aparyp abaqtyǵa tyǵyp jiberdi.

Sondaǵy qazaqtar: 1. Saýryquly Uzaq. 2. Mámbetuly Jámeńke. 3. Estibaıuly Núke. 4. Shormanuly Qazbek. 5. Qudaıbergenuly Jańabaı. 6. Sultanbekuly Áýbákir, 7. Razaquly Bilál. 8. Janserkeuly Turlyqoja. 9. Sultanqululy Bekdaıyr. 10. Tóbeuly Saza. 11. Ábdilbekuly Qurman. 12. Bektenuly Jaıshybek. 13. Arǵynuly Sybanqul. 14. Qańtaruly Kárboz. 15. Jámpeıis. 16. Qudıarbek. 17. Jáne bireý.

Qaraqoldyń oıazy meni shaqyryp surady da: «sen buzylǵansyń!» — dep kijindi. Men «buzylǵanym joq, buzyq Krapshenko. Ekeýmizdi qazylaýǵa prokoror munda jiberdi», — dedim. Oıaz: «Endeshe ázir abaqtyda jata tur. Seniń isin týraly Almatyǵa telegramm soǵamyn, sonyń jaýabyn kúte tur!» dep qaıta tyqty.

Jarty saǵat etpesten 3 qyzyl bılet alyp bir soldat kelip «Gýbernator sizderdiń qarsylyq jazalaryńyzǵa bir aı kesipti: sonyń qaǵazy», — deıdi. Men: «Jarym saǵatta tipti gýbernatordan eshteme kelgen joq, muny qylyp otyrǵan oıazdyń ózi», — dep, bıletterin jyrtyp tastadym. Soldat qaıtyp ketti. Ári-beriden soń buryn ózim pısar bolyp júretin Shafranov degen qazaq-orys álgindeı úsh bıletti taǵy alyp kelip: «Qoı, Áýbákir, ulyqqa qarsy aıtpa, túbi jaman bolady. Men dostyq aıtam» dedi. Men: «Dostyǵyńdy qylsań bosat, áıtpese osy jerdegi oıazdyń qylǵanyn almaımyn, gýbernatordan ámir joq», — dep bıletterdi taǵy jyrtyp tastadym.

Endi taǵy sondaı úsh bıletti Qaraqoldaǵy Sultanmurat degen tóre alyp keldi. Ol kelip bizben etene bolyp sóılesip, qudaıdyń salǵanyn kórersińder, orysty shıryqtyra berme»,—degen soń bıletti aldyq. Sultanmurat bizge óz úıinen kórpe, jastyq, tósenish ákelip berdi. Tún ortasynda abaqtynyń esigi ashylyp, ústimizge birtalaı adam kirgizdi. Olar Albannan: Jaıshybek, Turlyqoja, Bekdaıyr, Qazbek, Saza, Kárboz, Sybanqul, Qudıarbek, Núke, Jámpeıis, Qurman, Jańabaı, Bilál — barlyǵy 13 kisi. Bulardy Qarqarada shaqyryp alypty da, jaýapsyz, konvoılatyp Qaraqolǵa aıdap kelipti. Basqa túgin de bilmeıdi. Jáne olar Qarqarada bastyǵyn Serikbaı, Ábdiqalyq qylyp 15 kisi ustap, Jarkentke aıdaıtyndyǵyn, eldiń tolqyp, búlinip jatqanyn aıtty.

Qamaýda 10 kún jattyq. 11-kúni alty soldat kelip: «Áýbákir, Jámeńke, Uzaq — úsheýin sýdıa shaqyrady», — dedi. Bul ýaqta Jámeńke, Uzaq ekeýi de kisendeýli edi. Jámeńke — jaman aýrý. Úsheýmizdi soldattar aıdap shyqty. Men Jámeńkeni súıep alyp keldim. Aıdaǵan soldattar jol boıy qarqyldap, baldyrlap: «Aýbakr batyr... Uzaq batyr... Jamanke batyr... Úsh batyr...» dep mazaqtap kúlip keldi. Sottyń qorasyna kirgizdi. Qoranyń ishine sot ústelin, jazýshysyn alyp shyǵyp, suraı bastady. Meni shaqyrdy. Meni eki soldat alyp kelip, analardy 4 soldat baǵyp qaldy. Aırylarda «bárimizdiń sózimiz bir bolsyn» desti. Sot meniń kim ekenimdi, Kravchenkovtyń urysyn urlandy surap kelip, «Jigit berýge qalaı qaraısyń?» — dedi. Men: «Alǵashqy aq patsha soldat almasqa ýada qylǵany 64 jyl bolǵan eken. Soldatty kresán, meshannan alǵan edi. Bizge tútin aqsha salǵan. Qazaq sol ýadany biledi, basqany bilmeıdi. Onan beri kele alym sheginen asyp, arqan, darǵa (qap), aqsha, at, úı, járdem degen alymǵa eldiń tamtyǵy taýsylatyn boldy. Soldat alam deseń ústimizdegi úıge sheıin alǵanyńdy qaıtar. Bastapqy ýadadan taıdym dep qolyńnan qaǵaz ber. Sonda balańdy qazaq beredi», — dedim. Sonda sýdıa «bopty býıamaıt!» dep kózin adyraıtyp, ústeldi úsh qoıyp qaldy. Men qaımyqqam joq. Aqyr ólgen kisimiz dedim.

Jámeńkeni jáne aıdatyp aldy. Sýdıa túregelip: «Jámeńke, sen jigit beremisiń, joq, sen de bermeısiń be?» — dedi. Sonda men Jámeńkege «bermeımiz deńiz», — dedim. Soldat meni myltyqpen túıip qaldy. Soldatty bir qoıyp qalyp, myltyqty julyp aldym. Sýdıa baldyrlap soldatqa urysty. Tilmash kelip, aqyryndap, menen myltyqty surap aldy. Sýdıa Jámeńkeni jaýapqa aldy.

Bala beresiń be? — dedi. Jámeńke:

— Jasym 75-tegi shalmyn. Berem dep saǵan ýada qylýǵa óz balama da bıligim kelmeıdi, — dedi.

Sot:

— Hege bıligiń kelmeıdi? Jurtqa bergiz! — dedi.

Jámeńke:

— Bıligiń kelmedi deseń meniń kórik... osy jerde pisirip je, berer balam joq, — dedi. Muny tilmash «perevod» qylyp ábden túsindirdi. Sot ashýlanyp, ústeldi taǵy qoıǵylady.

Endi Uzaqty ákeldi. Uzaqtan da«bala beremisiń?»—dedi, Uzaq Qarqaradaǵy ulyqtarmen bolǵan jaıdy aıtyp kelip, Jámeńke ekeýin munda Qaraqolda qyrǵyz-qazaq bas qosady dep aldap ákelgenin aıtyp, «bala ber deseń abaqtyńnan shyǵaryp, qyrǵyz adamdarymen basymyzdy qostyr, bosat, bir jaýap berelik», — dedi. Onda sýdıa «senderdi bosatýǵa buıryq joq», — dedi.

— Endeshe meniń abaqtyda senderge berýge jınap qoıǵan balam joq, — dedi.

Sýdıa lapattap boqtap, taqtaıyn taǵy tepkiledi. Qaıtyp alty soldat aıdap, abaqtyǵa japty.

Artynan ile-shala «myna dárini Jámeńkeniń aýrýynan emdelýge sýdıa jiberdi», — dep qumyramen bir orys dári ákeldi. Men: «Jáke, ishpeńiz, bul ý», — dedim. Uzaq batyr: «Ázir bizge qastyq qylmaıdy, dombytyp júr ǵoı», — dedi. Jámeńke de janyna batyp otyrǵan aýrýǵa álgi dárini birazdan soń ishkisi keldi de, ishti. İshti de dóńbekship, talaýrap baryp, ekindide Jámeńke ólip ketti. Jámeńkeni ózimiz konvoımen júrip, musylman qaýymyna aparyp qoıdyq. Odan keıin aman-esen 5 kún túrmede jattyq. Basqalardan bir de jaýap suraǵan joq.

Túrmede bizben birge jatqan 7 orys bar edi. Munyń biri aıal bolatyn. Bular burynǵy qylmysty adamdar bolsa kerek. Bulardy «munapas» boldyń dep bárin bosatyp jiberdi. Biz óńkeı qazaq qaldyq.

Sol kúni túste myltyǵymen abaqtynyń esik aldyna 3 soldat keldi de, tesikten syǵalap «Áýbákir batyr, senderge patshadan «munapas» keldi. Saǵat 2-de shyǵasyńdar», — dedi. Men: «Toqta, baǵana orysqa kelgen munapas bizge nege birge kelmedi. Onan da saǵat 2-de atylasyń deseńshi, atańnyń aýzyn s...», — dep boqtap jatyrmyn. Uzaq: «Átteń-aı, muny beker aıttyń ǵoı. Nege óltirýshi edi?» — dedi. Kópshilik maǵan ılandy. Dembe qaǵyp, Kárbozdy ımam qyp, besin oqydyq. «Iasyndy» oqytyp, ata-babamyzdyń arýaǵyna duǵa qyldyq.

Namaz oqyp bolǵanda álgi úsh soldattaǵy keldi. Birinde besatar, birinde ámirken tapansha, endi birinde berdeńke bar edi. Kele sala temir esiktiń tesiginen myltyqtyń astyna aldy. Tútin, tuman boldy. Ornymnan «Allalap» atyp turyp, qalpaǵymdy kıgenimde arqama eki oq tıdi. Qaıta aınalǵanda súbemnen bir oq tıdi. Ústelden yrǵyp túsip, esiktiń tasasyna tyǵyldym. Oq tıgen alty kisi tórde aýnap jatyr. Bular: Núke, Saza, Qudıarbek, Jámpeıis, Qazbek, Kárboz edi. Bular birine-biri qaqtyǵyp jyǵylyp jatyr. Men az turyp, aqyr eldim dep shekpenimniń bir jeńimen besatardyń aýzynan shap etip ustap, shapshań jáne soldattyń shıneliniń etegine qolym tıdi. Soldat baqyrdy. Qasyndaǵy eki soldat myltyqpen atýǵa dát qyla almaı men ustaǵan myltyqqa úsheýlep talasty da tartyp aldy. Soldattyń etegi meniń qolymda qaldy. Soldattar qashyp shyǵa berdi. «Al jyldam abaqtyny buzalyq!» — degende Uzaq «ókshemnen oq tıdi. Sonda da shyǵyp ólelik, esikti buzyńdar!» — dedi. Esikti yrǵap turyp bir taqtaıyn sýyryp aldym. Sol taqtaımen temir esikti túımishtegenimde 4 shegesi sýyrylyp, esik syrtyna qaırylyp qaldy. İshindegiler dúrkireı jóneldi. Sybanqul, Uzaq úsheýmiz artynda qala berdik. Qaqpa berik. Uzaqty jáne 5 kisendi qyrǵyzdy daýaldan laqtyryp shyǵaryp, daýalǵa yrǵyp ózim shyqqanda, Sybanqul meniń etegimnen ustaı shyqty. Qarǵyp jerge túse bergende qarsy aldymyzdaǵy úıdiń buryshynan myltyǵyn kezeı bergen soldatqa kózim tústi. «Sybanqul, qarǵy!»—dedim. Oǵan sol daýaldyń ústinde oq tıdi. «Ah!» — dedi. Men daýaldyń buryshyn aınala berdim. Sol jerde álgi shyǵarǵan bes qyrǵyzdy kórdim. Uzaq joq. Uzaqty qarap júrgende abaqtynyń qaqpasynyń aldynan Jańabaıdy atyp, jalp etkizdi. Kóshege myltyq tolyp ketti. Tútin, tuman sasydy. Men qashyp qalanyń ishindegi bir noǵaıdikine keldim. Noǵaı qaqpasynan súırep shyǵaryp, qýyp jiberdi. Meshitke kelsem, onda da eshkim joq. Terezesin talqandap shyǵyp, moldalary qashyp ketipti. Meshittiń aldynan moldanyń tobylǵy taıaǵyn taýyp, bir buzylǵan eski qoraǵa bekindim.

Ol qorada keshke sheıin jattym da, kún batqan soń qoradan shyǵyp ketip, jaqyn jerdegi Qarabóldek degen taýǵa jettim. Jaıaýmyn. Álim qurydy. Sý iship, ol jıyp, tan, ata qyrǵyz Balpaq degenniń úıine keldim. Sol jerden otashy tapqyzyp, úsh oǵymdy alǵyzdym. Jarama myltyqtyń dárisin quıǵyzdym. Ol jerden at minip, erteńine júrip otyryp, túnde Sarqyrdaǵy úıime keldim. El bólinip, qyrǵyz da, qazaq ta qalmaı úrkip ketipti. Qatyn, balamdy jıyp alyp, mal-múlik, úıdi tastap, eldiń artynan Qumbelde qýyp jettim.

Jurt qalmaqqa tartý tartqanda 2000 som berip, ary óttim. Qas degen ózenniń boıyna bardym da, Dáribaı degen Qyzaıdyń (Qytaı qazaǵy) aqalaqshysymen (bolysy) qushaqtasyp, qasyna qystadym. Qystaı kútinip júrip, jaram jazyldy. Jaranyń jyrtyǵy deneniń ishin aralaǵan joq edi.

Ol jaqta kórmegendi kórdik. Qalmaq eriksiz talady. Onyń ústine qoldaǵy kólik pen mal jutady. Maldyń kóbi jurtta qalǵan. Alban aldy bolmasam da aýyr dáýletim bar edi. 17-jyldyń jazynda qonysqa 2 sıyr, 16 at, 2 jylqymen keldim. 17-jyl bostandyq boldy dep qonysqa kelgende sheke qyzǵan joq. Bostandyq kazak-orystiki bolǵan eken. Kelgen soń bar malymdy jáne sypyryp aldy. Eki jyl atysyp júrip, taqyr kedeı boldym.

Meniń ákem Tazabek Albandy alǵash orys alǵanda qaramaımyn dep qarsylasyp júrip, orystan oqqa ushyp ólgen eken. Meniń de kórgenim az bolmady. Biraq ázir jan tiri.

Men Keńes ókimeti ornyǵyp, qoldaǵy az qanekemiz ózimizge tıip, sharýamyzdy ósirýge nıettenip otyrmyz.

Jigitter, jurtyń tynysh bolsyn deńder!

Aqtoǵaı bolysy, Alban rýynan:

Sultanbekuly Áýbákir.

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi: Qor - R-1368; tizbe - 1; is - 56).

---