InfoHub Logo

Jetisýdy alǵannan beri orystyń ókimi kúshke taıanyp, ásker, qamshy, abaqtymen el bılep kele jatqandyǵy aıtylyp keledi. Qalaı da orys ókimeti Jetisýǵa orys keltirip, ony «senimsiz kóshpelige» kúzetshi qyldy. Olarǵa jabdyq úlestirildi. Kazak-orystardyń erkek kindigine myltyq, jabdyq úlestirilip jáne týysymen jer kesilip beriletin.

1914 jylǵy nemispen soǵys shyqqanda Jetisý orystaryna myltyq-qarý qaıta úlestirildi. Oǵymen berdeńke berildi. Bularǵa ózin-ózi qorǵaýshy drýjına jasaýǵa erik etildi.

Jetisýda kóterilis bolatynynyń aldynda orystyń qolyndaǵy kúsh mynadaı edi. Qapalda, Almatyda jáne Jarkentte bir-bir saqtyq áskeriniń drýjınasy. Bulardyń árqaısysynda 885 -ten besatar bar edi. Baqtyda 221 myltyqpen bir rota jáne Aıagózde 55 myltyqpen bes qaraýyldyq komanda bar edi. Lepside 90 myltyq, Pishpekte — 194, Qaraqolda — 75, Narynda — 75 myltyq bar edi jáne Pishpektiń jergilikti komandasynda — 24, Almatynyń jergilikti komandasynda 44 besatar bar edi. Budan basqa Almatydaǵy zeńbirek qoımasynda 101 myltyq bar edi. Munyń ústine jabdyqsyz atty zapastyń 3 bólimi bar edi. Munyń ústine Baqtyda, Jarkentte, Narynda kazak-orystyń bir-birden polki turýshy edi. Munyń arqasynda 100- den, 120-dan qylysh bar edi. Almatydaǵy kazak-orys zapasynda 264 qylysh bar edi. Baqty, Naryn, Almaty men Qapaldaǵy prýjınanyń eki-ekiden pýlemeti bar edi. Osy joǵarǵy kórsetilgenderden Almatynyń drýjınasynyń 1- rotasy Áýlıeataǵa, 20 kazak-orys, 30 ratnık Baqtydan Sháýeshekke baryp turýshy edi.

Oblysta soldatqa at alatyn bolǵandyqtan atty zapastyń adamdary! barlyǵy da oblystan qazaq-qyrǵyzǵa at alýǵa bytyratylǵan da, bulardyń jergilikti komandasy konvoı qyzmetin atqarýly.

Sóıtip ókimet qolyndaǵy kúshtiń uzyn sany 3736 edi. Biraq qazaq-orystyń aýrýlaryn sanamaǵanda, anyq soıyl soǵary 500-den artylmaıtyn edi. Osy áskerge qazaq-qyrǵyz kóteriletindegi tapsyrylǵany:

1) Baqty, Jarkentte qytaı men qazaq astasyp ketpes úshin shekarada kúzet qylý;

2) shtabtyń páterin kúzetý (ásirese Almatydaǵy);

3) at alýǵa oblys (boıynsha) bólingen 13 ýchaskedegi konvoılyq qyzmetin atqarýǵa —175 soldat. Bulardyń bári laý minetin;

4) orys qalalaryn saqtaý;

5) jaza (karatelnyı) otrádyn jasaý. Jaza otrády kóbinese jergilikti kazak-orys soldatynan jasaldy.

Ol ýaqytta bútin oblysta kazak-orys stanısasymen 230-dan asa mujyq qalasy bar edi. Joǵarǵy aıtylǵan myltyqtar ylǵı besatar bolyp, olar orystardyń burynǵy qolyndaǵy berdeńke, qos atar syqyldy jabdyǵynyń ústine qosymsha edi. Sonyń úshin álgi ásker jabdyǵy men ókimet soldattary Qytaı shegi men dýan syqyldy qaýipti jerlerge qoıyldy.

Jetisýdyń ár jerinen kóterilis ushyqty shyǵyp, «oblys soǵys halynda» dep jarıalanǵanda, Jetisý 17 ýchaskege bólindi. Árbir ýchaskeniń basynda bir-bir komendant belgilendi. Olardyń qolynda belgili mólsherde ásker kúshi boldy.

Aıagózde, Baqtyda, Taldyqorǵanda, Aqsýda (Pishpek), Toqpaqta, Zatornyıda (qyrǵyz), Qarqarada, Qyrǵyzsaıda (Jarkent), Qaraqolda, Narynda jáne Zaıtsý pıki men Uzynaǵashta ýchaskelik nachalnık pen prıstavtardyń árqaısylarynda 15 attydan soldaty boldy. Bular eń kerekti kúsh sanaldy. Óıtkeni prıstavtar ózinin qarýly soldattarymen óz ýchaskesin ne jumys bolsa da tynbaı aralap turdy. Bul qazaq-qyrǵyz kóńilin basýǵa Almatydaǵy garnızonda, Almaty oıazynda tártip saqtaýǵa, qala-qalany qorǵaýǵa qatty kirisildi. Pishpektegi garnızon taratylmady. Onda 100-deı ratnık atqa mingizildi jáne jazalaý otrádynyń barlyǵy da attydan boldy. Óıtkeni qazaq aralaýǵa Jetisý shartynda ásker taýǵa, qumǵa, dalaǵa júrip- turýǵa kerek boldy.

Ár oıazda mynandaı ásker qoıyldy

Lepcide: Aıagózde — 40, Baqtyda — 50, Shubaraǵashta 50 atty ratnıkpen jáne Baqtyda kazak-orys sotnásy (júzi).

Qapalda: Aqsýda - 15, Qapalda - 20, Altynemelde 20 atty ratnık.

Jarkentte: Jarkent qalasynda kazak-orystyń bir júzi, Qarqarada 40 atty ratnık pen Narynda kazak-orys júzi.

Pishpekte: Pishpek qalasynda 90 atty ratnık.

Almatyda: kazak-orys júzi.

Bular alǵashqy qoıylǵan ásker kúshi edi. Munyń kóbi kúzet jumysyn atqardy. Bul Jetisýdyń ózindegisi.

Jetisýdaǵy áskerdiń mundaı azdyǵy Jetisýdaǵy kóteriliske qosymsha boldy. Óıtkeni aqyl kózindegi qazaq-qyrǵyz Jetisýdaǵy ásker azaıǵandyǵynan orys tuqymy urysqa ketip azaıdy dep oılady. Orys ákimderi German-Túrikti jeńip, qıratyp jatyrmyz dep daqpyrt salsa da Reseı kúshiniń maıdanda álsiregendigin kópshilik kóńili túsingendeı boldy. Orystyń myltyq atýǵa jaraıtyny urysqa ketip boldy; munyń basyna úlken zaýal týdy dep el kúńkil qyla bastady. Eýropada soǵys bastalǵan soń-aq Jetisýdaǵy kazak-orystardyń eginin ylǵı qazaq-qyrǵyzdan laýshy alyp orǵyzdyrdy, pishenin shaptyrdy, boǵyn quıdyrdy. Osydan qazaq-qyrǵyz orys birjola taýsyldy degendi aıtatyn boldy.

Jetisýdaǵy ókimet adamdary Jetisýda el tolqı bastaǵanda jaman sasty. Qolyndaǵy kúshimen túk bitire almaıtynǵa uqsady. Sondyqtan joǵarǵy ulyqtarǵa toqtaýsyz telegramma ústine telegramma berip, soldat, jabdyq surady.

Shetten keletin ásker kómegin tyǵyz mundaǵy orystardan uıystyrdy. Almatyda alǵash kóterilis kórine bastaǵanda jaıaýdan 300 soldat, attydan 460-taı soldat jasaldy. Almaty qoımasynan 2 zeńbirek alyndy jáne Jarkent pen Qapaldan bir-bir rota Almatyǵa jiberilýge habar qylyndy. Áýlıeatadaǵy 6 rota ásker qaıta shaqyryldy (tamyzdyń 7-sindegi № 2658 telegramma). Tamyzdyń 23-indegi telegrammamen 2000 besatar jáne orystarǵa berdeńke jiberýin Tashkennen ótindi.

Jetisýdaǵy kóterilisti basýǵa Tashkennen asyǵys rette áskerler shyqty: 1) podpolkovnık Geıseptiń otrády: munda eki rota, eki zeńbirek, kazak-orystyń bir júzdigi, 4 pýlemet. Saperlar komandasy, telefon-telegraf jabdyǵymen. Bular tamyzdyń 9-ynda júrgizildi; 2) podpolkovnık Alatyrsevtiń otrády: munda oqshylardyń 4 rotasy; bir zeńbirek; bir júzdik kazak-orys; saperlar komandasy, 160 shalǵynshy bar edi. Bular tamyzdyń 15-inde shyqty. Osy eki otrád ekeýi de Pishpek, Toqpaqqa júrgizildi; 3) kapıtan Býrnyıdyń otrády Skoblevten Ándijan arqyly Narynǵa júrgizildi. Munda: oqshylardyń 3 rotasy, 4 pýlemet, kazak-orystyń júzdigi, 80 atty shalǵynshy, saperlar komandasy, eki taý zeńbiregi bar edi. Bular tamyzdyń 17- sinde shyqty; 4) Orynbor-Semeı arqyly Termizden Sibirdiń 240 drýjınasy 8 pýlemet, 28 atty sholǵynshymen (razvedchık) júrgizildi; 5) Samarqannan 243 kisi Samar drýjınasy; 6) Skoblevten 732 kisi Saratov drýjınasy jáne 2 júzdik kazak-orys Jetisýǵa júrgizildi; 7) Pishpektiń ózinde eki erikti atty drýjına jasaldy. Munyń biri 200 kisilik orys ta, endi biri 100 kisilik dúńgen jáne 150 kisideı tómengi shendi men qyzmetten bosanǵan sarkidir soldattar edi.

Budan basqa barlyq oıazdyń nachalnıgine kazak-orys, kresándardyń atysqa jaraıtynynan ózin qorǵaý otrády jasalýǵa buıryq qylyndy.

Tamyzdyń 13-inde Qarqara jaılaýynda otrádqa kómekke Jarkentten kazak-orystyń 3-polkynyń bir júzdigi jiberilgen. Tamyzdyń 7-18-ine sheıin Jetisýdaǵy turǵyn kazak-orystan otrád jasaý jumysyna tyǵyz kirisildi. Budan barlyq oblysta 7 júzdik (sotná) uıymdastyryldy. Munyń 4-eýi Almatyda, úsheýi Jarkent oıazynda, Qapalda jasaldy. Munyń 3-4 júzdigi Toqpaq, Samsonovqa mańaıynda qyrǵynǵa shyqty. 1-júzdik Almatyny qorǵady. 5-6-7-júzdikteri Qapalda, Jarkentte jasalyp, Qapalda-Qyrǵyzsaıda turdy.

Geısegtiń otrády Merkige kelgende tamyzdyń 15-inde telegramma aldy. Geıseg 18-tamyzdan bastap (Pishpek jerine aıaq salǵanda), ol Toqpaq aýdanynda qyrǵyn qylatyn otrád bastyǵy bolady. Onyń qol astyna podesaýl Vakýrevıch pen shtabs-kapıtan Poltaraskııdiń otrády jáne Samsonskııdiń otrády kiredi delingen.

Podpolkovnık Pısarsevskııdiń qol astynda Almaty drýjınasy men Pishpektiń qaraýyly men jergilikti komandasy, atty zapastyń bólimderi men barlyq erikti drýjınanyń kresán men meshannan qurylǵan áskeri qaldyryldy.

Tamyzdyń 17-sinde Qordaı, Qastekpen eki bólinip asyp, Almaty tóńireginen horýnjıı Aleksandrovtyń kazak- orys júzdigi júrdi. Bulardyń mólsheri bir jarym júzdikpen Almatynyń 3 vzvodyn qosyp alǵan edi. Osy júrip otyryp Úlken Kemindegi Sarbaǵysh qyrǵyzdaryna túnde soqtyqty. Onda qyrǵyzdar Novo-Rossıısk poselkesin qamap jatyr edi. Qalany aman aıyryp aldy.

Geısegtiń otrády Toqpaqqa tamyzdyń 21-inde keldi, Ol óziniń 2 rota, 2 zeńbirek, bir júz otrádynyń ústine Vakýrevıchtiń 500-deı otrádyn qosyp alyp, onyń ústine Aleksandrovtyń kazak-orys júzi men 3 vzvodyn qosyp alyp, Toqpaq aýdany, Shý boıy, Samsonovqa alabyna oınaq saldy. Qyrǵyzdy qyryp-joıyp, Qaraqolǵa ótti. Biraq bul keshikti. Saratovtyń 1734-drýjınasy Naryndy basyp, Kótimaldyǵa bardy.

Toqpaq aýdanyna Geısegten keıin kele jatqan otrád bas-aıaǵyn Pishpekte jınap, Kótimaldy, Býam, Shamsy asýyndaǵy qyrǵyzdarǵa qımyl qylyp, Qoshqar sýy boıyna bardy.

Ferǵanany quldap kele jatqan Frýnzeniń otrády Qaraqoldaǵy qyrǵyzǵa jetise almaǵandyqtan, Geısegtiń otrádyna 4 rota, bir zeńbirekpen 2 júzdik kazak-orys Qaraqolǵa júrgizildi. Bul ýaqytta Toqpaq aýdanyndaǵy qyrǵyzdar úrkip, Qaraqolǵa taman ketip edi. Bul otrádtyń kóbi Almatynyń adamy edi. Bastyǵy Peshkov degen kisi bop, 150 qylyshty, 170 myltyqty, bir pýlemet jáne 50 erikti soldat bar edi. Fergana jaǵynan kele jatqan Frýnzeniń áskeri Pishpek oıazynan aýyp barǵan qyrǵyzǵa soqtyǵyp, ony Toǵyz taraýǵa, Kúrtige qaraı aıdaýǵa jarlyq etken edi.

Tamyzdyń 27-sinde Pishpekke polkovnık Slenko kelip, barlyq Toqpaq aýdanyndaǵy áskerdi Toǵyztaraý, Naryn-Kótimaldyǵa qozǵady. Oǵan qyrǵyz halqyn talqandap qyryp, tabandap jeńip qaıtýǵa ókimet tarapynan úlken jumys tabys qylynǵan edi. Ol Pishpekten órge qaraı sypyra, bútin Alataý... Shy, Qoshqar ólkesindegi, Qol alabyndaǵy, Qaraqol, Naryn qyrǵyzdarynyń qolyna túskenin qyryp jiberdi. Biraq qyrǵyz orys otrádynyń tepkinine shydamaı, qıyn-qıyn taýlarmen Qytaıǵa asty. Qyrǵyzdar Qytaıǵa úrikkende retsiz, asyǵys sasyp úrikti. Sondyqtan olardyń tigýli úıi, jaıylǵan úıi, tipti keı jerde qatyn, qyzdary orysqa oljaǵa tústi. Qyrǵyz úrikkende qashan Qytaı jerine asqansha artyna jasaq salyp otyrysty. Biraq ol jasaq orys áskerimen týchnee alǵan joq.

Semeı jaqtan kók naızaly kóp otrád shaqyryldy. Bul otrád Sadyr kóterilisiniń artynan júrdi. Osy otrád kelgennen keıin eldiń jyǵasy túsip, birjola júni jyǵyldy. Bul soldattyń barlyǵy da atty qazaq-orys edi. Bular jolyqqan qazaqty óz betimen atý, talaý sıaqty kóp tentektik qyldy. Aıaq jeter jerge shyǵyp, aýyl talady. At aldy. Muny kórgen el kisi berýge moıyndap, «speski» jazýǵa kiristi.

Jetisýdaǵy qazaq-qyrǵyz kóterilisin qarý kúshimen, qaharmen basý úshin Túrkistan general-gýbernatory Kýropatkın «jandaral» Folbaýmǵa jasyryn nusqaý beredi. Nusqaýda bylaı deıdi:

«Qazaq-qyrǵyz tártipsizdigin basýda Sizdiń qaıratyńyzdyń negizgi mindeti orys halqynyń amandyǵyn, mal-janyn saqtaý bolý kerek. Osy rette orys halqyn oqpen atylatyn otty qarýlarmen jáne balta sekildi qara qarý-jaraqpen de tisinen tyrnaǵyna sheıin jaraqtandyryńyz. Ondaı qarýlanǵandardyń ondyǵyn, júzdigin, drýjınasyn uıymdastyryńyz. Ondaı jasaqqa onbasy, júzbasy saılaýdy halyqtyń óz qolyna berińiz. Zapastyń 3 júzdigin, kazak-orys sarbazynyń 4 júzdigin jasaýǵa ulyqsat qylam. Sarbazdardyń júzdigin jassynǵan ornyndaǵy kúzetke qaldyryńyz. Barlyq qalalarda, poselkelerde kúndiz-túni qarýly qaraýyl jasatyńyz. Tutqıyldan shabýylǵa saq bolyńyz. Órtke qarsy qatty qımyıa qylyńyz. On myń soǵysqan Oraldyń Sergosynyń qaıratyn eske alyńyz. Qazaq-qyrǵyzdyń otpen atylatyn oqty jabdyǵy azǵantaı-aq shyǵar. Keıde shabýyl jasap jiberetin yńǵaı kelip qalsa, qur qorǵanýmen qanaǵattanbańyz. 30-50 jigit túnde shapsa, talqanyn shyǵarady. Záresin alý kerek. Telegraf, poshtamen baılanysty myqtańyz. Olardyń buzylǵanyn túzettirińiz. Salt atpen shabýyl poshtasyn uıymdastyryńyz, osy jyldaǵy astyq ta alynbaı qalmasyn. Egindegi jumysty toqtatpańyz. Qazaq-qyrǵyzdardyń tastap ketken astyǵyn jınatyp, qazynaǵa quıdyryńyz. Jazalaý jasaqtary jáne orystar el talaýda, atýda shetinen asa shyǵyp ketpesin. Talanyp alynǵan mal shashylyp kepshesin, qazynanikindeı qatty baǵyńyz. Dýan-dýandaǵy jasaqtyń janynda «polevoı» sot jasaýǵa ulyqsat etem. Oıazdyq nachalnıkterdiń jáne prıstavtardyń qolyndaǵy ásker konvoıyn (aıdaýshy) kúsheıtińiz, olarǵa qaıda kóterilis ýshyqqan jerdiń aýqymyn ásker kúshimen basýdy tapsyryńyz. Barlyq oblystardyń kórshi gýbernatorlarymen qatynasty kúsheıtińiz. Óz qaraýyńyzben sótkesinde eki retten kem qylmaı, meni habarlandyryp otyryńyz. Kóterilisshilermen kúresti ońdaý úshin oblystaǵy jergilikti halyqtyń rý, tuqym ózgesheligin paıdalanýǵa tyrysyńyz. Bizdiń soıylymyzdy soǵatyn qazaq-qyrǵyz tolyp jatyr. Olardy kóterilisshilerge qarsy ustańyz. İshki laı tunǵansha qazaq-qyrǵyzdyń Qytaıǵa aýa kóship jatqanyna ázirge namys qyl mańyz. Sizdi qýattandyrý úshin tolyp jatqan ásker attandyrdym. Olar baryp jetkenshe qarsy qaıratty qatty qylyp, olarǵa jáne barlyq ondaǵy orys ulyna ózgeshe basshylyq etersiz.

Kýropatkın.

Tamyzdyń 11-i, 1916 jyl».

Endi ózge bir telegrammasynda Kýropatkın Folbaýmdy qaırap kelip bylaı deıdi:

«Ózińizdi úlgi qylýǵa tyrysyńyz. Budan 52 jyl buryn ótken polkovnık Kolpakovskııdiń qımylyn eske alyńyz. Ol osy kúngi Sizdiń qolyńyzdaǵy kúshten áldeqaıda az kúshpen Almatyǵa shabatyn qalyń Qoqan qolyna qarsy júregi aınymaı shyqqanyn, Sizdiń urysqaly otyrǵan qazaq-qyrǵyzdan ol ýaqyttaǵy Qoqan qoly áldeqaıda qarýly, jabdyqty ekenin, Kolpakovskıı Qastek asýynda ony talqandap jeńgendigin bir oılap qoıyńyz. Meniń suraýymmen maıdannan Jetisýǵa kazak-orystyń bir brıgadasy jáne atty zeńbiregi jiberildi.

Kýropatkın».

Tamyzdyń 29-ynda Toqpaqtan podpolkovnık Geısegtiń otrády Ystyqkólge keldi. Orynbordyń kazak-orysy Narynǵa shyqty. Almatydan Qaraqolǵa týra jolmen taý asyp, Peshkov tyń kóp áskeri keldi. Ferǵana jaqtan Frýnzeniń qoly quıyldy.

Osy áskerlerdiń tepkinine shydaı almaı qyrǵyz-qazaq Qytaı shegine úrikti. Qyrǵyzdyń bir bóligi Ystyqkóldiń tústik jaǵyndaǵy syrtty boılap, Qashqarǵa qashty. Endi biri Keńsý, Santas asýymen Qarqarany qyrqa Tekestiń basyn ótip, Qulja aýdanyna ketti.

Qashqarǵa qaraı qashqan el orystyń tepkisin onsha kórgen joq. Olar artyna jasaq salyp, úrkip otyrdy. Taýlardyń qıyn asýlarynan orys asa almady. Sonda eldiń maly jolda kóp shashylyp qaldy. Ony aıdap alýǵa attanyp kelgen qyrǵyzdar men orys áskeri toqaılasyp qalyp otyrdy.

Tekestiń basyn basa Quljaǵa tartqan qazaq-qyrǵyz áp jerde (Preobrajensk poselkesinde, Keńsýda, Qarqarada, Narynqolda) toqsan tosqaýylǵa jolyǵyp jaman shyǵyndady. Narynqolǵa úrkip barǵan Alban ústine qyrǵyz kóship keldi. Odan ary Qytaı shegine ótkizbedi. Malǵa shóp taýsyldy. El «orys kelip qalady» dep qoıansha qoryqty. «At ber, kólik ber», taıtuıaq, jamby... taǵy talaı nárseler surap qytaı, qalmaqtyń ulyqtary eldiń esin shyǵardy. «Tartý-taralǵy berseń ótkizemiz» dep aldap kóp nárse aldy. El ábden sheshildi.

Bul ýaqytta Túrkistan general-gýbernatory Qulja, Sháýeshektegi orys konsýldaryna, qytaı ulyqtaryna úrikken eldi ótkizbe dep habar qylǵan edi. Ásheıin sózge jubaýratyp aldap malyn, tartýyn ala berdi.

Albandy qýǵan Beıktiń áskeri ber jaǵynan jetti. El taıly-taıaǵymen atqa minip, aldynan shyǵyp, soǵyspaq boldy. Bulardyń ishinde bir tutqynnan qashqan túrik ofıseri de bar edi. Osy qazaqtar qara kórsetip atysyp, asýda orys áskerin bir kún toqtatty. Bir kúnnen soń orys áskeri zeńbirektiń astyna alyp qýdy.

El úrkip, qalmaqtyń aı-shaıyna qaramaı, shekaradan ótip ketti. Eldiń maly, úıi, múlki shashylyp, dalada qaldy. Jaıaý-jalpy shekaradan ary ótti. Qytaı sherip ıirip qoıyp bilgenin istedi.

Orys áskeri taý jaǵalap otyrǵan qyrǵyzǵa jáne soqtyǵyp, kóp adamyn qyryp, mal-múlik taǵy talap qyldy. Qytaı, qalmaqtardyń sherigi orys jerine aıdaımyn dep qorqytyp, at-atandy, altyn, aq kúmisti qoly bilip alyp jatyr.

Sóıtip qazaq-qyrǵyz bet-betimen shekaradan ótip, Qytaı jerine sińip ketisti. Narynqol, Súmbe shekarasynan ótken el óte kúızeldi. Ne Qytaıǵa, ne orysqa syıa almaı, taýdyń bir qyspaǵynda qaldy. Mal juttyqty, el ashyqty. Qalmaqtyń basty kisileriniń qoltyǵyna el dorba kire bastady. Árkim óz aýylyn syıdyrmaq bolyp adamyn da, malyn da qalmaq jýandaryna tartýǵa tartty.

Muzarttyń saǵasyna ótip shyqqan qyrǵyzdarǵa qalmaq myltyq atyp, «orys kelip qaldy» dep qorqytyp, úrkitip jiberip, 10 myń úıge jaqyn eldiń bar malyn talap ap ketti. Osy qoryqqan el Muzarttyń aqyrǵan sýyna túsip ketip, birtalaı halyq sýǵa ketti (150-deı adam desedi). Kári- qurtań, kempir-shal, aýrý, soǵystaǵy jaraly, jas bala osy qalmaqtyń shoshytqanynda tar asýda, taıǵaq qıada bastyǵyrylyp, qyrylyp qalysty.

Súmbe, Pishpek arasynan ótken qazaqtar da maldan ábden aırylyp jaıaý-jalpy Qytaıdaǵy qazaq jerine jetti. Onda el balasyn, qyzyn satyp, bet-betimen jan baǵýǵa telim-telim bolyp tozyp ketisti. Basyn kúıttegen qazaqtar qytaıdyń Úrimji degen qalasyna sheıin ketti.

Qytaı, qalmaq jazany qamshymen óteıdi. Kóringen qazaqty kúrsildetip sabap jatqany. Biri urmaıdy, bári urady. Aqyryn urmaıdy, jalańashtap, soıyp salady. Keıbireýler qamshy ústinde ólip te ketti. Keıbireýler shirigen jara bolyp jatyp jazyldy.

Qytaı sherigi eldi qystaı shekaraǵa qamady. Biraq el boıy úıir bolyp alǵan soń kúnde urlanyp kóship, ary ótip taýsyldy. Sheriktiń qolynda 400-deı úı qaldy.

Jeltoqsan ishinde Quljadan Qytaıdyń Shamýza degen ulyǵy 300 sherigimen kelip, shekaraǵa jaqyn Moıynsha degen jerden úı tiktirip jatty. Qalmaq-qazaqtyń, qyrǵyzdyń arasyndaǵy jubapty qolǵa alyp, qazaqtyń malyn talaýǵa basshy bolǵandardan 5—6 qalmaqty atyp jiberdi. Shamýza qalmaqtyń ataqty kisileri: Tórge, Tóre Bota, Batmolda, Qorǵa, Baıyn Jyrǵal sıaqty basty adamdaryn shaqyryp edi. Bular qoryqqannan qashqalaqtap, barmaı qaldy. Qaıta álgiler qazaqtyń adamdaryna jalpańdap, tyǵyla bastady.

Qazaq quzǵyndary qalmaq quzǵyndarynan páre alyp, Shamýzadan ana qalmaq jýandarynyń kúnásin surap aldy. «Qazir jıyp ber!» — dep dyǵyrlatyp, talanǵan maldy jınatqaly jatqanda onyń merzimin bir aıǵa uzarttyrdy. Biraq Shamýza ketken soń qazaq-qyrǵyzǵa qalmaq alǵan maldan shaqa bergen joq. Qaıta baıaǵy ánge salyp, qazaqty qanaýǵa kiristi.

Osy el óstip qystaı júdep-jadap otyryp, jaz bostandyqty estip, qonysqa qaıta shubap keldi, El maldan aırylyp, aqsúırik bop, qol ustasyp atameken, qara orynǵa kelip, ulardaı shýlap jermen kóristi.

Qytaı sheriginiń qolynda qalǵan ana 400 úıge sherik kórmegendi kórsetti. 50 basy, on basy saılap, birin-birine mindetti qyp, qashpasqa qatań qahar qyldy. Bul tipti aq súıek bop jutyqty. Ashyqty. Bir jylqy bir put un boldy. Bara-bara barlyq maldy berse de bir don tabylmady. El jasymyq jep, aýrý aralasyp, shybyndaı qyryldy. Jat jerde, bóten qonysqa úrkip kelip, kúndiz ulardaı shýlap, kisi qoıdy. Bulardyń adamy tamaqqa satyldy. Ásirese qyz balalar qunsyz qol saýdaǵa tústi. Onyń ústine sherik, turǵyn qalmaq taǵy talap, qyz, qatynnyń táýirin quryqtap úlesti. Ásirese qyrǵyz Saıaq degen el óte júdedi. Sonda da kedeı, nashar jaǵy janshyldy. Satyldy. Torǵaıdaı tozdy. Eldegi jýandar, qýlar onda taǵy sozyp, áıteýir 5-10-nan mal tuqymyn alyp qalǵandary da boldy. Mundaılar sherikpen, qalmaqpen shyǵysty. Olar elge ne tilese, sony istetti. Olarǵa tımedi. Malyn shópti jerge baqty.

Kıimsiz kedeı jolda úsip óldi. Ash adam ashtan óldi. Uly selebe bolyp, adam jutyqty.

Úrikken eldiń ishinde bolǵan Alban jigiti Jaıpaquly Manap aıtady: «Biz Qytaı jerinen qaıtyp kele jatqanda aıdaǵan maldan jolda ólgen qoı artqan qaby jyrtylyp, tógilgen tarydaı eken. Qoıdyń qystaǵan jerin kórsek, óriste-qoradaǵydaı jýsap jatyp qalypty», — deıdi.

Bostandyq bolǵan soń eldi Qytaı eriksiz kóshirdi. Qazaq o basynda «Mekalaı tústige» senbedi. Sondyqtan tentirep, telim-telim bolyp júrse de orystyń ýysynan aman bolýǵa talap etti. Biraq Qytaı kóshirdi. Jappaı úı kórinse «kósh» dep Qytaı úıdi uratyn boldy. El maldy astyqqa aıyrbastady. Turǵyn el úrikken eldiń malyna ózderinshe bazar ashyp, saýdalap alysty. Qytaı jerinen el bir aı ishinde «orys jerine» ótip bolysty. Osy bir aı el aıdaýda boldy. Kóshte sán-saltanat joq. Qurym kıiz, qorjyn arqalaǵan jaıaý kósh. El ash, aýrý, kúısiz kósh. Al eldi kún-tún qýyp, Qytaı sherigi qyryp jiberdi. Jolda ilese almaı boldyryp turyp, jatyp ólip qalǵandar qol boldy.

Muny kórgen Manap aıtady: «Boldyrǵan ash adam kele jatyp tentirektep jyǵylady eken. Qaıtyp bas kótermeıdi. Sý suraıdy. Basyn kótere almaı, toqpaqtap jatyp ezeýrep ólip ketedi. Qonǵan jerde ot jaǵyp aınala otyryp boı jylynǵan soń qısaıyp jatyp, túgelimen qyrylyp qalǵandar boldy».

«Orys jerine» kelgen soń ótken jylǵy osh orystar, turǵyn tentekter bostandyqtyń boshalań ýaǵynda taǵy shaýyp, talap, bilgenin istep jatty.

Osy alakózdiktiń aıaǵy shekaraǵa jaqyn, úrikken elderge 18-19-jyldarda da úlken tynyshsyz boldy. Qala, orysty taǵy ásker bólip alyp, eldi talap-shaýyp jiberdi.

Qyrǵyzdy da qyryp-joıyp, aıdap Qaraqol apardy. Pishpek oıazynan úrikken qyrǵyzdy Narynǵa, Syrtqa ıirdi. Kóterilis bolǵan jer — Shý boıy, Qoshqar alaby, Ystyqkól tóńiregi — barlyǵyna da orys otyrǵyzylǵaly qam qylynǵany joǵaryda aıtyldy. Qyrǵyzdyń óz qonys-mekeni ózine tımeıdi. Orystyń en myqty dushpany qyrǵyz ulty sanaldy. 17-jyldyń qysynda 500 úı Aryq tuqymy degen qyrǵyz rýyn Shelek taýyna qamap tastady.

Orystardyń qazaq-qyrǵyzdardy topyrlatyp ata beretini kópke sozyldy. Qaladan bir orys myltyqpen shyqsa onymen jolyqqany qaıda barasyń dese, «eki aıaqty kıik atam» deıtin-di, bul Alban ishindegi kazak-orys ádeıi aýyzǵa alatyn sózi edi.

16-jyldyń kóterilisi kezinde Balqashtaǵy balyqshy orystyń sıyry urlanǵan. Orys sol mańda jasaqpen turǵan shtabs-kapıtan Poltoraskııge aryz qylady. Poltoraskıı sol jerdegi qazaqtardyń (Almaty oıazy bolsa kerek) adamdaryn jınap alyp «tóle, tólemeseńder is jamanǵa aınalady» dep aqyrady. Ondaǵy jınalǵan qazaqtar: Qasymbekuly Sadyq, Aqshorauly Qamabek, Imanbekuly Kólbaı, Baqtıaruly Qasymbekter sóılesip, qoryqqannan 1300 teńge elden jınap beredi. Bul artynan Qarqaraly oıazyndaǵy Muqty bolysynyń urylary Arap, Ospanbaı, Qalqaman degen urylardan shyqty. Orys ony qýǵan joq. Qazaq qýyp urydan da, orystan da eshnárse óndire almady.

Kóterilis bastalǵannan keıin Toqpaq pen Qoshqardyń arasyndaǵy taýǵa 50 úıdeı qyrǵyz tyǵylyp qalǵan eken. Bular ylǵı maldy aýyldar eken. Qyrkúıekte býǵan 12 orys shyǵady. Bári qarýly bolady. Qyrǵyzdarǵa orystar Dúr Saýranbaıulynan sálem aıtady. Olardy úrikpeı, qoryqpaı óz mekenderine qaıtýdy ótindi deıdi. Orys ta bul qýanysh úshin «shúıinshi» suraǵan. Osy el buǵan ılanyp, «Orta kópir» degen jerdegi qosyna keledi. Orystar erkekti iriktep bir jaqqa aıdaıdy da, dóń astynda qyryp salady. Aıaldardan tańdap, altaýyn alyp, Qarabulaqqa ákelip qatyn qylady. Qalǵan jannyń bárin qyryp tastaıdy. (Bul jerge Kýropatkın «jandaralmen» Almatyda istegen májilistiń toqtamy kirgizildi.)

Sol kúndegi Jetisýdyń jan, sharýa esebinen tómende birneshe sıfrlar keltireıik:

1915 jylda Jetisýda jan sany Munyń qazaq-qyrǵyzy Ózge ulttar Onyń ishinde orys Taranshy Dúngen Ózbek Tatar Basqalar

1.223.000 883.000 343.000 200.000 86.000 20.000 12.000 10.000 13.000

Buǵan qaraǵanda barlyq Jetisýda halyqtyń tórtten úshi qazaq-qyrǵyz bolady.

1912 jyldyń sanaǵy boıynsha:

Jetisý jeriniń aýdany:

Barlyǵy 353.000 sharshy shaqyrym.

Budan qum-sortań jerler 72.000 sharshy shaqyrym.

Sý-kól — 93.000 sharshy shaqyrym.

Egiske jaraqsyz dala, taýly jer — 170.000 sharshy shaqyrym.

Egiske jaraıtyn jerler — 180.000 sharshy shaqyrym jer 1.974.880 dese.

Barlyq egistik jerlerde sýǵarylyp egiletini 485.000 dese.

1916 jyldyń kóterilisi qarsańynda Jetisýda qazaq jerine salynǵan 100 orys qalasy bar edi. Buǵan alynǵan jer: 4.200.000 dese.

Jetisýdyń barlyq aýdany taýy, shóli, qumymen, sýymen 33.000.000 dese.

Munyń egistikke jaraqtysy 5 %-y.

Kazak-orystyń tútinge 61 dese jaraqty jeri, 8 iri qarasy;

Kresánnyń 9 dese jeri, 17 iri qarasy;

Qazaqtyń 1,5 dese jeri, 12 bas maly bar edi.

Jetisýdyń jergilikti halqynan patsha ókimeti basyp alǵan jerdiń uzyn sany 3.963.000 dese.

Eski orys qalalarynyń qolynda — 232.000 dese.

Jańadan salynǵan orys qalalarynyń paıdasyna berilgen jerler — 1.750.000 dese.

Kazak-orys jáne kresán qolyndaǵy egin egiletin jerdiń mólsheri — 1.200.000 dese.

Osy sıfrlarǵa qaraǵanda Jetisýdaǵy jerlerdiń egiske qolaıly, sýly jerdiń kimniń qolynda ekenin ashyq kóremiz. Kóshpeli eldiń esebindegi jerlerdiń barlyǵy derlik egin shyqpaıtyn, shyqsa sýy jetpeıtin tatyrań shóleıt, taý-tas edi.

Kazak-orystardyń keı qalalarynda úı basyna 90-nan 120 desege sheıin menshikti jeri bar edi. Munyń ár jylda 28 %-aq egiletin. Qalǵany jalǵa beriletin. Jerin qazaq-qyrǵyz jalshy jyrtatyn. 17.000 kazak-orystyń qolynda eń jaqsy jerden 565.000 dese jer jáne 250.000 dese jerge baýyr basqan kresándardyń keı qalalaryńda úı basy 20 — 30 desedeı jeri bolyp, bulardyń qulaǵy da malaı kúshimen egin alatyn jáne munyń ústine kresán qulaqtary qolyndaǵy barlyq jerin egip, jetpegen jerin taǵy kazak-orys qazaqtardan jaldap, jer salatyn (qazaq-qyrǵyz kúsh-kólik, sý joqtyqtan orysqa kórshi jerde qolyndaǵy 1,5 dese jerin de ekpeı, jalǵa beretindigi kóp edi).

Qalaǵa qara taban malaı toldy. Qala, derevnáda udaıy turǵan basybaıly jalshylardan da kúndiktep jumys qylýshy egin jyrǵarda, asty qalarda alys jerden top-top «dese organ» qazaq-qyrǵyz kedeıleri kerýendeı shubaýshy edi. Sondyqtan Jetisýdaǵy qala, derevnányń qulaqtary kóp jer ıesi, kúshti baı bolyp alyp edi.

Osynyń ústine qazaqtyń óz ishinde jer máselesi jaqsy emes edi. El ishindegi baı, jýan judyryq, myqty ata, ákimder otardan qalǵan qonystyń táýirin olar baýyr basyp alysqan bolatyn. Bir qulaqtyq sýdy óneboıy ózine aǵyzyp qoıǵan, eldiń qystaýyna jappaı malyn jaıyp, qara buqara malynyń basyn bura almaıtyn shopandar kóp edi. (Aqbeketten Shabdanǵa 500 dese jerdi ulyq kesip bergen).

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi. Qor — R-1368; tizbe — 1; is —16).

---