InfoHub Logo

Qazaqstan tarıhynda kóptegen qaıǵyly jáne dramalyq better boldy. Orys tarıhynyń bul paraqtarynda 1986 jylǵy jeltoqsandaǵy Almatydaǵy oqıǵalar bar. Bıyl ol dál 33 jyldyǵyn atap ótedi. Bul oqıǵalar bir jyldan keıin, KSRO-da M. S. Gorbachev bılikke kelgen kezde jáne bir jyldan keıin «Qaıta qurý» dep atalatyn bastama kótergen kezde boldy. Brejnevtiń sońǵy jyldary dep atalatyn KSRO halyq sharýashylyǵyndaǵy toqyraý, ol óndirgish kúshterdi josparlaý men ornalastyrýdaǵy komandalyq-búrokratıalyq júıeniń qarama-qaıshylyqtary men kemshilikterin kúrt ashty.

Ulttyq ekonomıkanyń salalyq qurylymy jaman formalarǵa ıe boldy. Orta mashına jasaý mınıstrlik, tústi metaldar mınıstrligi, energetıka mınıstrligi, melıorasıa mınıstrligi jáne qorǵanys mınıstrligi sıaqty bólimder Qazaq KSR aýmaǵynda naqty menshik ıelerine aınaldy. Ár túrli josparlardy qurý jáne jańa ken oryndaryn ıgerý kezinde respýblıkanyń múddeleri is júzinde eskerilmedi. Bul mınıstrlikterge túsken kóp mıllıardtyq kiristerden Qazaqstan úgindilerge ıe boldy, nemese múlde joq.

Barlyq bólingen qarajattyń myńnan astamy óndirýshi salalarǵa ketti, halyqqa qajet taýarlardyń 60%-y respýblıkadan tys jerlerden ákelindi. Álemde birde-bir el ekonomıkanyń osyndaı qısyq, otarlyq qurylymyna ıe bolǵan joq. Ideologıalyq totalıtarızm jáne ǵylym men bilim berýdi qarjylandyrýdyń qaldyq prınsıpi adamnyń rýhanı áleminiń damýyna teris áser etti.

Ǵylym resmı saıasattyń moıynsunǵysh «sheneýnikterine» aınaldy, al mádenıet ulttyq tamyrlarmen baılanysyn joǵaltty, sur jáne bet-beıneden aıyryldy. 1954-1986 jj Respýblıkada qazaq tilinde oqytatyn 600-den astam mektep jabyldy. Qazaq tili kóptegen qoǵamdyq oryndarda jumysyn toqtatyp, kúndelikti taza turmystyq tilge aınaldy. Ulttyq mádenıetten jáne tilden alystaýdyń bul uzaq prosesi belgili manqurttar tobynyń paıda bolýyna ákeldi.

Sonymen, narazylyq Ortalyqtyń dástúrli komandalyq is-áreketteri men jarıalanǵan qaıta qurý demokratıalyq qaǵıdalary arasynda aıqyn qaıshylyqty týdyrdy. Alǵashqy jarıalanǵan maqsattar men sol kezdegi shyndyq arasyndaǵy eleýli qaıshylyqtardyń nátıjesi Jeltoqsan oqıǵalary boldy.

Olardyń sebebi Qazaqstannyń joǵarǵy basshylyǵyndaǵy ózgeris boldy. Alaıda, bul demokratıalyq jolmen bolady dep kútilgen, sondyqtan adamdar odan ári oqıǵalardy Keńes úkimeti jarıalaǵan dál sol qaǵıdalardy buzý retinde qabyldady.

1950 jyldardyń ortasynda Qazaqstanda tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý bastaldy jáne burynǵy Keńes Odaǵynyń Eýropalyq aýmaǵynan «tyń jerlerdi ıgeretinderdiń» úlken tolqyny respýblıkamyzǵa quıyldy. Bir qyzyǵy, bul saıasat qazaq jerin bólýge jáne respýblıkamyzdyń ulttyq men  el tutastyǵy qurtýǵa baǵyttalǵan.

Keńes úkimetiniń jetekshisi Hrýshev Qazaq KSR-in Batys, Tyń jáne basqa ólkelerge bólý ıdeıasyn alǵa tartty, sol kezde Qazaqstannyń soltústik jáne tyń aýmaqtary keıinnen RSFSR quramyna enýge tıis edi.

Osy «Hrýshevtiń ultaralyq saıasatyn» túsingen qazaq halqynyń patrıottary ata-babalarynyń jeriniń birligi men tutastyǵyn saqtaýǵa tyrysty. Sondyqtan «Meniń Qazaqstanym» áni jazyldy — bul qazaq halqynyń Hrýshevtiń ulttyq saıasatyna narazylyq boldy.
Bul keremet jáne patrıottyq ánge óleńder Jumeken Nájimedenov jazǵan. Al mýzykasyn Shámshi Qaldaıaqov. Bul ánniń alǵashqy oryndaýshysy halyqtyń súıiktisi Jamal Omarova boldy, 1960-1970 jyldary ol Qazaq KSR-niń respýblıkalyq radıosynda jıi aıtylyp turdy. Meniń oıymsha, Omarovadan góri bul ándi eshkim jaqsy oryndamaǵan.

Omarovanyń oryndaýyndaǵy án qazaq halqyna Qudaıdyń ádildigi ornaıdy dep úmittendi jáne qazaqtar óz halqy retinde de, jeri retinde de tutastyǵy men birligin joǵaltpaıdy dep úmittendi! 1986 jyly jeltoqsanda Almatyda qazaq stýdentteri kúsh pen batyrlyq syılaǵan dál osy ándi shyrqady.

15 jeltoqsanda Almatyǵa KOKP OK múshesi G. Razýmovskıı jáne Ýlánovsk oblystyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy G. Kolbın keldi. 16 jeltoqsanda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Plenýmynda Kolbın joǵary partıa organdarynyń respýblıkalyq birinshi hatshy qyzmetine usynys jarıalady. Qazaqstandaǵy partıalyq elıtalar «talqylaýsyz» daýys berdi, sóıtip, partıanyń barlyq normalary men jarǵysyn buza otyryp, adam tek Qazaqstanmen baılanysy joq jáne jergilikti jaǵdaılardy bilmeıtin, biraq kez kelgen jergilikti jerde tirkelmegen respýblıkanyń basshysy bolyp saılandy. Bul qazaq halqyna til tıgizý retinde qabyldandy jáne rıasyz narazylyq týǵyzdy. 1986 jylǵy 17-18 jeltoqsanda Almaty qalasynyń jastary respýblıkanyń múddelerin eskermeýge qarsy narazylyq retinde kóshege shyqty. Demonstrasıa beıbit boldy, memleketke qarsy nemese úkimetke qarsy urandar bolǵan joq, azamattar ózderiniń konstıtýsıalyq quqyǵyn paıdalandy, biraq bılik dıalogqa qatysqysy kelmegen, terror men repressıaǵa júginip, demonstranttarǵa qarsy áskerler men mılısıa jiberdi. Osylaısha, Konstıtýsıa men Keńes zańdary qaıtadan óreskel buzyldy.

Bılik temir dýbınkalarmen jáne saper kúrektermen qarýlanǵan áskerler men mılısıa, ónerkásiptik kásiporyndardyń orys tildi jumysshylarynan quralǵan otrádtardy qazaq demonstranttaryna qarsy qoıady. Keıbir málimetter boıynsha, 17-18 jeltoqsandaǵy qaıǵyly oqıǵalar kezinde 150-den astam demonstrant qaza tapty, Almatyda 540 adam medısınalyq mekemelerge, 200-den astamy aýrýhanaǵa tústi, 1700-den astam adam túrli jaraqattar aldy.

Demonstrasıany taratý úshin saper kúrekter, qyzmettik ıtter qoldanyldy, adamdardy sýyqta sýǵa batyryp, ustalǵandardy uryp-soǵyp, jartylaı kıingen kóptegen adamdar qala syrtyna shyǵaryldy. Demonstrasıanyń taratylýy týraly habar búkil Qazaqstandy dúrliktirdi, osyǵan uqsas sózder respýblıkanyń kóptegen qalalarynda da ótkizilip, bılik basyldy.

Halyq kóterilisiniń qandy basýy qatygez repressıamen aıaqtaldy. 900-ge jýyq adam ákimshilik jazaǵa tartyldy, 99 adam sottaldy, onyń ishinde túrme zyndandarynda qaıtys bolǵan 18 jastaǵy Q.Rysqulbekov. Tek elordada joǵary oqý oryndarynan 264 adam, komsomoldan 758 adam, partıadan 52 adam shyǵaryldy. Komsomoldyq jáne partıalyq jazalar 1400-ge jýyq adamǵa qabyldady.

İshki ister organdarynan 1200 adam, kólik jáne medısınalyq mekemelerden 300 adam jumystan shyǵaryldy. Ýnıversıtettiń 12 rektory qyzmetinen ketti. Tergeý men sot prosedýralyq erejelerdi óreskel buzýmen júrgizildi, bılik Stalınnen keıingi kezeńde buryn-sońdy bolmaǵan ulttyq ıntellıgensıany qýǵyn-súrgin men qýdalaýdyń tolqynyn bastady.

1987 jyldyń basynda KOKP OK qarar qabyldady, onda oqıǵa «qazaq ultshyldyǵynyń» kórinisi dep jarıalandy. 1987 jyly jumys oryndaryna jáne joǵary oqý oryndaryna túsýge paıyzdyq kvotalar engizý praktıkasy azamattardyń ulttyq quramyna qaramastan teńdiginiń konstıtýsıalyq prınsıpterin buzý bolyp tabylady.

G.Kolbınniń ınternasıonalızm jáne qazaq tilin úırený qajettiligi týraly demagogıalyq málimdemesi bilimge qol jetimdiliktiń jabylýyna jáne baıyrǵy turǵyndardyń bedeldi jumysyna, «ultshyldar» men «jemqor sheneýnikterdi» izdeýmen qatar júrdi. Soǵan qaramastan, 1986 jylǵy Almatydaǵy Jeltoqsan oqıǵasy búkil Keńes Odaǵynyń saıası ómirin demokratıalandyrýdyń katalızatory bolǵanyn jáne KSRO halyqtary úshin de, búkil álem úshin de mańyzdy tarıhı mańyzy baryn atap ótken jón. Sonymen qatar, bul burynǵy KSRO aýmaǵynda qalyptasqan saıası júıege qarsy alǵashqy demokratıalyq kóterilis boldy, ol qazaq halqynyń táýelsizdik pen egemendikke qol jetkizýine jol ashty.

Hrýshev ana tilin úırenýdiń erikti ekenin jarıalady, sodan keıin Brejnev rýsıfıkasıa saıasatynda taǵy bir qadam jasady - ol orys tilin ulttyq respýblıkalar úshin memleketaralyq til ǵana emes, respýblıkalardyń ózderi men turǵyndary úshin memlekettik til dep jarıalady.
Onyń úshinshi qadamy ultqa qarsy emes: jańa tarıh tujyrymdamasyna súıene otyryp, keńestik tarıhshylardy orys emes halyqtardyń búkil tarıhyn qaıta jazýǵa májbúr etken Brejnev basshylyǵy boldy. Jańa tarıhı tujyrymdama tek antı-ǵylymı ǵana emes, sonymen qatar ashyq antı-tarıhı boldy.

Joǵaryda atalǵan úsh tujyrymdamanyń negizin quraıtyn úsh qaǵıda usynyldy: birinshi qaǵıda - barlyq orys emes halyqtar patshalyq ımperıaǵa ózderi erikti túrde qosyldy; ekinshi qaǵıda - buǵan qarsy turǵan ult-azattyq qozǵalystar reaksıalyq qozǵalystar boldy; úshinshi qaǵıda - bul halyqtardyń eski patsha ımperıasyna enýi olar úshin tarıhı progresıvti áreket boldy.

KSRO qurylýynyń 60 jyldyǵyna arnalǵan baıandamasynda Andropov barlyq ulttardyń bir ultqa birigýi týraly bólshevızmniń eski ýtopıalyq tezısin óziniń ulttyq baǵdarlamasynyń ortalyq núktesi, Lenınniń ózi kóp ultty Reseıdi basqarǵan kezde ony tez qabyldaǵan tezısin jasady. Alaıda, ol qaıtys bolǵannan keıin, Stalın men onyń muragerleri osy «alǵashqy lenınızmge» oraldy.

Táýelsiz Qazaqstan 1991 jyldan bastap, elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasymyz N. Á. Nazarbaevtyń basshylyǵymen respýblıkadaǵy ulttyq máselege nemese ultaralyq qatynastarǵa úlken jáne baıypty nazar aýdardy. Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik ulttyq saıasattyń negizgi konstıtýsıalyq prınsıpteri:

— ulttyq saıasatty júzege asyrýda sheshýshi ról atqaratyn etnıkaaralyq qatynastar salasyndaǵy negizgi baǵyttardy eskerý;

— násiline, ultyna, tiline, dinine, áleýmettik toptarǵa jáne qoǵamdyq birlestikterge músheligine qaramastan adam men azamattyń teń quqyqtary men bostandyqtary;

— azamattardyń quqyqtaryn áleýmettik, násildik, ulttyq, tildik nemese dinı kózqarastarǵa baılanysty shekteýdiń kez kelgen nysandaryna tyıym salý;

— respýblıkanyń tarıhı qalyptasqan tutastyǵyn saqtaý; - Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna, jalpyǵa birdeı tanylǵan halyqaralyq quqyq prınsıpteri men normalaryna jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq sharttaryna sáıkes Qazaqstanda turatyn halyqtardyń quqyqtaryna kepildik berý;

— ulttyq mádenıetter men Qazaqstan Respýblıkasy halyqtarynyń tilderin damytýǵa járdemdesý;

— qaıshylyqtar men qaqtyǵystardy ýaqtyly jáne beıbit jolmen sheshý;

— áleýmettik, násildik, ulttyq jáne dinı arazdyqty, óshpendilikti nemese arazdyqty qozdyratyn memlekettiń qaýipsizdigin buzýǵa baǵyttalǵan is-áreketterge tyıym salý;

— shetelde Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý, shet elderde turatyn otandastarǵa ana tilin, mádenıetin jáne ulttyq dástúrlerin saqtaý men damytý, halyqaralyq zańnamaǵa sáıkes tarıhı otandarymen baılanysyn nyǵaıtý.

Qazirgi ýaqytta osy qaǵıdalardyń barlyǵy júzege asyrylýda. Memlekettik ulttyq saıasattyń negizgi qaǵıdattary — barlyq ulttyq jáne dinı toptardyń ókilderine teń quqyqtar jáne barlyq konfesıalardyń qyzmeti úshin qolaıly jaǵdaılar jasaý.

Egemendi Qazaqstan táýelsiz ómir súrip, damyp kele jatqan ýaqyttan bastap, orys tilin uqyptylyqpen qabyldady, onyń TMD halyqtary úshin, olardyń mádenıetin, ekonomıkasyn, saýda jáne óndiristik qatynastaryn damytý úshin mańyzyn jaqsy túsindi. Bul Qazaqstandaǵy til saıasatyn aıqyndady. «Bizde barlyq qazaqtar bar, — dedi Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Elbasy, — olar orys tilin jaqsy biledi jáne bul biz, qazaqtar, eshqashan joǵalmaýymyz kerek artyqshylyq».

TMD-nyń birqatar basqa elderinen aıyrmashylyǵy, Qazaqstanda jıyrma segiz jyl buryn Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurǵan Elbasynyń arqasynda múmkin bolǵan eleýli etnıkalyq qaqtyǵystar bolǵan emes. Keıbir reseılik buqaralyq aqparat quraldary bul úrdis jańa emes jáne birneshe jyl boıy jalǵasyp kele jatqanyna qaramastan, orys jáne orys tildi halyqtardyń Qazaqstannan aǵyp kele jatqandyǵy týraly aqparatty únemi kóbeıtip keledi.

Biraq bul ketý májbúr emes, biraq kez-kelgen basqa elde sıaqty, birqatar faktorlarmen baılanysty. Kóshi-qonnyń basty sebebi, kóptegen sarapshylardyń pikiri boıynsha, ekonomıkalyq komponent boldy jáne bolyp qala beredi. Jasyratyny joq, Qazaqstandy Reseıdiń jalǵasy jáne ýaqytsha turǵylyqty jer dep sanaǵan, sondyqtan oǵan rýhanı baılanbaǵan adamdar ketip jatty. KSRO ydyraǵannan keıin bul adamdar yqtımal emıgranttarǵa aınaldy.

Qazaqstanmen birge ósip, ony óz Otany dep sanaıtyn orystar qaldy. Olardyń mentalıteti reseılik orys mentalıtetinen múldem ózgeshe, sondyqtan mundaı adamdar, eger olar ketse, olar jıi qaıtyp keledi. Qazaqstandyq orystardyń arasynda balalaryna qazaq tilin úıretýge qarsy adamdar joq. Orystar qoldanystaǵy máselelerdi sheshýge múmkindik bermeıtin, kásibı máselelerge, lıngvısıkalyq problemanyń únemi ultaralyq qatynastardyń tegine aýysyp otyrýyna qarsy, lıngvısıkalyq saladaǵy saıasatqa qarsy.

Osyǵan baılanysty, Qazaqstanda sońǵy 28 jyl ishinde etnıkalyq nemese dinı sebepter boıynsha birde-bir saıası jappaı qaqtyǵys bolǵan joq. Mindetti túrde táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy zańnamalyq aktilerinde etnıkalyq nemese dinı shyǵý tegine qaramastan barlyǵynyń teń quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etetin, barlyq azamattardyń azamattyq jáne saıası qaýymdastyǵyna negizdelgen quqyqtyq baza quryldy dep aıtýǵa bolady.

Qazaqstannyń júrgizip otyrǵan etnosaralyq saıasatynyń tájirıbesi álemdik qoǵamdastyq tarapynan joǵary baǵalandy jáne halyqtyń kóp etnıkalyq quramy uqsas elderdiń qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Qazaqstan halyqaralyq qoǵamdastyqta Qazaqstanda turatyn barlyq ult ókilderiniń toleranttylyqty, konfesıaaralyq jáne mádenıetaralyq kelisimdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan dáıekti ishki saıasat júrgizetin el retinde tanylady jáne Qazaqstannyń birtutas halqy - qazirgi zamanǵy jáne básekege qabiletti zaıyrly memleketti belsendi quryp jatqan halyqty bildiredi.

Qazaqstan Respýblıkasy ulttyq másele salasyndaǵy keńestik tájirıbeni eskere otyryp, jas táýelsiz memleket — Qazaqstan Respýblıkasynyń etnosaralyq qatynastar salasyndaǵy memlekettik saıasatyn aıqyndady. Keńes Odaǵy kezindegi teńgerimsizdikter sátti jáne tıimdi túrde sheshildi jáne qazir búkil álem bizdiń Otanymyzdy ulttyq qaqtyǵystarǵa, janjaldarǵa oryn joq, kóp ultty qazaq halqymen birge turatyn turaqty beıbitshilik, kelisim jáne dostyq álemdik memleketterdiń biri retinde biledi.

P.S. Táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstan jańa memlekettik ánuranǵa konkýrs jarıalady. Ánuran retinde Qaldaıaqov pen Nájimedenovtiń áni de usynyldy. Memlekettik ánuran — eldiń mýzykalyq-poetıkalyq emblemasy, onyń ádebı jáne mýzykalyq pasporty. Memlekettik ánurandy da eldiń týy, eldiń aınasy, patrıotızm rýhynyń kórinisi dep qaraý kerek. Ánuran árqashan dáýir rýhynan týady. Ol adamdardyń taǵdyry men adamdardyń oılaryndaǵy jalpy sezimderge negizdelgen. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N. Á. Nazarbaev sonymen qatar Otanymyzdyń «Meniń Qazaqstanym» ánuranynyń avtory ekenin erekshe atap ótý kerek.

Kerimsal Jubatqanov, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Ánurany

Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Eltańbasy

Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Týy

Qazaqstan Respýblıkasynyń sátti jáne laıyqty tarıhı damýyna 28 jyl

---