InfoHub Logo

XXI ǵasyr apat  jeńisi dinı saýatty jastarda.

Saǵynaı B.Sh.

Qazaqstan Aqtobe qalasy,

Hromtaý aýdany, Kóktaý orta mektebi

Qazirgi kezde aqparat quraldary da, kóptegen saıasatkerler terorızmdi XXI ǵasyrdyń apaty dep baǵalaýda. Biraq onyń beleń alýyna baılanysty týyndaǵan oı shyǵar. Al shyn máninde onyń túpki tamyry j tereńde jatyr. Qazaqstan prezıdenti N.Nazarbaev "Terorızmniń aıdahary qashan da bolǵan jáne óz qarsylastaryna udaıy aramzalyqpen soqqy berip otyrǵan. Alaıda dál qazirgideı ashyq ta aýqymdy bolyp kórgen emes. Halyqaralyq terorızm osy ýaqytqa deıin bolǵan jáne qazirgi bar ǵalamdyq óńirlik qaýipsizdiktiń bárin torpedalap bitti."-deıdi.(1)

Terorızmniń tamyry tereńde jatyr. Biraq onyń "gúldený" dáýiri ótken XX ǵasyrdyń bastalǵan edi. Onyń dálelderi 1972 jyly 5-maýsymda  AQSH-tyń Los-Andjeles teatrynda Ýkraınanyń bı ansambliniń gastroli kezinde teatrǵa jarylǵysh zat qoıylǵan. Al 1975 jyly BUU janyndaǵy KSRO-nyń turaqty ókildigi atqylandy. Tek 1981 jyldyń úsh aıynyń ishinde Nú-Iorkte, Vashıngtonda bes ret terorıstik áreket jasaldy. Biraq munyń bári "keńestik antısemıtızmge qarsy kúres", "evreılerdiń quqyn qorǵaý" dep ataldy.(Z) Osylaısha qoǵamnyń damýynda ultaralyk qatynastardyń durys sheshilmeýinen, halyqtyń áleýmettik problemalarynyń zańdy túrde tolyq sheshimin tappaǵandyǵynan kúshteý, zorlaý, úreılendirý áreketteri áli báseńdemeı jalǵasa berýde.

Al qazirgi kezdegi terorızm keshegi terorızm emes. Onyń kóptegen anyqtamasy bar. Bireýler terorızmdi áleýmettik qubylys dep sanasa, kelesileri basqa pikir aıtady. Al búgingi terorızm belgili maqsat pen mindetti júzege asyrý úshin kúsh kórsetý ıdeologıasyn tuǵyr etedi. Terorızm kózqarastar men ıdeıalardyń emes, áreketterdiń júıesi, óıtkeni ol kara basynyń qamyn kúıttemeıdi. Ol ózinen-ózi áleýmettik qundylyq bola almaıdy, alaıda qyzmet kórsetýdiń bir túri retinde aıtarlyqtaı áreketshildik pen suranysqa ıe.

Terorızmniń taralýyna dúmpý qarymy saqtalynyp otyrǵan násilshildik pen ultshyldyq ıdeıalary nár berýde. Ultshyldyqtyń kez kelgen túri terorızmniń taralýyna qolaıly negiz bolatynyna eshqandaı kúmán joq. Bir ultqa ekinshi ulttyń ústemdigin ornatý úshin ultshyldar terorızmdi qoljaýlyq etýi ábden múmkin.

Búgingi ómirde terorızmniń taralýynyń sebepshisi retinde dinı fýndamentalızm jıi-jıi aýyzǵa alynady. Fýndamentalızm óziniń naqty máninde belgili bir ilimniń túpki prınsıpin saqtaýǵa umtyla otyryp, damý barysyndaǵy aýytkqýshylyqgardy jeńýdi bildiredi.

Qazirgi kezde ıslam ekstremızmi men terorızmi degen uǵymdardyń keńinen tarap otyrǵanyn atamaı ótýge bolmaıdy. Deı turǵanmen, Islamnyń óz bolmysynda eshqandaı da agresıashyldyk joq. Árıne terorızmniń kórinis tabýyna taǵy bir sebep saıası radıkalızm bolýy da múmkin. Qoǵamdyq kóńil kúıdiń radıkaldanýynyń kez kelgen túri belgili bir toptardyń maqsatyn júzege asyrýdaǵy ádisteri men tásilderiniń radıkaldanýyna áser etedi. Bul rette, terorızm týraly "oń" jáne "sol" radıkalızmniń kórinis tabýynyń saldary retinde sóz qozǵaýǵa bolady.

Terorızm degenimiz- destrýktıvti áreket pen saıası radıkalızmniń shıryqqan shyndyǵy bolatyn bolsa, onyń saldary belgili bir partıalyq toptardyń qandaı saıası reńktegi shepten tabylýymen teńdesip jatpaq. Ári-beriden soń, saıası radıkalızm synasa, terorızm óltiredi dep aıtýǵa da bolady.(4)

Búgingi ómirde dúnıe júzi aımaqtarynyń damýynda sáıkessizdik bel alyp bara jatyr. Osy ahýal álsiz damyǵan memleketterde áleýmettik qozǵalystardyń etek alýyna kóp rette qolaıly jaǵdaı týyndatyp otyr. Álýmettik qorǵansyzdyq terorızmniń paıda bolýy men taralýyna dem beretin faktor bolyp tabylady. Atap aıtsak onyń naqty kórinisteri: jumyssyzdyqtyń bıik deńgeıi, tabystyń tómendigi, bolashaqtyń bulyńǵyrlyǵy, áleýmettik shıelenistiń shıryǵa túsýi jáne t.b.s.s.

Onyń ústine qazirgi kezde terorızmniń taralýyna terorıstik toptar uıymdarynyń molyǵýy, nasıhattaýy áser etedi. Terorızmdi qarjylandyrýshylar da, demeýshileri de barshylyq. Osylaısha, terorızm álemge tarady. Terorıstik qyzmettiń jahandanýynyń saldary onymen turaqty aınalysatyn adamdardyń aıryqsha toptarynyń qalyptasýyna alyp kelip otyr. Sondaı-aq terorızmniń paıda bolýy men taralýynda memlekettik-saıası jáne geosaıası faktorlardyń da óz orny bar.

Sonymen terorızm ótken ǵasyrdyń oılap tapqany emes. Onyń demi adamzat tarıhyn qashanda ýlaýmen keledi, ol alǵash ret eki myńjyldyqgyń toǵysynda qaharly da aýqymdy keıipke endi. Eń bastysy-terrorızmniń túrki sebebi damýdyń teńsizdiginde jatyr. Osyǵan qarsy terrorıster agressıvti jaýap berýde. Onyń saldary jazyqsyz adamdardyń qúrban bolýy, materıaldyq baılyqtardyń buzylýy, psıhologıanyń búlinýi, oı-óristiń kúrdelenýi, úreıdiń, qorqynyshtyń, sharasyzdyqtyń basym bola túsýi t.b.s.s. Osylardyń barlyǵy tańdalǵan terorızm taqyrybynyń qazirgi kezdegi tarıh ǵylymynyń kókeıtesti, ózekti máseleleriniń biri ekendigin kórsetedi.

Aıta ketý kerek, Qazaqstan dinı toleranttylyq pen konfesıaaralyq kelisim isinde tereń tamyrlar men kóne dástirlerge ıe. Qazirgi Qazaqstannyń aýmaǵynda birneshe ǵasyrlar boıy táńirshildik zoroastrızm, manıheılik, býddızm, hrıstandyq(onyń ásirese nestorıandyq jáne ıakovıttik tarmaqtary), ıslam sıaqty ártirli dinder men nanym-senimder aýysyp, áser etip, basymdyqqa ıe bolyp ómir súrgen. Sondyqtan, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtiń ádil aıtqanyndaı: «Bizge tózimsizdik nemese dinı fanatızm jat. Bul rýhanı dástúr, bul qandaı sheńberde bolmasyn Qudaıdyń sózine degen ashyqtyq. Bul Qazaqstandaǵy konfesıaaralyq kelisim men dıalogty saqtaýymyzben tanyldyq. Bizdiń elimizdiń óskeleń dúnıetanymdyq áleýeti budan ary qaraı da saqtalýǵa, damytýǵa tıis» - dep atap ótken.

«Qazaqstan Respýblıkasynda dinı ekstremızm men terorızmge qarsy is-qımyl jónindegi 2013-2017 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlama» elde qalyptasqan jaǵdaıdy baıypty taldap, zorlyqshyl ekstremızmniń aldyn alý joldary men tásilderi aıqyndady. Biraq, onyń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası astarlaryn esepke almaıdy, estremızm tárizdi zorlyq túrin tek zańnamalyq normalardyń tar aıasynda qarastyryp, kúrdeli saıası-áleýmettik, mádenı faktordardyń nátıjesi ekendigi eskerilmeıdi.

Bizde bul iste tájirıbeniń joqtyń qasy. Aqtóbe oblysynda 2011,2013, 2016 jyly ekstremıstik shabýyl qan tógispen aıaqtaldy. Bul ýaqıǵalar kózin joıǵan bir terrorıstiń ornyna zorlyq-zombylyq tehnologıasyn meńgergen birneshe terrorshy keletinin kórsetti. Osylaısha qandy ýaqıǵalar jalǵasa berýi múmkin. 

Óńirlik bılik birtutas memleketik mehanızmniń quramdas bóligi retinde qalypty turmys-tirshilikti qamtamasyz etkenimen, tótenshe jaǵdaılarǵa múldem daıyn bolmaı shyqty. Bunyń basty sebebi: qalyń buqara ekstremızmniń aldyn alý jumystarynda belsendilik tanytpaıdy, bar úmitin quqyq qorǵaý organdary men arnaıy qyzmet ókilderine artady. Bir sózben aıtsaq, pisip jetilgen qalypty azamattyq qoǵam áli joq, ózin-ózi basqarýdyń jergilikti qoǵamdyq ınstıtýttary damymaǵan. 

Elimizdiń ekonomıkalyq, saıası, áleýmettik jáne rýhanı salasyndaǵy tereń ózgerister men jańalyqtar dinge de úlken qyzyǵýshylyq týǵyzyp otyr. Ásirese, bul qyzyǵýshylyq jastardyń arasynda basym. Elimizde 14 pen 28 jas aralyǵynda 4483 285 jastar bar. Bes oblysta jastardyń sany azaıýda: Aqmola, Qostanaı, Qaraǵandy, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan. Qazaqstan halqy osylaı qartaıa beretin sıaqty. Jumys oryndary kóp Batys óńirlerinde jastar sany ósýde. Atyraý oblysynda jastar 150 myńnan asady. El halqynyń 70,2%, al, qazaqtardyń 98,3% musylmandar. Onyń ishinde 15-19 jastaǵylardyń 78,2%, 20-24 – 73,2%, 25-29 – 70,8%, 30-34 – 70,8%, 35-39 – 71,9% musylmandar. El halqynyń jasy ósken saıyn dinge degen salqyndyǵy baıqalady: 40 pen 44 jas aralyǵyndaǵylardyń 72,6% musylmanbyz dese, keıingi býyndarda bul kórsetkish azaıa beredi, 70 jastan asqandardyń tek 41,1% musylmanbyz degen. Jastardyń kóbi ultyna, tiline, mádenıetine qaramastan dindi ústirtin bolsa da óz dúnıetanymynyń, ulttyq bolmysynyń negizine aınaldyrýǵa umtylady. Al, birqatar jastar úshin din álemdi jáne ózin tanýdyń jalǵyz joly ǵana. [5] Stýdenttik qaýym árqashan da jańa ózgeristerge, jaǵymdy ne jaǵymsyz yqpalǵa beıimdelgish. Jastardyń sana-sezimderiniń qalyptasýyna qoǵamdaǵy dinı ahýal úlken áser etedi. Sondyqtan dinı saýattylyqqa kóp mán berilý kerek. Bul oraıda , búgin «Dintaný» pániniń oqytýyn jetildirý, mazmunyn naqtylaý máselesi tóńiregindegi izdenister jalǵasýda. Degenmen, dinı taǵattylyq, tózimdilik pen izgiliktiń jolynda basqa dinderdi syılaı otyryp, «QR dinı qyzmet pen dinı birlestikter týraly» zańyna sáıkes «halyqtyń mádenıetiniń damýy men rýhanı ómirinde hanafı baǵytyndaǵy ıslamnyń jáne pravoslavtyq hrıstıandyqtyń tarıhı rólin» negizge alyp, «Dintaný» pánin Qazaqstannyń tarıhyna, dástúr erekshelikterine negizdelgeni oryndy, biraq, onymen shektelip qalmaı, elimizdegi basqa dinder týraly da maǵlumat beriletini sózsiz. Qazaqstan jastarynyń, ásirese, qazaq jastarynyń ıslam dininiń elimizge taraýy tarıhynan, qazaq mádenıetiniń tereń bastaýynan, ulttyq mádenıetimiz ben ımanı qundylyqtarynyń baılanysy men sabaqtastyǵyn ıgerýiniń tárbıelik máni zor

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Nazarbaev N. Syndarly on jyl. Almaty, 2003. 21-22-bet.

2. Terorızm-qasiret.( Ana tili, 2002, 7 qarasha.)

3. Bul da sonda.

4. Nazarbaev N. Syndarly on jyl. Almaty, 2003, 32-bet.

5. «Relıgıa ı pravo. Informasıonnyı búleten. №3 Astana, 2008,103; 122-123better.

6. «Din jáne dástúr». İ kitap. Almaty. 2014j.

Saǵynaı Baqytgúl

---