InfoHub Logo

Dúnıejúzilik aqyl  men oıdyń, parasat pen pálsapanyń kemeńgeri Abaı Qunanbaev halqymyzdyń maqtanyshy ǵana emes, ulttyq uranymyz. Ol álemdik poezıa alyby, klasık aqyn, iri qoǵam qaıratkeri, oıshyl fılosof, gýmanıs ádil bı, kompozıtor, aýdarmashy. Abaı adam balasynyń búkil ómir tirshiligine rýhanı azyq bolatyn jan-jaqty qubylys. Sondaı-aq, qazaq halqynyń realısik jańa ádebıetiniń negizin qalaýshy, qazaq poezıasyn qoǵamdyq damýdyń ozyq  deńgeıine baǵyttap, óz keziniń eń basty máselelerin dál beınelep, durys qorytyndy shyǵara bilgen progresshil aqyn.

Kemeńger Abaı mańdaı terimen qalamynan qaǵaz betine tógilgen týyndylarynda óziniń  pálsapalyq oılaryn ózine tán ózgesheligimen baıandaıdy. Aqynnyń sondaı pálsapalyq kózqarasynyń damýyna jastaıynan Shyǵys pen Batystyń, odan qala berdi orystyń uly oıshyldary men fılosoftarynyń ómiri men shyǵarmalary jazylǵan kitap betterin paraqtap, sonymen sýsyndap óskeni zor yqpalyn tıgizdi. Máselen, oıshyl aqyn ejelgi zaman fılosoftarynan Sokrat, Platon, Arıstotel, sonymen qatar Shyǵystyń uly oıshyly ál-Farabı muralarymen jaqsy tanys boldy. Al Batys Eýropa fılosofıasyn sóz ótkende olardan R.Dekart, L.Feıerbah, B.Spınoza, G.Spenser eńbekterimen tanysty. M.Áýezovtiń, « ... óziniń rasıonaldyq fılosofıasyn Abaı kezdeısoq jasaı salǵan joq, aldymen osyndaı baı mektepterdiń oqýynan ótip alyp, sóıtip, bulardy óziniń tvorchestvolyq óńdeýinen ótkizgen soń ǵana jasaı aldy» degen pikiri  aıtqan oıymyzǵa tolyqtaı dálel bola alady.

Abaıdyń kóptegen óleńderi men ǵaqlıalarynda «...adam men adamgershilik, ujdan, moral fılosofıasyna tóteleı qatynasy bar, tolyp jatqan bólek-bólek bir kólemdi ári sapaly oıshyldyq pikrleri bar ekeni daýsyz». Keleli oı men kelisti sózdiń kemeńgeri Abaıdy kóbine adam ómiriniń máni, turmys tirshiligi men bolmysy, ar-namysy sıaqty máseleler erekshe tolǵandyrǵan. Ol bylaı deıdi:

Ólse óler tabıǵat, adam ólmes,
Ol biraq qaıtyp kelip, oınap kúlmes.
«Meni» men «menikiniń» aırylǵanyn,
«Óldi» dep at qoıypty óńkeı bilmes.

Osy óleń joldaryndaǵy «men»  jáne «meniki» degen sózderdiń ne ekenine Abaıdyń ózinen tutastaı tolyq jaýap taba alamyz. «Men» degen bul jerde aqyl men jan bolsa, «Meniki» dep aqyn sózdi tikeleı tánge qatysty aıtyp otyr. Túsingen adamǵa ekeýi de rýhanı túp negiz. Sonymen qatar, Abaı kóbine adam balasynyń boıyndaǵy jaqsyly-jamandy qasıetterge tereńinen boılap, óziniń pálsapalyq oı-tolǵamdarynda olarǵa erekshe toqtalyp ótedi. Mysaly, otyz segizinshi qara sózinde Abaı: «Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek: áýeli – nadandyq, ekinshi – erinshektik, úshinshisi – zulymdyq» dese, «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa» óleńinde: «Úsh-aq nárse - adamnyń qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» dep basa aıtady. Sońynda aqyn adamnyń tula boıyndaǵy osy atalmysh úsh qasıettiń basyn qosyp, ony úlken áleýmettik izgi kúshke aınaldyratyn ǵylym degen qorytyndyǵa keledi.

Dana Abaıdyń pálsapalyq oı-tolǵamdary joǵaryda atap ótkenimizdeı onyń óleńderinen de, qara sózderinen de ózine saı sheber sýrettelgen qalypta kórinis beredi. Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, Abaıdyń danalyqqa toly týyndylary basqalardan óziniń astarly ári tereń oılylyǵymen, ómirsheńdigimen erekshelenedi. Sebebi, Abaı ómir súrgen dáýir de, halyqtyń oǵan artqan mindeti de, odan pálsapalyq oılarǵa toly óleńder men ǵaqlıalar jazýdy talap etti. Al bul túptep kelgende Abaıdyń óleńiniń óz aldyna erekshe bolyp, ózindik ózgesheligi bolýyna alyp keldi.

Búgingi tańda Abaıdyń ómirin, shyǵarmalaryn zerttep, olarǵa qatysty tom-tom eńbekter jazyp júrgender barshylyq. Degenmen Abaıdyń pálsapalyq oılaryna, murasyna qatysty súbeli zertteýler júrgizilip, sony eńbekter dúnıege kelmedi. Ultymyzdyń ulttyq uranyna aınalǵan kemeńger Abaıdyń qaı qyry bolmasyn jeke zerttep, zerdeleýdi qajet etedi.

Danat Janataev  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent
Aqerke Adehanova Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,  Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń  1-kýrs magıstranty

---