InfoHub Logo

Qarasózderinde danalyqty, oqý-bilimdi, jaqsy qasıetterdi tý etken Abaı Qunanbaıuly óziniń búkil shyǵarmashylyǵynda bir ǵana «júrek» sózin birneshe maǵynada 107 ret qoldanǵan. Al «on jetinshi qarasózinde» baıan etilgen oqıǵa negizine mán bersek, qaırat, aqyl jáne júrek aıtysyp, ǵylymǵa júgingenderinen bastalady. Óz ónerlerin, adam balasy úshin qanshalyqty kerek ekenderin tilge tıek etedi. Osy tusta qaırat «dúnıede mensiz esh nárse órge baspaıdy. Erinbeı-jalyqpaı oqý da, dúnıege laıyqty óner, mal tabý da, orynsyz nársege úıir qylmaıtyn, boıdy taza ustaıtyn, nápsi shaıtannyń azǵyrýynan qutqaratyn da men emes pe?» dese, aqyl «dúnıege ne ahıretke paıdaly ıakı zıandy bolsa, onyń arajigin ajyratatyn men emes pe? Mensiz qalaı paıdany izdeıdi, zalaldan qashady, ǵylymdy uǵynyp úırenedi?» depti. Sodan keıin júrek «adamnyń denesiniń patshasy – menmin. Qan menen taraıdy, jan mende tirshilik qylady. Mensiz tipti ómir joq. Qolynda bári bar, qarny toq kisini ash-sýsyz júrgen kedeı jaıynda oılatyp, janyn ashytatyn, uıyqtatpaı dóńbekshitetin, úlkenge uıat saqtap, kishige raqym qylatyn – men. Adam balasyn alalaǵan da emespin: jaqsylyqqa úıir bolyp, jamandyqtan qashatyn ádilet, ynsap, uıat, raqym, meıirim osy nárselerdiń bári meniń boıymda» degen eken. Sonda ǵylymnyń jaýaby: «qaıratsyz eshnárseniń bolmasy haq. Alaıda, jaqsylyqpen qatar zalymdyqqa bet burý da seniń isińnen bolýy múmkin. Al aqylsyz eshnárse tabylmas. Biraq, aıla-amal, qýlyq-sumdyq sen arqyly syrtqa  shyǵady. Júrekke baǵynsa qor bolmaıdy. Úsheýińniń basyńdy qosyp, bárin júrekke bıletý – meniń isim» dep túsindirip aıtypty da, sóziniń sońyn «qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, qudaı taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep kitaptyń aıtqany osy» deýmen aıaqtalǵan [1, 297 b.]. Ǵıbratty negizde óz oqyrmanyna úsh nárseni birdeı ustap, kóp jaǵdaıda júrekpen sheshim qabyldaý kerek ekenin jetkizedi. Mátinge nazar aýdarsaq, Abaı hakimge deıin Quran aıattarynda, hadısterde, sondaı-aq, ál-Farabıdiń fılosofıalyq traktattarynda osy jelini baıqaı alamyz. Iaǵnı, júrekti ústem etip kórsetý – eń negizgi basshylyqqa alynǵan qaǵıda. Remınısensıalyq tásilmen ózine deıingi týyndylardyń qurylymyn eske túsirgen. Kórkemdik júıe elementi bolyp sanalatyn bul uǵymnyń negizgi qyzmeti qazaq tilindegi aýdarmasymen tikeleı baılanystylyǵyn eskersek, Abaı qoldanǵan bul tásil arqyly ádebı túpnusqaǵa jasalatyn tikeleı túrlengen konstrýksıa bolyp tabylady.

«Eń aldymen jaratylatyn nárse – júrek» deıtin ál-Farabı «Qaıyrymdy qala turǵyndary» degen traktatynda júrektiń eshqandaı dene múshesine baǵynbaıtyny, al aqyldyń ústemdigi ekinshi bolyp júre otyryp, barlyq múshelerdi bılese de, aqyldyń ózin júrek bıleıdi, sondaı-aq, júrektiń jaqsylyqqa negizdeletin qasıeti – jylýlyq syılaý sıpatyn [2, 199 b.] aıqyndaıdy. Sol sebepten bolýy kerek, dana halqymyz «júrek jylylyq uıasy», «júreginen jylý izdeý» syndy sóz tirkesterin qoldanyp, sulý sózdiń shyraıyn kirgizgen. Abaı tanyǵan «júrek» rahym-shapaǵat, meıirim, jaqsylyq, adamgershilik sezimderiniń balamasy retinde qoldanylǵan. 

Abaıtaný ǵylymyndaǵy teorıalyq negizderge súıensek, Abaıdyń kóp qozǵaıtyn taqyryby da, keıipkerleri de – máńgilik qundylyqtardy quraıdy. Qaı zaman, qaı ǵasyr bolmasyn, óz mańyzyn esh joımaıdy: «Abaı kórsetken – «ystyq qaırat», «nurly aqyl», «jyly júrek» –  eshýaqytta tozbaıdy... Ómir qubylystary men adam bolmysy osy negizge baılanysty» [3, 72 b.]. Bul pikirdiń ǵylymı mańyzdylyǵy jaǵyn qarastyrsaq, Abaı óz týyndylaryna avtorlyq silteme qaldyrǵan.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Qunanbaev A. Shyǵarmalar jınaǵy. – Almaty: «Ólke» baspasy. 2014 j. 2-basylym. – 512 b.

2. Al-Farabı. Izbrannye traktaty\ Perevod s arabskogo. – Almaty: Gylym, 1994. – 448 s.    

3. Dádebaev J. Abaıdyń antropologızmi. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2014. – 238 b.

Álıasqar Erkeaıym, Baısalbaı Gúlsezim, Janataev Danat, Qazybek Arýjan

---