InfoHub Logo

Tylsym tabıǵattyń adam balasyna syılaǵan baǵa jetpe  baılyǵy – halqymyzben birge týyp, bite qaınasyp kele jatqan ultymyzdyń  tólqujaty, rámizdik belgisi, mádenıetimizdiń máıegi, rýhanı álemimzdiń sarqylmas qazynasy. Tildiń osyndaı qudiretin tereń túsinip, qadirleı  bilgen halqymyz ony taza kúıinde batpaqqa batyrmaı, shabyndyǵa aldyrmaı urpaǵyna jetkizedi. Til - halyqtyń altyn dińgegi. Ózin-ózi biletin ár halyq aldymen óziniń týǵan tilin syılap, ony maqtan tuta bilýi kerek. Óıtkeni, halyqtyń danalyǵy, jalyndy jyrlary men altyn shejiresi sol halyqtyń tilinde jazylyp, sol tilde urpaqtan urpaqqa mura bolyp qalady. Iá, til qaı ultta bolsa da, qaı elde bolsa da qasterli, qudiretti. Ol ár adamnyń boıyna, ana sútimen birge enip, qalyptasady. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Tilder týraly» Zańynda: «Til-ulttyń asa uly ıgiligi ári onyń ózine tán ajyraǵysyz belgisi, ulttyq mádenıetiniń gúldenýi men adamdardyń tarıhı qalyptasqan turaqty qaýymdastyǵy retinde ulttyń óziniń bolashaǵy – tildiń damýyna, onyń qoǵamdyq qyzmetiniń keńeıýine tyǵyz baılanysty» delingen. Tildiń kómegimen ónerdi, bilimdi, ǵylymdy ıgeremiz, ótken-ketkenimizdi saralap, sabaq alamyz. Til arqyly rýhanı baılyǵymyzdy meńgeremiz. ózimiz tanyp qana qalmaı, sol asyl qazynalarymyzdy álemge tanytamyz. álemdi tanımyz. Sondyqtan adam balasynyń baılyǵynyń biri-sóz óneri. «Óner aldy-qyzyl til» degen ataly sózdiń astarynda qanshama syr bar? Árbir eldiń kúshi, baılyq-baqyty ekonomıkalyq damý dengeıimen ǵana emes, sonymen birge mádenı, rýhanı órisimen aıqyndalady. Al mádenı óre, rýhanı talǵam degen halyqtyń aqyl-oıynyń kórinisi tilge tikeleı táýeldi ekeni belgili.                  

Til halyqtyń jany, sáni, tutastaı keskin-kelbeti, bolmysy. Adamdy muratqa jetkizetin ana tili men ata dástúri. Bizdiń osyndaı halyqtyq qasıetti muramyz, ana tilimiz-qazaq tili. Adamnyń adamdyǵyn ana tilin bilýi turǵysynan baǵalaý ata-babasynyń ómir saltyn, ádet-ǵurpyn, rýhanı baılyǵyn bilýi turǵysynan baǵalaý degen sóz. Qazaqstan Respýblıkasynyń negizgi halyqtyń tili bolyp tabylatyn memlekettik tildi, ıaǵnı qazaq tilin qurmetteý, ony bilý-bizdiń árqaısymyzdyń asyl paryzymyz. Sondyqtan da elimizde, otbasymyzda memlekettik tildi úırenýge múmkindikter óte kóp. Qazaq tiliniń memlekettik mártebesin tolyq iske asyrý úshin kóptegen sharalar júrgizýde. Elbasy: «Qazaqstan halqy úsh tildi jetik meńgergen jáne barlyq álemge joǵary bilimdi el retinde tanylýy kerek» degen edi. Biraq qazir kóptegen jastar tilimizdi shubarlap, óz ana tilinde turpaıy sóıleıdi. Mundaılardy kórgende, K. G. Pýastovskııdiń: «Týǵan tiline jany ashymaǵan adam-jándik» degen sózi oıyna oralady. Til – adamnyń tirshilik ortasy, belgili bir qoǵamdastyqtyń, ulttyq ujymnyń rýhanı tirshilik ortasy. Adamdardyń da rýhanı damýy ana tili dep atalatyn tildik ortanyń saý-salamattylyǵyna tikeleı táýeldi. Tildiń tolyp jatqan máselesin ekologıalyq turǵydan qarastyrýdyń máni aıryqsha. Tildi tutynýshynyń, ıaǵnı tildik tulǵanyń, tildik sýbektiniń ana tiline degen súıispenshilik sezimin, tildiń ótkendegisi, búgingisi, bolashaǵyna degen jaýapkershilik sezimin tárbıeleýde de lıngvoekologıanyń mindetine jatady. Qazaq tili – qazaq halqynyń mádenı jadyn, tarıhı jadyn jınaqtaýshy, saqtaýshy, urpaqtan-urpaqqa jetkizýshi, olardy qaıta jańǵyrtýshy, urpaq pen urpaqtyń rýhanı dúnıesin sabaqtastyrýshy retinde qazaqtildilerdiń ekologıalyq rýhanı ortasy. Memlekettik standart ustanymdary tildi úırenýdegi túpki nátıjege baǵyttalǵanda qazaq tiliniń áleýmettik qyzmeti joǵary dárejege jetedi. Basty nátıje – til úırenýshiniń kommýnıkatıvtik quzyrettiligin qamtamasyz etý; qazaq tilinde saýatty jaza bilý, óz oıyn ádebı tilmen túsinikti, erkin aıta bilý.                        

Óz tilimizdi qurmetteýdiń asa mańyzdy sapalardyń biri-sóz tazalyǵy. Sóz tazalyǵy degende aldymen oıymyzǵa oralatyny til tazalyǵy, sózimizde bógde tildik elementterdiń bolmaýy. Biraq  ádebı tilimizde ózge tilderden engen sózder, tipti sóz týdyrýshy qosymshalar da ekeni málim. Ondaı qurylysty qaı tildiń barlyǵynan derlik kezdestirýge bolady. Ózge tilden sóz almaǵan, aýys-túıistigi joq «taza» tilder kemde-kem. Ózge tilden enip, zańdy túrde ornyqqan  osy tárizdi sózderden keıbireýdiń daǵdysyna engen múkistikter (ostanovkaǵa baramyn, sýbbotada keldi, zvanıt et, t. b. ) múlde basqa. Daǵdynyń da daǵdysy bar. Jurtshylyq qabyldaǵan, tilde ornyqqan norma retinde tanylǵan shet tildik sózdiń orny bólek. Bizdiń tilimiz – kórkem, baı. Másele sony durys paıdalana bilýde. Óz tiliniń sulýlyǵyn sezbeı, ózge tildiń sulýlyǵyn seziný ekitalaı. Anamyzdyń aq sútimen boıymyzǵa daryǵan tilimzdi umytý – búkil ata-babamyzdy,tarıhymyzdy umytý. Qazaq tili – naǵyz qazaq barda eshýaqytta joǵalmaıdy. Qazaq tiliniń qaınar bulaǵy - halyq aýyz ádebıeti. Búgingi jastarymyz túgili, orta býynnyń ózi de sol negizden alystap, rýhanı jutańdyqqa dýshar bolyp otyr. Qazaq  ultynyń osynaý muralaryn qasıet sanap, qasterleı bilgen urpaqtyń mereıi árqashanda ústem bolmaq. Búgingi kóshedegi jastardyń bir-birimen ózge tilde shúıirkelesip turýy ótken ǵasyrda jiberilgen qatemiz boldy. Qazaq  eli óte sengish, beıimdelgish halyq. Tildiń ózegi, óris alar jeri – eń áýeli otbasy, úı ishi. «Áýeli besigińdi túze» degen sózdi kemeńger M. Áýezov bekerge aıtpasa kerek. Ult azamaty bolyp qalyptasý úshin eń aldymen ana tilin súıý paryzyń, Otan aldyndaǵy qaryzyń. Árıne, orys, aǵylshyn jáne ózge tilderdi damytý máselesin de qoldaıtyn bolamyz. Memlekettik tildi eń aldymen bizdiń jastarymyz bilýleri qajet. Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy M. Áýezov «Kim  de kim óz ana tilin, ádebıetin, óz eliniń tarıhyn bilmese, baǵalamasa, ony saýatty, mádenıetti adam dep sanaýǵa bolmaıdy» degen eken. Olaı bolsa, qoǵamnyń tolyqqandy, teń dárejeli, mádenıetti adamyna aınalý úshin memlekettik tildi meńgerýimiz kerek. «Qazaq tili – qazaqtyń ǵana tili emes, meniń tilim» dep aıtýymyz qajet. Ana tilge degen súıispenshilik, ystyq sezimniń lebi taza sóıleýden turady. «Ana tiliń, qaıtkende de ana tiliń bolyp qala beredi. Jan-tánińdi salyp sóılegen kezde, basyńa birden-bir fransýz sózi kele qoımaıdy, al jarqyldata sóıleýdi qalasań, onyń jóni bir basqa», - deıdi L. Tolstaı. Sóz joq, sózdi baǵalaý, sózge toqtaý, sózden maǵana izdeý adamdy mádenı qorektendire túsedi. Qazaq tili - qazaqtyń mańdaıyna bitken jaryq  juldyzy. Qaımaqty tildi paıdalanbaı, qaspaqtyń túbin qyrǵyshtap júrgenderge aıtarymyz: "Árkimniń ana tili tirlik úshin kerek, memlekettik  til- birlik úshin kerek" júregimen uqqany jón. "Qazaq  tili – qazaq halqynyń tili" dep qoımaı, "Qazaqstan halqynyń tili" dep qulaqqa sińirip, sanada turaqtandyrý  qajet. Qazaq tili-álemdik til keńistiginde qaıtalamasy joq, ǵasyrlar boıy gýmanızm men progesske, qazaqtardyń ulttyq tutastyǵy men birligin nyǵaıtýǵa qyzmet etip kele jatqan til. Ár halyqtyń tili onyń tarıhynyń kórinisi. Ár ulttyń ana tili sol halyqtyń  keýdesindegi jany ispettes. Halyqtyń tilinen sol halyqtyń  ulttyq  psıhologıasy, ulttyń  minez – qulqy, onyń oılaýy, ulttyń ózine tán  erekshelikteri aıqyndalady. Ulttyń bolmysy, adamnyń ishki jan – dúnıesinen kórinis taýyp, sóz arqyly beınelenedi. Tildiń tazalyǵy  sóıleýdegi, jazýdaǵy sypaıylyq qana emes, sonymen qatar, aıqyn oılylyq, sózdi  burmalamaı dál aıtý sheberligi, saýattylyq dep  tanýymyz kerek. Sóz tazalyǵy, til tazalyǵy ult qasıetiniń, salt-sanasynyń aıqyn belgisi. Sol sebepten de qazaq tilin tý etip tigip, keıingi urpaqqa búldirmeı tapsyrýǵa tyrysaıyq! 

Tylsym tabıǵattyń adam balasyna syılaǵan baǵa jetpes baılyǵy – halqymyzben birge týyp, bite qaınasyp kele jatqan ultymyzdyń  tólqujaty, rámizdik belgisi, mádenıetimizdiń máıegi, rýhanı álemimzdiń sarqylmas qazynasy. Tildiń osyndaı qudiretin tereń túsinip, qadirleı  bilgen halqymyz ony taza kúıinde batpaqqa batyrmaı, shabyndyǵa aldyrmaı urpaǵyna jetkizedi. Til - halyqtyń altyn dińgegi. Ózin-ózi biletin ár halyq aldymen óziniń týǵan tilin syılap, ony maqtan tuta bilýi kerek. Óıtkeni, halyqtyń danalyǵy, jalyndy jyrlary men altyn shejiresi sol halyqtyń tilinde jazylyp, sol tilde urpaqtan urpaqqa mura bolyp qalady. Iá, til qaı ultta bolsa da, qaı elde bolsa da qasterli, qudiretti. Ol ár adamnyń boıyna, ana sútimen birge enip, qalyptasady. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Tilder týraly» Zańynda: «Til-ulttyń asa uly ıgiligi ári onyń ózine tán ajyraǵysyz belgisi, ulttyq mádenıetiniń gúldenýi men adamdardyń tarıhı qalyptasqan turaqty qaýymdastyǵy retinde ulttyń óziniń bolashaǵy – tildiń damýyna, onyń qoǵamdyq qyzmetiniń keńeıýine tyǵyz baılanysty» delingen. Tildiń kómegimen ónerdi, bilimdi, ǵylymdy ıgeremiz, ótken-ketkenimizdi saralap, sabaq alamyz. Til arqyly rýhanı baılyǵymyzdy meńgeremiz. ózimiz tanyp qana qalmaı, sol asyl qazynalarymyzdy álemge tanytamyz. álemdi tanımyz. Sondyqtan adam balasynyń baılyǵynyń biri-sóz óneri. «Óner aldy-qyzyl til» degen ataly sózdiń astarynda qanshama syr bar? Árbir eldiń kúshi, baılyq-baqyty ekonomıkalyq damý dengeıimen ǵana emes, sonymen birge mádenı, rýhanı órisimen aıqyndalady. Al mádenı óre, rýhanı talǵam degen halyqtyń aqyl-oıynyń kórinisi tilge tikeleı táýeldi ekeni belgili.                  

Til halyqtyń jany, sáni, tutastaı keskin-kelbeti, bolmysy. Adamdy muratqa jetkizetin ana tili men ata dástúri. Bizdiń osyndaı halyqtyq qasıetti muramyz, ana tilimiz-qazaq tili. Adamnyń adamdyǵyn ana tilin bilýi turǵysynan baǵalaý ata-babasynyń ómir saltyn, ádet – ǵurpyn, rýhanı baılyǵyn bilýi turǵysynan baǵalaý  degen  sóz. Qazaqstan Respýblıkasynyń negizgi halyqtyń tili bolyp tabylatyn memlekettik tildi, ıaǵnı qazaq tilin qurmetteý, ony bilý-bizdiń árqaısymyzdyń asyl paryzymyz. Sondyqtan da elimizde, otbasymyzda memlekettik tildi úırenýge múmkindikter óte kóp. Qazaq tiliniń memlekettik mártebesin tolyq iske asyrý úshin kóptegen sharalar júrgizýde. Elbasy: «Qazaqstan halqy úsh tildi jetik meńgergen jáne barlyq álemge joǵary bilimdi el retinde tanylýy kerek» degen edi. Biraq qazir kóptegen jastar tilimizdi shubarlap, óz ana tilinde turpaıy sóıleıdi. Mundaılardy kórgende, K. G. Pýastovskııdiń: «Týǵan tiline jany ashymaǵan adam-jándik» degen sózi oıyna oralady. Til – adamnyń tirshilik ortasy, belgili bir qoǵamdastyqtyń, ulttyq ujymnyń rýhanı tirshilik ortasy. Adamdardyń da rýhanı damýy ana tili dep atalatyn tildik ortanyń saý-salamattylyǵyna tikeleı táýeldi. Tildiń tolyp jatqan máselesin ekologıalyq turǵydan qarastyrýdyń máni aıryqsha. Tildi tutynýshynyń, ıaǵnı tildik tulǵanyń, tildik sýbektiniń ana tiline degen súıispenshilik sezimin, tildiń ótkendegisi, búgingisi, bolashaǵyna degen jaýapkershilik sezimin tárbıeleýde de lıngvoekologıanyń mindetine jatady. Qazaq tili – qazaq halqynyń mádenı jadyn, tarıhı jadyn jınaqtaýshy, saqtaýshy, urpaqtan-urpaqqa jetkizýshi, olardy qaıta jańǵyrtýshy, urpaq pen urpaqtyń rýhanı dúnıesin sabaqtastyrýshy retinde qazaqtildilerdiń ekologıalyq rýhanı ortasy. Memlekettik standart ustanymdary tildi úırenýdegi túpki nátıjege baǵyttalǵanda qazaq tiliniń áleýmettik qyzmeti joǵary dárejege jetedi. Basty nátıje – til úırenýshiniń kommýnıkatıvtik quzyrettiligin qamtamasyz etý; qazaq tilinde saýatty jaza bilý, óz oıyn ádebı tilmen túsinikti, erkin aıta bilý.                        

Óz tilimizdi qurmetteýdiń asa mańyzdy sapalardyń biri-sóz tazalyǵy. Sóz tazalyǵy degende aldymen oıymyzǵa oralatyny til tazalyǵy, sózimizde bógde tildik elementterdiń bolmaýy. Biraq  ádebı tilimizde ózge tilderden engen sózder, tipti sóz týdyrýshy qosymshalar da ekeni málim. Ondaı qurylysty qaı tildiń barlyǵynan derlik kezdestirýge bolady. Ózge tilden sóz almaǵan, aýys-túıistigi joq «taza» tilder kemde-kem. Ózge tilden enip, zańdy túrde ornyqqan osy tárizdi sózderden keıbireýdiń daǵdysyna engen múkistikter (ostanovkaǵa baramyn, sýbbotada keldi, zvanıt et, t. b.) múlde basqa. Daǵdynyń da daǵdysy bar. Jurtshylyq qabyldaǵan, tilde ornyqqan norma retinde tanylǵan shet tildik sózdiń orny bólek. Bizdiń tilimiz – kórkem, baı. Másele sony durys paıdalana bilýde. Óz tiliniń sulýlyǵyn sezbeı, ózge tildiń sulýlyǵyn seziný ekitalaı. Anamyzdyń aq sútimen boıymyzǵa daryǵan tilimzdi umytý – búkil ata-babamyzdy,tarıhymyzdy umytý. Qazaq tili – naǵyz qazaq barda eshýaqytta joǵalmaıdy. Qazaq tiliniń qaınar bulaǵy - halyq aýyz ádebıeti. Búgingi jastarymyz túgili, orta býynnyń ózi de sol negizden alystap, rýhanı jutańdyqqa dýshar bolyp otyr. Qazaq ultynyń osynaý muralaryn qasıet sanap, qasterleı bilgen urpaqtyń mereıi árqashanda ústem bolmaq. Búgingi kóshedegi jastardyń bir-birimen ózge tilde shúıirkelesip turýy ótken ǵasyrda jiberilgen qatemiz boldy. Qazaq  eli óte sengish, beıimdelgish halyq. Tildiń ózegi, óris alar jeri – eń áýeli otbasy, úı ishi. «Áýeli besigińdi túze» degen sózdi kemeńger M. Áýezov bekerge aıtpasa kerek. Ult azamaty bolyp qalyptasý úshin eń aldymen ana tilin súıý paryzyń, Otan aldyndaǵy qaryzyń. Árıne, orys, aǵylshyn jáne ózge tilderdi damytý máselesin de qoldaıtyn bolamyz. Memlekettik tildi eń aldymen bizdiń jastarymyz bilýleri qajet. Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy M. Áýezov «Kim  de kim óz ana tilin, ádebıetin, óz eliniń tarıhyn bilmese, baǵalamasa, ony saýatty, mádenıetti adam dep sanaýǵa bolmaıdy» degen eken. Olaı bolsa, qoǵamnyń tolyqqandy, teń dárejeli, mádenıetti adamyna aınalý úshin memlekettik tildi meńgerýimiz kerek. «Qazaq tili – qazaqtyń ǵana tili emes, meniń tilim» dep aıtýymyz qajet. Ana tilge degen súıispenshilik, ystyq sezimniń lebi taza sóıleýden turady. «Ana tiliń, qaıtkende de ana tiliń bolyp qala beredi. Jan-tánińdi salyp sóılegen kezde, basyńa birden-bir fransýz sózi kele qoımaıdy, al jarqyldata sóıleýdi qalasań, onyń jóni bir basqa», - deıdi L. Tolstaı. Sóz joq, sózdi baǵalaý, sózge toqtaý, sózden maǵana izdeý adamdy mádenı qorektendire túsedi. Qazaq tili - qazaqtyń  mańdaıyna  bitken  jaryq  juldyzy. Qaımaqty tildi paıdalanbaı, qaspaqtyń túbin qyrǵyshtap júrgenderge aıtarymyz: "Árkimniń ana tili tirlik úshin kerek, memlekettik  til - birlik úshin kerek" júregimen uqqany jón. "Qazaq  tili – qazaq halqynyń tili" dep qoımaı, "Qazaqstan halqynyń tili" dep qulaqqa sińirip, sanada  turaqtandyrý qajet. Qazaq tili-álemdik til keńistiginde qaıtalamasy joq, ǵasyrlar boıy gýmanızm men progesske, qazaqtardyń ulttyq tutastyǵy men birligin nyǵaıtýǵa qyzmet etip kele jatqan til. Ár halyqtyń tili onyń tarıhynyń kórinisi. Ár ulttyń ana tili sol halyqtyń keýdesindegi jany ispettes. Halyqtyń tilinen sol halyqtyń ulttyq psıhologıasy, ulttyń  minez – qulqy, onyń  oılaýy, ulttyń ózine tán erekshelikteri aıqyndalady. Ulttyń  bolmysy, adamnyń  ishki jan – dúnıesinen  kórinis  taýyp, sóz  arqyly  beınelenedi. Tildiń  tazalyǵy  sóıleýdegi, jazýdaǵy sypaıylyq qana emes, sonymen qatar, aıqyn  oılylyq, sózdi  burmalamaı dál aıtý sheberligi, saýattylyq  dep  tanýymyz kerek. Sóz tazalyǵy, til tazalyǵy ult qasıetiniń, salt-sanasynyń aıqyn belgisi. Sol sebepten de qazaq tilin tý etip tigip, keıingi urpaqqa búldirmeı tapsyrýǵa tyrysaıyq! 

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Ospan Áıgerim;  ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń profesory, dosent Janataev Danat Janataıuly;

---