InfoHub Logo

Aqyn, oıshyl Abaıdyń rýhanı qalyptasý, ómirden óz ornyn izdeýdiń róli orasan zor boldy. Bul rette din mańyzdy ról atqarǵany sózsiz. Abaı óziniń aqyndyq shyǵarmashylyǵyn urpaqtaryna amanat etýge mindetti qudaıdyń syıy dep túsindi. Onyń lırıkalarynda jıi estiletin tánniń ólmeıtindigi men rýhtyń ólmeıtindigi taqyryby poezıanyń ólmestigi taqyrybyna aýysady. Abaıdyń fılosofıalyq jáne dinı izdenisteri 20 ǵasyrdyń basyndaǵy Shákárim, Maǵjaı sıaqty aqyndardyń shyǵarmashylyǵynda óz jalǵasyn tapty. Birinshisi Abaı lırıkasynyń fılosofıalyq-dinı máselesin jalǵastyrsa, ekinshisi ǵashyqtyq jeliniń murageri boldy degen pikir qalypty jaǵdaıǵa aınaldy.  
Kóshpelilerdiń kóne dininiń (putqa tabynýshylyq) tartymdylyǵyna qaramastan, dinı ǵuryptar men joǵary bılikke úndeýde baqsy nemese «kósem» úlken ról atqarǵanyn atap ótken jón, ol Qudaıdyń taǵdyryn kórýshiler men júrgizýshiler rólin atqardy. Kópshilik baqsyǵa, onyń basqa dúnıelik kúshtermen til tabysa alatyn erekshe qabiletine sendi. Kóshpelilerdiń ózderi kósem men baqsynyń erekshe syılaryna qol suǵýǵa quqy joq dep eseptegendikten, olardyń Qudaı týraly sanasy damymaǵan.

Abaı shyǵarmashylyǵyndaǵy din – dúnıe men adamdy tanýdyń bir joly, bir túri. Abaı aqyn retinde shyndyqty izdeýdi sóz, sezim arqyly jetkizedi.  Oıshyl retinde ol fılosofıalyq kategorıalarmen áreket etedi. Onyń Qudaı men adam týraly oı tolǵaýlary qaıshylyqtarǵa toly, olar dindi synaýshylar (fransýz ensıklopedısteri, orys revolúsıashyl demokrattary) men absolútke senýdi jaqtaýshylar (Platon, Quran ilimderi) ıdeıalaryna negizdelgen. Bul qaıshylyq uly jannyń boıynan shyndyqty, Qudaıdy, dúnıeden óz boıynan izdeýge qushtarlyqty týdyrady.

Abaı belgili jaǵdaılarǵa baılanysty adamzattyń máńgilik kitaptarynyń biri – Quranǵa jaqyn boldy. Biraq Qurandy zertteý men túsindirýdiń ózi tarıhta bitispes eki lager týdyrdy.  Ahmad ıbn Hanbal bastaǵan bir tarap Sózdi qasıetti sanap, Qurandy tápsirleýge tyıym saldy. Al ekinshi tarap (Halıf-ál-Mýmıı) Qurandy jattamaı, óz múmkindigine qaraı túsinip, meńgerý kerek dep eseptedi. Árıne, senýshilerdiń úlken massasy bul daýlardan alys boldy jáne az bilimniń arqasynda qasıetti mátinderge dástúrli túrde dogmatıkalyq kózqarasty ustandy.  Bul teologıalyq daý da dúnıeniń tanymdylyǵynyń fılosofıalyq máselesiniń sheshimin kórsetedi. Súıektenip ketken, jańa oı týdyrýǵa qabiletsiz ilim Abaıdyń oıy men poezıasynyń rýhyna jat edi. Qurandy adamzatty dúnıe tanýǵa ıtermeleıtin hıkmetti kitap dep sanaǵan..

Bilimge shaqyrý – Abaıdyń jáne Abaı poezıasynan keıingi dúnıetanymynyń ereksheliginen týyndaıtyn jarqyn oılardyń biri.  Quran kárimde absolútti bilimniń Allaǵa tán ekeni belgili, biraq bilimge sarańdyqpen umtylyp, ony meńgergen adam qasıetti - osylaısha Alla Taǵalaǵa jaqyndap, irgesinen úzilip, qorqynyshty ádetterden joǵary kóteriledi.  Abaıdyń Quran men Muhammed ilimin osylaısha qabyldaýyna qarap, aqynnyń nelikten din qyzmetkerlerin sonsha synaǵany belgili bolady.  Dala qyzmetkerleriniń elıtasy, damyp kele jatqan teologıasy da, Quran týraly fılosofıalyq-teologıalyq tartystar da dala halqyna is júzinde beımálim edi. Qazaqtar ata-baba kúltin, basqa putqa tabynýshylyq nanym-senim túrlerin qatty ustanǵan.

Demek, Abaıdyń senim men din týraly fılosofıalyq tolǵaýlarynyń ereksheligi onyń Qudaıdy ontologıalyq turǵydan emes, adamnyń sýbektıvti álemi arqyly syndyrýynan ańǵarylady. Ol adamnyń dinı ıdeıalarynyń ereksheligi men biregeıligin zerttep, senimniń mánin onyń adamnyń búkil kúndelikti ómirine áser etetin adamnyń adamgershilik sanasynda kórinis tabýynan kóredi. Bul oıshyldyń shyǵarmashylyǵyna osyndaı kózqaras onyń dinı ilimderiniń ózindik ereksheligi men jańalyǵyn ashýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, onyń dinge degen kózqarasy Abaıǵa L.N.Tolstoı jáne basqa da oıshyldardyń yqpaly bolǵanymen ǵana túsindirilmeıtinin aıta ketken jón. Abaı óz tolǵaýlarynda ózin derbes, ózindik oıshyl retinde kórsetti. Bul fılosofıalyq oılardyń damý logıkasy ilimderdiń ortaqtyǵy men úndestigin eriksiz týdyratynyn dáleldeıtin mysal.

---