InfoHub Logo

1913 jyly Baıtursynov kópten beri ańsaǵan armanyn júzege asyryp, tuńǵysh halyq gazeti “Qazaqtyń” uıymdastyrýshysy ári redaktory boldy. Qazirgi qalamgerlerdiń aqsaqaly Ǵalym Ahmedov óz esteliginde Orynborda ulttyq gazetti sózbe-sóz nólden bastap shyǵarýǵa Ahańnyń toıymsyz erik-jigeri men yntasy qajet ekenin oryndy atap ótken. A. Baıtursynovtyń, Á. Bókeıhanovtyń, M. Dýlatovtyń tynymsyz eńbekteriniń arqasynda “Qazaq” gazeti qazaq halqynyń azattyq qozǵalysy tarıhynda erekshe oryn aldy.

“Qazaq” gazetiniń alǵashqy redaktory belgili ǵalym, jazýshy, qoǵam qaıratkeri Ahmet Baıtursynov. Gazettiń basty baǵyty aǵartýshylyq máselesin qamtydy. Óner, bilim jaǵynan qalyń qazaqqa bas-kóz boldy. “Qazaq” aptalyq gazetiniń alǵashqy sany 1913 jyly 2 aqpanda Orynborda shyqty. 1915 jyldan bastap ol aptasyna eki ret shyǵa bastady. Bul gazet keńinen tanylyp, bes mıllıonǵa jýyq halqy bar jalpyulttyq basylymǵa aınalyp, qazaqtyń ult bolyp toptasýyna úles qosty. Sapasy, taqyrybynyń san alýandyǵy, taralymy, búkil qazaq qoǵamyna yqpaly jaǵynan burynǵy basylymdardyń eshqaısysy “Qazaq” gazetimen teń kele almas edi. Alǵashqyda gazet 3000 dana taralymmen shyǵarylsa, keıin onyń taralymy 8000 danadan asyp, aldyńǵy basylymdardyń barlyǵynan da kóp boldy.

Baıtursynov gazettiń bir nómirinde óz sózin bylaısha bastaǵan: “Meniń muratym – qazaq halqynyń materıaldyq jaǵdaıyn, múmkindiginshe mádenıetin, onyń damýyn jaqsartý”. “Qazaq” gazeti men onyń redaktory ádebı qazaq tiliniń qalyptasýyna kóp eńbek sińirdi. Aǵartýshy retindegi adamgershilik mısıasyn oryndaǵan Baıtursynov maqalalarynda bilim men erkin oıdyń dánin septi.

1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys kezinde Baıtursynov Bókeıhanov, Dýlatovpen birge qazaq halqyn sabyrǵa shaqyryp, 1916 jylǵy 25 maýsymdaǵy qazaqtardy tyl jumystaryna jumyldyrý týraly patsha jarlyǵyna moıynsunýǵa shaqyrdy. Patsha ókimetine qarsy turý jergilikti halyqtyń sharýashylyǵynyń kúıreýine qaýip tóndiredi. Soǵan qaramastan ulttyq zıaly qaýym halyq qaharynyń tolqynyn tejeı almaı, qalyń buqaranyń qahary kúshti kóteriliske aınalǵanda ol kóterilisshilerden bet burǵan joq, halqymen birge boldy.   Óziniń zamandasy, jazýshy S. Seıfýllınniń aıtýynsha, «ol qazaq halqyn baı-kedeıge bólmeı, árbiriniń ar-namysyn, ar-ojdanyn birdeı qorǵaǵan».

Ol óz halqyn uly derjavanyń ezgisinen azat etýdi ańsady, sondyqtan 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisin zor yntamen qabyldady. Samoderjavıe qulaǵannan keıin Torǵaı oblystyq keńesiniń múshesi, Ýaqytsha úkimet oblystyq komısar Á. Bókeıhanovtyń kómekshisi (orynbasary) qyzmetterin atqardy. 1917 jyly sáýirde Orynborda Baıtursynovtyń tóraǵalyǵymen qazaqtardyń Torǵaı oblystyq sezi (Quryltaı) bolyp, onyń eń mańyzdy sheshimi búkilqazaq sezin shaqyrý týraly sheshim qabyldady.

Birinshi jalpyqazaq sezinde Baıtursynov táýelsiz qazaq memleketi ıdeıasyn qorǵady. Biraq sıezerge qatysýshylardyń kópshiligi Federatıvtik Reseı quramynda terıtorıalyq-ulttyq avtonomıa qurý týraly qaýly qabyldap, Bókeıhanovtyń sońynan erdi. Bul rette sıez «Qazaq» gazetiniń betinde Baıtursynov pen onyń serikteri jasaǵan ıdeologıalyq alǵysharttardy jasaǵan derbes «Alash» partıasyn qurý týraly sheshim qabyldady.

«Alash Orda» avtonomıasyn qurý týraly sheshim qabyldaǵan ekinshi jalpyqazaq sezinde Ahmet Baıtursynov oqý-aǵartý isin uıymdastyrý, baǵdarlamalar men oqýlyqtardy daıyndaý jónindegi komısıanyń basshysy bolyp saılandy.

Qazaq jazýynyń reformatory retinde A. Baıtursynulynyń róli zor boldy. Kemeldiktiń bıigi bolyp kórinetin, myzǵymastaı kórinetin arab jazýyn qazaq tiliniń ereksheligine qaraı beıimdeýge onyń aldyndaǵy mádenıet qaıratkerleriniń eshbiriniń batyly jetpedi. 35 arab alfavıtiniń negizinde A. Baıtursynov 24 áripten turatyn qazaq álipbıin jasady. Túrkitanýshy ǵalymdardyń pikirinshe, Ahmet Baıtursynulynyń jasaǵany ǵylymı jańalyqqa uqsaıdy. Búgingi zamandastardyń ákeleri men atalary A. Baıtursynulynyń álipbıimen saýat ashqandaryn maqtan etedi. Bul shynynda da ǵalymnyń, ustazdyń ıgi isiniń jalpyhalyqtyq moıyndalýy edi.

Ahmet Baıtursynov kóptegen oqýlyqtar jasady. Onyń oqýlyqtary túsinikti ári kópshilikke jaqyn boldy. Olar mazmuny jaǵynan qarapaıym, sonymen birge ana tiliniń baılyǵy men kórkemdigin, baılyǵy men mánerliligin tolyq ashty.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Allabergen Qyryqbaı, Nusqabaıuly Jarylqasyn, Orazaı Faızolla. Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhy (1870-2008 jyldar). /Q. Allabergen, J. Nusqabaıuly, F. Orazaev. – Almaty: Bilim, 2010. – 308 bet.

BALǴABEK Qarlyǵash Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

---