InfoHub Logo

Qazirgi tańda, ótkenniń enshisinde “Abaı” jýrnaly qazaq baspa isinde erekshe oıyp alar orny bar jýrnal dep atasaq qateleskenimiz emes. Óıtkeni, osy jýrnaldyń shyǵý tarıhy, qabyrǵasynyń qalanýy jaıly aqparattar men zertteýler búgingi kúnde óte az. Soǵan qaramastan, bul jýrnal týraly kóptegen derekterdi qazaq baspasózin zertteýshi zıaly tulǵalardyń maqalalarynan izdestirip tabýǵa bolady.

1914 jyly ádebı baǵyttaǵy “Abaı” jýrnalyn jaryqqa shyǵarý týraly qazaq zıalylarynyń arasynda kóptegen pikirler aıtylady. Sol jyly Semeıde ótken iri jınalysta, aqyn Abaıdyń dúnıeden ozǵanyna 10 jyl tolýyna baılanysty jýrnaldy jaryqqa shyǵarý týraly sheshim qabyldanǵan bolatyn. Ókinishke oraı, qazaqtarǵa degen Reseı úkimetiniń otarlaý saıasatynyń údeýine baılanysty jáne birinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýy syndy sebepterden jýrnaldyń alǵashqy basylymdary jaryq kórmeı, keıinge qaldyrylady. Qazaq zıalylarynyń “Abaı” jýrnalyn shyǵarýdaǵy negizgi ıdeıasy - halyqtyń jadynan uly aqynnyń murasyn umyttyrmaı, kerisinshe ony qaıta oıatyp, tulǵanyń shyǵarmashylyǵyn odan ári nasıhattaý boldy. Jáne bul jýrnalda tek ol ǵana emes, sonymen qatar, qoǵamdyq máseleler men ekonomıka, saıasat jaıly taqyryptardaǵy materıaldardyń jarıalanýy da quba-qup kórindi. Ýaqyt óte kele, “Abaı” jýrnalyn Semeı qalasynda 1918 jyldyń 4 aqpanynan bastap, Muhtar Áýezov pen Júsipbek Aımaýytov basyp shyǵarýdy qolǵa alady. Tipti, Júsipbek Aımaýytov bul jýrnaldy Muhtar Áýezov ekeýi birigip ne maqsatpen shyǵaryp otyrǵanyna toqtala ótip, artynan Abaıdyń 1 shýmaq óleńi arqyly epıgraf berip, sóziniń núktesin qoıady.

Bir aıta ketetin jaıt, bul jýrnaldyń rasymen de, negizgi maqsaty eki baǵyttan quralǵan desedi. Birinshisi - Abaıdy jáne onyń mol murasyn kúlli qazaq jurtyna dáripteý bolsa, ekinshisi - qazaq halqynyń tarıhynan syr shertý, ári qıly taǵdyryn baıandaý bolatyn. Jýrnaldyń negizin qalaǵan redaktorlar - Muhtar Áýezov te, Júsipbek Aımaýytov ta, jýrnaldyń ǵumyrynyń qysqa bolaryn seze bastaǵanynyń bir dáleli retinde olardyń myna sózin qarastyra kelip, ańǵarýǵa bolady. «Talabym - taıaǵym, jigerim - azyǵym, mańdaıyma ustaǵan aqyn Abaı - qazyǵym» degen úmitpen shyǵaryp otyrmyz» degen eken. Jýrnalda Alash zıalylar qaýymymen qatar, Muhtar Áýezov te on eki sanyna maqala jazǵan syńaıly. Mysal retinde alyp qarar bolsaq, Muhtar Áýezovtiń jýrnal betindegi erekshe maqalasynyń biri - “Ǵylym tili”. El aýzynda “Muhań” degen atpen qalǵan Áýezovtiń bul maqalasy - jańa tilge kóshý máselesin kóterip qana qoımaı, qandaı tilge kóshý arqyly órkenıetke tezirek qadam basa alatynymyz jónindegi negizgi talqylaýlardan turady. Sonymen qatar, M. Áýezovtiń kótergen eń mańyzdy shıelenisteriniń biri — til máselesi bolǵan.

Abaı oılarymen úndes bolǵan jazýshy: «Al, qazaq, meshel bolyp qalam demeseń, tilińdi, besigińdi túze!» dep tebirengeni de qaǵaz betterinde aıqyn kórinis tabady. 1918 jyl - Muhtar Áýezovtiń Abaı murasyn zertteýdi endi qolǵa ala bastaǵan kezeńderi bolyp saqtalyp qala berdi. Sol kezeńderde «Abaı» jýrnaly betinde «Abaıdyń óneri men qyzmeti», «Abaıdan sońǵy aqyndar»  atty maqalalaryn jarıalaıdy. Abaı jóninde jazǵan maqalalarynyń ishindegi eń kólemdi maqalalarynyń biri «Abaı aqyndyǵynyń aınalasy» atty maqalasy. Qoryta aıtqanda, “Abaı”jýrnaly men Muhtar Áýezov bir-birine túıisken telefonnyń baılanys symy sekildi. Sebebi, onyń “Abaı” jýrnalyna qosqan úlesi men uly Abaıdy zertteýge qıǵan bar ǵumyry men sarp etken mańdaı teri qazirgi tańda, óskeleń urpaq úshin mol paıdasyn berip jatqanyna esh shúbámiz joq. «Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy, ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan», - dep ósıet qaldyrǵan Abaı Qunanbaıulynyń jalpaq tilimen aıtatyn bolsaq, qazirgi tańda Muhtar Áýezov - uly Abaıdyń izin jalǵastyratyndaı, qazaq halqynyń tarıhynda ǵana emes, jalpy álem sahnasynda máńgi jasaýǵa turarlyq uly – Tulǵa deýge saıady. Tipti, ol kisige aıtqan bul madaq sózderimiz azdyq etpese, kóptik etpesi anyq.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. A. Isın “Abaı” jýrnaly / 1992-2000
2. Áýezov M. O. Á “Ár jyldar oılary” - Almaty/1986
3. Ǵ. Esimov “Abaı” jýrnaly. Almaty/1997

Sabyr Shuǵyla
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Jýrnalısıka fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti

---