InfoHub Logo

Máshhúr Júsipti aýyz ádebıet úlgilerin jınaýshy ǵalym retinde tanyp-bile bastaǵan shaqta onyń osy saladaǵy eńbegi tom-tom bolyp jaryq kórdi. Alǵashqysynda keıbireýlerge asyra aıtylǵan sóz retinde kóringen de bolar. Endi, mine, sol kúńgirt kúmán seıilip, Máshhúr jınaǵan aýyz ádebıeti (Munan ári jazbalary) úlgilerimen qalaǵanymyzsha sýsyndaýǵa múmkindik aldyq. Oǵan basty sebep Máshekeńniń «EKO» JSHS baspasynynan 2013 jyly 20 tomdyǵynyń jaryq kórýi.

Osy tomdyqtardyń 9-tomy 14 betten 160 betke deıin qazaqtyń uly hany  Abylaıǵa arnalǵan. Basqa tomdarynda da Abylaı týraly jazǵandary kezdesip otyrady. Sol muranyń «Abylaıdyń tutqyn bolýy» atty áńgimelerine toqtalmaqpyz. Atalǵan áńgime  10 nusqadan turatyny kórsetilgen (A.Q.Júsipova).

Sonyń biz aıtyp otyrǵan jınaqta 5 (birinshi nusqasy aqynnyń 2001 jyly jaryq kórgen 8 tomynda jarıalanǵan.) birinshi jáne ekinshi nusqaǵa áńgime birshama qaıtalanatyndyqtan, biz sózdi úshinshi nusqadan bastaýdy jón  kórdik.  Negizgi shıelenis Qaldan Sheriniń on san oımaýyt , toǵyz san torǵaýyt  týǵan Syna batyrdyń ákesinen qashyp baryp, Abylaı hanǵa panalaýy. Munyń aldynda bir jaryqta Qaldan  Sheriniń  Sárý degen inisin Abylaı mert etken eken. Qaldan Sherin: « Menimen jaýlaspaı tynysh turamyn dese, Syna batyrdy tirideı qaıyryp bersin!» – dep Abylaıǵa elshi jiberedi.

Abylaı han: «Butaǵa qorǵalaǵan torǵaıda qalady» degen sóz bar edi. Buta qurly bolmasam, tiri bolǵanda nege jaraımyn?!» – dep bermepti. Abylaıdyń ózge handardaı aıbynyp, aldyna túsip búlkektep ketpeýi bulaı bola berse túptiń túbinde qasqaıa qarsy turar qarsylasy bolaryn túısinip túsingen Qaldan eline jar shaqyrýǵa máshbúr edi.

Abylaıdy tiri ustap ákelgenderge Aıýke qyzynan týǵan Topysh sulýdy beremin dep, at jalyn tartyp mingen qalmaqtyń jaqsylary men jaısańdary, batyry men baǵlandary atqa qonady. Solardyń arasynda Jalby degen Jaısań ýaq Ótegen mergendi ustap alady. Janynan qoryqqan ol Abylaıdyń qaıda júrgenin aıtyp qoıady.

Sóıtip Abylaı qolǵa túsedi. Abylaı bulardyń bir ǵana ózi úshin attanǵan qosyn ekenin bilgende: «Kútinbegen eldi shabynshylyqqa ushyratpas»! –dep, – İzdegen Abylaıy myna – men! – depti, osy arada úshinshi nusqa men tórtinshi nusqadaǵy azǵana aıyrmashylyqqa toqtala keteıik. Ekinshi, tórtinshi nusqada Qaldan Sherin: «Maǵan kórsetpeı zyndanǵa salyńdar, as-sý bermeńder, ash saqtańdar», – delinse, úshinshi, besinshi nusqada Qaldan Sherin aı dalaǵa aq boz  úı tiktirip, quda, kúıeý túsetin úıdeı jaınatyp, tósenish tósep: «Abylaıdyń jalǵyz ózin sonda kirgizińder!» – dep pármen berdi delingen. Osy nusqalarǵa ortaq bir jaıt – qalmaqtardyń, Qaldan Sherinniń pármenine sáıkes «Jeti kún, jeti tún as-sý bermeńder.

Segizinshi kúndetoly aıaq qara sýǵa, tobyqtaı toń maı salyp aparyp, Abylaıdyń qolyna ustatyńdar» deýi osy jaı ekinshi nusqada Abylaı sýdy iship edi, maıy ne erimedi, ne aýzyna kelmedi. «Úrsem ketpeıtuǵyn neme ediń, ókpelemeı keletuǵyn neme emessiń ǵoı», –dep...aspanǵa bir-aq atty delinse, úshinshi nusqada: «Úrsem, ketpeıtin neme ediń, ólsem, aýzyma keler emessiń ǵoı!» – dep, aıaqty tórden esikke qaraı laqtyryp jiberipti. Qaldan Sherinniń qara bolsa aıaqtaǵy sýǵa (Tórtinshi nusqa) qolyn salyp jiberip, maıdy aýzyna bir-aq qaǵyp qoıar degen eken. Kórip turǵandar kórgen-bilgenderin aıtyp barǵanda:

«Shirkin, anyq bekzat, shyn degdardyń ózi eken ǵoı!» – desipti. Basyna kún týǵan sátte óziniń emes, jurttyń qamyn oılaǵan Abylaıdyń órshil rýhty jaý júrek jan ekenin, onyń bir ózi úshin attanǵan qol ekenin bilgende, «Kútinbegen eldi shaptyryp qaıtemin» degen tosyn sheshimge  kelýinen-aq ańǵarýǵa bolady. Al jeti kún, jeti tún zyndanda (Tipti arnaıy tigilgen kıiz úıde bolsyn) japadan jalǵyz júıkege tıer.

Munyń arty nemen tynar eken (basym alýy da múmkin ǵoı) degen aýyr da, azapty oı keship as-sýsyz ashtan buralyp jatqanyna qaramastan «Tórt jigit jalańash qylysh alyp baryńdar», – depti han. «Hannan jarlyq  boldy, Qaradan jabdyq  boldy. Seniń meımanań  toldy! Qudaıdan sizge jazý buıryq osy boldy dep qylyshpen shabýǵa dúrse qoıa berińder», – deıdi. – Bireýińniń astaryńa kirip ketse de shaýyp jiberińder, eger sarqasqa tekeshe qaıqaıyp otyrsa, shappańdar. Taǵy qaıta kelińder, – deıdi.

– Kórgen-bilgenderińdi aıtyp kelińder, – deıdi. Bul mátin Máshekeń jazbasyndaǵy birinshi nusqada «sizdiń meımanańyz toldy» delinse, ekinshi nusqada «toldy» sózi qalyp ketken.Birinshi nusqada «basyn qorttasa» degen sóz, ekinshi nusqada «astaryńa kirip ketse» dep berilgen. Úshinshi , besinshi nusqada aldaǵy nusqalarda joq «Bergen asty ishpeseń má, ózińniń qanyńdy ish» dep dúrse qoıa berińder», –delingen.

Úshinshi nusqada: «Jasqanyp jaltaqtamasa, tımeı qaıtyp kelińder», – degen han pármeni: «Jasqanbasa, selt etpese», –dep berilgen. Eki synnan súrinbeı ótken Abylaıdy eń sheshýshi úshinshi synǵa shaqyrtqanda, jibergen adamyna (úshinshi nusqa, qalǵan nusqalarda joq): «Qardyń basyn qar alady, hannyń basyn han alady» deýshi edi qalyń qalmaqtyń jıylǵan tobynyń ishinde basyn óz qolymmen kesip, tý syrtynan jaryp, ótin óz qolymmen alyp, qanyn urttaımyn dep shaqyrtty deńder, úreıi ushyp, quty qashyp, qalbalaqtap kirip keler me eken? Joq , óńi-túsi qashpaı, seskenip shimirkenip aıaq baspaı, jaımashýaq, jadaǵaı kórkeıip keler me eken?! Bul da– bir syn!» – deıdi.

Qaldan Sherin Abylaıhandy basqa bir úıdi  túzettirip, taǵyn sonda qoıǵyzyp, ózi toqsan sárgerdeliniń qataryna otyryp, taqty bos qaldyrypty. Esikten kirgen Abylaı úı ishindegilerge kóz toqtatyp qaramastan birden bos turǵan taqqa baryp otyrypty. Sóıtip hannyń qara bolsa, bos turǵan oryn osy ǵoı dep bosaǵada otyrar degen esek dámesiniń taǵy da kúlin kókke ushyrady.

Taqtyń tusynda tastan jasalǵan qudaısymaqtarynyń qasyna Abylaıdyń  otyrǵanyn sham kórgen qalmaqtar qaýqyldasa bastaıdy. Sonda Abylaı aıtty deıdi:

– Jaqsy kezeńge talasady, jaman otyratyn ornynan adasady.  Otyratyn ornynan adasatyn men jaman ba? Taq ústinde hannyń orny bolady. Onyń quty qashty, meniń arýaǵym, baq-talaıym joǵarylap asty,sondyqtan óz ornyn ol tastaı qashty. Bul orynǵa qalmaqtyń hany Qaldan Sherin otyrmaǵanda, qazaqtyń hany Abylaı otyrmaǵanda, shaıtan otyra ma?! – deıdi. Sol sát ózin Abylaıdyń tanyp qalǵanyn ańǵarǵan han:

– Ýa, Abylaı, Sárý qaıda? – dep suraıdy. Bir emes, úsh ret suraıdy.

Sonda Abylaı:

– «Sárýmin» dep Sárý aıtpady, «Kespeımin» dep qarý aıtpady! – dep bir jaýabynan tanbaǵan eken. Sonan soń Abylaı óziniń qolǵa túskenin, pende bolǵanyn oıyna da almaıtynyn aıta kelip:

– Ólsem –oıymnan, tiri bolsam– boıymnan ketpes úsh armanyn aýyzǵa alady. Onyń birinshisi qyl quıryqty qazaqqa saýyn aıtyp, qyl quıryqty qazaqty jıyp, Sárýshe qan maıdanda ólmeı, sáıgel qýalap shyqqan taıynshadaı, túlki qýyp, búrkit salyp júrgende, qapyda tústim-aý! dep armandaımyn.  

–  Biri qazaqtyń arqasyn tamǵa súıremeı, aýzyn nanǵa bólemeı, qulan, kıikteı quba jonda tıanaqsyz turaqsyz qaldyrdym. Biri tórt atadan beri qaraı jalǵyz edim, týysqanym joq edi, balam joq edi. Ózim ketsem, bir ózim emes, tórt jannyń tuqymy quryǵany ǵoı!  Mundaı  muń  Qaldan Sherinniń basynda bar eken. Sonysyn aıta kelip: «Bu daǵy mynaý qaraǵym, bóbegim syqyldy eken», – degende, Abylaı:

– Aldıar han, tóreńizge quldyq! –depti.

– Sen qýanǵandaı, ne tóre tıip qaldy? – degende, Abylaı onyń ózin:

«Kózińniń aǵy men qarasy bóbegińe teńediń, óz bóbegińdi óziń óltiresiń be?!» –depti. Osymen áńgime tuıyqtalyp, máre-sáre bolysyp, «Qulyndaǵy saqaýyn, qunandaǵy tiseýin» aıtysypty.

Biz de áńgimeni osy aradan at basyn irkip, Máshhúr jazbasyndaǵy Abylaı beınesine azdy-kópti  toqtala keteıik.  Abylaıdyń órshil rýhty, jaý júrek jan ekenin joǵaryda aıtyp óttik.  Jazbany onan ári oqý barysynda, onan asqan sabyrly, aıbyndy aqyl ıesi bir Allaǵa sheksiz sengen haq musylman –Alladan basqadan ajalym bolmaqshy emes! ekenine shúbásiz senesiń. Sonymen qatar sheshendigi – «Sárýmin» dep  Sárý aıtpady, «Kespeımin!» dep qarý aıtpady! Asqaq armany (Qazaqtyń arqasyn tamǵa...) tańqalarlyqtaı.

Onyń osy qasıetteri Qaldan Sherinniń qandy qylyshynan qaza bolmaı, azamat basynyń azat bolýyna Aıýkeniń qyzynan týǵan Topysh sulýdy Abylaıǵa qosýyna sebep bolǵanyna shúbásiz senesiń. Osy arada Qaldan Sherinniń Topyshty Abylaıhandy ustap bergen adamǵa emes  Abylaıhanǵa qosýynyń sebebi de aıqyndala túsetindeı. Ol, birinshiden, Abylaıdyń bir sózdiligi, ekinshiden, bolsa kerek «áke balaǵa synshy» demekshi jalǵyz uly Ejenniń paıymsyzdyǵy, túımedeıdi túıedeı etetin urynshaqtyǵy onyń kúnderdiń kúninde muraǵa tıer taqqa ıe bola alatyndyǵyna kúmánin arttyrǵandaı.

Sondyqtan da bolar Qaldan Sherin: «Mynaý jalǵyz balam Ejendi meniń ornyma han kóterińder, úsh jylǵa eshkim betine kelmeńder», – dep ósıet etipti. Aqyry, ákesi Qaldan Sherin sıaqty Ejen de  qalmaqtardyń qolynan qaza tabady. Al Topysh sulýdyń baýyrlary Qyrǵyn Kúsh Abylaıǵa  kelip panalaıdy. Máshhúr Júsip óz jazbalarynda  Abylaıhan zamanyn, onyń azamattyq beınesin, aıbynyn, el tizginin qolǵa ustaǵan tustaǵy kemeldigi men  kóregendigin, aqyl aıasynyń keńdigin, dosqa adal, dushpanǵa qataldyǵyn asqan sheberlikpen beıneleı bilgen.

Onyń el aýzynda júrgen Abylaı jaıly áńgimelerdi erinbeı, jalyqpaı jınap, ony birneshe nusqada júıeleýi, sóıtip keler urpaqqa qundy mura qaldyrýy, qalam qýatynyń kemeldigi, oıynyń keńdigi – úlgi tutarlyqtaı. Áldeneden Máshekeńniń osy jazbalaryn sheber paıdalana alatyn senarıst bolsa, Abylaı han týraly áıdik fılm túsirýge bolar edi-aý degen oıǵa keledi.

Súleımen Baıazıtov 

---