InfoHub Logo

Kókshetaýda kyryq segiz jyl handyq qurǵan Abylaı han alpys kisi joldaspen bir joryqqa bara jatyp jazǵyturym Baıanaýyl taýyna túnepti, elsiz eken, joq eken. Túnde ash jatypty, tań atqan soń:

— Aldymyzda tamaqtanarlyq jerde el bar ma? — dep surapty.

Bir kereıt jigit:

— Aldymyzda Aǵysyqýdyń qýynda Qyzylshilik degen jerde Qarakesek Jarylǵap bar, — depti.

Abylaı han: «Qaı Jarylǵap?» — depti.

— Qaı Jarylǵap ekenin halyq baqqan ózińiz bilmeseńiz, men qaıdan bilemin? — degende:

— Bilmeseń, onyń ol jerde bar-joǵyn qaıdan bilip tursyń? — depti.

— Naǵashym edi. Jazdy-kúzdi qatynasqanymyzda sol jerden tabyla berýshi edi, — depti.

— Al, endeshe kórgen jerińe basta! — depti.

Tús bolmaı-aq saý etip kelip qalypty. Jarylǵaptyń ádet isi eken deıdi: «ólim boljalsyz, kelim boljalsyz» degen. Meıman, qonaq: «men búgin pálenshekenikine baramyn» dep habar salyp kelmeıdi. Kúndiz kelip qala ma, túnde kelip qala ma?» dep úı ishine tósenish tósetip, quda-kúıeý keletuǵyn úıdeı qylyp koıady eken. Mańqan degen báıbishesi bar eken. Qaz daýysty Qazybektiń balasynyń otaýy túsip, toı bolyp, toıǵa ketken eken. Jolaman, Tastemir, Atybaı, Kenjebaı degen tórt balasy bar eken. Ekeýi jylqyda, ekeýi qysyr saýǵaly ketken eken. úıde Jarylǵaptyń jalǵyz óz basynan basqa jan joq eken. Tóseginiń ústinde irge jaqqa qarap ja- tyr eken. Bir ýaqytta úıge habarlandyrý úshin jıen sálem berip kirip keldi.

— Bu qaısyń? — deıdi.

— Men jıen, kereıt pálenshemin, — deıdi.

— Ne qyl deısiń? — deıdi.

— Úı syrtynda alpys qosshysymen Abylaı han túsip jatyr, — deıdi.

Jarylǵap semizdikten bireý qolynan tartyp kótermelemese, óz betimen olaı-bulaı aýnap jata almaıdy eken:

— Kel, jıen, qolymnan tartshy, — deıdi. Basyn kóterip, tóseginiń ústine ornyǵyp otyrdy.

— Bar, meımandardy úıge kirgize ber, — deıdi. Abylaı han kirip kelgende:

— Assalaýmaǵaleıkúm, aldıar, bar álim joq, jaıym osy, — deıdi, — bul kisilerdiń otyzyna myna sabadan qymyz quı, otyzyna ana sabadan qurt quı, — deıdi.

Aýylǵa kisi túskenin kórip, jylqyda júrgen eki bala da keldi, bıede júrgen eki bala da keldi. Tórteýinen basqa topyrlaǵan jan joq. Jáne ózderi ádemi kıinedi eken. Taıjaqy ornyna kıgenderi — qara qundyz. Jalshylar, malaılar syqyldy qaıys jip, shý býynyp júrgen joq. Býynǵandary — shymjıǵaq kúlderi belbeý (belbaý). Qyzmeti — qul syqyldy, kıim-pormy, keskin túri — ul syqyldy. Sonda súısingennen Abylaı han aıtkan eken:

— Jarylǵabym, ulǵa da jaryǵan ekensiń, qulǵa da jaryǵan ekensiń, — depti.

Sóıtip otyrǵannyń ústine Mańqan báıbishe kelip qalypty. Mańqan báıbisheni eki balasy bir jaǵynan, qolynan tartyp, eki balasy ar jaǵynan súıemelep, qyrynan kirgizip, esikke áreń zorǵa syıyp enipti. Baıpańdap kelip, Jarylǵaptyń tómengi jaǵyna, tósek ústine otyrǵyzǵanda, ekeýi eki shoqydaı jarastyqty bolypty.

— Bul kisiler sýsyndady ma? — depti.

— Bar qymyz ben bar qurtty berdik, — depti.

— Júktiń artynda súıretpede baıdyń sybaǵa asy — túnemeli túr edi. Balalar, alshy! — depti. Alyp tegenege quıyp sapyrǵan eken, alpysyna túgel jetipti. Báıbishe baıyna:

— Mal nege aldyrmadyńyz? — depti.

— «Pálen jerden tabysaıyq» degen batyrlary bar eken, asyǵyp mal soıdyrýǵa qaramady, — degen soń báıbishe:

— Urǵashynyń asyqqandy aldap jóneltý úshin  daıar syı asy bolady ǵoı, — dep, otyzyna tabaqqa salyp ekeý-ara jent qoıypty. Otyzyna maıdy beıpil salyp, irimshik qoıypty.

— Baıanaýlanyń Myrza shoqysy men Aǵysy, Qýdyń Myrzashoqysy bir jerden tabyldy ǵoı, — desipti.

Buzaý taıynshanyń qarynyna salynǵan bir qaryn jentti ortasynan qaq jaryp, hannyń qorjynyna salǵyzdy deıdi. Jylqyǵa ıe baqtashy bolǵan balasy Tastemir eken.

Jarylǵap:

— Tastemirjan, «han degen — jurttyń qazyǵy, qarashy — onyń azyǵy» degen. Myna jylqy bulardyń jolynyń ústinde jatyr ǵoı. Handy ortasyna túsir de, qasyndaǵy tóleńgitteriniń unatqan, minýge jaraıdy degenin usta. Soıysqa jaraıdy degen bıeniń semizin usta, «qutym ketedi, sútim ketedi» deme. ózderi «boldy, endi qoı» degende qoı! — dep handy shyǵaryp salýǵa Tastemirdi qosty.

Jylqynyń ortasyna han baryp tústi. Tastemir shatyrlatyp, tóleńgitterdiń tańdaǵan, qalaǵan atyn, bıesin ustap berip jatyr. Sonda Abylaı han qasyndaǵy otyrǵandarǵa sóıledi:

— Men baǵana «Jarylǵap bar» degende, «qaı Jarylǵap?» degenim — bul qarakesekte qarsun-kerneı Jarylǵap bolýshy edi. Ony jurt «er  Jarylǵap, batyr Jarylǵap, baı Jarylǵap, bı Jarylǵap» qaı túrli atpen atasa da, tolyq bolǵan jan edi. Bul Jarylǵapty «Tileýke-Bertistiń Tileýkesiniń balasy Shaqabaı-Jarylǵaptyń Jarylǵaby, ury Jarylǵap» deýshi edi. Halyq ta qańǵyp sóıleı beredi eken. Bul ury bolsa, jylqy, túıe, qoı, sıyrdy urlap alǵan shyǵar deıik. Ana báıbisheni urlap alǵan joq qoı. urlap alsa, jandy kisi buǵan sińirtip qoıa ma? Myna tórt balany eshkimnen urlap alǵan joq qoı. Bir tórt kúshik kimnen týmaı- dy. Birinen biri ótip týǵan, týysy bólek jandar ǵoı! Mynaý, ózi Qudaı jarylqap qoıǵan shyn Jarylǵap eken! — depti. Tastemirdi shaqyryp alyp:

— Kel, balam, senimen qıamettik bala qylaıyn, — dep túregelip qushaqtap, dos bolǵan eken desedi.

Abylaı hannan dýa tıgendigi sol — Jarylǵaptyń tuńǵyshy Jolaman «on alty uldy Jolaman» atanypty. Jolamannan — Qoısúımes, Qoısúımesten Baımuryn myrza, Baımurynnan — Aqaı qajy. Aqaı qajydan — Maqat, Hasan, aǵaıyndy ekeý. Bul ekeýiniń tuıaǵy — jylqy da myńnan asady, qoı da myńnan asady. Aǵysy, Qýdyń aınalasynda tórt aýylnaı Jarylǵap bar. «Aldy myń bolsa, arty júz bolady» degen bar ǵoı. Shetinen baı, malǵa, basqa tolyq. Bulardan bólek Degeleńde tórt myń jylqy bir túndikte. Aqtanberdi urpaǵy Janys baıdyń nemere, shóbereleri bar. Burynǵylar ańyz qylǵan «qazaqta baılyq, bektik, urlyq — úsheýi bir tuqymǵa syıǵan emes. Jalǵyz-aq osy úsheýi Jarylǵapqa syıǵan. Ne úshin buǵan dýa ketken? Abylaı handaı árýaqty erden dýa alǵan delingen sóz.

Baımuryn myrzanyń tuńǵyshy Shotaq baıdy kórdik. Minezi qoıdan qońyr, myrzalyǵy jıeksiz, «myrza áýlıe» derlik tabıǵat ıesi adam edi. Sol Shotaqtyń báıbishesinen týǵan — Isaq, Ermek, Musa, Sekerbaı zamanyndaǵy urynyń ataqty dókeıi boldy. Byltyr men bıyl ataǵy shyǵyp júrgen Qyshqash ta — sol Jarylǵaptan shyqqan ury. Tiri bolsańdar, esitesiń, Qyshqashtan dókeı shatynaýyq shyqqanyn.

Oqýǵa keńes beremiz:

Abylaı hanmen sońǵy kezdesý

Abylaıdyń «Qandy qaraǵaı qan boldy, jol boldy» dep at berýi

Abylaıdyń qyrǵyz, ózbekke joryǵy (İİ nusqa)

---