InfoHub Logo

Ataqty Abylaı han tusynda qazaq pen qalmaq arasynda ártúrli soǵystar men soıqan soqtyǵystar az bolmaǵan. Sondaı bir soǵysta qazaqtyń qolyn Abylaı han, qalmaqtardyń qolyn Qaldan Seren bastaıdy. Sol kezdegi dástúr boıynsha, eki jaqtan eki batyr jekpe-jekke shyǵýǵa tıis bolady. Sirá, aldyn ala daıyndalyp kelse kerek, qalmaqtar jaǵynan ala atty, ala saýytty alpaýyttaı bir batyr atyn oınaqtatyp ortaǵa shyǵa keledi. Á degende taısaqtap seskendi me, qazaqtar jaǵynan jekpe-jekke jýyrda eshkim shyǵa qoımasa kerek. Sodan buǵan Abylaı hannyń ózi daıyndala bastaıdy. Sol kezde bir qartańdaý tartqan batyr kelip:

— Ýa, han ıem, sen toqta! Qart bolsam da, men shyǵaıyn. Jazataıym mert bolsań, jurt qazaqtyń hany qalmaq batyrynyń qolynan qaza tapty der. Al, men mert bolsam, bir shal shetinedi der, — deıdi de, han ruqsat etken soń, jekpe- jekke shyǵady.

Birinshi kezek qalmaq batyryna beriledi. Adýyn batyr zilmaýyr batpan shoqparmen salyp jibergende, qazaq batyry denesine darytpaıdy. Qazaq batyry: «toqtat endigi kezek meniki» deıdi aqyryp. Qazaq batyry qalmaq batyryn denesine darytpaı naızamen túırep alyp, atynan túsirip ketedi. Atyn ustap ákelip, batyrdyń aldyna tartady da:

— Ýa, batyr, sen meni múldem qurtatyn bolyp eń. Biraq onyń bolmady. Men seni ólimge qımadym. osy da jeter, atyńa min de áskerińe qaıt, — deıdi.

Qalmaq batyry:

— Men elimniń aldyna jan salmaǵan bir batyry edim. Eki jaqtyń qalyń qol áskeri ekeýmizdiń jekpe-jegimizdi kórip tur. Men óz hanyma kimnen jeńildim dep baramyn, — dep suraıdy.

— Barqynyń uly batyr Nıaz degeısiń hanyńa, — dep qazaq batyry áskerine qaraı júre beripti.

Erteńinde qalmaqtar jaǵynan jaýshy kelip: «Keshegi qazaq batyryn Qaldan Seren hanymyz shatyryna shaqyryp jatyr» dep habar beredi. Nıaz batyr janyna eki batyr inisi Aqtaılaq pen ıtqarany alyp kelse, kirer jolyna kilem tósep tastaǵan. Batyr attan túspesten kilemniń  ústimen han shatyrynyń aldyna birden keledi. Munysyn jaqtyrmaı ashý shaqyrǵan han «basyńdy alamyn» dep, qylyshyn sýyrǵanda batyr Nıaz keýdesin kerip, tósin aıqara ashypty. Han qylyshyn qynabyna salyp, nókerlerimen qurmettep, attan túsirip alypty. Han shatyryna qalmaqtardyń barlyq batyrlary jınalǵan eken. Sodan Qaldan Seren Nıaz batyrǵa qarap turyp:

— Keshegi óziń naızamen túırep, attan túsirip ketken batyrdy tanısyń ba? osylardyń ishinen týra kórset, taba almasań basyńdy alamyn! — deıdi taǵy da.

Nıaz batyr keshegi qalmaǵyn dál tanyp, týra kórsetipti.

— Jaraısyń, batyrym, kóńilden shyqtyń. Endi ne tilegiń bar, sony aıt! — depti qalmaq hany.

— Úsh tilegim bar. Birinshi, eki aradaǵy osyndaı soǵysty toqtat, ekinshisi, mynaý eki kól men eki tóbege talaspa, qazaqtyń ózine ber, jaýgershilikke barma! Al úshinshisi, tilegim moınyńda qalsyn, kezegi kelgende, kezinde surarmyn, — depti batyr Nıaz. Qaldan Seren buǵan kelisip, eki jaq tynyshtyqpen tarasypty.

* * *

Sol zamanda taǵy soǵysta Nıazdyń eki balasy birdeı qaza tabady. Biraq shaý tartqan batyr ol soǵysqa qatyspaǵan. Jurt jınalyp Nıazǵa kelip, qalmaqtardan kegin alýdy suraıdy. Biraq batyr kelispeı:

— Bul jolǵy soǵysty bastaǵan qalmaqtar emes, qazaqtar. Eki balam oǵan ruqsatsyz qatysty. Rızashylyǵym bolǵan joq. Qun da, kek te izdemeımin, — dep kesip aıtady.

Keıin taǵy bir soǵys bolyp, onda basqalarmen birge qalmaq hanynyń bas ýázirindeı bolǵan ataqty bir batyry qaza tabady. osy soǵysta qalmaqtar Abylaı handy qolǵa túsirip, tutqynǵa alady.

Osy habardy estigen Nıaz atqa minip, baıaǵy eki batyr inisin ertip Qaldan Serenge keledi.

Naq osy joly ol óziniń úshinshi tileginiń moınynda qalǵanyn qalmaq hanynyń esine salyp, sol úshin kelgen- digin málimdeıdi.

— Sońǵy soǵystarǵa qatysqanym joq. Qartaıǵan sha- ǵymda qan tógip, qyrǵyn izdegim kelmeıdi. Eki ulymnyń da, basqanyń da qunyn suramaımyn. Kek te izdemeımin. «Han eki aıtpaıdy» degen, sonaý jolǵy qaldyrǵan úshinshi tilegimdi ber, soǵan keldim, — deıdi Nıaz batyr.

— Aıtqanym aıtqan, berdim úshinshi tilegińdi, aıt! — dep- ti Qaldan Seren.

— Qazaqtyń basyna kótergen hany, qolbasshymyz Abylaı handy bosat, úshinshi tilegim osy! — deıdi batyr. Han buǵan múdirip qalady da:

— Ýa, Nıaz batyr, han eki aıtpaıdy deýshi edi. Biraq ta, osy tilegiń qınap tur. Sońǵy soǵysta betke ustar qas batyrymyz qaza tapqan, áıeli sodan beri azaly kúıde qara jamylyp, qaıǵynyń kúıiginde otyr.

Kúndiz-túni jylaýda, kóz jasyn bulaýda. Hanyń sonyń qaramaǵynda berilgen, onsyz bosata almaımyn, — deıdi.

— Bárin de bilip otyrmyn. Biraq áıel aldyna baryp bas ura almaımyn. Hanymyzdy bosatýdy hannan ǵana suraımyn! «Han eki sóılemeıdi» dep óziń de aıttyń, meniń budan basqa úshinshi tilegim joq», — dep batyr otyryp alady.

Sózden tosylyp, az kem oılanǵan Qaldan Seren aqyrynda áıeldi alǵyzyp, mán-jaıdy túsindirip, sóz túıinin ózine tastapty.

— Qas batyryńyz ketti, óler kúıeýim óldi. Qaıǵydan qajyp, kúıikten kúırep otyrǵanymda ras. Tutqyndaǵy qazaq hany meniń qaıǵymdy seıiltpes. Sizge batyr bolmas, ólgen de qaıtyp tirilmes. Qazaq batyryna bergen ýaǵdańyz bolsa, handy bosatý, bosatpaý óz yqtıaryńyzda, meniń qarsylyǵym joq, — deıdi áıel.

Osydan soń Abylaı handy tutqynnan bosatady. Abylaı handy tutqynnan bosatqanda eshbir soǵyssyz, qaıta Nıaz batyrdy nókerlerimen qosa toı dýmanmen shyǵaryp salady. Sol joly da Nıaz batyr shapqynshylyqtarda qalmaqtar qolynda ketken kóptegen tutqyndaǵy adamdaryn da bosatyp ala qaıtady.

Nıaz batyrdyń Abylaı handy tutqynnan bosattyrǵanyn aıǵaqtaıtyn taǵy bir derek bar. Bul Abylaı hannyń urpaǵy Kenesary kezinde bolǵan oqıǵa.

Kenesary óz zamanynda patshalyq reseıdiń qazaq jerin odan ári otarlaı berý saıasatymen júrgizgen sharalarynyń bárine qarsy bolǵan. Patsha ókimetine jalpaqtaǵandardyń qaısysyn bolmasyn jazalap otyrǵan. Kenesarynyń qolyna birde orystarǵa kómektesken degen jeleýmen Qańtarbaı batyr degen kisi túsedi. Bul — Nıaz batyrdyń bergi urpaqtaranyń biri. Tutqynda buǵaýly otyrǵan Qańtarbaı batyrdy Kenesary aldyna aldyrypty. Sonda Qańtarbaı barmaǵyn tistep otyra beripti. Kenesary jón surastyryp, jaýap alarda: «barmaǵyńdy nege tisteı beresiń?» dep surapty. Sonda Qańtarbaı batyr:

— Barmaǵymdy nege tistemeıin. Egerde meniń babam Nıaz batyr seniń babań Abylaı handy qalmaqtyń tutqynynan bosatpasa, odan seniń ákeń men, sen týmasań, búgin men seniń tutqynyń bolyp otyrmas edim ǵoı. Men soǵan ókinip, barmaǵymdy tistep otyrmyn, — depti.

Oqýǵa keńes beremiz:

Abylaı hanmen sońǵy kezdesý

Abylaıdyń «Qandy qaraǵaı qan boldy, jol boldy» dep at berýi

Abylaıdyń qyrǵyz, ózbekke joryǵy (İİ nusqa)

---