InfoHub Logo

Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógembaı, Kókjarly kókjal Baraq jaýdy kóp qashyrady. Jaqsy atty Baraqqa qalady delingen Baraq batyr — osy. Shanyshqyly Berdiqoja taýynyń arqar degen aty — Qulja,  jigitter — atqa tıer tegin olja. Han Abylaı attanady dep estip kelipti Shanyshqylydan — Berdiqoja, Syrym Malaısary batyr.

Abylaıdyń mingeni aıqaı sary, Aıqaılasyp kelgende jerdiń tary. Abylaıdy san qalmaq qamap jatyr, Týyńdy ala shaba gór, Malaısary.

Baltakereı Tursynbaı batyr, Taraqty Baıǵozy batyr, on san orta júzge uran bolǵan oljabaı batyr, malaı jádigerden shyqqan Jaýqash bı, Qashbórte atty Bóribas batyr, ormanshy aqsary sý tana Qozǵan Bekshe mergen, qaraýylshysy: Álteke, Sarym Jıdebaı batyr, buǵan atty úısinnen aldyryp mingizedi eken. Shaldyrmas qaraýylda saqa edi dep, úısinnen aldyrypty Aqshabdardy.

Ýaq Sary, Baıan — aǵaıyndy ekeýi de birinen-biri qalyspaıtyn batyrlar.

Aqyl turmas qashqanda,
Degbir qalmas sasqanda,
Baıandaı erdi kórmessiń,
Burylyp jaýdy shanyshqanda.
Úıde «batyrmyn» degen kóp edi,
Baıandaı kózge túsetini joq edi, —

dep Abylaı aıtqan eken desedi.

Baıjigit Tasbolat batyr, qanjyǵaly jas Janataı, baǵanaly-baltalynyń baltasynan shyqqan orazymbet batyr, Básentın Syrymbet batyr, Syrǵaly Elshibek batyr, Jápek atalǵan qaı elden shyqqany aıtylmǵan.

Qazaqta Qarakereı Qabanbaıdan asqan batyr joq, úısin Tóle bıden asqan bı joq. Abylaı zamanynda batyr atanbaǵan qazaq joq.

Burynǵy zamandarda qalmaq qazaqtarǵa tań atyryp kún shyǵarǵan emes. Abylaı han at arqasyna mingennen soń qalmaqtyń betin qaıtarǵan. Alataýdyń bergi jaǵynda, Altaı taýynyń bergi jaǵynda qalmaq tútin tútetip kún kórip otyra almaǵan. Qalmaqty Saryarqadan aýdyrǵan, basyna qara qan jaýdyrǵan Abylaı bolatyn. Qalmaqty sý sepkendeı qylady. Shúrshitpen jaýlaspady, Aqaýilge Ádildi berip eldesip, shúrshit hany Abylaıǵa «ejen» atyn baılady. Oryspen jaýlaspady, eldesti. Ózine-ózi ábden keldi, kemeline toldy. Endi Buqar, Qoqan, Táshkent jaqtaǵy qazaqty sartqa bıletip qoımaıyn dep, úsh júzdiń balasy qazaqqa jar shaqyrtyp, qosyn jınap attanyp, Túrkistanǵa baryp túsip, oǵan óziniń bel balasy Syzdyq sultandy otyrǵyzdy. Rústem sultan, Sheken sultan, Syzdyq sultan, Áýbákir sultan, Ábdilda sultan — bul beseýi sart qyzy qatynnan týǵan balalary edi. Shymkent baryp oǵan Myrzahmet degen sartty ıe qyldy. Onan Sozaq ústine baryp, qońyrattyń baıy qonaq qylyp, sol túni ol baıdyń bir kelini birer ul taýyp, balanyń atyn «Abylaı» qoıyp, ol Abylaı da ósip-ónip bir taıpa el bolǵan. (Jer aýyp júrgen bir Qaıyp degen urpaǵyna sóılestik) onan attanyp baryp Samarqandy qamap tústi.

Sol túni qasyndaǵy qarıasy Buqar jyraýǵa:

— Búgin sáýe kórip ber! — deıdi.

— Jurt bılegen hansyń ǵoı, óziń de qarap jatpa, aldy-artyńdy boljaı jat! — deıdi.

Erteńinde qarıa hanyna kóriske kelgende:

— Ne kórdiń? — depti. Dáneme kórmegensip:

— Maǵan ne kórdiń degenshe, óziń kórgenińdi aıt! — depti. Sonda han aıtypty:

— Bir jolbarys kelip shatyrymnyń aldynda moınyn salyp jatyp aldy. «Bul ne qylǵany?» dep qarap edim, álgi jolbarysym aıý boldy. «Jap-jańa jolbarys edi ǵoı, aıý bolǵany nesi?» dep qarap edim, ıt-qus boldy. onan soń túlki boldy. Onan soń qarsaq pa, qoıan ba, álde nemene myj-tyj birdeme boldy. Oıanyp kettim. Kórgenim — osy, — dedi.

— Olaı bolsa, shatyryńnyń aldyna kelip shókken jolbarys — ózińniń baq-talaıyń. Sen óziń bir jolbarys ediń, onyń shógip basyn kótere almaı jatyp alǵany — jetip jyǵylǵan jeriń osy bolǵany. Endi baq-talaıyń kóterilmeıdi. Baıaǵydan beri júrip-júrip, «esil Abylaı sarttan ólipti» degizbeı, osy jerde aman-esenińde qaıta ǵoı! Endi qarasań, aıý bolǵany — ózińnen sońǵy zaman, aıýsha alysyp ótetin zaman bolady. Onan qarasań, ıt-qus bolǵany — ıt- qussha julysyp ótetin zaman bolady. Onan qarasań, qoıan bolǵany — qoıansha kebekten kebekke qorǵalap júretin jan saqtaıtyn zaman bolady.

Meniń kórgen-bilgenimdi aıtsam, kúnniń kózindegi, jer- diń júzindegi áýlıeler: «Abylaı óldi, sonyń janazasyna bara jatyrmyz» dep jyndaı jıylyp, qumdaı quıylyp Túrkistanǵa bara jatyr. Qaıtqannan basqa jabdyq joq, — dedi.

Abylaı han Samarqanǵa elshi jiberedi: «Urysym, soǵysym joq, áýlıelelerdi zıarat qyla keldim. Basty-basty aqsaqaldary qonaqqa kelsin!» — dedi. Qoıannyń kózinen qorqyp, jebedeı jerge kirip ketetin sart sorly jaman qorqyp tur eken. Qosyny qazaq bolǵan on úsh patsha jybyr- jybyr qylyp jaman talaǵany ózderiniń tarıhtarynda jazýly tur eken. Qatyn-qyzdaryn, taýyq pen bódenelerin taýǵa bostyryp jibergen eken. Birin-biri syılasyp, qonaq bolysyp, Abylaı han sonda bir kók qasqa aıtyp soıyp, basyna qoıdyratyn tas qazdyrdy. Abylaıdyń baǵyna shyqqan tasty Samarqan jurty: «baıaǵy Ámir Temirden basqa eshkimge shyqpaǵan tas» desipti.

Abylaı han batyrlaryna ruqsat beripti:

— Endi urys-soǵys joq. «Er ıgisi qos tabar» degen, amandaryńda el tabyńdar! — dep, ózi Táshkenge kelip Myrzahmet degen sarttyń qyzyn alyp, úsh aı jatyp qalypty. Úsh aıdan soń Arqaǵa qaraı bet alyp shyǵyp Arys boıyna kelgen jerde, baıaǵy «Shymkent, Saıramǵa ıe bol!» dep qolynan qoıyp ketken Abdyrahmany Turbat sultan, rabat qarabulaq, Mańkenttegi jalpaq taban, jalańaıaq sarttardy jınap alyp qosyn qylyp, «Arystan ótkizbeımin!» dep aldyn tosyp tur eken. Abylaı hannyń qasynda tamaq úshin erip júrgen dýlattar qashyp ketip, jalpy etek dýlattyǵyn bildiripti. Arystyń boıynda tóbeniń basynda qosty qolańshy tóleńgitterinen basqa eshkim joq. Abylaı qalshıyp turdy da qaldy. Sonda qasyndaǵy qarıasy Buqarekeń aıtqan eken:

— Biri etek, biri jeń bolǵan,
Ejelden saǵan el bolǵan
Orta júzden kisiń joq.
Naızasynyń ushy altyn
Kishi júzden kisiń joq.
Endi buǵan qarap turǵannan basqa
Qylar qaırat-kúshiń joq, —

depti. Han sonda batyrlaryn tarqatyp jibergenine pushaıman bolyp, barmaǵyn shaınap, qusa bolyp jarylyp ketipti. Bir qorǵanǵa túsirip, sol qorǵan kúni búgingeshe «Han qorǵany» atanyp qaldy deıdi.

Abylaı han ajal jastyǵyna basyn qoıǵanda, Buqarekeń aıtypty:

— Qaıǵysyz uıqy uıyqtatqan, hanym-aı,
Qalyńsyz qatyn qushtyrǵan, hanym-aı,
Qarýsyz jylqy baqtyrǵan hanym-aı!
Úsh júzden úsh kisi qurban qylsam,
Qalar ma eken qaıran janyń-aı! —

degende, Han:

— Toqta! Bulaı deseń, men dinimnen shyǵamyn, sen jalǵanshy bolasyń. Jıyrma jasymda taqqa mindim, qyryq segiz jyl qazaqqa han bolyp turdym. Qansha jyl ómir súrip, jas jasaǵannan ne paıda, qazaqtyń arqasyn tamǵa, aýyzyn nanǵa súıegenim joq. Muny men eki etikshi men ustanyń qunyn, qatyn qunymen bir bas qylyp jarty qun degizip kesim kestirgenim joq, munymen — úsh. Osy úsh arman súıegimmen birge kórime tústi, — degen eken.

Qudaı rahmet qylsyn, Arys boıynda dál juma kúni 68 jasynda dúnıeden qaıtyp, súıegin teńge salyp, Ázireti sultanǵa alyp kelip, aq kúmbezdiń ishine bir bólme qoıyp, tas ústine ornatyp, Abylaı hannyń ólimi Saryarqaǵa qyryq kún buryn estilipti. Ordaǵa qatyn-qalash, bala-shaǵasyna estirmepti. «Ólgenine qýanyp, súıinshi suraǵan kisideı bolmaıyq. Óliktiń qyrqy degen kún bir mal soıylatyn kún ǵoı, qyrqynda estirtip qyrqyn bergizeıik» dep. Sarqazaq Seıten, ıtqara, Sultan degen kisiler: «Mine, búgin taban qyryq kún boldy estigenimizge» dep, ordasyna estirtip, qyrqyn bergizgen eken. Artynan qasynda birge júrgen, qoldarynan kómgen joldastary kelgen soń anyǵyn bilisipti. Bular munda ólgenine qyryq kún boldy dep qyrqyn bergizgen kúni, ólgen kúni sol kún bolyp shyǵypty. Bizdiń estýimizshe Abylaı tarıhy — osy.

---