InfoHub Logo

Burynǵy zamandarda qalmaq qazaqqa tań atyryp, kún shyǵarmaǵan. Abylaı han at arqasyna mingen soń, qalmaqtyń betin qaıtarǵan. Alataýdyń bergi jaǵynda, Altaı taýynyń bergi jaǵynda qalmaq tútin tútetip, kún kórip otyra almaǵan. Qalmaqty Saryarqadan aýdyrǵan, basyna qara qan jaýdyrǵan Abylaı bolatuǵyn. Qalmaqty sý sepkendeı qyldy. Oryspen jaýlaspady, el boldy, shúrshitpen jaýlaspady, el boldy, ekeýine tel boldy. Ózine-ózi ábden keldi, kemeline toldy:

— Endi Úrgenish, Buhara, Qoqan, Táshken jaǵyndaǵy qazaqty sartqa bıletip qoımaımyn, — dep úsh júzdiń balasyna jar shaqyrtyp, qosyn jınap attanyp, Túrkistanǵa baryp túsip, oǵan óziniń bel balasy Sydyq sultandy otyrǵyzdy. rústem sultan, Shegen sultan, Sydyq sultan, Áýbákir sultan, Ábdilda sultan — bul beseýi sart qyzy — qatynynan týǵan balalary.

Shymkent, Saıram baryp, oǵan Ábdirahman degen sartty ıe qyldy. Táshken baryp, oǵan Myrzahmet degen sartty ıe qyldy. Onan Jyzaq ústine baryp, bir qońyrattyń baıy qonaq qylyp, sol túni onyń bir kelini er ul taýyp (tabyp), ol balanyń atyn Abylaı qoıǵan. Ol Abylaı da ósip-ónip bir taıpa (taıpy) el bolǵan. Jer aýyp júrgen bir Qaıyp degen urpaǵyna sóılestik. Onan attanyp baryp, Samarqandy qamap tosty (tústi).

Sol túni qasyndaǵy qarıasy Buqar jyraýǵa:

— Búgin sáýe (sáýle) kórip ber! — depti.

— Men de qarap jatpan, han sen ǵoı, óziń de boljaı jatqaısyń, — depti. Erteń tań atqan soń, qarıa hanyna kóriniske kelgende:

— Ne kórdiń? — depti.

— Dáneme kórmegensip, maǵan «ne kórdiń» degenshe, óz kórgenińdi aıt, — depti.

Sonda han aıtypty:

— Túsimde bir jolbarys kelip, shatyrymnyń aldyna kelip shógip, moınyn salyp jatyp aldy. «Bu ne qylǵany?» dep qarap edim, álgi jolbarys degenim aıý boldy. «Jap-jańa jolbarys edi ǵoı, aıý bolǵany nesi?» dep qarap edim, ıt-qus boldy. Anan (onan) sýretin (soratyn) túlki boldy, onan sýretin qarsaq pa, qoıan ba, álde nemene boldy. oıanyp kettim, kórgenim — osy, — depti.

— Olaı bolsa, shatyryńnyń aldyna kelip shókken jolbarys — ózińniń baq-talaıyń. Sen óziń bir jolbarys ediń. Onyń shógip, basyn kótere almaı, jatyp alǵany — jetip jyǵylǵan jeriń osy bolǵany. Endi baq-talaıyń kóterilmeıdi. «Baıaǵydan beri júrip-júrip esil Abylaı sarttan ólipti» degizbeı, osy jerden aman-esenińde qaıta ǵoı!

Endi qarasań, aıý bolǵany — ózińnen sońǵy zaman, aıýsha alysyp ótetuǵyn zaman bolady. Onan ıt-qus bolǵany — ıt-qussha julysyp ótetuǵyn zaman bolady. Onan túlki bolǵany — túlkishe bulańdap júrip kúneltetuǵyn zaman bolady. Onan qoıan bolǵany — qoıansha kespekten-kespekke qorǵalap, jan saqtaıtuǵyn zaman bolady. Men kórgen-bilgenimdi aıtsam, kúnniń kózi, jerdiń júzindegi áýlıeler: «Abylaı óledi, sonyń janazasyna Túrkistanǵa bara jatyrmyz» desip, «jyndaı jıylyp, qumdaı quıylyp» júr. Qaıtqannan basqa jabdyq joq, — dedi.

Abylaı han Samarqanǵa elshi jiberdi:

— Urysym, soǵysym joq. Áýlıelerdi zıarat qyla kel- dim. Basty-basty aqsaqaldary qonaqqa kelsin! — dep.

Qoıannyń kózinen qorqyp, jebedeı jerge kirip ketetuǵyn sart sorly jaman qorqyp otyr eken. Qosyny qazaq bolǵan on úsh patsha jebir-jesir qylyp jaman [t] alaǵany ózderiniń tarıhtarynda jazýly tur eken. Qatyn-qyzdaryn, taýyq pen bódenelerin taýlarǵa bostyryp jibergen eken. Birin-biri syılasyp, qonaq bolysyp, Abylaı han sonda bir kók qasqa aıtyp, soıdyryp, basyna qoıdyratuǵyn tas qazdyrdy deıdi.

Abylaıdyń baǵyna shyqqan tasty Samarqan jurty:

— Bul baıaǵy Ámir Temirden soń eshkimge shyqpaǵan tas, — desipti. Abylaı han batyrlaryna ruqsat beripti:

— Endi urys-soǵys joq. «Er ıgisi qos tabar» degen, amandaryńda el tabyńdar! — dep, ózi Táshkenge kelip, Myrzahmettiń qyzyn alyp, úsh aı jatyp qalypty. Úsh aıdan soń Arqaǵa qaraı bet alyp shyǵyp, Arys boıyna kelgen jerde baıaǵy «Shymkent, Saıramǵa ıe bol!» dep qolynan qoıyp ketken Ábdirahmany Turbat sultan, rabat, Qarabulaq, Mańkenttegi jalpaq taban, jalań aıaq sarttardy jınap alyp, qosyn qylyp:

— Arystan ótkizbeımin, — dep aldyn tosyp tur eken.

Abylaı hannyń janynda tamaq úshin  erip  júrgen úısin, dýlattar qashyp ketip, «jalpy etek dýlat» atan- ǵandyǵy sol eken. Arystyń boıynda bir tóbeniń basynda qosshy, qolańshy tóleńgitteri,  Abylaı qalshıyp  turdy da qaldy. Sonda qasyndaǵy qarıasy Buqarekeń aıtqan eken:

— Biri — etek, biri — jeń bolǵan,
Ejelden saǵan el bolǵan
Orta júzden kisiń joq.
Naızasynyń ushy altyn
Kishi júzden kisiń joq.
Endi buǵan qarap turǵannan
Basqa qylar isiń joq, —

depti. Han sonda batyrlaryn tarqatyp jibergenine pushaıman bolyp, barmaǵyn shaınap tastapty, qusa bolyp jarylyp ketipti. Sol jerde bir qorǵanǵa túsiripti. Sol qorǵan kúni bul kúngeshe «Han qorǵany» atalyp qaldy desedi.

Abylaı han ajal jastyǵyna basyn qoıǵanda, Buqarekeń aıtqan eken:

— Qaıǵysyz uıqy uıyqtatqan, hanym-aı,
Qalyńsyz qatyn qushtyrǵan, hanym-aı,
Qaıyrýsyz jylqy baqtyrǵan, hanym-aı,
Úsh júzden úsh kisini qurban qylsam,
Sonda da qalar ma eken janyń-aı! —

degende, Abylaı han:

— Toqta, toqta, bulaı  deseń, men dinnen shyǵamyn, sen jalǵanshy bolasyń. Jıyrma jasymda taqqa mindim, qyryq segiz jyl qazaqqa han bolyp turdym. Qansha jyl ómir súrip, jas jasaǵanymnan ne paıda?! Qazaqtyń arqasyn tamǵa, aýzyn nanǵa súıegenim joq — bir. Aqboz attyń qunyn er qunyna teńegenim joq — eki. Myltyǵynyń oǵyn quralaıdyń kózinen  ótkizetuǵyn  mergenniń  qunyn eki erdiń quny degizgenim joq. usta menen etikshiniń qunyn qatyn qunymen bir bas qylyp, «jarty qun» degizip, kesim kestirgenim joq. onymen — úsh. osy úsh arman boıymda ketti, — degen eken.

Uly juma kúni qaıtys bolyp, súıegin teńge salyp, Hazireti sultanǵa alyp kelip, aq kúmbezdiń ishine, bir bólmesine qoıyp, tasyn ústine ornatypty.

Abylaı hannyń ólgenin estigende, Jalańaıaq Áýder úsh kún, úsh tún jylaǵan eken.

— Taqsyr, munsha nege jylaısyz? — deýshilerge:

— Esil Abylaı baıaǵydan beri júrip-júrip Sararqada ólmeı, sarttyń qorǵanynda óldi. Endi handyq sartta qaldy, qazaqtan baq ketti, qut qashty, — degen eken.

Abylaı hannyń ólimi Arqaǵa estildi. ordaǵa qatyn-qalash, bala-shaǵaǵa esittirmedi. «ólgenine qýanyp, súıinshi suraǵan kisideı [qalaı] [esitt]iremiz? «óliktiń qyrqy» degen bir mal soıylatuǵyn kún ǵoı. Sol qyrqynda esittirip, qyrqyn bergizeıik!» — dep. Sarqazaq, Seıten, ıtqara, Sultan degen kisiler:

— Mine, búgin ... qyryq kún boldy estigenimizge, — dep ordasyna esittirip, qyrqyn bergizgen eken.

Artynan qoldarynan kómgen, janynda birge júrgen joldastary kelgen soń bilisti. Bular munda «ólgenine qyryq kún boldy» dep bergizgen kún ólgen kúni eken. Saryar- qaǵa ólmesinen qyryq [kún] [bu]ryn estilgen eken. Bizdiń estýimizshe, Abylaı tarıhy — osy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Abylaıdyń óz túsin jorýy

Jánibek batyrdyń túsin Abylaıdyń jorýy (İ nusqa)

---