InfoHub Logo

Jer júzindegi qaı ulttyń bolmasyn salt-dástúr ǵuryptary men tálim tárbıesi adam boıynda izgi qasıetter qalyptastyrýǵa negizdelgen. Qoǵamdaǵy san-salanyń qaısysyn alsaq ta adamgershilik qasıet aldyńǵy orynda. Bul degenińiz árbir adamnyń boıynda birinshi baǵalanatyn qundylyq. Qundylyqtardyń ártúrli bolýy aqıqat, al qarama-qaıshy bolýy ǵylym salasynda jańalyq ashýǵa jol ashsa, saıasatta soǵysqa sebep bolǵandary da az emes. Al qundylyq degenimiz ne? «Qundylyq – bul qandaı da bir nárseniń mándiligi, mańyzdylyǵy, qalaýlylyǵy, paıdalylyǵy jáne qymbattyǵy. Ol qashanda áldekimniń (nemese áldeneniń) baǵalylyǵyn, ıaǵnı obektıvti bolmysty jáne sonymen bir mezette onyń áldekim (nemese áldene ) úshin qundylyǵyn, ıaǵnı sýbektıvti baǵalaýdy bildiredi. Dúnıe qundylyqqa toly – materıaldy (zattar, áshekeı buıymdar, altyn men asyl tastar, aqsha, menshik jáne t.b.), kórkem (ádebıet pen óner týyndylary) jáne adamı (sulýlyǵy men izgi qasıetteri) qundylyqtar. Bir nárseni ekinshisinen artyq kórý jalpy tiri tabıǵatqa tán. Ań ekesh ańnyń ózi tólin qyzǵyshtaı qorǵaıdy. Degenmen, qundylyqtyń antropogendi, ıaǵnı adamǵa tán ekendigin basa aıtý qajet, óıtkeni barlyq jaratylystyń ishinde adam ǵana tabıǵı
jáne mádenı týyndylardy, ıdeıalar men amal-áreketterdi, jalpy basqa adam men qoǵamdy, sondaı-aq ózin-ózi baǵalaýǵa qabiletti. Qundylyqtar adamnyń áleýmettik bolmysyna tartylǵan, adam qundylyqtarǵa múddeli ári muqtaj bolyp tabylady», - deıdi fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Baqytjan Satershınov .

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda «Kúlli jer júzi bizdiń kóz
aldymyzda ózgerýde. Álemde baǵyty áli bulyńǵyr, jańa tarıhı kezeń bastaldy. Kún sanap ózgerip jatqan dúbirli dúnıede sana-sezimimiz ben dúnıetanymyzǵa ábden sińip qalǵan taptaýryn qaǵıdalardan arylmasaq, kósh basyndaǵy eldermen terezemizdi teńep, ıyq túıistirý múmkin emes. Ózgerý úshin ózimizdi myqtap qolǵa alyp,zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn, boıǵa sińirýimiz kerek» degen pikirdi aıtqan bolatyn. Rasynda álemde órkenıetpen qatar qundylyqtar da ózgerýde. Ózgerissiz qalatyn bir ǵana qundylyq bar ol – rýhanı qundylyq. Rýhanı qundylyq adam boıyndaǵy meıirimdilik, adamgershilik, izgilik qasıetteriniń jıyntyǵy. Rýhanı qundylyqtardy qalyptastyrýdyń negizgi kózderiniń biri kórkem shyǵarma. Psıhologıa zańdylyqtary men mehanızmderin zerttep júrgen qazaqstandyq jas psıhoanalıtık Saıa Baqımovanyń kórkem ádebıet oqýdyń artyqshylyǵy týrasynda pikirine júginip kórgen edik, jeke istájirıbesinen mysal keltirgen maman «kórkem shyǵarmany kóp oqý emosıalyq ıntellekti damytýǵa septigin tıgizedi» dep biledi. «Psıholog retinde aıtarym – kórkem ádebıetti oqıtyn adamdarmen jumys isteý múldem ádebıet oqymaıtyn adammen jumys istegennen basqasha. Jaqsy da, jaman da emes, basqasha. Mysaly, emosıalyq ıntellektini damytýdyń bir joly – sezinetin emosıalardy jaqsy taný, atyn ataı alý. Iaǵnı, bizde bolatyn emosıalardyń barynsha palıtrasyn berý úshin bizge sáıkesinshe sondaı baı sózdik qor kerek. Al ony qalaı damytýǵa bolady? Onyń mańyzdy bóligi – kórkem ádebıet. Emosıalyq ıntellektti damytýdan basqa róli jaıly ózim súıenetin psıhoanalız teorıasynan aıtsam, bul jerde klıenttiń erkin asosıasıasy mańyzdy», degen psıholog obrazdy oılaı biletin adam mazmunǵa baı, maǵyna jaǵynan birneshe deńgeıden turatyn tereń asosıasıalardy kóbirek usyna alatynyn aıtady. Qundylyqtyń qaınar kózi, ulttyq biregeılik pen rýhanı baılyqtyń túıisken tusy da – ádebıet. Kórkem ádebıette dúnıetanýdyń eki formasy ushtasqan. Onda sezim men oı, etıka men estetıka, aqyl men emosıa toǵysqan. Baıqaǵanymyzdaı kórkem shyǵarma oqyrmannyń tanym kókjıegin keńeıtip qana qoımaı, sózdik qoryn baıytýǵa, ózindik pikir qalyptastyrýǵa áser etedi. Bir ǵana kórkem shyǵarmany oqı otyryp oqyrman túrli kúı keshedi. keıipkerdiń is-áreketine birde súısinip úırenedi, endi birde tyjyrynyp jırenedi, jańa daǵdy qalyptastyrady. Keıde kúlip, jylap, tańdanyp, ashýlanyp ishki emosıasyn da shyǵaryp alady. Jazýshy-dramatýrg Roza Muqanova «Buryn oqyǵandarymnyń ishinen ózime unaǵan, tipti keıde qaıtalap oqıtyn kitaptarym bar. Olar meniń eń jaqyn dostarym deýge de bolady. Jaýap taba almaı, oı sendelgende kómekke keledi. Janymdy tereńdetedi, sanama sabyr beredi. İzdegenimdi taýyp oljaly etedi. Sondaı qundy dúnıelerim bar.

Menińshe, ár adam qundylyqty ózi izdep taýy kerek. Bálkim, meniń oqyǵandarym basqalarǵa jańalyq ta emes. Olar mektep qabyrǵasynda-aq oqyp tastaǵan bolar. Memleket qaıratkerleriniń kózqarasy, qalyptasqan oıy, ómirbaıanyn, saıası taqyryptaǵy jazylǵan ocherkterin oqyǵandy jaqsy kóremin. Ómirbaıan – taǵdyr, aqıqatty ǵana aıtady. Al kórkem ádebıettiń túp tamyry shyndyqtan alynyp, kórkemdikpen óriledi» .Bul turǵyda kórkem shyǵarma oqyrmannyń psıhologıasyna áser etip jan dertin emdese, endi birde jigerin qaırap, es jıdyrar dos ta bola alady. Belgili qoǵam qaıratkeri Saǵat Áshimbaevtyń: «Ádebıettiń atqaratyn orasan zor kúshimen eshteńe de teńese almaıdy» deýiniń sebebi de osy bolsa kerek.

Máselen, sóz zergeri Áýezovtiń «Abaı joly» romanyndaǵy myna bir úzindi «Bul úıge, ásirese, kóktem nárin engizgen bir jan bar. Ol Súıindiktiń qyzy Toǵjan. Abaı kelgennen beri Toǵjan úlken aǵasy Asylbektiń otaýynan osy úıge birneshe ret kelip ketti. Syldyrlaǵan sholpysy, áldeqandaı byldyrlaǵan tilmenen Toǵjannyń keleri men keterin pash etedi. Qulaqtaǵy áshekeı syrǵasy, bastaǵy kámshat bórki, bilek tolǵan neshe bilezikteri – barshasy da bul óńirden Abaıdyń kórmegen bir sáni sıaqty. Tolyqsha kelgen, appaq júzdi, qyrly muryn, qara kóz qyzdyń jip-jińishke qasy da aıdaı bop qıylyp tur. Qarlyǵash qanatanyń ushyndaı úp-úshkir bop, samaıǵa qaraı tartylǵan qas, júrekke shabar jendettiń jebesindeı» oqyrmandy ózine elitip, sulýlyqqa súısindirip qana qoımaı, estetıkalyq talǵam qalyptastyrady.

Qandaı kórkem týyndy bolsyn meıli fılm ıakı shyǵarma belgili bir ıdeıany jetkizý quraly. Shyǵarmany sózben sýrettep, keıipker týdyryp kórkemdep usyný, sol arqyly oqyrman oıyna dóp túsý avtordyń sheberligine baılanysty. Buǵan Júsipbek Aımaýytovtyń shyǵarmalary mysal bola alady. Júsipbek Aımaýytulynyń shyǵarmalarynda kórkemdikıdeıalyq izdenister, beıneleý tásilderi, basty tulǵanyń jan-júıesin ashýdaǵy dınamıkalyq qozǵalystar detal, portret, peızaj, ishki monolog, oı aǵystary, tildik-stıldik qubylystar, kompozısıalyq úılesim, leksıkalyqsıntaksıstik qaıtalaýlar, danalyq oı, naqyl sóz t.t. óz oryndarynda qoldanylyp, 20 jyldardaǵy qazaq prozasynyń syrtqy pishini men ishki mazmunyn, kórkemdik qurylym-erekshelikterin baıyta, tolyqtyra túsedi.

Aımaýytovtyń tabıǵat kórinisterin sýretteýi de erekshe «Óskemenniń ar jaǵynda, buqtyrmanyń oń jaǵynda álemge aıan Altaı bar. Sol Altaıdyń kúngeıinen qubyla jaqqa qaraı qulaı aqqan, qulaı aǵyn Ertis túsken, kúz kúzetken Kúrshim bar. Altaı, Kúrshim – ne zamannan qalyń naıman mekeni. Sol Altaı men Kúrshimniń qysy qyspaq, jazy samal. Kún jylt etse, tórt túlik mal qaraǵaıly qart Altaıdyń, Altaı syndy anasynyń kókiregin aımalasyp, tyryńdasyp, máıek basyp, mamyrlasyp jatqany. Qart Altaıdyń qaq basynda, alaqannyń aıasynda, bal tatyǵan aına sýly, túri de aspan, syry da aspan, sharap sýly Marqakóli. Marqakóldi alqalaǵan – aq aýyldy Altaı eli. Altaı eli – Altaı jazy taý erkesi – kıik bolyp, ózge elderden bıik bolyp, Marqakóldiń samalynda saıran etip jatqany».

Kórkem shyǵarmanyń oqyrmany ózine elitip áketýiniń taǵy bir sebebi áleýmettik máseleniń kórinis taýyp, shynaıy tirshilikten habar berýi.
Jalpy qazaq ádebıetiniń tarıhyna úńilsek, súbeli degen shyǵarmalardyń qaıqaısysy bolmasyn negizgi ózegine ómirde bolǵan oqıǵalardy negiz etedi. Ol sıpat qazaq prozasynyń alǵashqy úlgilerine de tán. Máselen, Y.Altynsarınniń «Qypshaq Seıitqul» áńgimesiniń, Sh.Qudaıberdiulynyń «Ádil-Marıa», M.Dýlatovtyń «Baqytsyz Jamal», S.Toraıǵyrovtyń «Qamar sulý», S.Kóbeevtiń «Qalyń mal» tárizdi shyǵarmalarynyń barlyǵy da shynaıy ómirde bolǵan adamdar taǵdyryna negizdelgen. Al, naqty tarıhı adamda ómirinen alynǵan prozalyq shyǵarmalar ádebıette keshteý týdy. Onyń basynda M.Áýezovtyń «Qarash-qarash oqıǵasy» povesi turady. Povest 1927 jyly jazylǵan. Lenıngrad ýnıversıtetiniń stýdenti, jas jazýshy qalamynan shyqqanyna qaramastan bul shyǵarma qazaq ádebıetindegi tarıhı taqyrypty ıgerýdegi basty beles bolyp qaldy. Shyǵarmanyń eń basty artyqshylyǵy da osy tarıhı shyndyqtyń barynsha nanymdy kórinis tabýynda. Bul oraıda jazýshy qazaq ádebıetindegi tarıhı jyrlar Abaı, Shákárim dástúrin berik saqtaı otyryp,Eýropa ádebıetindegi úlgini de jete meńgergendigin baıqatady. Avtordyń tarıhı adamdar attaryn da sál ózgertip berýiniń ózinen ádebıetke kelgen jańa bir lepti, Eýropalyq úlgidegi kórkem ádebıetke qaraı aıaq basqan jańa qadamdy kóremiz. Bul tarıhı derek pen kórkemdik sheberliktiń astasyp kelýi jaǵynan qazaq ádebıetindegi jańa úlgi boldy.

Sondaı-aq, táýelsizdik jyldarynda jazylǵan kórkem týyndylar taqyryptyń alýandyǵymen, bastysy ıdeıanyń erkindigimen erekshelenedi. Búgingi kúni qazaq ádebıeti óziniń bıiginde san túrli izdenister men san taraý joldarda óz múmkindikterin kórsetip keledi. Qazaq ádebıetiniń táýelsizdik jyldaryndaǵy taqyryp aıasynyń keńip, qoǵamdyq máselelerdi qozǵaýy da óz kezeginde tarıhı ýaqyt keńistigindegi elimizdiń bolashaǵyna alańdaýly úmittiń bir kórinisi ekendigi anyq.

Jazýshynyń ushqyr qıalynan týǵan qandaı kórkem týyndy bolmasyn onda ómir shyndyǵy bar. Shyǵarmadaǵy obraz naqty bir keıipkerlerdiń
aınalasyna jınaqtala, sony negizgi nysanaǵa ala otyryp aıqyndalady. Sondyqtan oqyrman shyǵarmadaǵy negizgi tulǵa-keıipkerlerdi tanı otyryp, basqa keıipkerlerdi sonymen salystyra, sabaqtastyra otyryp baǵa berýge daǵdylanady. Iá, ár jazýshynyń ózindik jazý stıli, sújettik jelini qurý erekshelikteri, keıipkerlerdi sóıletý tásili ártúrli bolǵanmen, bárine ortaq bir dúnıe bar ol - shyǵarmanyń izgilikke baǵyttalýy. Joǵaryda atalǵan rýhanı qundylyqty qalyptastyratyn da osy kórkem shyǵarma.

Rýhanı-adamgershilik tárbıe qoǵamnyń barlyq satysynda zertteý nysany bolyp otyrǵany barshaǵa málim. Rýhanı-adamgershilik qundylyqtar máni, tárbıelik mańyzy týraly qazaq ǵulamalarynyń, qoǵam qaıratkerleri men aǵartýshy-pedagogteriniń oı-pikirleri men kózqarastary bar. Búgingi tańda suranys qoǵamdaǵy izgilikke, rýhanılyqqa bet burǵyzyp, oqý-tárbıe jumysyn rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn qalyptastyrý qajettiligin aıqyndap otyr. Al dál osy qundylyqtyń irgetasy kórkem shyǵarmany oqýdan bastalady. Kórkem shyǵarma - oqý qorshaǵan ortany, dúnıeni ózin tanýǵa kómektesedi, taldap saraptaýǵa, ózindik júıeli pikir qalyptastyrýǵa úıretedi.

Amantaı Nasıhat Atymtaıqyzy

---