InfoHub Logo

№22 Eńbek orta mektebiniń
qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Alnıazova Danagýl Aralbaevna

Kez kelgen tildiń sózdik quramy sol tildiń ejelgi, tól sózderden jáne shet tilderden alynǵan kirme sózderden turatyny málim. Tildiń leksıkalyq quramynda shetten alynǵan kirme elementteri kezdespeıtin, múldem taza til joq.

Arab tilinen engen sózder adamdar arasyndaǵy tildik qarym–qatynastyń san qyrly jaqtaryn qamtıdy. Atap aıtqanda, tárbıe men bilim berý salasy, ǵylym salasy, astronomıa, matematıka, fılologıa, áleýmettik saıası ómir salasy.

Jalpy, kirme sózder fonetıkalyq, gramatıkalyq jáne semantıkalyq ózgeristerge ushyrap otyrady. Sonymen birge shetten aýysqan sózder keıde óziniń alǵashqy maǵynasyn joıyp, múldem jańa maǵynaǵa ıe bolyp keledi. Mundaı sózderde shamaly fonetıkalyq ózgerister saqtalyp qalady. Mysaly, ony ózim qarastyryp otyrǵan taqyryptan baıqaýǵa bolady: qanaǵat sózi arab tilinde de qana attýn dep, al ar sózi arr dep dybystalady.

Belgili zertteýshi L.Rústemov: «Arab – ıran sózderiniń qazaq tiline ený prosesi uzaq, al ol sózderdiń taǵdyry men ený joldary alýan boldy» deıdi. Arab tilinen engen sózderdi eki topqa bólip kórsetýge bolady. Onyń biri qazaq tiline sińisip, óziniń fonetıkalyq jáne grafıkalyq túrin múldem ózgertken sózder toby. Ol sózderdiń qazaq tiline sińip ketkeni sonshalyq, olardyń basqa tilge tán sóz ekeni onsha ańǵarylmaıdy. Máselen, bilimdi, qabilet, aqyl, qaırat. Al ekinshi topqa jatatyndar qazaq tiline sińise qoımaǵan shet tildik sózder. Olardyń birqatarynan tórkini basqa sózder ekeni jazylýynan da kórinip turady. Qystyń orta kezinde ramat suraı keldi, oǵan bir qoı berip qutyldy. («Qyz.Qaz». 1925, 11-12-1,98-bet). Keıbir arab sózderi qazaq tiline engen soń óz maǵynasyn ózgertip jiberedi. Mysaly, qádir sózi arab tilinde taǵdyr, ólshem, shama, san maǵynalarynda, al qazaq tilinde syı–qurmet, bedel maǵynasynda jumsalady. Er qadirin el biledi, zer qadirin zerger biledi.

Osy «ǵylym» sózinen «ilim» sózi týyndap otyr. Shyndyǵynda, eki sózdiń túbiri bir arabtyń ılm sózi. Qazaq tilinde «ilim» degenimiz tabıǵı qubylystyń belgili bir salasy jaıyndaǵy teorıalyq qaǵıdalardyń jıyntyǵy. Al, «ǵylym» sózi qazaq tilinde tabıǵat pen qoǵamnyń zańdary týraly anyqtalǵan bilim júıesi, qoǵamdyq sana – sezimniń bir túri. I.Iý.Krachovskıı arab mádenıetin, tarıhyn zertteýge dúnıejúzilik ǵylymda zor mańyzy úles qosty.Keıbir arab tilinde jazylǵan eskertkishterge úńilip otyrsań, birneshe maǵyna beretin arab sózderi qazaq tilinde bir maǵyna nemese bir maǵyna beretin arab sózderi birneshe maǵyna beretin tustary kezdesedi. Máselen, «haıal» sóziniń arab tilinde úsh maǵynasy bar. 1) arman, qıal. 2) eles, beıne. 3) kóleńke. Osy kórsetilip otyrǵan maǵynalar ishinen «Husraý Shyryn» poemasynda qıal maǵynasy ǵana qoldanys tapqan. Osy «qıal» degen sózdi adamǵa qatysty «qıalı» dep alýǵa bolady.

Arab sózderiniń qazaq tilinde jıi ushyrasýynyń sebebin V.V. Bartoldtiń tómendegi qundy myna pikirinen bilýimizge bolady. «V mýsýlmanskıı perıod daje týrkestanskogo proıshojdenıa pısalı ılı na obshepersıdskom lıteratýrnom ıazyke...». Ári ol avtorlar taza túrki tilinde jazýdy ózderine maqsat etpese kerek. Aqyndardyń arab tilindegi sózderdi qoldanýy, birinshiden, óleń uıqasyna baılanysty. Ekinshiden, aqyndarǵa túrki tilindegi tyńnan  uıqastar oılap tapqansha daıyn uıqastardy qoldanǵan ońaıyraq bolsa kerek.

Arab sózderiniń metafora tásili arqyly maǵynasy keńeıgen tustary da kóp. Máselen, «sultan» sózi eki túrli maǵynada keledi, biri «bılik, ústemdik, ókim júrgizýshilik», al ekinshisi «taqsyr, joǵarǵy ákim». Qarastyrylyp otyrǵan túrki tilderine bul sóz ekinshi maǵynasymen, onyń ózinde «shyǵys elderindegi jergilikti bıleýshilerdiń laýazymy» retinde qoldanǵan. Keıin kele, «jigittiń sultany» degen turaqty tirkestiń quramyna enýine baılanysty maǵynasy keńeıdi, endi jigittiń tóresi, ishindegi eń táýiri degen maǵynaǵa ıe bolǵan.

Kúndelikti ómirde bir–birimizge arnap aıtyp júrgen syndyq, sapalyq sózderimizdiń tórkinine úńile bermeımiz, olar shyn máninde arab tilinen engen sózder. Onyń dáleli óte kóp, sebebi, jazylýy da, dybystalýy da óte uqsas. Osy sekildi óte sózderdi tómendegideı bes topqa bólip kórsetýdi jón dep bildim.

1. Adamǵa qatysty joǵary tanymdyq qasıetter: «Parasat» sózi arabtyń «parasıat ýn» degen sózinen alynǵan. Parasatty jan, parasatty ustaz degen tirkesterdi jıi qoldanamyz, ol sanaly, oıly degen maǵynany bildiredi.

«Madanıat ýn» arab sózi qazaq tilinde de «mádenıet» dep atalyp ketken. «Mádenıetti jan» dep joǵarǵy sapalyq qasıetterdi óz boıyna jınaǵan adamdy aıtamyz. «Adl ýn» degen arab sózi ana tilimizde «ádil», «ádiletti», ıaǵnı qara qyldy qaq jarǵan, shyndyqty uran etken adamdy aıtamyz. «Ǵulama» sózi «ulama» degen arab sózinen shyqqan. Ádette, ǵulama dep ǵalym, danyshpan, aqyl oıdyń bıik shyńyna shyqqan adamdy aıtamyz. Sol sekildi «máshhúr» sózi arab tilinen sol kúıinde alynǵan. Júsip Máshhúr Kópeıulyna «máshhúr» degen sózdi jalǵaý tegin emes, ol kisi bilim men ǵylymdy sarqa taýysyp ishken, ınemen qudyq qazǵan aqylgóı jan bolǵan. . «Ǵıbrat» (ıbrat ýn) úlgi, ónege, sabaq. Jaqsydan ǵıbrat, jamannan kesapat. «Qudiretti» (kýdrat) erekshe kúsh qýaty bar qabilettilikti aıtamyz.Papanın de esimde, Chelúskın de esimde, Aty ańyzǵa aınalǵan jer ústinde, Komýnıstik rýhtyń qudiretin, Tanytqan Muzdy muhıt seńi ústinde. (M.Maqataev).

2. Adamǵa qatysty jaǵymsyz qasıetter: «Qana aat ýn» degen arab sózinen «qanaǵat», «qanaǵatsyz», «qanaǵatshyl» degen sózder paıda bolǵan. «Qanaǵatsyz» sózi qanaǵat etpeýshi, baryna rıza bolmaýshy, shydamsyz dep kórsetilgen N.D.Ońdasynova qurastyrǵan «Arabsha – qazaqsha túsindirme sózdiginde». «Qataldyq» degen sóz meıirimsiz, qatigezdik maǵyn asymen ushtasyp jatyr, ol arabtyń «qattal» degen sózinen shyqqan. «Qasdýn» degen arab sózinen «qas», «qastasýshy», «qastandyq» degen sózder paıda bolǵan, beretin maǵynasy aramdyq, jaman nıettilik, keıde óshtesý, jaýlasý degen maǵynasynda qoldanyla beredi. «Kasfat» arab sózi óz tilimizde «kesapat» degen kúıi qoldanys taýyp júr.Halqymyzda «Jaqsydan ǵıbrat, jamannan kesapat» dep tegin aıtylmasa kerek. «Azazalý» arab sózi, al óz tilimizde «ázázil» ibilis, azǵyrýshy, shaıtan, arbaǵysh maǵynasynda kórinis tapqan. «Kýfr» arab sózi sol kúıinde maǵynasy ózgermegen qalpy «kúpir», «kúpirshilik rahmeti joqtyq, jaqsylyqty ilmeıdi degen maǵynalarmen de astasyp keledi. «Fasıq» arab tiliniń tól sózi bolǵanmen, qazaq tilinde «pasyq» dep qoldanylyp, «azǵyn», «buzyq», «ujdansyz», «kesirli» maǵynasynda jumsalady. Tilimizde jalqaýlyq, erinshektik, salaqtyq, uqypsyzdyq sekildi sózderdi arab tiliniń kirmeligi «kasalmen» ıaǵnı, túsiniktirek aıtqanda «kesel» sózimen almastyrýǵa bolady.

3. Adamnyń dúnıetenymyna baılanysty sózder: «Qabilet» arabtardyń «qabılııat» sóziniń negizinde jasalǵan.Jalpy, qabilet degenimiz beıimdilik, bir nárseniń jolyn qýý. Sol sekildi arabtyń «fıkr» sózinen «pikirli» degen sóz, pikiri bar, oılaıtyn, aıtar oıy bar adamǵa qatysty. «Izzat» degen arab sózi qazaq tilinde «izet» bolyp keledi. Sonymen qatar, «aql» sózi es, sana, oı. Qazaq tilinde de osy sekildi maǵynalardy beredi.

4. Adamnyń estetıkalyq tanymyna baılanysty sózder: «Kerimdilik» sulýlyq, ádemilik degen maǵynalardy beredi. Ol arabtyń «kerım» sózinen paıda bolǵany anyq. «Karamat» degen arab sózi qazaq tilindegi «keremet» sózimen tustas bolyp, ǵajap, tańǵalarlyq, qasıetti degen maǵynalardy beredi.

5. Adamnyń qosalqy qasıetteri: «Amalshy» tásilqoı, aılaker, qý. Arab tiliniń «amal ýn» degen sózinen paıda bolǵan. «Qaýymshyl» qoǵamshyl, uıymshyl, arabtyń «qaým ýn» degen sózi «Ǵamm» degen sózi qazaq tilinde «qam», «qamshyl» dep qoldanys taýyp, uqypty, erterek qamyn oılaýshy kúni buryn árkettenýshi degen maǵynamen sáıkes keledi.

Qazaq tilindegi adamnyń syn – sıpatyna qatysty arabızmderdi bulaı toptap, jikteýimizdiń basty sebebi olardyń maǵynalyq jaqtarynan, ózara qarym–qatynasymen baılanysty ekendigi aıtpasa da túsinikti bolady ǵoı dep oılaımyn.

Paıdalanǵan ádebıetter

1. M.Buralqyuly Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi A.Mektep, 2009
2. Arabsha – qazaqsha túsindirmeli sózdik. A.Mektep, 1989
3. M.Z.Iakshı. «Qazaq, ózbek, túrki tilderindegi kirme arab tilderiniń metafora tásili arqyly maǵynasynyń keńeıýi». QazUÝ habarshysy № 5-6 (121-122) 2009
4. S.Saǵyndyqova. «Arab tilinen qazaq tiline engen sózderdiń maǵynasynyń keńeıýi». İzdenis 2008 198-b
5. M.Sabyr. «Husraý – Shyryn dastanyndaǵy arab kirmelikteri». № 8-9( 98-99) 2006

---